Халықта Нысап-діннің жартысы деген сөз

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Нысап.
Халықта Нысап-діннің жартысы деген сөз. Өйіткені нысаптылық құдайға
қарағандық,яғни жаратқанды ұмытпағандық құлқы ретінде түсінеді. Қанағаты
жоқтық,көзі тоймайтын адам бойындағы кінәратты кесел саналады.Әрейне, ол-
туа біткен қасиет емес.Адамның пәктігін,рухани тазалылығы нәрестедей
күнәсіз, анадан енді туғандай, дейтіні әне содан.Сондықтан адамгершілік
тәрбие жүйесінде жеткіншек ұрпақтың жанына нысаптылық қасиет дарыту маңызды
орын алады.
Нысап-әдептіліктің басты нышандарының бірі.Ол
күнделікті,турашылдықты,уәдесіне адалдықты өзінің және басқалардың
алдыңдағы шыншылдықты,өзге адамдардың да хұқын моуындау мен құрметтеуді
қамтиды.Нысаптылық адамдардың іскерлік іс-қимылдарына байланысты және
олардың талаптары мен әрекеттерін әрі үйлестіріп отырудан туындайды.Адамдар
басындағы қанағат пен тойымсыздықты бағалау да нысапқа байланысты.Сондай-ақ
ол адамның қоғамда атқаратын рөлі мен әлеуметтік ахуалының
үйлесуін,білімділігімен оны бағалаудың хұқылық және міндеттілік
қатынастарын көрсететін,жалпы адамзаттың ұғымына сай келетін тұрмыс
тәртібі.Сол үшін біреудің мүдесіне бағып
әділдік,турақтылықбұзғанын,мүмкінді гін пайдаланып,кісі ақысын
жегенін,жамандық жасағанын,дүниеге,байлыққа,жақсылық қа көзі тоймай
алдарқатып өтірік айтқанын көргенде,халық ондай адамды “нысапсыз’’
деп,құдайшылдық,иманшылық жолына шақырады.
Ежелгі Шығыс,сонау көне грек ғұламаларының,қайта дәуірлеу заманы
тудырған еуропалық гуманистер олардың жолын қуушылардың қоғамның бұзылуын
көбінесе нысапсыздық салдарымен байланыстыру оның адамзат өмірінде үлкен
рөл атқаратынын аңғартады.Өзіміздің ұлы Абай нысапты адамның ең асыл
қасиетінің біріне жатқызса,майталман жырау Бердақ халық күйзелген бір
заманның ауыртпалығы нысапсыздықтан тіптен жан төзгісіз ауыр болғанын
айтады.
Алынбай адам санатқа,
Шыдамай ауыр азапқа,
Нәлет айтқызып нысапсыз қасқа
Халық шулап,босқан екен.

Бердақ
Сондықтан қанағатты білмейтін нысапсыздық жайын естігенде немесе көргенде
халық ‘астаупралла’ деп басын ұстап,түңіледі.Ал қолында зор билігі бар
үлкен аға иесінің ашкөз,тойымсыздығы ел үшін қанша ауыр
қасіретті,кесапатты болатыны туралы тарихта аз емес.
Осы ораайда данышпан Абайдың:
Осы жұрт Ескендірді біле ме екен?
