Қазақстан Республикасында топонимика ғылымының дамуындағы қазіргі теориялық мәселелер
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ОБЛЫСТАҒЫ ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ
АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... .8
1.1 Қазақстан Республикасында топонимика ғылымының дамуындағы қазіргі
теориялық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 8
1.2 Аумақ топонимиясы қалыптасуының тарихи
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..12
1.3 Географиялық атаулардың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.4 Облыс топонимиясындағы тілдік
қабаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ
ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕДЕ БЕЙНЕЛЕНУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1 Топонимиканың физикалық-географиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..32
2.2 Географиялық атауларда жер бедері сипатының көрініс
табуы ... ... ... ..34
2.3 Топонимдерде аумақтың геологиялық құрылысының бейнеленуі ... ... ...45
2.4 Топонимдерде гидрометеорологиялык жағдайдың
бейнеленуі ... ... ... ... 49
2.4.1 Климаттық жағдайды сипаттайтын
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.4.2 Табиғи су көздерінің
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.4.3 Құдық
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...56
2.5 Географиялық атауларда өсімдік және жануар дүниесінің
бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЛАНДШАФТТЫҚ ТОПОНИМИЯСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .67
3.1 Ландшафттар топонимикасының теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ..67
3.2 Шөлейт және шөл зоналарындағы топонимдер
жиынтығы ... ... ... ... ... ..71
3.2.1 Қызылқұм
топонимиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...72
3.2.2 Мойынқұм атауларының
топтары ... ... ... ... ... ... ... ..., ... ... ... ... ... ... ... 77
3.2.3 Бетпақдала топонимдерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...79
3.3 Бейзоналық өңірлердің географиялық
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
3.4 Таулы аудандар
топонимиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .90
4 ТОПОНИМИКАНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ҚОЛДАНБАЛЫ АСТАРЛАРЫ ... .97
4.1 Табиғатты пайдаланумен байланысты атаулар
тобы ... ... ... ... ... ... ... ... ..97
4.2 Табиғатты қорғаумен байланысты атаулардың
жиынтығы ... ... ... ... ... ..107
4.3 Топонимдердің қалыптасуының жерғілікті
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .1 10
4.4 Географиялық атауларды зерттеудің ғылыми - қолданбалы маңызы және
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 113
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...117
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..119
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 127
ҚОСЫМША A - Оңтүстік Қазақстан облысындағы өзгертілген
атаулар
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .12 7
ҚОСЫМША Ә - Оңтүстік Қазақстан облысындағы "сай" термині негізінде
жасалған
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 133
ҚОСЫМША Б - Оңтүстік Қазақстан облысындағы "бұлақ" термині негізінде
жасалған
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..134
ҚОСЫМША В - Оңтүстік Қазақстан облысындағы су көздері атауларының
семантикалық
топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .135
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кең-байтақ қазақ жерінің оңтүстік
өңірін алып жатқан Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат жағдайлары мен
ресурстары алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Жерінің ауданы шағын (117,3 мың
км²), халық саны едәуір көп (2,2 млн адам) облыс 11 әкімшілік ауданға
бөлінген. Облыс аумағындағы шаруашылыққа қолайлы шұраттар мен тау
бөктеріндегі аудандар ежелгі замандардан бері игеріліп, суармалы егіншілІк
пен мал шаруашылығының, тау-кен ісі мен зергерлік өнердің ошағы болған.
Батыс пен Шығыстың заттық және рухани әлемін жалғастырған ¥лы Жібек жолының
негізгі тармағы кесіп өткен бұл өңірде көне замандардың өзінде сан түрлі
халықтар араласқан, сәулетті қалалар пайда болып, табиғат байлықтары тиімді
пайдаланылған.
Табиғат жағдайларын шаруашылық мақсатта пайдалану географиялық білімнің
жинақталуына ыкпал етті. Жергілікті табиғат ерекшеліктерін танып-білу
қоршаған ортадағы географиялық нысандардың ерекшеліктерін нақты байқап,
оларды атауларда "бекітумен" қатар жүрді. Аумақтағы географиялық атаулар
ежелгі дүние ғалымдарының, орта ғасыр саяхатшыларының, кейінгі көзеңдердегі
зерттеушілер еңбектерінде тіркелді. Ғасырлар бойы жинақталған осынау мол
рухани мұраны Оңтүстік Қазақстан аумағы жайлы тарихи-географиялық ақпардың
көзі ретінде қарастыруға болады. Бұл тұрғыда облыстағы географиялық
атаулардың шығу тегін, мағынасын, жергілікті ерекшеліктерін, таралу
сипатын, жазылу ережелерін анықтау мақсатында арнайы топонимикалық
зерттеулер жүргізілуі қажет.
Аймақтық географиялық терминологияға қатысты О. Нақысбековтың,
Б.Сарыбаевтың жекелеген еңбектері жарық көрген. Бұл зерттеулерде
географиялық атаулардың шығу тегіне, семантикасына, номинация
принциптеріне, жергілікті географиялық терминологияға тарихи-лингвистикалық
тұрғыда талдау жасалған. Географиялық тұрғыдағы топонимикалық зерттеулер
негізінен терминология саласына, табиғатты пайдалану мен қорғауға қатысты
салыстырулардан асқан жоқ. Сонымен, осы көзге дейін Оңтүстік Қазақстан
облысының топонимиялық жүйесі география ғылымдары түргысынан арнайы
зерттелген жоқ. Әсіресе облыстың топонимиялық жүйесінің физикалық-
географиялық негіздеріне қатысты зерттеулер жүргізудің қажеттілігі туындап
отыр.
Бүгінгі күні география ғылымының алдында қойылып отырған міндеттер ҚР
Тіл туралы заңы (11.07.1997ж.), басқа да әкімшілік, құрылыс, елді
мекендер мен физикалық -географиялық объектілерді қайта атау туралы
ережелік жарлықтар мен каулылар және ҚР прөзидентінің 2007 ж. 28 акпандағы
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан деп аталатын Қазақстан халқына жолдауында
қойылған мемлекеттік тілге қатысты талаптарға сәйкес келеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Оңтүстік Қазақстан облысындағы
атаулардың табиғи ортамен байланысын анықтау, аумақтағы табиғатты пайдалану
мен қорғау дәстүрлерінің сақталып қалған тәжірибесін танып-білу, әртүрлі
карталар мен ғылыми әдебиеттерде атаулардың жазылуын бірізге келтіру
қажеттілігімен анықталады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда лингвист ғалымдар XX ғ. екінші
жартысында географиялық атаулар мен терминдердің шығу тегі мен мағынасына
қатысты жан жақты этимологиялык, лексикалык-семантикалық зерттеулер
жүргізді. Осы зерттеулер барысында көптеген атаулардың тілдік негіздері мен
құрылымына, аумақтық жергілікті таралуына қатысты жаңа нәтижелер алынып,
топонимика ғылымының теориясы байытылды. Бұл ретте әсіресе Ә.
Әбдрахмановтың, Е. Қойшыбаевтың, В .Н. Попованың, Е.Керімбаевтық және т.б.
еңбектері зор. Біз қарастырып отырған аумақты К.Рысбергенова тарихи-
лингвистикалық тұрғыда арнайы зерттеген.
Ономастиканың бір саласы ретінде дамытылған топонимикалық бағытты тіл
мамандары осы көзге дейін жемісті дамытуда. Дегенмен, географиялық
атауларды тек тілдік және тарихи тұрғыдан қарастыру атаудың географиялық
негіздеріне терең талдау жасауға мүмкіндік бермейді. Мұның өзінен
қазақстанда Ғ. Қоңқашбаев негізін салған топонимиканың географиялық бағытын
дамыту қажеттілігі туындайды. Елімізде географтар тарапынан соңғы жылдары
жүргізілген топонимикалық зерттеулер географияның әртүрлі саласына
негізделіп келді. Әсіресе осы салада ҚР БҒМ География институтының
қазақстандағы топонимдерді жинақтап, бірізге келтіруде қомақты зерттеулер
жүргізіп келеді. Институт еліміздегі топонимикалық зерттеулердің ғылыми
қауымдастық таныған орталығына айналды.
Соңғы жылдары арнайы зерттеулер жүргізген К.Д. Каймулдинова (1998 ж.),
А.С. Омарбекова (1999 ж.), Ә.Е. Аяпбекова (2002 ж.), А.У. Мақанова,
Қ.Т.Сапаровтың (2004 ж.) ғылыми нәтижелері топонимика ғылымын табиғатты
пайдалану және қоргау, экономикалық және әлеуметтік, физикалық география,
геоэкология бағытында дамытуга негіз болды. Соңгы үш жұмыстың жеке облыстар
топонимиясын зерттеуге арналғанын есекерсек, қазақстанда аймақтық
топонимикалық зерттеулерге бастама салынды деуге болады. Жеке облыстардың
топонимиялық жүйесін жан жақты зерттеу арқылы көптеген атаулардың шығу тегі
мен мағынасына қатысты жаңа деректер алып, атаулардың жергілікті
географиялық шындықпен байланысын анықтауға болады.
Бұл зерттеу жұмыстарының түпкі мақсаты топонимиканың қолданбалы
бағыттарын дамытумен тығыз байланысты болды. Бұл ретте Оңтүстік Қазақстан
облысына қатысты географтар тарапынан арнайы зерттеулер жүргізілмегенін
атап өтуге болады. Облыстағы географиялық атаулардың физикалык географиялық
негізерін танып-білудің маңызы зор деп есептейміз.
Жұмыстың мақсаты. Оңтүстік Қазақстан облысының географиялық
атауларының шығу тегі мен мағыналық жүктемесінің физикалық-географиялық
негіздерін жүйелі түрде топонимикалық талдаудан өткізу.
Зерттеу жұмысының алға қойған мақсатына сәйкес, төмендегі міндеттерді
шешу жүзеге асырылды:
- нақты деректерге сүйене отырып, Оңтүстік Қазақстан облысының
табиғат
жағдайларының топонимдерде бейнелену заңдылықтарына талдау жасау;
- аумақта кең қолданыста жүрген, географиялық атаулар құрамында жиі
кездесетін халықтық географиялық терминдердің мағынасын талдап, таралу
жиілігі мен қарқындылығын анықтау;
- Оңтүстік Қазақстан облысының ландшафттық топонимдерін зерттеу;
- аумақтағы табиғатты пайдалану мен қорғауға қатысты атаулар
жиынтығына арнайы талдау жасау;
- Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдерінің қазіргі жай-күйіне шолу
жасап, зерттеудің қолданбалы маңызын негіздеу.
Зерттеудің пәні - Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдері қалыптасуының
физикалық-географиялық негіздерін тарихи-географиялық зерттеулер тұрғысында
талдау мәселелері.
Зерттеу нысаны - Оңтүстік Қазақстан облысындағы табиғат жағдайларын
бейнелейтін халықтық топонимдер жүйесі.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі ретінде топонимика,
терминология саласында зерттеулер жүргізген F. Қоңқашбаев, Э.М. Мурзаев,
В.А. Никонов, А.Н. Кононов, Е.М. Поспелов, А. Әбдірахманов, Т. Жанұзақов
және т.б. еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеудің бастапқы материалдары. Зерттеу жұмысына бастапқы дерек көзі
ретінде Алматы, Шымкент қалаларының мұрағаттарынан алынған материалдар мен
ғылыми басылымдар, сирек қордан алынған деректер, автордың жергілікті
жерден жинақтаған материалдары негізге алынды. Оңтүстік Қазақстан (Шымкент)
облысының топографиялық негіздегі масштабы 1:100000 карталары (1942, 98
парақ), "Ландшафтная карта Казахской ССР" (Л.К. Веселова, Г.В. Гельдыева,
В.М. Чупахин, 1978); "Атлас Казахской ССР" (1982) басылымдары пайдаланылды.
Негізгі зерттеу әдістері. Жұмыста статистикалық, этимологиялық,
лингвистикалық, картографиялық, жүйелік талдау, географиялық, салыстырмалы-
тарихи әдістер арқылы жүргізілген зерттеулердің нәтижелері қорытындыланды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
жаңалығымен сипатталады. Олардың қатарына төмендегілер жатады:
- облыстағы географиялық атаулар да табиғат
жағдайларының ерекшеліктерінің бейнелену заңдылықтары анықталды;
- Оңтүстік Қазақстан облысындағы географиялық нысандардың атаулары
жөнінде ақпарат жинақталып, оларды лексикалық-семантикалық,
статистикалық тұрғыдан өңдеу арқылы халықтық географиялық терминдер
негізінде жасалған топонимдер топтарының қалыптасу және таралу
заңдылықтары анықталды;
- облыстағы ландшафттық топонимдер жиынтығы талданып, олардың табиғат
ерекшеліктеріне қарай топонимикалық қарқындылығы анықталды;
- Оңтүстік Қазақстан облысындағы табиғатты пайдалану мен қорғауға
қатысты атаулардың жиынтығы сипатталды;
- тұңғыш рет Оңтүстік Қазақстан облысындағы
оронимдердің, гидронимдердің, фитонимдердің, ландшафттық терминдердің
қатысуымен жасалған атаулардың топонимиялық карталары жасалынды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Талқылауға төмендегідей
қоргалатын мәселелер ұсынылады:
1. Оңтүстік Қазақстан облысындағы географиялық нысандардың
атауларының аймақтық және жергілікті ерекшеліктері.
2. Халықтық географиялық терминдердің облыстың топонимиялық
жүйесін қалыптастырудағы ролі және жергілікті ландшафт сипатына қарай
семантикалык ығысу дәрежесі.
3. Оңтүстік Қазақстан облысындағы географиялық атаулардың
ландшафттық шоғырлану заңдылығы.
4. Облыстағы географиялық атаулардың қалыптасуындағы табиғатты
пайдалану және корғау дәстүрлерінің ролі.
Жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы. Оңтүстік Қазақстан облысының
табиғат ерекшеліктерін бейнелейтін географиялық атаулар тобына талдау
жасауға, ландшафттық топонимдерге қатысты мәселелер географияның
топонимикамен байланысы тұрғысынан тұңғыш рет негізделді. Бұл Қазақстандағы
топонимикалық зерттеулерді физикалық география, ландшафттану бағытында
дамытуға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысында талданған топонимдер мен терминдер жиынтығын
терминологиялық және түсініктемелік сөздіктер құрастыруда пайдалану
мүмкіндігі бар. Автор құрастырған топонимикалық карталарды жоғары оқу
орындарында "Топонимика" және "Қазақстанның физикалық географиясы"
курстарын оқыту барысында, орта білім беретін мектептерде география
сабақтарында және және өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру барысында
пайдалануға болады.
