Жаңа тас дәуірінің жалпы сипаттамасы

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

НЕОЛИТ

Жаңа тас дәуірінің жалпы сипаттамасы.
Джейтун мәдениеті.
Кельтиминар мәдениеті.
Днепр-Донецк мәдениеті.
Льяловск және Нарвск мәдениеті.

Пайдаланылған деректер тізімі:

1. Неолит (гр. неос - жаңа, литос - тас) немесе жаңа тас дәуірі жылы және дымқылды атлантикалық климаттық кезеңді және құрғақ әрі жылы субборальды кезеңнің басын қамтиды. Жаңа тас дәуірі әр аймақтарда әртүрлі уақытта басталып, аяқталған. Орташа алғанда жаңа тас дәуірі б. д. д. Ү-ІІІ мыңжылдықтарды қамтиды.

Адамдар ұжымының отырықшылануы орта тас дәуірі кезеңімен салыстырғанда жаңа тас дәурінде қарқынды болды. Адамдар әртүрлі табиғи аймақтарға тап болып, сол жерлерге бейімделді. Бұл өз кезегінде әртүрлі орта тас дәуірлік мәдениеттердің қалыптасуына алып келді. Мәдениеттердің айырмашылығы құралдардың формасында, тұрғын үйде, тұрмыстық заттары мен шаруашылық түрінен көрінді. Оңтүстік аймақтардағы бірнеше тайпалар жаңа тас дәуірінде өзіне қажетті шаруашылық түрлерін ойлап тапса, ал бұл уақытта солтүстікте әлі қалыптасып жатты.

Жаңа тас дәуірінде адамдар қоныстарын маңызды жерлерден, яғни өзенге жақын, аңшылыққа тиімді және егістік алқаптардың төңірегінен орын ала бастады. Құрал жасауға қажетті тастарды (ең негізгісі шақпақ тас) артығымен жинады.

Жаңа тас дәуірінде тастың жаңа түрлерін тауып меңгерді. Кейбір меңгерген тас түрлері шақпақ тас сияқты ұсақ бөлшектерге бөлінбейді. Мысалы, яшма мен нефрит ерте тас дәуірінде еңбек құралын жасайтын материал ретінде өте сирек пайдаланылатын. Жаңа тас дәуірінің алдыңғы кезеңдерден өзгешелігі - осындай тас түрлерін меңгеруі және пайдалануы болып табылады. Жаңа тас дәуірінде тастың өңдеудің ескі әдістері сақталып, үстем болып қала береді. Олар: ретушь, леваллуа (екі жағынан соғу) техникасы. Бірақ, бұл техникалардың біреуі де нефрит пен яшма тәрізді тастардан жасалатын еңбек құралдарын жасауға жарамайды. ¤йткені, олар дұрыс шағылған тастардың формасын бермейді. Сол себепті, жаңа тас дәуірінде жылтыратып тегістеу, аралау, қайрау және бұрғылау секілді тасты өңдеу техникалары пайда болды.

Керамика жаңа тас дәуірінің негізгі сипаттағы нышаны болып табылады. Ол көптеген жерлерде бір уақыт мерзімінде пайда болған, бірақ кейбір жерлер оны шеттен алып пайдаланған болуы да мүмкін. Керамиканы өңдеудің негізгі әдістері: ленталық және ширатпалы. Дайындалған балшық қамырдан ұзын лента жасап, оны белгілі бір құмыра формасымен серіппе (спираль) түрінде орап, одан кейін іші-сыртын тегістеп, ауада кептіріп күйдіреді. Саусақтардың іздерінің көлеміне қарағанда ыдыс-аяқты әйел адам жасады деп айтуға болады. Тамақты оттың үстіне қойып дайындаған. Ал, түбі тегіс құмыралар оттың үстінде берік болмады. Сондықтан құмыра түптерінің формасы үшкір немесе тұқым тәріздес болады.

Ыдыс-аяқтардың басым бөлігіне сызықша оюлар түсірілген. Түсірілген оюлардан өз алдына бір белгілер байқалады. ¤йткені, керамикадағы су толқыны секілді ирек сызықты оюлар орта тас дәуірлік мәдениетке тән.