Македония шаһары оған мекн.-
деп басталатын әйгілі поэмасындағы мынадай бір қызық,әрі тағылымды мысал
еске түседі.Қанша қаңқақсатып жаулап алсада, көзі тоймай,’’алсам жердің
жүзін ой ойлаған ’’ Ескендір Зұлхарнайн патша (тарихтағы ежелгі грек
патшасы және жаулап алушыАлександр Македонский)бір жолы қалың әскерімен
адасып,әбден титықтағанда тау ішіндегітұйықта көлденең тұрған темір қақпаға
кезігеді.Ханның қаһарына селт етпеген қақпанның арғы жағында күзетші бет
орамалға түйген бір нәрсені дарбазадан лақтырып тастайды.Срнда жиһангердің
қасына еріп келе жатқан Аристотель (бұл осы кітапта талай рет айтылатын
ежелгі заманның ұлы ойшылы,философ Аристотельдің Ескендір Зұлхарнайнның
ұстазы болған)Алып шүберектің бір басына әлгі шүберекте оралған көз
сүйегін, екінші басына өздерінде бар дүниенің бәрін салғызады. алдырып,бір
басына өздерінде бар дүниенің бәрін салғызады.Бірақ таразының көз сүйегін
салған жағы басып тұра береді,сол кезде данышпан көз сүйегінің үстіне бір
құм салуға кеңес береді.Сонда таразының сүйек слған басы сопан етіп,аспанға
шығып,екінші басы сылық төмен түседі.Бұл арқылы ұлы ақын адам нәсіп
асқынғанда қайда апаратыны жайында қайғылы түйеді:-Нысапсыздықтың өлгеше
тоймайтын екендігі айтады.Мұның өзі халықтың Көзіне құм құйылсын!деген
қарғысымен астасып жатқанын аңғаруға болады.
Мұндай мысалдарды өзге халықтардың әдебиеттерде мол кездестіруге
болады.Мәселен орыстың ұлы жазушысы Лев Толостойдың Адамға қанша жер
керек деген әйгілі әңгімесініңкейіпкері нысапсыздықтан жер көп аламын деп
жүгіре-жүгіре зорығып өледіде екі жерге көміледі.А.Пушкиннің бала күнінен
жақсы таныс Алтын балық туралы аңызындағы тойымсыз кемпірдің қайғылы
тағдыры,немесе ынсапсыз фашист Гитлердің бүкіл әлемді билеймін деп өз
түбіне жетуі жастарға көп нәрсені аңғартса керек.
Нысап пен әдепте ішкі бірлік бар.Оған мынандай дәлел бар. Нысапты адам
қарым қатынасында зорлыққа,қорлауға бармайды,кісі хақын
жемейді,рақымды,мейірбан болады. Адамзат өз тарихында қатыгез
қайырымсыздықтан,жауыздықтан адам жазықсыз көп азап шегіп,құрбандыққа
ұшырады.
Нысаптылық дегеніміз шыншылдық та.Нысапты кісі шындықты айтуды
өзіне міндет санайды,ақиқатты өзінен де,өзгеденде жасырмайды. Нысапты адам
белгілі бір идеяға,сенімге адал болады не оларды өзінің іс-қимылын. Жүріс-
тұрысында болжытпай сақтауға тырысады.