Жұмыстың сынақтан өтуі. Жұмыста қамтылған негізгі мәселелер мен зерттеу
нәтижелері М.Әуөзов атындағы ОҚМУ-ң география кафедрасында (Шымкент, 2004-
2006), ҚР БҒМ География Институтының Гидроэкология және Ландшафттану және
табиғатты пайдаланудың проблемаларьт лабороторияларында (Алматы, 2004-2006)
өткен ғылыми-әдістемелік семинарларда, 5 халықаралық және республикалык
ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды (Алматы, Ташкент, Арқалык,
Шымкент).
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Зерттеу жұмысының нәтижелері 2004-
2007 жылдарда ғылыми басылымдардағы автордың 9 ғылыми мақалаларында жарық
көрді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, 4 бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
137 беттен түратын жұмыстың мәтіні 7 кестөмен, 9 суретпен жабдықталған.
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 144.
1 ОБЛЫСТАҒЫ ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
1,1 Қазақстан Республикасында топонимика ғылымының дамуындағы қазіргі
теориялық мәселелер
Жергілікті жердің табиғаты мен шаруашылығы жайлы ақпарат адамдардың
күнделікті өмірі мен қызметінде кеңістіктік бағдар ретінде қызмет атқаратын
сол географиялық объектінің атауы болып тілде сақталады. Осылайша бұл
атауларда халықтық географиялық терминология кең қолданылып, табиғат
құбылыстары, географиялық объектінің ерекшеліктері және ландшафттың ерекше
белгілері көрініс табады. Географиялық атаулар жүйесі көз келген тілдің
ажырамас элементі болып табылады, сондықтан тілмен бірге дамып келеді.
Қоғамның дамуына байланысты бұл топонимдер жаңарып, әрі ылғи да
толықтырылып отырады.
Географиялық атаулар белгілі-бір физикалык-географиялық жағдайда
адамның күнделікті өмірі, тұрмысы, мәдениеті мен тарихына байланысты
қалыптасып және дамып отыруы мүмкін. Атаулардың белгілі бір тарихи
көзеңдердегі адамның шаруашылық әрекетінің ерекшелігін зерттеуде ақпараттық
көзі болатынын көптеген зерттеушілер атап өткен. Адамның дәстүрлі
шаруашылық әрекетінің қалыптасып, дамуына сол көзеңдегі физикалык-
географиялық, тарихи, әлеуметтік жағдайлар себепші болады. Қазіргі Оңтүстік
Қазақстан облысы жерінде көшпелі мал шаруашылығы мен егіншілік сипаты
көрініс табатын топонимдердің қатар кездесуі осы шаруашылық салаларының
географиялық шоғырлануына, сол көзеңдегі табиғат жағдайларына қатысты
қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Бұл мәліметтер міндетті түрде нақты
деректермен (тарихи-археологиялық, географиялық, лингвистикалық) расталған
жағдайда, құндылығы арта түседі
Топонимдер зерттеушілер үшін таным тірегі болып табылады. Топонимика
ғылымы көз келген ауданның табиғи жағдайлары мен табиғи қорларын, айрықша
қорғалатын табиғи аумақтарын зерттеуде маңызды қолданбалы сипат алады, Бұл
міндеттерді шешу үшін географиялық атаулардың номинациясына себеп болған
тарихи оқиғалар, атаулардың мағыналық жүктемесі және осыған сәйкес алынатын
географиялық ақпаратты ескерудің маңызы зор.
Түркілік географиялық терминдер мен атаулардың мағыналық талдамасын
алғаш жасаған ғалымдардың бірі XI ғ. өмір сүрген М. Қашқари болып табылады.
Ғалымның "Диуани лұғат-ат-түрк" (Түрік лексикасының жинағы) еңбегін
Оңтүстік Қазақстан аумағындағы кейбір тарихи атаулардың мағынасын талдауда
басшылыққа алуга болады. Бұл еңбекті қазақ тіліне аударған А. Егеубаев оған
"түрік өркениетінің алтын кілті" деген баға берген. Бұл еңбекке біз талдау
барысында сілтемелер жасайтын боламыз.
XIX г Орыс Географиялық қоғамы топонимикалық зерттеулерге назар аудара
бастады. Сол көзеңдегі географиялық және этнологиялык еңбектерде
географиялық атауларды жинақтау, оларға этимологиялық талдау жасау,
жергілікті халықтардың топонимдерінің орыс тіліндегі транскрипциялануына
қатысты мәселелер көтерілді. П.П. Семенов Тян-Шанский, Г.Н. Потанин,
В.В.Сапожников және басқа ғалымдар жергілікті географиялық атауларды
жинақтап, олардың мағыналарын шығу тегін түсіндіруге тырысты.
Қазақ жеріндегі бірқатар топонимдер 1863-1885 жылдары жарық көрген П.П.
Семеновтын "Россия империясының географиялық-статис-тикалық сөздігінде"
көрініс тапқан. Сөздікте топоним құрамындағы географиялық терминдер сызықша
арқылы бөлініп жазылған және терминнің қазақшадан аударғандағы мағынасы
жақша ішінде берілген. Бұл сөздіктің қазіргі топонимика ғылымы үшін маңызы
атаулардың тізімін, мағынасын беруімен ғана емес, объектінің георафиялык
ерекшеліктерін қысқаша сипаттауымен де құнды. Мұның өзі көптеген қазақ
топонимдерінің мәнін түсінуге, мағынасын жан-жақты талдауға мүмкіндік
береді.
Осы көзеңде Қазақстан аумағын аралаған саяхатшылар, картаға түсірген
ғалымдар жергілікті қазақ атауларының транскрипциясын дұрыс бермеғендіктен,
географиялық әдебиеттер мен карталарда бұрмаланулар орын алды. Бұл
бұрмаланулар соңғы 10-15 жыл көлемінде қайта қаралып, өзгертілуде.
Ал Қазақстан аумағындағы көне және қазіргі заманғы түркі топонимиясы
зерттеуде В.В. Радловтың, А.Н. Кононовтың және т.б. қосқан үлесі зор болды.
Академик В.В. Радлов өзінің Опыт словаря тюркских наречий (1895-1911)
атты кітабында түркі лексикасындағы топонимикалық және терминологиялық
ақпараттарды жинап, өңдеген. В.В. Радлов көптеген түркі терминдері мен
топонимдеріне түсінік берген. А.Н. Кононов дүние бөліктері
терминолоғиясымен айналысты. Өз еңбектерінде ол географиялық терминдегі
қара және ақ аппелятивтеріне семантикалық сипаттама берді. Топонимика
үшін ғалымның түркі халықтарының көкжиек бағыттарын анықтау әдістеріне
қатысты зерттеулерінің де маңызы зор.
Кеңес дәуірінде аймақтық топонимикалық зерттеулермен қатар, топонимика
теориялық мәселелеріне арналған еңбектер пайда болды. Олардың арасында В.П.
Семенов Тян-Шанскийдің "Как отражается географический пейзаж в народных
географических названиях?" (1934), A.M. Селищевтің "Из старой и новой
топонимики" (1939), Э.М. Мурзаевтың еңбектерін атауға болады. Топонимика
ғылымының дамуына, географиялық атаулардың сараптамасы, мағынасы, түрі және
даму барысы қамтылған В.А. Никоновтың Введение в топонимику (1965) атты
еңбегі орасан зор ықпал етті. Е.М.Поспеловтың еңбектерінде топонимика мен
картографияның байланысы көрсетіліп, географиялық атаулар транскрипциясының
теориялық және қолданбалы мәселелері зерттелген. Осы көзеңнен бастап
топонимика және терминология мәселелеріне қызығушылық артып, ғылыми
топонимикалық мектептер қалыптаса бастады.
Қазақстанда топонимика ғылымы XX ғасырдың 40-шы жылдарының соңына қарай
дами бастады. Топонимика ғылымының қалыптасу және даму мәселелеріне
арналған жекелеген мақалалар, сөздіктер мен монографиялар жарык көрді.
Олардың қатарында Қазақстан топонимикасының теориялық мәселелеріне арналған
А. Әбдірахмановтың, географиялық терминдер мен атауларды зерттеудің
географиялық бағытын дамытқан Ғ.Қ.Қоңқашбаевтың, топонимиканың географиялық
ғылымдардағы орнын көрсеткен А. Маракуевтің, топонимиканың теориялык
мәселелерін талдауда түркі тілдес топонимдерге айрыкша мән берген географ
ғалым Э.М.Мурзаевтың еңбектері айрықша орын алады.
Қазақстанда топонимика ғылымының негізін қалаушы Ғ.Қ. Қоңқашбаев өз
еңбектерінде қазақтың халықтық географиялық терминологиясын жинақтап,
талдады. Ғ.К. Қоңқашбаевтың география ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын
алу үшін қорғаған диссертациясы (1948) осы көзеңге дейін топонимика
саласында көп сілтеме жасалынатын еңбектің бірі болып табылады. Ғалымның
әсіресе географиялық терминдердің атауларды қалыптастыру заңдылықтарына,
терминдердің аймақтық, жергілікті семантикалық ерекшеліктерін зерттеуіне
қатысты тұжырымдары өте құнды. Ол еліміз аумағындағы монғол атауларын,
түркі тілді географиялық терминологияның заңдылықтарын қарастырумен бірге,
топонимикалық сөздік құрастырумен де айналысты. Ғ.Қ. Қоңқашбаевтың
топонимика және терминология мәселелеріне арналған ғылыми еңбектері
Қазақстан топонимика ғылымының қалыптасып дамуына зор үлесін тигізді.
Қазақстан топонимикасын зерттеуде тілтанушы ғалым А.Әбдірахмановтың да
сіңірген еңбегін атап өткен жөн. Ол өзінің "Қазақстанның жер-су атаулары"
деп аталатын ғылыми жұмысында Қазақстандағы 800-ден аса ойконимдерге және
төміржол бекеттеріне топонимикалық сараптама жасаган. Ал 'Топонимика және
этимология" еңбегінде этимологиялық зерттеулердің әдістері қарастырылып,
еліміздің 140-тан астам топонимдеріне этимологиялық талдама жүргізілген.
Ғалымның көптеген мақалаларында топонимиканың жалпы проблемалары көрініс
тауып, қазақ, топонимдеріне этимологиялық талдау берілген.
Топонимика ғылымының дамуында ерекше орынды белгілі географ
Э.Мурзаевтың еңбектері алады. Оның топонимикалық еңбектерінде топонимиканың
теориялық мәселелері, аймақтық топонимикалық зерттеулер және жергілікті
географиялық терминдердің топоним қалыптастыруына қатысты мәселелер көрініс
тапқан. Э. Мурзаев топонимиканы лингвистика, тарих және географияның
зерттеу әдістерін пайдаланатын, осы ғылымдардың теориялық негіздеріне
сүйенетін дербес ғылым ретінде көрсетті. Ғалым өз еңбектерінде Орта Азия
мен Қазақстандағы географиялық атаулардың қалыптасуына, дамуына да айрықша
назар аударған. Э.Мурзаев қазақ топонимисі Ғ.Қ.Қоңқашбаевтың халықтық
географиялық терминологияға қатысты зерттеулерін жоғары бағалап, бұл
еңбектерге өз зерттеулерінде сілтемелер жасаған.
Қазақстан топонимикасының дамуында тілтанушы ғалымдар тобы үлкен еңбек
сіңірді. Профессор Т. Жанұзақов қазақ топонимдерінің этимологиясын,
қалыптасу әдісін, құрамы мен құрылымдық түрлерін арнайы зерттеген. Оның
Очерк казахской ономастики (1982) деген еңбегі топонимиканы зерттеуде
елеулі үлес қосты. Ғалымның басшылығымен Жөзқазған және Ақмола облыстары
бойынша географиялық атаулардың 2 сөздігін құрастырылды. Жетісу
топонимдерін зерттеген Е. Қойшыбаев та Қазақстанда топонимика мен
терминологияның дамуына өзіндік үлесін косты. Ғалым Қазақстан
топонимдерінің қысқаша түсіндірме сөздігін құрастырды. Қазақстан
топонимикасы бойынша басқа да елеулі еңбек ретінде Павлодар облысының
гидронимдерін зерттелген В.Н. Попованың бірқатар еңбектерін айта кеткен
жөн.
Қазіргі көзде Қазақстанда топонимикалық зерттеулермен географтар да
айналысуда. Жалпы мәселелермен бірге, арнайы зерттеулерде аймақтық
топонимика да қамтыла бастады. Аймақтық топонимиканы дамытуда қомақты үлес
қосқан ғалымдардың бірі А.У. Маканова. Оның Ақмола облысының географиялық
объектілерін зерттеуге бағытталған ғылыми мақалалары мен зерттеу жұмысы
алғашқы рет физикалық-географиялық тұрғыдан топонимдердің қалыптасуын
айқындауға ғылыми әдістемелік тұрғыдан маңызды рол аткаруда.
География институтында белгілі зерттеуші С.Ә. Әбдірахмановтың
басшылығымен топонимикалық топ жұмыс істейді. Бұл топ ұзақ жылдар бойы
географиялық атауларды жинақтап, олардың транскрипциясы мен унификациясына
қатысты қомакты еңбек етуде. Мұнда 14 томдық Государственный қаталог
географических названий Республики Қазақстан атты жаңа еңбек шығарыла
бастады. Басылып шыққан қаталогтың 1-ші томы Ақмола облысына қатысты (2002)
5 мыңнан аса топонимдерге, топоним қалыптастырушы 100-ге жуық халықтық
терминдер қамтылды. Басылымның Солтүстік Қазақстан облысына арналған 2-ші
томы 2004 ж жарық көрді. Институт қызметкерлері аса құнды "Инструкция по
русской передаче казахских и казахской передаче русских географических
названий Республики Қазақстан" (2002) басылымын қайта өңдеуден өткізіп,
жарыққа шығарды.
Топонимика ғылымының жалпы аспектілерін зерттеуге белгілі ғалымдар А.П.
Горбуновтың, Ә.С. Бейсенованың еңбектері арналды. Бұл саладағы ең жаңа
ғылыми жұмыстың бірі - А.П. Горбуновтың 'Торы Центральной Азии. Толковый
словарь географических названий и терминов" (2006) деп аталатын еңбегі.