Экономикадағы жаңа формалардың қалыптасуы ең алдымен Орта Азияда болды. Украина мен Молдавия Орта Азиядан сәл артта қалып отырды. Бұл облыстардың барлығы ежелгі шығыс өркениет орталықтарына жақын орналасқан. Сондықтан жаңа тас дәуірінде осы аймақтардан бірқатар жаңалықтар енді.

Ерте тас және орта тас дәуірлерінде дайын өнімді пайдалану шаруашылығы үстем болатын. Олар - терімшілік, аңшылық және балық аулаушылық. Бірақ осы шаруашылықтың бұл түрлері тұрақсыз болып табылады. Сондықтан, адамдар тамақ табудың тұрақты көздерін іздеді. Орта тас дәуірінде Ойкуменаның оңтүстік аймағында егіншіліктің және малшылықтың бастамасы пайда бола бастады. Бірақ, олар біржолата жаңа тас дәуірінде қалыптасты. Егін және мал шаруашылықтары өнім шығаратын шаруашылықтардың түрлері болып табылады. Сондықтан, ғылыми әдебиеттерде дайын өнім пайдалану шаруашылығынан өнім шығаратын шаруашылыққа өтуді « неолиттік революция » деп атайды.

Табиғаттың дайын өнімінің орнына өнім өндіру шаруашылығына ауысу неолиттік революция деп аталды. Бірақ ауысу кезең ұзаққа созылды, кейде көрші екі мәдениетте бірдей болмады.

Далалық және орманның далалы аймақтарының көптеген тұрақтарында мал шаруашылығының да, егін шаруашылығының да белгілері байқалмайды.

ТМД территориясындағы неолиттік өндіріске өтуге ыңғайлы жағдай ортаазиялық өзендер жағалаулары болды. Бұл жақта өндіргіш күштердің өсуі өндіруші шаруашылықтың шығуына алып келді.

2. Орта Азияның оңтүстік аймақтарында Копетдаг тауларының жанында ТМД территориясындағы ең көне егін шаруашылығымен айналысатын мәдениет пайда болды. Оны Ашхабадтың солтүстігінде орналасқан дағдылы Джейтун тұрағының атымен « Джейтун мәдениеті » атап кеткен. Бұл мәдениет Солтүстік Иранның аймақтарын да қамтиды. Джейтун мәдениеті қамтитын жерлер егіншілікке қолайсыз климаты құрғақ, бірақ жазық жер болғандықтан лиманды (жайылма) суаруға ыңғайлы болды. Поселкелер өзеннен биік орындарда орналасты. Джейтун поселкесі 5-6 адамға арналған бір бөлмелі 30 квадраттық жобадағы үйлерден тұрады. Үйлерді күйдірілмеген, кептірілмеген ұзындығы 60-70 см болатын кірпішке ұқсас «булкілермен» салған. Олар мықты болу үшін балшыққа сабан араластырған. Үйдің ішінде үлкен пештер орналасқан. Үйдің қабырғасы мен едені тегістеліп боялған. Үйдің жанында шаруашылық құрылыстары және кей жерлерде шарбақ орнына топырақпен (батпақпен) көтеріп қоршалған аула орналасқан. Бұл жерде егін шаруашылығымен айналысқанын үйлердің сылағында арпа мен бидайдың іздері қалуынан және балшыққа араластырған сабанның көптігінен, сонымен қатар құралдарға қарап бөлуге болады.

Джейтунда макролиттер көп кездеседі. Сүйектен жасалған пышақтар түп негізі және тас диірмені табылған. Бірақ жер өңдеуге арналған құралдар жоқ. Соған қарағанда жер өңдеу үшін ең қарапайым қазғыш таяқ пайдаланған болуы мүмкін.

Джейтуннан табылған құралдар өзінің құрамымен және дайындау техникасы бойынша әр түрлі болып келеді. Мұнда пышақ, орақ, қырғыштар, тескіштер, ине және тағы басқа табылған. Джейтун мәдениетінің еңбек құралдарының ассортименті (әр алуан заттар) және жасау техникалары мол қиялатты.