Ұлағат сөздер.

Хан болсаң, қайғылыға болыс,
Мырза болсаң, жарлыға болыс

Р.Хорезми
Арамдыққа құл болма адал болсаң,
Әлсіздерді қинама адам болсаң.

Нысап,ұят- бұл ғаділеттен шығады.

Абай.
Нысапсызға ерік берсең, елді талайды.

М.Қашқари.
Зұлым есіктен кірсе,нысап шаңырақтан шығады.

М: Қашқари
Нысапты асын жер,
Нысапсыз басын жер.

Қарақалпақ мақаласы.

Қанағат.

Қанағат-әдептіліктің басты белгісі және негізгі –адамның сана сезімі мен іс-
қимылындағы жақсы әрі қанағатты әдетке айналдырған жан өмірбақи игі
көреді.Өйткені ол адамшылдық жолдан тайдырмайды,қолындағын өзіне қанағат
қылдырады.Қанағат ашкөзділік жібермейді,біреудің дүние затына сұқтандырмай
сұғанақтық жасаттырмайды.Сондықтан қанағатшылдық жұмсақ,кішпейіл де
қарапайым болып,көп құрметке ие болады.Сондықтан ақын:

Құдайдың бергеніне қанағат ет,
Ұлтыңның жүрегіне салма һәм дерт,-
Дейді.
Нысапты адам қанағатшыл. Қанағат дегеніміз- барына,қол жеткізген
табыстарына разы болу,шкүр ету.Бұл-баршаның бойына жарасатын көркем,ешқашан
ортаймайтын қазына –дәулет.Бірақ жұрттың бәрі бірдей осылай деп
түсінбейді.Қанша мол байлығы болсада,оны қанағат қылмайтындар
кездеседі.Ондайлар болған сайын болсам деп барған сайын ашкөздікке
салынып,құдайдың қанағат-нысабын ұмытады,сөйтіп жалған сөйлеп,екі
жүзділікке барады.Кедей бай болам деп дұрыс талпынса ,қанағатты ұмытқан
бай құдай болам деп күпіршілікке барады.Егер кісі өзінен кем-нашар
жағдайдағы адамдардың жайын ойлап,өзінің де сондай күйге душар болып қалуын
ескерсе,онда барына қанағат қылып,қайта жоқ-жітікке қайырым жасар
еді.Қолындағы байлығының орнымен игілігін көріп,соған үшкірлік
қылса,саулығының-байлығың дегенді үнемі жадында ұстаса қанағатшыл да
болар еді,өмірі де мәндірек, қызықтырақ болар еді.
Ашкөзділік әсіресе ас-тамақа қатысты ашқарақтық ұғымында көбірек
қолданылады.Ондайлар,бар-жоғын да,өз мүмкіндігін де мәдинетсіздігін де
мәдениетсіздігінің артық ішіп-жеудің зияндылығында шаруасы болмай,әйтеуір
осы жолы шеміршектеніп тойып алуды ғана ойлайды.Жақсы тамақ қалғанша жаман
қарын жарылсын,өлтірсе,палау өлтірсіндеген сияқты мәтелдер содан шыққан.
Мұндай қылықтар сыйлы жерлерде,мәселен ,зияпат
көздерінде,үстел-үсті,ішпек-жемекке толып, қайысып тұратын кейбірелдердің
қонақасы дастарқандары үстінде кездескенде тіпті ұятты,тұрпайы болып
көрінеді.Ондайда қапыл жіберген адам ұяты бар,әдеп-жөнін білетін кісі
болса,сонымен қатты пұшайман болып,көрінері хақ.Өйіткені оның әлгі қылығын
айналасындағылар, қызық көріп,сырттан бағып,байқап тұрғандар көріп
,тәрбиесіздігінің мәдениетсіздігінің белгісі ретінде қабылдайды.Егер олар
өзге елдің,бөтен жұрттың адамдары болса,онда сенің әдепсіздігің,мәдениетке
қатысты кінәраттарың,сен өкілі болып отырған ұлттың, ұлыстың кемістігі
ретінде бағалануы сөздік.
Ашкөздік кісінің назарына буалдырландырып, рухани дүниені көріп-
білуге кедергі жасайды,барлық есілдертін тамаққа,дүниеге аударып,
жақындарынан,достарынан аулақтадады, осылайша адамшылдықтан күйкілікке
жетелейді.
Қанағатсыздық жасынан алған тәрбиеге байланысты.Жастар емін-еркіндік
психологиясымен әке-шешенің еңбекпен тапқан,тірнектеп жинаған дүние-пұлын
оңды-солды,бейберекет жұмсап,есепсіз шашып үйренсе оның үстіне жаны қиналып
өз еңбегімен тапқаны болмаса әрине,ашкөз болып өседі.Өйіткені олар бәрі
меніңкі деп дағдыланды.Бұл нағыз сорақы,жатып ішер ашқарақтық
болмақ.Сондықтан балаларға материалдық игіліктің құнын,оның игілікке
жаратуда қанағатшыл болу керектігін,қанағатта дәулеттің бір түрі екендігін
ұғындырып,дағдыландыру өте маңызды.
Бұл жөнінде біздіңхалықтарымыздың мыңдаған жылдық өмір тәжірибесінен
қоытылған даналық тұжырымдары бар.Қанағат қарын тойғызады,қанағатсыз жалғыз
атын сойғызады,Қоя жесең,қой қалады,тарта жесең,тай қаладыдеген сияқты
мақалдарда үнемі есте болатын шынайы шындық бар.

Ұлағат сөздер.

Қанағат-табиғаттың төл перзенті,
Тағы да денсаулықты ол күзетеді.

Әл-Фараби
Тапшылықта азға да қанға ете білгенің
Өзіңе-өзің патша боп,еркін өмір сүргенің.