Мұнда Орталық Азия мен Қазақстандағы таулы өңірлердегі кең тараған
географиялық атаулар мен терминдер талданған. Географиялық атаулар мен
терминдерге этимологиялық талдау автордың жергілікті жерден жинаған
материалдарымен, сөздіктердегі деректермен толықтырылған.
Осы көзге дейін жүргізілген зерттеулерге шолу жасау негізінде Қазақстан
топонимикасында әлі жеткілікті зерттелмеген ғылыми проблемалардың бар
екеңдігін атап өткіміз келеді. Олардың арасында география ғылымдарының жеке
салалары мен топонимиканың байланысын қарастыру, аймақтық топонимика,
топонимиканың қолданбалы астарларын негіздеу бағытында жүргізілуі тиіс
зерттеулердің келешегі зор деп есептейміз.
1.2 Аумақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздері
Оңтүстік Қазақстан облысының топонимиялық жүйесі - осы аумақты
мекендеген халықтардың, соның ішінде қазақ халқының заттық және рухани
мәдениетінің ғасырлар бойы жинақталып, сақталып қалған көрінісі. Өткен
замандардың реликтілік мұралары ретінде тарихи топонимдер аумақтың табиғат
жағдайларын, ондағы мемлекеттер мен халықтардың тарихындағы маңызды
оқиғаларды "жадында" сақтап, қаз қалпында бүгінгі күнге жеткізіп отыр.
Сондықтан топонимдерді диахрондык бағытта зерттеудің маңызы зор. Көз келген
қоғамның материалдық негізі қоғамдық қатынастардың тарихи дамуы мен
қоғамның рухани келбетін анықтаған. Рухани мәдениеттің ажырамас бөлігі
болып табылатын географиялық атаулардың қалыптасуында да тарихи астар бар.
Е.М. Поспеловтың бейнелі түрде атап көрсеткеніндей, тарихи география
"топонимиканың бесігінің жанында тұрды, ал алғашқы топонимистер тарихи
географтар болды".
Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдерінің тарихи негіздерін зерттеу
барысында аумақтың халқына қатысты тарихи деректердің барлығымен танысып
шығу қажет болды. Өйткені белгілі бір аумақта қай көзеңде қандай халықтар
мекендегенін және олардың кандай тілдерде сөйлегендігін білудің
топонимикалық зерттеулер үшін маңызы аса зор. Көне замандардан бері
игерілген өркениет ошағы болған облыс жерінде қазіргі тілдер тұрғысында
түсіндірілмейтін реликт және архаикалык топоүлгілер бар. Кейбір көне
топоүлгілердің аумақтық шоғырлану заңдылығы анықталды. Мұның өзі сол
аудандағы осы атаулар қалыптасқан көзеңдегі нақты тарихи жағдайларды
қалпына келтіру негізінде ғана мүмкін болды.
Өлке тарихы көне замандардан бастау алады. Ғалымдардың болжамы бойынша,
мұнда адамның өмір сүруіне қолайлы экологиялық жағдай осыдан 3-5 млн жылдай
бұрын қалыптасқан. Қаратау өңірінен табылған алғашқы адамдардың палеолиттік
қоныстары осының айқын дәлелі. Бұл маңда сол кезеңде өмір сүрген орман
пілі, алып түйе, мүйізтұмсық, бұлан, құлан мен тарпанның да сүйектері
табылған. Түркістан қаласынан солтүстік-шығысқа қарай Қошқорған ауылы
маңында палеолиттік (б.з.б. 500 мыңжылдық) Қошқорған тұрағы табылған.
Облыс аумағындағы неолиттік петроглифтер облыс аумағын мекен еткен
ежелгі тұрғындардың тұрмыс-тіршілігін ғана бейнелеп қоймай, осы өңірге тән
жануарлар дүниесінен де хабар береді. Географиялық атауларда петроглифтер
кездесетін аудандар айрықша атаулармен (Тамғалынұра, Тамғалытас, Таңбалы
тас және т.б.) белгіленген. Шымкент қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 43 км
жерде табылған Қараүңгір неолиттік тұрағы өзі аттас өзеннің бойында
орналасқан. Үңгірді қазу барысында тас кұралдар табылған. Ал Отырар
ауданындағы Қожатоғай кеңшарынан оңтүстік-шығысқа қарай 47 км жерде ежелгі
неолиттік қоныс орны анықталған. Бұл жерді жергілікті халық Тасқотан деп
атайды. Археоним өз атауының мағынасын толығымен растайды: бұл жерден 3
мыңға жуық тас құралдары мен тас жаңқалары табылған. Кейінгі мәдениеттің
үлгілерін археологтар Арыс және Сырдария алаптарындағы алғашқы егіншілік
ошақтарынан, Қаратаудағы кен ісі өркендеген аудандардан көздестірген.
Географиялық орнының ерекшеліктеріне орай, облыс аумағы тарихи
көзеңдерде Орта Азия аймағында жүрген саяси, экономикалық оқиғалардың
аренасы болды. Бұл өңірдің тарихи тағдырында Сырдария өзенінің маңызы
ерекше болды. Оңтүстік Қазақстан аумағындағы ежелгі отырықшы өркениеттің
ошағы болған бұл ұлы өзеннің аңғары суармалы егіншілік пен қолөнердің,
сауда мен қала мәдениетінің орталығы кызметін атқарды. Сырдария бойында
ежелден бері Орталық Қазақстанда тұрған көшпенділердің қыстаулары
орналасатын. Сыр бойындағы шұраттар мен қалалар олардың жолдарында ешқашан
бөгеп тұрған жок, сол себепті көшпенділер мен отырықшы халықтың арасында
өзен жағалауындағы жер дауы туындаған жоқ.
Дала мен отырықшы егіншілік өркендеген аудандар аралығында орналасқан
Оңтүстік Қазақстан қалалары шаруашылық, мәдени, этностық құрылымы жөнінен
айырмашылық жасайтын аймақтарды жалғастырып жатты. Қалалар түркі халықтары
мекендеген, егіншілік дамыған шұраттарда пайда болды. Ең ежелгі қалалар
Отырартөбе, Құйрықтөбе, Марданкүйік, Оксус, Бұзықтөбенің орнында жатыр.
¥лы жібек жолы арқылы аймақ Орта Азия, Үндістан, Иран, Қытай және басқа
елдермен мәдени, саяси және экономикалық қарым-қатынаста болды. Азия мен
Еуропаны жалғастырған осы ұлы керуен жолының бойында тұрған Созақ, Қарашық,
Түркістан, Қарнақ, Отырар, Сығанақ, Баласағұн және т.б. ежелгі қалалар
арқылы сауда керуендері оңтүстік пен солтүстікке, батысқа ағылып жатты.
Археолог ғалымдар аймақтың қоныстануы мен шаруашылық игерілуіне,
мәдениетіне қатысты құнды деректер тапқан. Марданкүйік қалашығының орнынан
сазбалшык күйдіретін бірнеше пеш, қыш көзелер табылған. Қалашық атауындағы
"күйік" сөзі оның шаруашылығындағы маңызды сала болған балшық күйдіру
ісінен хабар беріп түр.
Зерттеулер барысында заттық мәдениет үлгілерімен қатар, жергілікті
халықтың рухани мәдениетінен хабар беретін жәдігерлер табылған. Бабаата
қалашығының орнында анықталған таза күл қабаты бұл маңда отпен байланысты
көне салт-дәстүрдің болғандығынан хабар береді, ал Сыр өңірінен табылған
қыш құмыраларда бейнеленген қойдың бейнелері мен қоймүйіз өрнектер көне
зорастризм элементтері болып табылады.
Оңтүстік Қазақстанның тарихы мен мәдени өмірінде, шаруашылық дамуында
Сырдария аңғарының орны ерекше болды. Гректер Яксарт деп атаған осы ұлы
өзен орта ғасырларда Сейхун, Кангар, Иинчу-үкүз болып бірнеше рет атауын
өзгертіп, тек XVI ғ.. бастап өзінің бастапқы Сыр атауын қайтып алды. XI ғ..
парсы сөздіктерінде өзен атауы "Сайхан" түрінде берілген. Біздің
заманымыздың алғашқы ғасырларында бұл өңірде Қангюй (Қаңлы) мемлекетінің
орталығы орналасты, ал орта ғасырларда қала мәдениетінің аса ірі
орталықтары қалыптасты. Сырдария бойында сан ғасырлар бойы мал шаруашылығы
мен еғіншілік, қолөнер қатар дамыған. Орта ғасырларда Сыр алабын мекендеген
халықты араб саяхатшылары оғыздар (гуз) деп атаған. XII ғасырда өмір сүрген
араб саяхатшысы әл-Идриси өзінің "Нузхат әл-муштак"деп аталатын еңбегінде
оғыздар мемлекеті Тәңіртаудың батыс сілемдері, Шу өзені, Сырдария бойы мен
Қаратау аралығын алып жатқандығы туралы деректер бар. Қаңлылардың тарихи
мұрагерлері болған оғыздар көршілес мемлекеттермен экономикалық, мәдени
байланыстар орнатқан аса ірі мемлекет құрған.
Оңтүстік Қазақстан аумағындағы қазба жұмыстары жүргізілген Көкмардан,
Бұзықтөбе, Пышақшытөбе, Шойтөбе (Шауғар), Құйрықтөбе (Кердер), Қауғаната,
Күйікмардан сияқты археологиялық нысандардың атаулары нақты елді
мекендердің тарихи топонимдері болып табылады. Бұл археонимдердің қалыптасу
көзеңі, этимологиясы мен лингвистикалық құрамының түп-төркінін анықтау үшін
осы атаулар қалыптасқан көзеңдегі экономикалық және мәдени дамудың сипатын
жете білу қажет. Бұл істе әсіресе жазба мұралардағы тарихи деректердің
маңызы аса зор.
Зерттеу барысында облыстағы географиялық атауларға қатысты жазба
әдебиеттер мен картографиялық еңбектерде тіркелген мәліметтермен жете
танысуға тырысқанымызды атап өткіміз келеді. Өйткені бастапқы дерек көзі
ретінде мұндай еңбектер ұмытылып, мағынасы немесе айтылып-жазылуы
бұрмаланып жүрген кейбір тарихи атаулардың мәнін түсінуге көмектеседі.
Тарихи-лингвистикалық зерттеулер нәтижелеріне сүйену аймақтағы географиялық
атаулардың шығу тегі мен тілдік құрылымын географиялық шындықпен
байланыстыруға мүмкіндік береді. Мұның барлығы қосыла келіп, ақыр соңында
облыстағы кең тараған топонимдердің типтері мен олардың пайда болу
ерекшеліктерін анықтауға жағдай жасайды. Осы аталған мәселелерді облыс
аумағындағы географиялық атаулардың қалыптасуына тарихи тұрғыдан талдау
барысында ескеруге тырыстық.
Жалпы алғанда, бұл өңірдің мәдени және шаруашылық дамуына арабтардың
Орта Азияны жаулап алуы үлкен ыкпал етті. Арабтар қазіргі Оңтүстік
Қазақстан облысындағы Шойтөбе қалашығының орнында болған Шауғарға дейін, ал
солтүстік-шығысқа қарай Құланға дейін ғана жеткен. Бұл қала халқы мен
көшпенділер арасында исламның кеңінен таралуына себепші болды. К.М.
Байпақовтың зерттеулері бойынша, орта ғасырларда қазіргі Оңтүстік Қазақстан
аумағында қалалық мәдениеттің аса ірі төрт орталығы болған:
1. Талас Алатауының бөктері мен Арыс өзенінің жоғарғы ағысындағы
Испиджаб Сайрам аймағы.
2. Арыстың орта ағысындағы Кенжиде қалалық аймағы.
3. Сырдарияның орта ағысындағы ортағасырлық Фараб Отырар аймағы.
4. Түркістан шұратындағы Шауғар аймағы.
Талас Алатауының бөктері мен Арыс өзенінің жоғарғы ағысында, Сайрамсу
аталатын өзен жағасында орналасқан, ІХ-ХІІ ғ.ғ. Оңтүстік Қазақстанның
орталығы болған Испиджаб қаласы туралы 629 ж қытай саяхатшысы Сюань Цзянь
"Ақ өзенде тұрған қала" деп жазған, бұл Испиджаб жөніндегі алғашқы жазба
дерек болып табылады. Кейінірек М.Қашқари "Сайрам Испиджаб деп аталатын ақ
қаланың атауы. Оны кейде Сайрам деп те атайды" деп жазған. Қала тек XI ғ..
бастап қана Сайрам атала бастаған. Жалпы қала сол көзеңдерде 28 га аумақты
алып жатқан. Сайрам атауы осы күнге дейін жеткен, сол себепті осы маңдағы
қала үйіндісін ортағасырлық Испиджабқа телімеуге ешкандай себеп жок. Сайрам
қаласының орны қазіргі Сайрам кентінің оңтүстік-батысында, Шымкент
қаласынан 12 км жерде орналасқан.
Испиджаб маңында Манкент, Газгирд және т.б. қалалар орналасқан. Манкент
қаласы жөнінде араб географы Иақұт "Испиджаб маңындағы қала" деп көрсеткен.
Ортағасырлық (VIII-XII ғ.ғ.) Манкент қаласының орны Ақсу өзенінің сол
жағалауындағы жарқабақтың үстінде жатқан Бұлаққоба қалашыгы болып табылады.
Сол маңда Манкент ауылы орналасқан, яғни қала атауы осы күнге дейін
сақталған. Ал ортағасырлық Газгирд қазіргі Шарапхана ауылы маңындағы VII-X
ғғ.. болған қала үйіндісіне сәйкес келеді. Аңыз бойынша, Газгирд маңында
712-713 жж арабтар қытайлықтарды жеңіп, сол көзден бастап қала атауы
"Шарапхана - жеңіс үйі" деп аталған. Қазіргі Қазығұрт атауының шығу тегі
көне Газгирд атауымен байланысты.
Испиджабтан шығысқа қарай ¥лы жібек жолының бойында Шараб, Будухкет,
Тамхадж және Абархадж қалалары орналасты. Соңғы екеуінде ірі керуен
сарайлары болған. Ғалымдар Тамхадж қаласын ежелгі Түркібасы шаһарының
орнына сәйкес келеді деп есептейді. VI ғасырда түркілердің ұлы қағаны -
түркібасы Византиядан келген Земарх бастаған елшілерді кос өркешті
Екатаудың (қазіргі Түлкібас) бірінде қабылдағаны туралы деректер бар.