Джейтунда қолға үйретілген жануар - ит болды. Ал табылған қой мен ешкі сүйектері бойынша олардың жабайы немесе қолға үйретілген жануар екенін ажырату қиын. Кейінгі Джейтун елді-мекендерінде үй жануарларының сүйектері мол кездеседі.

ҮІІ ғасырдың соңында Таяу Шығыста пайда болған керамика Джейтун мәдениетінің ежелгі қабаттарынан табылған. Олар сабан араластырылып ленталы әдіспен жасалған. Кейбір ыдыстар қызыл бояумен боялған. Елді-мекендер территорияларынан кейде жерлеу орындары кездеседі.

Песседжик елді-мекені нде діни рәсімдер жасалатын құрылыс орны табылған. Оның қабырғалары қызыл және қарамен боялған. Қабырғаларға жыртқыш аңдар бейнесі, ағаштар, үшбұрыш және ромб тәрізді өрнектер салынған. Кескіндеме ҮІ мыңжылдыққа жатады. Ол жерден сондай-ақ саз балшықтан дасалған адамдар мен жануарлардың мүсіншелері кездеседі. Әсірісе әйел адамның мүсіндері жиі ұшырасады және де ешкі мүсіндері көп табылған. Соған қоса сүйектен, тастан, қабыршақтан (Үнді мұхитынан әкелінген) жасалған моншақтар да кездеседі.

Джейтун мәдениеті негізінен бір жақтан келген болуы мүмкін. ¤йткені бұл мәдениет бірден жоғалған.

Каспийдің шығысында орналасқан Джебел мәдениетінің тайпалары мал шаруашылығымен айналысқан. Бұл жерде тас өңдеудің жоғарғы технологиясы болған. Джебел тайпалары қола дәуіріне дейін үңгірлерде мекендеген. Бұл мәдениет Джейтун мәдениетімен бір мезгілде өмір сүрген, бірақ араларында ұқсастық аз. Кейбір ғалымдар бұл екі мәдениетті бір мәдениеттен шыққан дейді. Тек Джебел мәдениеті мал шаруашылығымен айналысқандықтан Джейтун мәдениетіндегідей үлкен жетістікке жете алмады.

Кайлю үңгірі маңындағы қорым зерттелген. Мұнда жерленгендердің барлығы бір жаққа қарап жатқызылған. Сүйектерде бояудың іздері сақталған.

3. Арал теңізі маңында Кельтиминар мәдениеті (б. д. д. Ү-ІҮ мыңжылдықтан - ІІ мыңжылдыққа дейін) орналасқан. Бұл мәдениеттің елді-мекендері көбнесе уақытша, маусымдық болған. Ең жақсы зерттелген қоныс Хорезмде, Амудария өзені бойындағы Джанбаскала ІҮ қонысы. Мұнда адамдар 300 кв. м. алаңда орналасқан үлкен үйде тұрған. Бұл бүкіл руға арналған үй болды. Онда көптеген ошақ орындары ашылған. Олардың айналасында шаруашылық қалдықтары кездеседі. Бірақ, ортада орналасқан ошақтың айналасында мұндай қалдықтар болмаған және ондағы от өшірілмей ұсталған. Сондықтан бұл ошақ отқа табынушылықтың болғанын білдіреді.

Джанбаскала ІҮ қонысынан геометриялық қарулар, қол орақтар мен ит сүйектері кесдеспейді. Шаруашылығы балық аулаушылық болған. Мұнда терімшіліктің рөлі зор болды. Оған ұлудың және құс жұмыртқаларының қабыршақтары дәлел болады. Кейінгі ескерткіштер орнынан үй жануарларының сүйектері табылды. Бұл мал шаруашылығының пайда болғанын байқатады. Кельтиминар мәдениеті Каспий маңындағы орта тас дәуірлік мәдениеттің жалғасы деп саналады. Кельтиминар мәдениетінің белгілерімен Орал және Батыс Сібірдегі орта тас дәуірлік ескерткіштердің арасында ұқсастық бар.

Кельтиминар тұрақтарындағы ерте кезеңде жасалған керамикаларының түбі дөңгелек немесе үшкір және кесік сызықты оюлары болған. Ал соңғы кезеңдегі құмыраларының түбі тегіс және оюланбаған.