Хорезм
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат,рахым ойлап қой:
Бес асыл іс-білсеңіз. Абай
Ақылды адамдар айытқан:әрекет қыл-абат боласыз,азға қанағат қылыңыз-
дәулетті болсаңыз; кішпейіл болыңыз-досыңыз көп болады,-деп.Ол үшін де көп
бейнетпен табылған дәулетті қырсыздық һәм болбырлықпен қолдан шығарып алу-
ақылы кісінің ісі емес; жарлы болып қалғанда, өкінгеннен пайда жоқ.
Қолыңда бар дүние-малыңа қанағатқыл,қанағат түтесілмес-
таусылмас байлық болып табылады ,сенің хал-жағдайың қандай болсада,рызғыңа
ие боласың.Шырын сөзбен,яки халықтың шапағатымен қолыңа жақсы бір нәрсе
түссе,оны жоғалтып алма, себебі адамның дүние-малсыз қадірі болмайды.Бірақ
өзінің еш пайдасы тимесе де,бай кембағалдарды дұшпан көреді.Халыққа
жарлықтан жаман жағдай жоқ.
Әр нәрсенің бір себебі бар .Бірақ жарлылықтың себебі –
ысырапқорлық.
Даналар айытқан:не нәрсе болсада,ысырап қылушы болма,ысырап
қылушы барлық уақытта зиян шегеді.Бірақ тірлікті ащы, қиын ететіндей тым
пітінә-пасық та болмағын.Жаныңа жәбір қылма,дүние-мал қаншама қадірлі болса
да,жаныңнан қадірлі емес.Әлқиса,еңбектеніп жинаған дәулетіңді орнымен
жұмса.
Әйтеуір керексіз нәрсе үшін қарыз алмағын,біреуге
беріп,ақысын жеме.Қарызды ауыртпалық деп білгін.Мүмкіншілік болса біреуге
қарыз бермегін.Әсіресе дос адамдарға қарызыңды сұрап алғаннан
гөрі,бермегенің жақсы.Егер қарыз берсең,қарызды өз дүнием деп есептеме
де,досыма қидым деп ойла, өзі бермегенше сұрама.Өйіткені қарызыңды
сұрасаң,достыққа зияны тиеді де, досың дұшпанға айналады.Ондай іс
әңгүдіктер мен аңқау-надандардың ісі болып табылады.
Өз мал-мүлкіңдіөзгенің мал-мүлкіндей дап біл,өзгенің мал
мүлкін өз мал –мүлкіңнен артықрақ көр, сонда аманатқа қиянат қылмай;
туралықпен халыққа белгілі боларсың.
Хикая. Былай деп естігенмін.Шайық Шібіл бір күні мешітке барды
және екі рәкәт намаз оқып,аз ғана дем алады.Ол мешітте жас балалар
жиналып, кітап оқушы еді.Балалардың тамақ ішетін уақыты болып
қалды.Балалардың арасынан бір байдың баласы да бар еді және бір кембағалдың
да баласы бар еді.Бай баласының алдында алуа,кембағалдының баласның алдында
нан ғана бар еді.Бай баласы алуа жеді.Кембағалдының баласы одан алуа
сұрады.Байдың баласы оған: Егер алу жегің келсе,менің итім бол,сонда алуа
береміндеді.Кембағалдың баласы: Мен-сенің итіңмін деді.
Демек,тәркі дүние бұзық болса да,қанағатты бол. Аристотель
данышпаннан: Ақылдының күші неде? деп сұрапты.Данышпан: Барша адамның
күші тамағын да,ақылдың күші кереметінде,-деп жауап беріпті.

Талап,еңбек,терең ой,
Қанағат, рахым ойлап қой:
Бес асыл іс- көнсеңіз.
Өсек, өтірік,мақтаншақ,
Еріншек,бекр мал шашпақ-
Бесдұшпаның білсеңіз.

Қанағат қылады нысапты жан.

Кім азады қанағат тұтса,сол-бай.

Тіліңді,тәбетіңді,нәпсіңді тиып ұста. Анархис

Ақылды адам азғантайды қанағат қылып,бақытты өмір сүреді,ал ақымаққа бәрін
берсеңде аз.

Нәпсі.

Кей адамдарда не істесе де, өзі үшін істеп,өзін дана ойлайды. Ол үшін істің
жақсы, жаманы емес, пайдалы болуы ғана маңызды. Мұндайларды пайда күнем
дейді.Олар нені болса да пайдасына қарай бағалайды.Ақын Н.Юсупов осы
тәрізді адамдарға мына бір шумақ өлеңде:

Тұла бойын алған түгел мекндеп,
Дүние болды бар талпыныс- талабы.
Осы құстың еті қандай екен деп,
Бұлбұл сайрап тұрған жаққа қарады,-
Деп дәл мінезлеме берген.
Барлық нәрседен, барлық жағдайдан пайда түсіруді қөздеу
нәсіпқойлық деп аталады. Нәсіпқойлық нәпсіні тыймаудан,араны ашылып,барлық
нәрсеге нәпсі көзімен қараудан,арам-адалына қарамай,үзіп-жұлып ала
беруден,сол арқылы басқаларға зиян келтіруден,сол арқылы басқаларға зиян
келтіруден көрінеді.
Ал нәпсінің дұрыс адамның дене және жан қажеттерін,
рухани талаптарын қанағаттандыруға бағытталған әуестену болып табылады.
Тірі жан өз денесінің аман- саулығы,әр мүшесінің дұрыс қызмет істеп тұруы
үшін табиғаттан өзіне қажет заттарды алатыны белгілі.Ауа. су, азық,сусын,
жеміс-жидек,көкөніс өнімдерін пайдаланады. Мезгілімен ұйықтау, дене
шынықтыру, демалыс, еңбек ету, ән-күй тыңдау, газет-журнал,кітап
оқып,теледидар қарау,кино, театрға бару да қажет,сондай-ақ киім-кешек,ойын-
сауық,баспана т.б. нәрселерді қажет етеді.Бұл қажеттіліктің бәрі ақыл және
нәпсімен басқарылады. Егер ақыл нәпсіден үстем түссе,ол адамға бақыт алып
келеді.Керісінше,нәпсі ақылдан үстем болса,ол әдепсіздікке,ұятқа тіпті-
азғындыққа апарып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.