Түркібасының ордасы болған мекен Арыс өзенінің Құлан өзені құяр жерінде
орналасқан. Сол көзден бастап бұл жер Түлкібас атанған. Ал Абаржадж қаласы
түрған жер "айналасында мың бұлақ бар үлкен төбе" ретінде сипатталған.
Мыңбұлақ атауы қазірге дейін сақталып қалған. Қалалардың тарихи көне
атаулары жазба ескерткіштері арқылы осы күнге дейін келіп жеткен.
Арыс өзенінің орта ағысы мен Боралдай өзені бойын Кенжиде қалалық
аймағы алып жатты. Орта ғасырларда түркі тайпаларының қоныстанған мекені
болған. Қазіргі көзде Ордабасы ауданындағы Көлтабан ауылының солтүстік-
шығысында Жуантөбе деп аталатын қала орны бар. Археологтар Е.И. Агеева,
Г.И.Пацевич Жуантөбені Кенжиде аймағының астанасы болған Арсубаникет
қаласының орны деп есептейді. Қала атауы Ибн Хаукаль, әл-Истахри, әл-
Макдиси сияқты араб саяхатшыларының еңбектерінде кездеседі, Көптеген
атаулардың араб тілінде бұрмаланып жазылғанын ескерсек, қала атауын көне
Арыс потамонимімен байланыстыруға болатын сияқты. Әдетте түркі тілдерінде
ірі қала атаулары өзен атауларымен тығыз байланысты болған. "Қала"
мағынасында қолданылған соғдылық кент термині ортағасырлық қала атауларында
кет үлгісіне ауысқан. Олай болса, Арсубаникет атауы "арыс бойындағы қала"
деген мағынаны білдіреді деп топшылаймыз.
Сырдарияның орта ағысын ортағасырлық Фараб аймағына сәйкес келетін
Отырар шұраты алып жатыр. Сырдарияның мол суы оның аңғарында суармалы
егіншілікті дамытуға мүмкіндік берді. Ортағасырлық араб саяхатшысы әл-
Масуди Фараб аумағында Сырдария суы тасыған көзеңде 30 фарсах жерге дейін
су басатыны туралы жазған. Жазба деректерде Отырар атауы VIII ғ. бастап
атала бастады. Дәл осы көзеңде қаланың екінші атауы - Фараб та белгілі
болды. Қала тарихын жазба деректер бойынша XIX ғасырға дейін бақылауға
мүмкіндік бар. Отырар топонимін К.Байпақов оғыз тіліндегі тұрақты
қоныстарға қатысты қолданылатын отырар түсінігімен байланыстырады. X ғ.
Кедер деп аталатын жаңа қала Фараб аймағының басты қаласына айналады.
Қазіргі көзде Құйрықтөбе аталатын осы өңірдегі қала үйіндісі жатқан жер
бұрынғы Кедердің орны болғандығы жөнінде нақты деректер бар. Шамамен 1-2
ғасыр ғана бұл қала мен оның айналасы гүлдену көзеңін басынан кешіріп,
құлдырауға ұшыраған. Өйткені XI ғ. бастап бұл қаланың ортағасырлық жазба
деректерде аты аталмай қалған. XII ғ. басында астана қайтадан Отырарға
көшеді.
Орта ғасырларда Сырдария бойында Отырардан төмөңіректе Шауғар аймағы
орналасты. Оның орталығы осы аттас қала болған. Қала орны қазіргі Түркістан
қаласынан 8 км қашықтықта орналасқан Шойтөбемен байланыстырылады.
"Фархангалар" деп аталатын көне парсы түсіндірме сөздіктерінде Шауғар
туралы түсініктемелер жеткілікті. XI ғ. түсіндірме сөздікте Шауғар жөнінде
"Мауреннахр шеқарасындағы аймақ, онда құмды шөл бар, ал құмның ар жағында
кәпірлер мекені" деген түсінік берілген. Мұнда Шауғар тұрғындарының
негізінен мата тоқумен айналысатыны айтылады. XV ғ. сөздікте де осы
мәліметтер қайталанған. Айрықша назар аударатын нәрсе - соғды тілінде
Шауғар "Қара тау" дегенді білдіреді. Шындығында да қаланың Қаратау
баурайында орналасқанын ескерсек, Шойтөбенің бұрынғы Шауғардың орны
екендігі құмән тудырмаса керек.
Шауғардан басқа бұл аймақта Қарнақ қаласы да орналасты. Қарнақ атауы
басқа да оғыз қалаларының қатарында М. Қашқари еңбектерінде аталған. Қала
түсті метал қорыт удан айрықша көзге түскен. Бұл көне атау қазіргі көзде
қалпына келтірілген: Қаратау жотасының оңтүстік баурайында орналасқан ауыл
1996 ж дейін Атабай аталып, қазіргі көзде Қарнақ делінеді.
Түркістаннан солтүстік-батысқа қарай 30 км жерде ежелгі Сауран
қаласының орны табылған. Тарихи деректер бойынша, VII - XVIII ғғ.
аралығында дамыған бұл қала XIII ғ.. орта шенінде Ақ орда астанасы болған,
ал XIV ғ. соңына қарай Әмір Төмір оны әскери қамалға айналдырған.
IX — XIII ғғ. қалалық мәдениеттің күрт өркендеуі байқалды: қала саны
өсті, қалалық аумақтардың ауданы артты, халық саны көбейді. Осы көзеңдегі
аса ірі қалалардың халық саны (кесте 1) көрсетілген.
Кесте 1 - Оңтүстік Қазақстан қалаларындағы ІХ-ХІІ ғғ. халық саны.
(К.Байпақовтың деректері бойынша)
Қала атауы Орналасқан ауданы Халқының саны
Испиджаб (Сайрам) Арыс өзенінің жоғары ағысы 40000
Отырар Сырдария өзенінің орта ағысы15500-17460
Құмкент Қаратаудың солт. беткейі 10000
Арсубаникет Арыс өзенінің орта ағысы 7000
Сығанақ Сырдария өзенінің орта ағысы5800
Кедер (Құйрықтөбе) Сырдария өзенінің орта ағысы4100-4420
Осы көзеңде Оңтүстік Қазақстанда Манкент, Арсубаникет, Кедер, Иасы,
Сығанақ, Шағылжан, Қарашық, Сүткент, Берукет сияқты жаңа қалалар пайда
болды. Қала құрылысында мешіттер, көпшілік моншалары, мұсылман кесенелерін
салу етек ала бастады. Қала халқының саны отырықшылыққа көше бастаған
көшпенділер есебінен төз арта бастады. Қарлұқтар Отырар мен Сүткентте басым
болса, Қаратау бөктеріндегі және Сырдарияның орта ағысындағы қалалардың
басым көпшілігінде оғыздар тұрды. Қьшшақтар Сығанақ пен Барышкент
тұрғындарының басым бөлігін құрады. Облыста Қыпшақ оронимінің болуын осымен
түсіндіруге болады. Ортағасырлық қалалар тұрғындарының тілдік құрамын
білудің топонимикалық зерттеулер үшін маңызы өте зор. Өйткені көптеген қала
атаулары осы күнге дейін сақталып қалған, сонымен қатар осы қалалар
маңындағы табиғи нысандардың атаулары болған микротопонимдер әлі де
қолданыста жүр.
Жалпы алғанда, топонимдерді аумақтық шоғырлану, яғни ареалдық
тұрғысынан зерттеудің ғылыми маңызы зор. Бұл тұрғыда әсіресе жергілікті
географиялық терминдер мен жекелеген сөздердің топонимдерде қайталану
заңдылығы айрықша көңіл аударуға тұрарлык. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан
облысында құрамында "қытай" этнонимі бар географиялық атаулар тобы
анықталды және олардың таралу ареалы шектеулі аумақты ғана қамтиды. Олардың
арасында Қаратау өңіріндегі Үлкен Қытай жотасы, Қытай бұлағы, Кытайөзек
қүрғақ арнасы, Қытайсай деген сай атауы бар. Ортағасырлық зерттеушілердің
еңбектеріне жүгінсек, қазіргі Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарының
аумағын түркі тілді халықтармен қатар, XIII ғасырда маньчжур тілдеріне туыс
тілде сөйлейтін қаракытайлар мекен еткен. Жетісу аумағында қоныс теуіп, өз
мемлекетін құрған қарақытайлар қараханидтер билігін әлсіреткен, бірақ
жергілікті халықтың діні мен мәдениетіне елеулі ықпал етпеген. Олай болса,
жоғарыда аталған топонимдерді және осы облыстағы Қарақытай қонысының атауын
қарақытайлар мекендеген аумақтың ареалына енетіндіктен, этноним негізінде
қалыптасқан атаулар тобына жатқыза аламыз. Жалпы этнонимдер құрамында қара
сөзі халықтардың географиялық орналасу ареалына байланысты қойылған деген
болжамды белгілі түркітанушы ғалым А.Н. Кононов ұсынған болатын. Ғалымның
айтуынша, Шыңғысхан жорығынан бір ғасырдай бұрын Қытайдың солтүстігіне
қоныс аударған қидандарды түркі халықтары қарақытайлар деп атаған. Осы
болжамға сүйенсек, қарақытайлар солтүстік қытайлары, яғни кидандар болып
шығады.
Оңтүстік Қазақстанның ірі қалаларының барлығы дерлік 1219-1220 жж
Шыңғыысхан шапқыншылығы көзінде қирап, тоналды. Гүлденген қалалар мен
жайқалған егістіктер мен бау-бақшалар жаулап алушылардың табанының астында
қалды. Қиратылып, қаңырап қалған қалалар бірнеше ғасыр бойы калпына келе
алмады. Олардың кейбірінің ғұмыры осылай аяқталды да, атаулары жазба
ескерткіштерінде сақталып қалды. Бірақ отырықшы мәдениет әміршеңдігін тағы
да дәлелдеп шықты: Оңтүстік Қазақстанның XV-XVI ғғ. тарихында қала
мәдениетінің қайта өркендеуі айқын байқалды. Бұл көзеңде қазақ хандығы
құрылып, XVI ғ. Иасы оның тұрақты астанасына айналды. Қала осы көзеңде
Түркістан деп атала бастады. Осы аумақта Ақсүмбе, Арыс, Күлтөбе, Қаратау,
Сайрам сияқты гүлденген қалалар болған.
Осы көзеңдерде облыс аумағында өмір сүрген қазақ рулары мен басқа
халықтардың шоғырланған аудандары географиялық атауларда "бекітілген".
Облыс аумағында елді мекендер атаулары арасында Жалаңтөс, Теке (Түркістан
қ.ә.), Бағаналы, Бөке (Қазығұрт ауд.), Қоңырат (Мактаарал ауд.), Шапырашты
(Сайрам ауд.), Әлімтау (Сарыағаш ауд.), Керейіт (Түлкібас ауд.) және т.б.
этнотопонимдер тіркелді. Микротопонимияда да бұл құбылыс айқын көрінеді.
Сунақ, Найман, Шағатай, Сарыүйсін аталатын арықтар, Арғынсай, Қоңыраттөбе,
Өзбектөбе, Қыпшақадыр сияқты оронимдер, Ақша, Қалмаққұлаған, Ноғайқора,
Ноғайарық, Жалайыр ойконимдері, Шапырашты гидронимі бар.
Кейінгі ғасырларда қазақ жері жоңғар шапқыншылығынан зардап шекті. 1726
ж. қазақ билеушілері қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысындағы Ордабасы
жерінде бас қосып, басқыншыларға қарсы бірігіп күресу жоспарын қабылдаған.
Осылайша қазақ халқының азаттық күресінің тағдыры шешілген тарихи мекен
Ордабасы болды. XVIII-XIX ғғ. қазақ жерін патшалық Ресей отарлау саясатын
жүзеғе асырды. Осы мерзім ішінде облыс аумағы Қоқан хандығының өзгісін де
басынан кешірді. Көптеген қалалар жаудан қорғану мақсатында биік қабырғалы
бекініс - қорған салуға мәжбүр болды. Қазірге дейін кейбір елді мекендердің
атауларында сақталып қалған қазақтың қорған сөзі - осының дәлелі.
Бабайқорған, Көшқорған (Түркістан қ.ә.), Бесқорған, Қожақорған,
Нұржанқорған, Ханқорған (Сайрам ауд.), Шолаққорған (Созақ ауд.), Ескіқорған
(Сарыағаш ауд.) атаулары осы топқа жатады.
Қазан революциясына дейін қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының аумағы
Черняев және Шымкент уөздері деген атпен Түркістан өлкесіндегі Сырдария
облысының құрамында болды. 1867 жылы Шымкент Сырдария облысы құрамындағы
уөздік қала болып бекітілді. 1914 жылы Ресей сенатының бұйрығымен қала
Черняев деп аталды, тек 1921 жылы ғана қала өзінің тарихи атауын қайтып
алды.
Кеңестік дәуірде Қазақстан аумағы жаңа әкімшілік бөлініске ұшырады.
1932 жылы құрылған алты облыс қатарында Оңтүстік Қазақстан облысы да болды.
1938 жылы оның құрамынан Қызылорда облысы, ал 1939 жылы Жамбыл облысы
бөлініп шықты. 1962-1964 жылдар аралығында бұл үш облыс қайта біріктіріліп,
Оңтүстік Қазақстан өлкесі деген ат алған болатын. 1964 жылдан бастап бұл
өлке таратылып, Шымкент облысы бұрынғы атауымен қалды. 1992 жылы 6 шілдеде
ҚР Жоғары Кеңесінің каулысымен Оңтүстік Қазақстан облысы атауы қайтарылып
берілді. Еліміздің тәуелсіздік алуымен бірге, тарихи атауларды қалпына
келтіру бағытында көптеген жұмыс жүргізілді. Нәтижесінде облыс аумағындағы
ондаған атаулар қалпына келтірілді (Қосымша А).
Сонымен, Оңтүстік Қазақстан облысының аумағы ұзақ тарихи уақыт
аралығында сан алуан тарихи оқиғаларға куә болды. Аумақтың тарихи тағдырына
арқау болған өркениеттің гүлдену мен құлдырау кезеңдері, саяси сахнада
бірін-бірі алмастырып отырған мемлекеттер мен халықтар табиғи ортаны,
шаруашылық құрылымын, мәдениет бағыттарын ғана өзгертіп қоймай, сан
мыңдаған географиялық атаулардың қалыптасып, тұрақтануына да әсер етті. Әр
тарихи көзеңнің өзіне тән атаулар жүйесі қалыптасты. Олардың зерттелу
көзеңдері мен тілдік ерекшеліктерін талдау зерттеу жұмысымыздағы келесі
параграфтың еншісіне тиді.