Б. д. д. Ү мыңжылдықтың басында Оңтүстік Кавказда шаруашылық өндірісі пайда болды. Кавказда ерте жаңа тас дәуіріндегі негізігі шаруашылық аңшылық пен терімшілік болды. Ал соңғы жаңа тас дәуірінде барлық жерлердегі (таулы аудандарда да) елді-мекендер өзен бойларында орналасты. Біршама тұрақтар үңгірлерде болды. Микролиттік техника үстем бодлы. Көптеген құрал түрлері: қол лоақ, кетпен, балта, дәнүккіш және тағы басқа еңбек құралдары егін шаруашылығының болғанын айқындайды.

Елді-мекендердің алғашқы тобы ерте жаңа тас дәуірлік тұрақтардың орнында қалыптасты. Солардың бірі б. д. д. Ү мыңжылдыққа жататын Нижнешиловск қонысы жақсы зерттелген. Ол Адлерге (Грузия) жақын орналасқан. Орта тас дәуірлік құралдарды жаңа тас дәуіріне тән формаға келтіріп өңдеген. Бұл жерден де көптеген құралдар түрі: кетпен, балта, кескіш, бұрғы және тағы басқалар табылған. Тасты жылтыратып өңдеу басты рөл атқарды. Жебе ұштары кездеспейді, бірақ сақпанның (тас атқыш) тастары кездеседі. Бұл негізгі қару түрі болды. Керамикалардың өрнектелмеуі Кавказдық жаңа тас дәуірінің өзіндік сипатын аңғартады. Жебелердің, балық аулайтын аспаптардың және аң сүйектерінің кездеспеуіне байланысты ол жердің тұрғындарының басты кәсібі егін шаруашылығы болған деп айтуға болады.

Екінші топтағы тұрақтар орнына б. д. д. ІҮ мыңжылдыққа жататын кейінгі жаңа тас дәуірлік елді-мекендер қалыптасты. Бұлар Сочи ауданындағы Адлер және Абхазия жерлерінде орналасқан. Бұл жерлерде де геометриялық құралдар кездеспейді. Бірақ тастан жасалған кетпен-шоттар мен дәнүккіштер көп. Мұнда да басты кәсіп егін шаруашылығы болған. Бұл жағдай Кавказдың Қара теңіз жағалауындағы елді-мекендердің дерлігі егін шаруашылығымен айналысқандығын растайды.

Жер жағдайына байланысты Кавказда егін шаруашылығы болса, ал Қырымда мал шаруашылығы болған.

Қырымдағы жаңа тас дәуіріне жататын тұрақтар Таш-Аир І және Замиль-Коба . Олар Ү мыңжылдық пен ІІІ мыңжылдықтың ортасына жатады. Қырымдағы жаңа тас дәуірлік тұрақтардың дерлігі тауда және тау бөктері аудандарында, сондай-ақ, кейде кездесетін үңгірлердің барлығы да тауда орналасқан. Орта тас дәуірінде адамдардың барлығы үңгірде мекендеген. Дамушылықтың күрт өсіп отырықшылыққа айналғанын мәдени қабаттардан байқауға болады. Үй шошқасының сүйегі, кейде кездесетін қой мен сиыр сүйектері қарапайым мал шаруашылығы болғандығын дәлелдейді. Керамиканы қолданған, бірақ әлі бұл кезде жуан және қалың болған. Шақпақ тастар орта тас дәуіріндегіге ұқсайды, бірақ аздап жұқартқан. Құралдардың көпшілігін сүйектен жасаған, сондай-ақ тас балталар кездеседі.

Ыдыс-аяқтардың түбі әдеттегідей үшкір. Керамикалары дунайлық елдердіңыдыс-аяқтарымен ұқсас.

ТМД-ның европалық бөлігіндегі орманды және орманның далалы жерлерінің оңтүстік және солтүстік бөліктеріндегі климаттық жағдайы қазіргі уақытта әр алуан. Осы құбылыс шамамен сол жаңа тас дәуірінде болған. Латвия, Ярославия және Костроманың солтүстігі тайганың оңтүстігімен шектеседі, ал орман мен далалар шекарасы шамасы қазіргімен сәйкес болған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.