1.3 Географиялық атаулардың зерттелуі
Облыс аумағындағы ежелгі атаулардың көпшілігі антик дәуіріндегі жазба
ескерткіштерде кездеседі. Белгілі топонимист Е. Керімбаев Қазақстан
оронимиясын талдау барысында жазба ескерткіштерде аталған тарихи
оронимдерді үш тарихи көзеңге бөліп қарастырады. XI-XV ғасырлар аралығын
қамтыған алғашқы көзеңді араб және парсы жазбаларында тіркелген атаулар, XV-
XVIII ғасырларды - парсы және түркі шығармаларындағы, ал үшінші көзеңді
XVIII ғ. мен XIX ғасырдың басындағы орыс географиялық әдебиетіндегі тарихи
атаулар құрайды.
Оңтүстік Қазақстан облысындағы географиялық атауларға тарихи-
географиялық, лингвистикалық талдау жасау негізінде біз мынадай
хронологиялық жіктеуді ұсынамыз: 1) көне көзеңдегі жазба ескерткіштерде
тіркелген; 2) ортағасырлық әдебиеттерде тіркелген; 3) XVII ғ. бастап орыс
географиялық әдебиеті мен картографиялық еңбектерінде тіркелген топонимдер.
Оңтүстік Қазақстанның топонимдерін тарихи-лингвистикалық тұрғыдан
арнайы зерттеген белгілі ғалым К. Рысбергенова жоғарыда біз атаған
көзеңдердің алғашқы екеуіне кеңінен токталған. Біз зерттеу материалдарын
талдау барысында ғалымның кейбір деректері мен тұжырымдарына сүйенетін
боламыз.
Көне көзеңдердегі жазба ескерткіштерде аты аталған географиялық
нысандар қатарында Сырдария өзені, Сайрам, Созақ, Отырар және т.б. болды.
Олардың атаулары көне жазбаларда бұрмаланып берілді. Мысалы, тек Сырдария
атауының өзі Силис, Лаксат, Яксарт, Сейхун, Гюльзарриюн деген балама
атауларға ие болған. Сақтар бұл өзенді Силис, ал бактриялықтар Лаксат деп
атағанын ежелгі грек ғалымдары атап өткен. Б.з.б. ІІ-І ғасырларда өмір
сүрген римдік ғалымдар Страбон мен Птоломей еңбектерінде Оңтүстік Қазақстан
өңірі туралы географиялық деректер бар. Страбон Яксарт пен Окстың (қазіргі
Әмудария) аражігін ашып, әртүрлі өзендер екеңдігін нақты жазып қалдырған.
Ал Птоломей өзінің "Скиф де Имаус" картасында қазіргі Оңтүстік Қазақстан
облысы аумагының біраз бөлігі енетін көне Скифия мемлекетінің шеқараларын
берген.
Оңтүстік Қазақстандағы кейбір географиялық нысандар көне қытай
жазбаларында да кездеседі. Қытай жылнамаларының аудармаларын құрастырған
қытайтанушы ғалым Иакинф Бичурин "Ежелгі ортаазиялық халықтардың тарихи
картасындағы жерлердің топографиялык көрсеткіші" деген еңбегінде қытай
жазбаларында Сырдария туралы мәліметтер бар екеңдігін, ал монғолдар оны
Нарын-гол деп атайтынын көрсеткен.
Осы өңірдегі аса ірі мемлекет құрылымы болған Қаңга атауы негізінде
көптеген тарихи атаулар түзілген. Ең ежелгі атау деп танылған Қаңға
(Қаңғұй) тұңғыш рет б.з.б. ІІ-І ғасырларда ежелгі ирандықтардың
зорастриялық дінінің қасиетті кітабы - Авестада аталады. Бұл атаудың
негізінде жатқан "қаң" (кан) түбірлік морфемасы ежелгі түркі-монғол
тілдерінде "өзен" мағынасын береді. Осы тұрғыдан алсақ, өңірдегі аса ірі
өзен Сырдарияның өзі Қаңға деп аталып, оның маңында өмір сүрген халықтар
қаңғүй (каңға, кенгерес) делінгенін, ал олар қүрған мемлекеттің Қаңғүй
аталуы түсінікті болады. Л.Н.Гумилев "Қаңлы - ежелгі Қаңғұйлар халқының
қалдығы... Түркілерге 200 жыл бағынғаннан кейін түркі тілді болып" кеткенін
жазады. Белгілі түркітанушы С.Кляшторный "қаңғүй" этнонимін Отырар
шұратымен байланыстырады, бұл атау Қаңғю-Тарбанд түрінде Енисей мен Орхон
бойынан табылған ежелгі түркілік жазба ескерткіштерінде (VII ғ.) кездеседі.
Ғалым Фирдоусидің "Шах-Наме" еңбегіне, ибн-Хордадбек жазбаларына,
С.П.Толстовтың зерттеулеріне сүйене отырып, VIII ғ. Қанға өзені деп аталған
Сырдарияның орта ағысындағы шұратта Қаңғүй аталған біртұтас саяси
конфедерация құрылғанын, оның әкімшілік орталығы Отырарда орналасқандығын
анықтаған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ОБЛЫСТАҒЫ ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ
АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... .8
1.1 Қазақстан Республикасында топонимика ғылымының дамуындағы қазіргі
теориялық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 8
1.2 Аумақ топонимиясы қалыптасуының тарихи
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..12
1.3 Географиялық атаулардың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.4 Облыс топонимиясындағы тілдік
қабаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ
ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕДЕ БЕЙНЕЛЕНУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1 Топонимиканың физикалық-географиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..32
2.2 Географиялық атауларда жер бедері сипатының көрініс
табуы ... ... ... ..34
2.3 Топонимдерде аумақтың геологиялық құрылысының бейнеленуі ... ... ...45
2.4 Топонимдерде гидрометеорологиялык жағдайдың
бейнеленуі ... ... ... ... 49
2.4.1 Климаттық жағдайды сипаттайтын
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.4.2 Табиғи су көздерінің
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.4.3 Құдық
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...56
2.5 Географиялық атауларда өсімдік және жануар дүниесінің
бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЛАНДШАФТТЫҚ ТОПОНИМИЯСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .67
3.1 Ландшафттар топонимикасының теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ..67
3.2 Шөлейт және шөл зоналарындағы топонимдер
жиынтығы ... ... ... ... ... ..71
3.2.1 Қызылқұм
топонимиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...72
3.2.2 Мойынқұм атауларының
топтары ... ... ... ... ... ... ... ..., ... ... ... ... ... ... ... 77
3.2.3 Бетпақдала топонимдерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...79
3.3 Бейзоналық өңірлердің географиялық
атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
3.4 Таулы аудандар
топонимиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .90
4 ТОПОНИМИКАНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ҚОЛДАНБАЛЫ АСТАРЛАРЫ ... .97
4.1 Табиғатты пайдаланумен байланысты атаулар
тобы ... ... ... ... ... ... ... ... ..97
4.2 Табиғатты қорғаумен байланысты атаулардың
жиынтығы ... ... ... ... ... ..107
4.3 Топонимдердің қалыптасуының жерғілікті
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .1 10
4.4 Географиялық атауларды зерттеудің ғылыми - қолданбалы маңызы және
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 113
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...117
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..119
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 127
ҚОСЫМША A - Оңтүстік Қазақстан облысындағы өзгертілген
атаулар
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .12 7
ҚОСЫМША Ә - Оңтүстік Қазақстан облысындағы "сай" термині негізінде
жасалған
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 133
ҚОСЫМША Б - Оңтүстік Қазақстан облысындағы "бұлақ" термині негізінде
жасалған
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..134
ҚОСЫМША В - Оңтүстік Қазақстан облысындағы су көздері атауларының
семантикалық
топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .135
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кең-байтақ қазақ жерінің оңтүстік
өңірін алып жатқан Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат жағдайлары мен
ресурстары алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Жерінің ауданы шағын (117,3 мың
км²), халық саны едәуір көп (2,2 млн адам) облыс 11 әкімшілік ауданға
бөлінген. Облыс аумағындағы шаруашылыққа қолайлы шұраттар мен тау
бөктеріндегі аудандар ежелгі замандардан бері игеріліп, суармалы егіншілІк
пен мал шаруашылығының, тау-кен ісі мен зергерлік өнердің ошағы болған.
Батыс пен Шығыстың заттық және рухани әлемін жалғастырған ¥лы Жібек жолының
негізгі тармағы кесіп өткен бұл өңірде көне замандардың өзінде сан түрлі
халықтар араласқан, сәулетті қалалар пайда болып, табиғат байлықтары тиімді
пайдаланылған.
Табиғат жағдайларын шаруашылық мақсатта пайдалану географиялық білімнің
жинақталуына ыкпал етті. Жергілікті табиғат ерекшеліктерін танып-білу
қоршаған ортадағы географиялық нысандардың ерекшеліктерін нақты байқап,
оларды атауларда "бекітумен" қатар жүрді. Аумақтағы географиялық атаулар
ежелгі дүние ғалымдарының, орта ғасыр саяхатшыларының, кейінгі көзеңдердегі
зерттеушілер еңбектерінде тіркелді. Ғасырлар бойы жинақталған осынау мол
рухани мұраны Оңтүстік Қазақстан аумағы жайлы тарихи-географиялық ақпардың
көзі ретінде қарастыруға болады. Бұл тұрғыда облыстағы географиялық
атаулардың шығу тегін, мағынасын, жергілікті ерекшеліктерін, таралу
сипатын, жазылу ережелерін анықтау мақсатында арнайы топонимикалық
зерттеулер жүргізілуі қажет.
Аймақтық географиялық терминологияға қатысты О. Нақысбековтың,
Б.Сарыбаевтың жекелеген еңбектері жарық көрген. Бұл зерттеулерде
географиялық атаулардың шығу тегіне, семантикасына, номинация
принциптеріне, жергілікті географиялық терминологияға тарихи-лингвистикалық
тұрғыда талдау жасалған. Географиялық тұрғыдағы топонимикалық зерттеулер
негізінен терминология саласына, табиғатты пайдалану мен қорғауға қатысты
салыстырулардан асқан жоқ. Сонымен, осы көзге дейін Оңтүстік Қазақстан
облысының топонимиялық жүйесі география ғылымдары түргысынан арнайы
зерттелген жоқ. Әсіресе облыстың топонимиялық жүйесінің физикалық-
географиялық негіздеріне қатысты зерттеулер жүргізудің қажеттілігі туындап
отыр.
Бүгінгі күні география ғылымының алдында қойылып отырған міндеттер ҚР
Тіл туралы заңы (11.07.1997ж.), басқа да әкімшілік, құрылыс, елді
мекендер мен физикалық -географиялық объектілерді қайта атау туралы
ережелік жарлықтар мен каулылар және ҚР прөзидентінің 2007 ж. 28 акпандағы
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан деп аталатын Қазақстан халқына жолдауында
қойылған мемлекеттік тілге қатысты талаптарға сәйкес келеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Оңтүстік Қазақстан облысындағы
атаулардың табиғи ортамен байланысын анықтау, аумақтағы табиғатты пайдалану
мен қорғау дәстүрлерінің сақталып қалған тәжірибесін танып-білу, әртүрлі
карталар мен ғылыми әдебиеттерде атаулардың жазылуын бірізге келтіру
қажеттілігімен анықталады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда лингвист ғалымдар XX ғ. екінші
жартысында географиялық атаулар мен терминдердің шығу тегі мен мағынасына
қатысты жан жақты этимологиялык, лексикалык-семантикалық зерттеулер
жүргізді. Осы зерттеулер барысында көптеген атаулардың тілдік негіздері мен
құрылымына, аумақтық жергілікті таралуына қатысты жаңа нәтижелер алынып,
топонимика ғылымының теориясы байытылды. Бұл ретте әсіресе Ә.
Әбдрахмановтың, Е. Қойшыбаевтың, В .Н. Попованың, Е.Керімбаевтық және т.б.
еңбектері зор. Біз қарастырып отырған аумақты К.Рысбергенова тарихи-
лингвистикалық тұрғыда арнайы зерттеген.
Ономастиканың бір саласы ретінде дамытылған топонимикалық бағытты тіл
мамандары осы көзге дейін жемісті дамытуда. Дегенмен, географиялық
атауларды тек тілдік және тарихи тұрғыдан қарастыру атаудың географиялық
негіздеріне терең талдау жасауға мүмкіндік бермейді. Мұның өзінен
қазақстанда Ғ. Қоңқашбаев негізін салған топонимиканың географиялық бағытын
дамыту қажеттілігі туындайды. Елімізде географтар тарапынан соңғы жылдары
жүргізілген топонимикалық зерттеулер географияның әртүрлі саласына
негізделіп келді. Әсіресе осы салада ҚР БҒМ География институтының
қазақстандағы топонимдерді жинақтап, бірізге келтіруде қомақты зерттеулер
жүргізіп келеді. Институт еліміздегі топонимикалық зерттеулердің ғылыми
қауымдастық таныған орталығына айналды.
Соңғы жылдары арнайы зерттеулер жүргізген К.Д. Каймулдинова (1998 ж.),
А.С. Омарбекова (1999 ж.), Ә.Е. Аяпбекова (2002 ж.), А.У. Мақанова,
Қ.Т.Сапаровтың (2004 ж.) ғылыми нәтижелері топонимика ғылымын табиғатты
пайдалану және қоргау, экономикалық және әлеуметтік, физикалық география,
геоэкология бағытында дамытуга негіз болды. Соңгы үш жұмыстың жеке облыстар
топонимиясын зерттеуге арналғанын есекерсек, қазақстанда аймақтық
топонимикалық зерттеулерге бастама салынды деуге болады. Жеке облыстардың
топонимиялық жүйесін жан жақты зерттеу арқылы көптеген атаулардың шығу тегі
мен мағынасына қатысты жаңа деректер алып, атаулардың жергілікті
географиялық шындықпен байланысын анықтауға болады.
Бұл зерттеу жұмыстарының түпкі мақсаты топонимиканың қолданбалы
бағыттарын дамытумен тығыз байланысты болды. Бұл ретте Оңтүстік Қазақстан
облысына қатысты географтар тарапынан арнайы зерттеулер жүргізілмегенін
атап өтуге болады. Облыстағы географиялық атаулардың физикалык географиялық
негізерін танып-білудің маңызы зор деп есептейміз.
Жұмыстың мақсаты. Оңтүстік Қазақстан облысының географиялық
атауларының шығу тегі мен мағыналық жүктемесінің физикалық-географиялық
негіздерін жүйелі түрде топонимикалық талдаудан өткізу.
Зерттеу жұмысының алға қойған мақсатына сәйкес, төмендегі міндеттерді
шешу жүзеге асырылды:
- нақты деректерге сүйене отырып, Оңтүстік Қазақстан облысының
табиғат
жағдайларының топонимдерде бейнелену заңдылықтарына талдау жасау;
- аумақта кең қолданыста жүрген, географиялық атаулар құрамында жиі
кездесетін халықтық географиялық терминдердің мағынасын талдап, таралу
жиілігі мен қарқындылығын анықтау;
- Оңтүстік Қазақстан облысының ландшафттық топонимдерін зерттеу;
- аумақтағы табиғатты пайдалану мен қорғауға қатысты атаулар
жиынтығына арнайы талдау жасау;
- Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдерінің қазіргі жай-күйіне шолу
жасап, зерттеудің қолданбалы маңызын негіздеу.
Зерттеудің пәні - Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдері қалыптасуының
физикалық-географиялық негіздерін тарихи-географиялық зерттеулер тұрғысында
талдау мәселелері.
Зерттеу нысаны - Оңтүстік Қазақстан облысындағы табиғат жағдайларын
бейнелейтін халықтық топонимдер жүйесі.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі ретінде топонимика,
терминология саласында зерттеулер жүргізген F. Қоңқашбаев, Э.М. Мурзаев,
В.А. Никонов, А.Н. Кононов, Е.М. Поспелов, А. Әбдірахманов, Т. Жанұзақов
және т.б. еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеудің бастапқы материалдары. Зерттеу жұмысына бастапқы дерек көзі
ретінде Алматы, Шымкент қалаларының мұрағаттарынан алынған материалдар мен
ғылыми басылымдар, сирек қордан алынған деректер, автордың жергілікті
жерден жинақтаған материалдары негізге алынды. Оңтүстік Қазақстан (Шымкент)
облысының топографиялық негіздегі масштабы 1:100000 карталары (1942, 98
парақ), "Ландшафтная карта Казахской ССР" (Л.К. Веселова, Г.В. Гельдыева,
В.М. Чупахин, 1978); "Атлас Казахской ССР" (1982) басылымдары пайдаланылды.
Негізгі зерттеу әдістері. Жұмыста статистикалық, этимологиялық,
лингвистикалық, картографиялық, жүйелік талдау, географиялық, салыстырмалы-
тарихи әдістер арқылы жүргізілген зерттеулердің нәтижелері қорытындыланды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
жаңалығымен сипатталады. Олардың қатарына төмендегілер жатады:
- облыстағы географиялық атаулар да табиғат
жағдайларының ерекшеліктерінің бейнелену заңдылықтары анықталды;
- Оңтүстік Қазақстан облысындағы географиялық нысандардың атаулары
жөнінде ақпарат жинақталып, оларды лексикалық-семантикалық,
статистикалық тұрғыдан өңдеу арқылы халықтық географиялық терминдер
негізінде жасалған топонимдер топтарының қалыптасу және таралу
заңдылықтары анықталды;
- облыстағы ландшафттық топонимдер жиынтығы талданып, олардың табиғат
ерекшеліктеріне қарай топонимикалық қарқындылығы анықталды;
- Оңтүстік Қазақстан облысындағы табиғатты пайдалану мен қорғауға
қатысты атаулардың жиынтығы сипатталды;
- тұңғыш рет Оңтүстік Қазақстан облысындағы
оронимдердің, гидронимдердің, фитонимдердің, ландшафттық терминдердің
қатысуымен жасалған атаулардың топонимиялық карталары жасалынды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Талқылауға төмендегідей
қоргалатын мәселелер ұсынылады:
1. Оңтүстік Қазақстан облысындағы географиялық нысандардың
атауларының аймақтық және жергілікті ерекшеліктері.
2. Халықтық географиялық терминдердің облыстың топонимиялық
жүйесін қалыптастырудағы ролі және жергілікті ландшафт сипатына қарай
семантикалык ығысу дәрежесі.
3. Оңтүстік Қазақстан облысындағы географиялық атаулардың
ландшафттық шоғырлану заңдылығы.
4. Облыстағы географиялық атаулардың қалыптасуындағы табиғатты
пайдалану және корғау дәстүрлерінің ролі.
Жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы. Оңтүстік Қазақстан облысының
табиғат ерекшеліктерін бейнелейтін географиялық атаулар тобына талдау
жасауға, ландшафттық топонимдерге қатысты мәселелер географияның
топонимикамен байланысы тұрғысынан тұңғыш рет негізделді. Бұл Қазақстандағы
топонимикалық зерттеулерді физикалық география, ландшафттану бағытында
дамытуға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысында талданған топонимдер мен терминдер жиынтығын
терминологиялық және түсініктемелік сөздіктер құрастыруда пайдалану
мүмкіндігі бар. Автор құрастырған топонимикалық карталарды жоғары оқу
орындарында "Топонимика" және "Қазақстанның физикалық географиясы"
курстарын оқыту барысында, орта білім беретін мектептерде география
сабақтарында және және өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру барысында
пайдалануға болады.
Жұмыстың сынақтан өтуі. Жұмыста қамтылған негізгі мәселелер мен зерттеу
нәтижелері М.Әуөзов атындағы ОҚМУ-ң география кафедрасында (Шымкент, 2004-
2006), ҚР БҒМ География Институтының Гидроэкология және Ландшафттану және
табиғатты пайдаланудың проблемаларьт лабороторияларында (Алматы, 2004-2006)
өткен ғылыми-әдістемелік семинарларда, 5 халықаралық және республикалык
ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды (Алматы, Ташкент, Арқалык,
Шымкент).
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Зерттеу жұмысының нәтижелері 2004-
2007 жылдарда ғылыми басылымдардағы автордың 9 ғылыми мақалаларында жарық
көрді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, 4 бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
137 беттен түратын жұмыстың мәтіні 7 кестөмен, 9 суретпен жабдықталған.
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 144.
1 ОБЛЫСТАҒЫ ТОПОНИМИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ТАРИХИ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
1,1 Қазақстан Республикасында топонимика ғылымының дамуындағы қазіргі
теориялық мәселелер
Жергілікті жердің табиғаты мен шаруашылығы жайлы ақпарат адамдардың
күнделікті өмірі мен қызметінде кеңістіктік бағдар ретінде қызмет атқаратын
сол географиялық объектінің атауы болып тілде сақталады. Осылайша бұл
атауларда халықтық географиялық терминология кең қолданылып, табиғат
құбылыстары, географиялық объектінің ерекшеліктері және ландшафттың ерекше
белгілері көрініс табады. Географиялық атаулар жүйесі көз келген тілдің
ажырамас элементі болып табылады, сондықтан тілмен бірге дамып келеді.
Қоғамның дамуына байланысты бұл топонимдер жаңарып, әрі ылғи да
толықтырылып отырады.
Географиялық атаулар белгілі-бір физикалык-географиялық жағдайда
адамның күнделікті өмірі, тұрмысы, мәдениеті мен тарихына байланысты
қалыптасып және дамып отыруы мүмкін. Атаулардың белгілі бір тарихи
көзеңдердегі адамның шаруашылық әрекетінің ерекшелігін зерттеуде ақпараттық
көзі болатынын көптеген зерттеушілер атап өткен. Адамның дәстүрлі
шаруашылық әрекетінің қалыптасып, дамуына сол көзеңдегі физикалык-
географиялық, тарихи, әлеуметтік жағдайлар себепші болады. Қазіргі Оңтүстік
Қазақстан облысы жерінде көшпелі мал шаруашылығы мен егіншілік сипаты
көрініс табатын топонимдердің қатар кездесуі осы шаруашылық салаларының
географиялық шоғырлануына, сол көзеңдегі табиғат жағдайларына қатысты
қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Бұл мәліметтер міндетті түрде нақты
деректермен (тарихи-археологиялық, географиялық, лингвистикалық) расталған
жағдайда, құндылығы арта түседі
Топонимдер зерттеушілер үшін таным тірегі болып табылады. Топонимика
ғылымы көз келген ауданның табиғи жағдайлары мен табиғи қорларын, айрықша
қорғалатын табиғи аумақтарын зерттеуде маңызды қолданбалы сипат алады, Бұл
міндеттерді шешу үшін географиялық атаулардың номинациясына себеп болған
тарихи оқиғалар, атаулардың мағыналық жүктемесі және осыған сәйкес алынатын
географиялық ақпаратты ескерудің маңызы зор.
Түркілік географиялық терминдер мен атаулардың мағыналық талдамасын
алғаш жасаған ғалымдардың бірі XI ғ. өмір сүрген М. Қашқари болып табылады.
Ғалымның "Диуани лұғат-ат-түрк" (Түрік лексикасының жинағы) еңбегін
Оңтүстік Қазақстан аумағындағы кейбір тарихи атаулардың мағынасын талдауда
басшылыққа алуга болады. Бұл еңбекті қазақ тіліне аударған А. Егеубаев оған
"түрік өркениетінің алтын кілті" деген баға берген. Бұл еңбекке біз талдау
барысында сілтемелер жасайтын боламыз.
XIX г Орыс Географиялық қоғамы топонимикалық зерттеулерге назар аудара
бастады. Сол көзеңдегі географиялық және этнологиялык еңбектерде
географиялық атауларды жинақтау, оларға этимологиялық талдау жасау,
жергілікті халықтардың топонимдерінің орыс тіліндегі транскрипциялануына
қатысты мәселелер көтерілді. П.П. Семенов Тян-Шанский, Г.Н. Потанин,
В.В.Сапожников және басқа ғалымдар жергілікті географиялық атауларды
жинақтап, олардың мағыналарын шығу тегін түсіндіруге тырысты.
Қазақ жеріндегі бірқатар топонимдер 1863-1885 жылдары жарық көрген П.П.
Семеновтын "Россия империясының географиялық-статис-тикалық сөздігінде"
көрініс тапқан. Сөздікте топоним құрамындағы географиялық терминдер сызықша
арқылы бөлініп жазылған және терминнің қазақшадан аударғандағы мағынасы
жақша ішінде берілген. Бұл сөздіктің қазіргі топонимика ғылымы үшін маңызы
атаулардың тізімін, мағынасын беруімен ғана емес, объектінің георафиялык
ерекшеліктерін қысқаша сипаттауымен де құнды. Мұның өзі көптеген қазақ
топонимдерінің мәнін түсінуге, мағынасын жан-жақты талдауға мүмкіндік
береді.
Осы көзеңде Қазақстан аумағын аралаған саяхатшылар, картаға түсірген
ғалымдар жергілікті қазақ атауларының транскрипциясын дұрыс бермеғендіктен,
географиялық әдебиеттер мен карталарда бұрмаланулар орын алды. Бұл
бұрмаланулар соңғы 10-15 жыл көлемінде қайта қаралып, өзгертілуде.
Ал Қазақстан аумағындағы көне және қазіргі заманғы түркі топонимиясы
зерттеуде В.В. Радловтың, А.Н. Кононовтың және т.б. қосқан үлесі зор болды.
Академик В.В. Радлов өзінің Опыт словаря тюркских наречий (1895-1911)
атты кітабында түркі лексикасындағы топонимикалық және терминологиялық
ақпараттарды жинап, өңдеген. В.В. Радлов көптеген түркі терминдері мен
топонимдеріне түсінік берген. А.Н. Кононов дүние бөліктері
терминолоғиясымен айналысты. Өз еңбектерінде ол географиялық терминдегі
қара және ақ аппелятивтеріне семантикалық сипаттама берді. Топонимика
үшін ғалымның түркі халықтарының көкжиек бағыттарын анықтау әдістеріне
қатысты зерттеулерінің де маңызы зор.
Кеңес дәуірінде аймақтық топонимикалық зерттеулермен қатар, топонимика
теориялық мәселелеріне арналған еңбектер пайда болды. Олардың арасында В.П.
Семенов Тян-Шанскийдің "Как отражается географический пейзаж в народных
географических названиях?" (1934), A.M. Селищевтің "Из старой и новой
топонимики" (1939), Э.М. Мурзаевтың еңбектерін атауға болады. Топонимика
ғылымының дамуына, географиялық атаулардың сараптамасы, мағынасы, түрі және
даму барысы қамтылған В.А. Никоновтың Введение в топонимику (1965) атты
еңбегі орасан зор ықпал етті. Е.М.Поспеловтың еңбектерінде топонимика мен
картографияның байланысы көрсетіліп, географиялық атаулар транскрипциясының
теориялық және қолданбалы мәселелері зерттелген. Осы көзеңнен бастап
топонимика және терминология мәселелеріне қызығушылық артып, ғылыми
топонимикалық мектептер қалыптаса бастады.
Қазақстанда топонимика ғылымы XX ғасырдың 40-шы жылдарының соңына қарай
дами бастады. Топонимика ғылымының қалыптасу және даму мәселелеріне
арналған жекелеген мақалалар, сөздіктер мен монографиялар жарык көрді.
Олардың қатарында Қазақстан топонимикасының теориялық мәселелеріне арналған
А. Әбдірахмановтың, географиялық терминдер мен атауларды зерттеудің
географиялық бағытын дамытқан Ғ.Қ.Қоңқашбаевтың, топонимиканың географиялық
ғылымдардағы орнын көрсеткен А. Маракуевтің, топонимиканың теориялык
мәселелерін талдауда түркі тілдес топонимдерге айрыкша мән берген географ
ғалым Э.М.Мурзаевтың еңбектері айрықша орын алады.
Қазақстанда топонимика ғылымының негізін қалаушы Ғ.Қ. Қоңқашбаев өз
еңбектерінде қазақтың халықтық географиялық терминологиясын жинақтап,
талдады. Ғ.К. Қоңқашбаевтың география ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын
алу үшін қорғаған диссертациясы (1948) осы көзеңге дейін топонимика
саласында көп сілтеме жасалынатын еңбектің бірі болып табылады. Ғалымның
әсіресе географиялық терминдердің атауларды қалыптастыру заңдылықтарына,
терминдердің аймақтық, жергілікті семантикалық ерекшеліктерін зерттеуіне
қатысты тұжырымдары өте құнды. Ол еліміз аумағындағы монғол атауларын,
түркі тілді географиялық терминологияның заңдылықтарын қарастырумен бірге,
топонимикалық сөздік құрастырумен де айналысты. Ғ.Қ. Қоңқашбаевтың
топонимика және терминология мәселелеріне арналған ғылыми еңбектері
Қазақстан топонимика ғылымының қалыптасып дамуына зор үлесін тигізді.
Қазақстан топонимикасын зерттеуде тілтанушы ғалым А.Әбдірахмановтың да
сіңірген еңбегін атап өткен жөн. Ол өзінің "Қазақстанның жер-су атаулары"
деп аталатын ғылыми жұмысында Қазақстандағы 800-ден аса ойконимдерге және
төміржол бекеттеріне топонимикалық сараптама жасаган. Ал 'Топонимика және
этимология" еңбегінде этимологиялық зерттеулердің әдістері қарастырылып,
еліміздің 140-тан астам топонимдеріне этимологиялық талдама жүргізілген.
Ғалымның көптеген мақалаларында топонимиканың жалпы проблемалары көрініс
тауып, қазақ, топонимдеріне этимологиялық талдау берілген.
Топонимика ғылымының дамуында ерекше орынды белгілі географ
Э.Мурзаевтың еңбектері алады. Оның топонимикалық еңбектерінде топонимиканың
теориялық мәселелері, аймақтық топонимикалық зерттеулер және жергілікті
географиялық терминдердің топоним қалыптастыруына қатысты мәселелер көрініс
тапқан. Э. Мурзаев топонимиканы лингвистика, тарих және географияның
зерттеу әдістерін пайдаланатын, осы ғылымдардың теориялық негіздеріне
сүйенетін дербес ғылым ретінде көрсетті. Ғалым өз еңбектерінде Орта Азия
мен Қазақстандағы географиялық атаулардың қалыптасуына, дамуына да айрықша
назар аударған. Э.Мурзаев қазақ топонимисі Ғ.Қ.Қоңқашбаевтың халықтық
географиялық терминологияға қатысты зерттеулерін жоғары бағалап, бұл
еңбектерге өз зерттеулерінде сілтемелер жасаған.
Қазақстан топонимикасының дамуында тілтанушы ғалымдар тобы үлкен еңбек
сіңірді. Профессор Т. Жанұзақов қазақ топонимдерінің этимологиясын,
қалыптасу әдісін, құрамы мен құрылымдық түрлерін арнайы зерттеген. Оның
Очерк казахской ономастики (1982) деген еңбегі топонимиканы зерттеуде
елеулі үлес қосты. Ғалымның басшылығымен Жөзқазған және Ақмола облыстары
бойынша географиялық атаулардың 2 сөздігін құрастырылды. Жетісу
топонимдерін зерттеген Е. Қойшыбаев та Қазақстанда топонимика мен
терминологияның дамуына өзіндік үлесін косты. Ғалым Қазақстан
топонимдерінің қысқаша түсіндірме сөздігін құрастырды. Қазақстан
топонимикасы бойынша басқа да елеулі еңбек ретінде Павлодар облысының
гидронимдерін зерттелген В.Н. Попованың бірқатар еңбектерін айта кеткен
жөн.
Қазіргі көзде Қазақстанда топонимикалық зерттеулермен географтар да
айналысуда. Жалпы мәселелермен бірге, арнайы зерттеулерде аймақтық
топонимика да қамтыла бастады. Аймақтық топонимиканы дамытуда қомақты үлес
қосқан ғалымдардың бірі А.У. Маканова. Оның Ақмола облысының географиялық
объектілерін зерттеуге бағытталған ғылыми мақалалары мен зерттеу жұмысы
алғашқы рет физикалық-географиялық тұрғыдан топонимдердің қалыптасуын
айқындауға ғылыми әдістемелік тұрғыдан маңызды рол аткаруда.
География институтында белгілі зерттеуші С.Ә. Әбдірахмановтың
басшылығымен топонимикалық топ жұмыс істейді. Бұл топ ұзақ жылдар бойы
географиялық атауларды жинақтап, олардың транскрипциясы мен унификациясына
қатысты қомакты еңбек етуде. Мұнда 14 томдық Государственный қаталог
географических названий Республики Қазақстан атты жаңа еңбек шығарыла
бастады. Басылып шыққан қаталогтың 1-ші томы Ақмола облысына қатысты (2002)
5 мыңнан аса топонимдерге, топоним қалыптастырушы 100-ге жуық халықтық
терминдер қамтылды. Басылымның Солтүстік Қазақстан облысына арналған 2-ші
томы 2004 ж жарық көрді. Институт қызметкерлері аса құнды "Инструкция по
русской передаче казахских и казахской передаче русских географических
названий Республики Қазақстан" (2002) басылымын қайта өңдеуден өткізіп,
жарыққа шығарды.
Топонимика ғылымының жалпы аспектілерін зерттеуге белгілі ғалымдар А.П.
Горбуновтың, Ә.С. Бейсенованың еңбектері арналды. Бұл саладағы ең жаңа
ғылыми жұмыстың бірі - А.П. Горбуновтың 'Торы Центральной Азии. Толковый
словарь географических названий и терминов" (2006) деп аталатын еңбегі.
Мұнда Орталық Азия мен Қазақстандағы таулы өңірлердегі кең тараған
географиялық атаулар мен терминдер талданған. Географиялық атаулар мен
терминдерге этимологиялық талдау автордың жергілікті жерден жинаған
материалдарымен, сөздіктердегі деректермен толықтырылған.
Осы көзге дейін жүргізілген зерттеулерге шолу жасау негізінде Қазақстан
топонимикасында әлі жеткілікті зерттелмеген ғылыми проблемалардың бар
екеңдігін атап өткіміз келеді. Олардың арасында география ғылымдарының жеке
салалары мен топонимиканың байланысын қарастыру, аймақтық топонимика,
топонимиканың қолданбалы астарларын негіздеу бағытында жүргізілуі тиіс
зерттеулердің келешегі зор деп есептейміз.
1.2 Аумақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздері
Оңтүстік Қазақстан облысының топонимиялық жүйесі - осы аумақты
мекендеген халықтардың, соның ішінде қазақ халқының заттық және рухани
мәдениетінің ғасырлар бойы жинақталып, сақталып қалған көрінісі. Өткен
замандардың реликтілік мұралары ретінде тарихи топонимдер аумақтың табиғат
жағдайларын, ондағы мемлекеттер мен халықтардың тарихындағы маңызды
оқиғаларды "жадында" сақтап, қаз қалпында бүгінгі күнге жеткізіп отыр.
Сондықтан топонимдерді диахрондык бағытта зерттеудің маңызы зор. Көз келген
қоғамның материалдық негізі қоғамдық қатынастардың тарихи дамуы мен
қоғамның рухани келбетін анықтаған. Рухани мәдениеттің ажырамас бөлігі
болып табылатын географиялық атаулардың қалыптасуында да тарихи астар бар.
Е.М. Поспеловтың бейнелі түрде атап көрсеткеніндей, тарихи география
"топонимиканың бесігінің жанында тұрды, ал алғашқы топонимистер тарихи
географтар болды".
Оңтүстік Қазақстан облысы топонимдерінің тарихи негіздерін зерттеу
барысында аумақтың халқына қатысты тарихи деректердің барлығымен танысып
шығу қажет болды. Өйткені белгілі бір аумақта қай көзеңде қандай халықтар
мекендегенін және олардың кандай тілдерде сөйлегендігін білудің
топонимикалық зерттеулер үшін маңызы аса зор. Көне замандардан бері
игерілген өркениет ошағы болған облыс жерінде қазіргі тілдер тұрғысында
түсіндірілмейтін реликт және архаикалык топоүлгілер бар. Кейбір көне
топоүлгілердің аумақтық шоғырлану заңдылығы анықталды. Мұның өзі сол
аудандағы осы атаулар қалыптасқан көзеңдегі нақты тарихи жағдайларды
қалпына келтіру негізінде ғана мүмкін болды.
Өлке тарихы көне замандардан бастау алады. Ғалымдардың болжамы бойынша,
мұнда адамның өмір сүруіне қолайлы экологиялық жағдай осыдан 3-5 млн жылдай
бұрын қалыптасқан. Қаратау өңірінен табылған алғашқы адамдардың палеолиттік
қоныстары осының айқын дәлелі. Бұл маңда сол кезеңде өмір сүрген орман
пілі, алып түйе, мүйізтұмсық, бұлан, құлан мен тарпанның да сүйектері
табылған. Түркістан қаласынан солтүстік-шығысқа қарай Қошқорған ауылы
маңында палеолиттік (б.з.б. 500 мыңжылдық) Қошқорған тұрағы табылған.
Облыс аумағындағы неолиттік петроглифтер облыс аумағын мекен еткен
ежелгі тұрғындардың тұрмыс-тіршілігін ғана бейнелеп қоймай, осы өңірге тән
жануарлар дүниесінен де хабар береді. Географиялық атауларда петроглифтер
кездесетін аудандар айрықша атаулармен (Тамғалынұра, Тамғалытас, Таңбалы
тас және т.б.) белгіленген. Шымкент қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 43 км
жерде табылған Қараүңгір неолиттік тұрағы өзі аттас өзеннің бойында
орналасқан. Үңгірді қазу барысында тас кұралдар табылған. Ал Отырар
ауданындағы Қожатоғай кеңшарынан оңтүстік-шығысқа қарай 47 км жерде ежелгі
неолиттік қоныс орны анықталған. Бұл жерді жергілікті халық Тасқотан деп
атайды. Археоним өз атауының мағынасын толығымен растайды: бұл жерден 3
мыңға жуық тас құралдары мен тас жаңқалары табылған. Кейінгі мәдениеттің
үлгілерін археологтар Арыс және Сырдария алаптарындағы алғашқы егіншілік
ошақтарынан, Қаратаудағы кен ісі өркендеген аудандардан көздестірген.
Географиялық орнының ерекшеліктеріне орай, облыс аумағы тарихи
көзеңдерде Орта Азия аймағында жүрген саяси, экономикалық оқиғалардың
аренасы болды. Бұл өңірдің тарихи тағдырында Сырдария өзенінің маңызы
ерекше болды. Оңтүстік Қазақстан аумағындағы ежелгі отырықшы өркениеттің
ошағы болған бұл ұлы өзеннің аңғары суармалы егіншілік пен қолөнердің,
сауда мен қала мәдениетінің орталығы кызметін атқарды. Сырдария бойында
ежелден бері Орталық Қазақстанда тұрған көшпенділердің қыстаулары
орналасатын. Сыр бойындағы шұраттар мен қалалар олардың жолдарында ешқашан
бөгеп тұрған жок, сол себепті көшпенділер мен отырықшы халықтың арасында
өзен жағалауындағы жер дауы туындаған жоқ.
Дала мен отырықшы егіншілік өркендеген аудандар аралығында орналасқан
Оңтүстік Қазақстан қалалары шаруашылық, мәдени, этностық құрылымы жөнінен
айырмашылық жасайтын аймақтарды жалғастырып жатты. Қалалар түркі халықтары
мекендеген, егіншілік дамыған шұраттарда пайда болды. Ең ежелгі қалалар
Отырартөбе, Құйрықтөбе, Марданкүйік, Оксус, Бұзықтөбенің орнында жатыр.
¥лы жібек жолы арқылы аймақ Орта Азия, Үндістан, Иран, Қытай және басқа
елдермен мәдени, саяси және экономикалық қарым-қатынаста болды. Азия мен
Еуропаны жалғастырған осы ұлы керуен жолының бойында тұрған Созақ, Қарашық,
Түркістан, Қарнақ, Отырар, Сығанақ, Баласағұн және т.б. ежелгі қалалар
арқылы сауда керуендері оңтүстік пен солтүстікке, батысқа ағылып жатты.
Археолог ғалымдар аймақтың қоныстануы мен шаруашылық игерілуіне,
мәдениетіне қатысты құнды деректер тапқан. Марданкүйік қалашығының орнынан
сазбалшык күйдіретін бірнеше пеш, қыш көзелер табылған. Қалашық атауындағы
"күйік" сөзі оның шаруашылығындағы маңызды сала болған балшық күйдіру
ісінен хабар беріп түр.
Зерттеулер барысында заттық мәдениет үлгілерімен қатар, жергілікті
халықтың рухани мәдениетінен хабар беретін жәдігерлер табылған. Бабаата
қалашығының орнында анықталған таза күл қабаты бұл маңда отпен байланысты
көне салт-дәстүрдің болғандығынан хабар береді, ал Сыр өңірінен табылған
қыш құмыраларда бейнеленген қойдың бейнелері мен қоймүйіз өрнектер көне
зорастризм элементтері болып табылады.
Оңтүстік Қазақстанның тарихы мен мәдени өмірінде, шаруашылық дамуында
Сырдария аңғарының орны ерекше болды. Гректер Яксарт деп атаған осы ұлы
өзен орта ғасырларда Сейхун, Кангар, Иинчу-үкүз болып бірнеше рет атауын
өзгертіп, тек XVI ғ.. бастап өзінің бастапқы Сыр атауын қайтып алды. XI ғ..
парсы сөздіктерінде өзен атауы "Сайхан" түрінде берілген. Біздің
заманымыздың алғашқы ғасырларында бұл өңірде Қангюй (Қаңлы) мемлекетінің
орталығы орналасты, ал орта ғасырларда қала мәдениетінің аса ірі
орталықтары қалыптасты. Сырдария бойында сан ғасырлар бойы мал шаруашылығы
мен еғіншілік, қолөнер қатар дамыған. Орта ғасырларда Сыр алабын мекендеген
халықты араб саяхатшылары оғыздар (гуз) деп атаған. XII ғасырда өмір сүрген
араб саяхатшысы әл-Идриси өзінің "Нузхат әл-муштак"деп аталатын еңбегінде
оғыздар мемлекеті Тәңіртаудың батыс сілемдері, Шу өзені, Сырдария бойы мен
Қаратау аралығын алып жатқандығы туралы деректер бар. Қаңлылардың тарихи
мұрагерлері болған оғыздар көршілес мемлекеттермен экономикалық, мәдени
байланыстар орнатқан аса ірі мемлекет құрған.
Оңтүстік Қазақстан аумағындағы қазба жұмыстары жүргізілген Көкмардан,
Бұзықтөбе, Пышақшытөбе, Шойтөбе (Шауғар), Құйрықтөбе (Кердер), Қауғаната,
Күйікмардан сияқты археологиялық нысандардың атаулары нақты елді
мекендердің тарихи топонимдері болып табылады. Бұл археонимдердің қалыптасу
көзеңі, этимологиясы мен лингвистикалық құрамының түп-төркінін анықтау үшін
осы атаулар қалыптасқан көзеңдегі экономикалық және мәдени дамудың сипатын
жете білу қажет. Бұл істе әсіресе жазба мұралардағы тарихи деректердің
маңызы аса зор.
Зерттеу барысында облыстағы географиялық атауларға қатысты жазба
әдебиеттер мен картографиялық еңбектерде тіркелген мәліметтермен жете
танысуға тырысқанымызды атап өткіміз келеді. Өйткені бастапқы дерек көзі
ретінде мұндай еңбектер ұмытылып, мағынасы немесе айтылып-жазылуы
бұрмаланып жүрген кейбір тарихи атаулардың мәнін түсінуге көмектеседі.
Тарихи-лингвистикалық зерттеулер нәтижелеріне сүйену аймақтағы географиялық
атаулардың шығу тегі мен тілдік құрылымын географиялық шындықпен
байланыстыруға мүмкіндік береді. Мұның барлығы қосыла келіп, ақыр соңында
облыстағы кең тараған топонимдердің типтері мен олардың пайда болу
ерекшеліктерін анықтауға жағдай жасайды. Осы аталған мәселелерді облыс
аумағындағы географиялық атаулардың қалыптасуына тарихи тұрғыдан талдау
барысында ескеруге тырыстық.
Жалпы алғанда, бұл өңірдің мәдени және шаруашылық дамуына арабтардың
Орта Азияны жаулап алуы үлкен ыкпал етті. Арабтар қазіргі Оңтүстік
Қазақстан облысындағы Шойтөбе қалашығының орнында болған Шауғарға дейін, ал
солтүстік-шығысқа қарай Құланға дейін ғана жеткен. Бұл қала халқы мен
көшпенділер арасында исламның кеңінен таралуына себепші болды. К.М.
Байпақовтың зерттеулері бойынша, орта ғасырларда қазіргі Оңтүстік Қазақстан
аумағында қалалық мәдениеттің аса ірі төрт орталығы болған:
1. Талас Алатауының бөктері мен Арыс өзенінің жоғарғы ағысындағы
Испиджаб Сайрам аймағы.
2. Арыстың орта ағысындағы Кенжиде қалалық аймағы.
3. Сырдарияның орта ағысындағы ортағасырлық Фараб Отырар аймағы.
4. Түркістан шұратындағы Шауғар аймағы.
Талас Алатауының бөктері мен Арыс өзенінің жоғарғы ағысында, Сайрамсу
аталатын өзен жағасында орналасқан, ІХ-ХІІ ғ.ғ. Оңтүстік Қазақстанның
орталығы болған Испиджаб қаласы туралы 629 ж қытай саяхатшысы Сюань Цзянь
"Ақ өзенде тұрған қала" деп жазған, бұл Испиджаб жөніндегі алғашқы жазба
дерек болып табылады. Кейінірек М.Қашқари "Сайрам Испиджаб деп аталатын ақ
қаланың атауы. Оны кейде Сайрам деп те атайды" деп жазған. Қала тек XI ғ..
бастап қана Сайрам атала бастаған. Жалпы қала сол көзеңдерде 28 га аумақты
алып жатқан. Сайрам атауы осы күнге дейін жеткен, сол себепті осы маңдағы
қала үйіндісін ортағасырлық Испиджабқа телімеуге ешкандай себеп жок. Сайрам
қаласының орны қазіргі Сайрам кентінің оңтүстік-батысында, Шымкент
қаласынан 12 км жерде орналасқан.
Испиджаб маңында Манкент, Газгирд және т.б. қалалар орналасқан. Манкент
қаласы жөнінде араб географы Иақұт "Испиджаб маңындағы қала" деп көрсеткен.
Ортағасырлық (VIII-XII ғ.ғ.) Манкент қаласының орны Ақсу өзенінің сол
жағалауындағы жарқабақтың үстінде жатқан Бұлаққоба қалашыгы болып табылады.
Сол маңда Манкент ауылы орналасқан, яғни қала атауы осы күнге дейін
сақталған. Ал ортағасырлық Газгирд қазіргі Шарапхана ауылы маңындағы VII-X
ғғ.. болған қала үйіндісіне сәйкес келеді. Аңыз бойынша, Газгирд маңында
712-713 жж арабтар қытайлықтарды жеңіп, сол көзден бастап қала атауы
"Шарапхана - жеңіс үйі" деп аталған. Қазіргі Қазығұрт атауының шығу тегі
көне Газгирд атауымен байланысты.
Испиджабтан шығысқа қарай ¥лы жібек жолының бойында Шараб, Будухкет,
Тамхадж және Абархадж қалалары орналасты. Соңғы екеуінде ірі керуен
сарайлары болған. Ғалымдар Тамхадж қаласын ежелгі Түркібасы шаһарының
орнына сәйкес келеді деп есептейді. VI ғасырда түркілердің ұлы қағаны -
түркібасы Византиядан келген Земарх бастаған елшілерді кос өркешті
Екатаудың (қазіргі Түлкібас) бірінде қабылдағаны туралы деректер бар.
Түркібасының ордасы болған мекен Арыс өзенінің Құлан өзені құяр жерінде
орналасқан. Сол көзден бастап бұл жер Түлкібас атанған. Ал Абаржадж қаласы
түрған жер "айналасында мың бұлақ бар үлкен төбе" ретінде сипатталған.
Мыңбұлақ атауы қазірге дейін сақталып қалған. Қалалардың тарихи көне
атаулары жазба ескерткіштері арқылы осы күнге дейін келіп жеткен.
Арыс өзенінің орта ағысы мен Боралдай өзені бойын Кенжиде қалалық
аймағы алып жатты. Орта ғасырларда түркі тайпаларының қоныстанған мекені
болған. Қазіргі көзде Ордабасы ауданындағы Көлтабан ауылының солтүстік-
шығысында Жуантөбе деп аталатын қала орны бар. Археологтар Е.И. Агеева,
Г.И.Пацевич Жуантөбені Кенжиде аймағының астанасы болған Арсубаникет
қаласының орны деп есептейді. Қала атауы Ибн Хаукаль, әл-Истахри, әл-
Макдиси сияқты араб саяхатшыларының еңбектерінде кездеседі, Көптеген
атаулардың араб тілінде бұрмаланып жазылғанын ескерсек, қала атауын көне
Арыс потамонимімен байланыстыруға болатын сияқты. Әдетте түркі тілдерінде
ірі қала атаулары өзен атауларымен тығыз байланысты болған. "Қала"
мағынасында қолданылған соғдылық кент термині ортағасырлық қала атауларында
кет үлгісіне ауысқан. Олай болса, Арсубаникет атауы "арыс бойындағы қала"
деген мағынаны білдіреді деп топшылаймыз.
Сырдарияның орта ағысын ортағасырлық Фараб аймағына сәйкес келетін
Отырар шұраты алып жатыр. Сырдарияның мол суы оның аңғарында суармалы
егіншілікті дамытуға мүмкіндік берді. Ортағасырлық араб саяхатшысы әл-
Масуди Фараб аумағында Сырдария суы тасыған көзеңде 30 фарсах жерге дейін
су басатыны туралы жазған. Жазба деректерде Отырар атауы VIII ғ. бастап
атала бастады. Дәл осы көзеңде қаланың екінші атауы - Фараб та белгілі
болды. Қала тарихын жазба деректер бойынша XIX ғасырға дейін бақылауға
мүмкіндік бар. Отырар топонимін К.Байпақов оғыз тіліндегі тұрақты
қоныстарға қатысты қолданылатын отырар түсінігімен байланыстырады. X ғ.
Кедер деп аталатын жаңа қала Фараб аймағының басты қаласына айналады.
Қазіргі көзде Құйрықтөбе аталатын осы өңірдегі қала үйіндісі жатқан жер
бұрынғы Кедердің орны болғандығы жөнінде нақты деректер бар. Шамамен 1-2
ғасыр ғана бұл қала мен оның айналасы гүлдену көзеңін басынан кешіріп,
құлдырауға ұшыраған. Өйткені XI ғ. бастап бұл қаланың ортағасырлық жазба
деректерде аты аталмай қалған. XII ғ. басында астана қайтадан Отырарға
көшеді.
Орта ғасырларда Сырдария бойында Отырардан төмөңіректе Шауғар аймағы
орналасты. Оның орталығы осы аттас қала болған. Қала орны қазіргі Түркістан
қаласынан 8 км қашықтықта орналасқан Шойтөбемен байланыстырылады.
"Фархангалар" деп аталатын көне парсы түсіндірме сөздіктерінде Шауғар
туралы түсініктемелер жеткілікті. XI ғ. түсіндірме сөздікте Шауғар жөнінде
"Мауреннахр шеқарасындағы аймақ, онда құмды шөл бар, ал құмның ар жағында
кәпірлер мекені" деген түсінік берілген. Мұнда Шауғар тұрғындарының
негізінен мата тоқумен айналысатыны айтылады. XV ғ. сөздікте де осы
мәліметтер қайталанған. Айрықша назар аударатын нәрсе - соғды тілінде
Шауғар "Қара тау" дегенді білдіреді. Шындығында да қаланың Қаратау
баурайында орналасқанын ескерсек, Шойтөбенің бұрынғы Шауғардың орны
екендігі құмән тудырмаса керек.
Шауғардан басқа бұл аймақта Қарнақ қаласы да орналасты. Қарнақ атауы
басқа да оғыз қалаларының қатарында М. Қашқари еңбектерінде аталған. Қала
түсті метал қорыт удан айрықша көзге түскен. Бұл көне атау қазіргі көзде
қалпына келтірілген: Қаратау жотасының оңтүстік баурайында орналасқан ауыл
1996 ж дейін Атабай аталып, қазіргі көзде Қарнақ делінеді.
Түркістаннан солтүстік-батысқа қарай 30 км жерде ежелгі Сауран
қаласының орны табылған. Тарихи деректер бойынша, VII - XVIII ғғ.
аралығында дамыған бұл қала XIII ғ.. орта шенінде Ақ орда астанасы болған,
ал XIV ғ. соңына қарай Әмір Төмір оны әскери қамалға айналдырған.
IX — XIII ғғ. қалалық мәдениеттің күрт өркендеуі байқалды: қала саны
өсті, қалалық аумақтардың ауданы артты, халық саны көбейді. Осы көзеңдегі
аса ірі қалалардың халық саны (кесте 1) көрсетілген.
Кесте 1 - Оңтүстік Қазақстан қалаларындағы ІХ-ХІІ ғғ. халық саны.
(К.Байпақовтың деректері бойынша)
Қала атауы Орналасқан ауданы Халқының саны
Испиджаб (Сайрам) Арыс өзенінің жоғары ағысы 40000
Отырар Сырдария өзенінің орта ағысы15500-17460
Құмкент Қаратаудың солт. беткейі 10000
Арсубаникет Арыс өзенінің орта ағысы 7000
Сығанақ Сырдария өзенінің орта ағысы5800
Кедер (Құйрықтөбе) Сырдария өзенінің орта ағысы4100-4420
Осы көзеңде Оңтүстік Қазақстанда Манкент, Арсубаникет, Кедер, Иасы,
Сығанақ, Шағылжан, Қарашық, Сүткент, Берукет сияқты жаңа қалалар пайда
болды. Қала құрылысында мешіттер, көпшілік моншалары, мұсылман кесенелерін
салу етек ала бастады. Қала халқының саны отырықшылыққа көше бастаған
көшпенділер есебінен төз арта бастады. Қарлұқтар Отырар мен Сүткентте басым
болса, Қаратау бөктеріндегі және Сырдарияның орта ағысындағы қалалардың
басым көпшілігінде оғыздар тұрды. Қьшшақтар Сығанақ пен Барышкент
тұрғындарының басым бөлігін құрады. Облыста Қыпшақ оронимінің болуын осымен
түсіндіруге болады. Ортағасырлық қалалар тұрғындарының тілдік құрамын
білудің топонимикалық зерттеулер үшін маңызы өте зор. Өйткені көптеген қала
атаулары осы күнге дейін сақталып қалған, сонымен қатар осы қалалар
маңындағы табиғи нысандардың атаулары болған микротопонимдер әлі де
қолданыста жүр.
Жалпы алғанда, топонимдерді аумақтық шоғырлану, яғни ареалдық
тұрғысынан зерттеудің ғылыми маңызы зор. Бұл тұрғыда әсіресе жергілікті
географиялық терминдер мен жекелеген сөздердің топонимдерде қайталану
заңдылығы айрықша көңіл аударуға тұрарлык. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан
облысында құрамында "қытай" этнонимі бар географиялық атаулар тобы
анықталды және олардың таралу ареалы шектеулі аумақты ғана қамтиды. Олардың
арасында Қаратау өңіріндегі Үлкен Қытай жотасы, Қытай бұлағы, Кытайөзек
қүрғақ арнасы, Қытайсай деген сай атауы бар. Ортағасырлық зерттеушілердің
еңбектеріне жүгінсек, қазіргі Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарының
аумағын түркі тілді халықтармен қатар, XIII ғасырда маньчжур тілдеріне туыс
тілде сөйлейтін қаракытайлар мекен еткен. Жетісу аумағында қоныс теуіп, өз
мемлекетін құрған қарақытайлар қараханидтер билігін әлсіреткен, бірақ
жергілікті халықтың діні мен мәдениетіне елеулі ықпал етпеген. Олай болса,
жоғарыда аталған топонимдерді және осы облыстағы Қарақытай қонысының атауын
қарақытайлар мекендеген аумақтың ареалына енетіндіктен, этноним негізінде
қалыптасқан атаулар тобына жатқыза аламыз. Жалпы этнонимдер құрамында қара
сөзі халықтардың географиялық орналасу ареалына байланысты қойылған деген
болжамды белгілі түркітанушы ғалым А.Н. Кононов ұсынған болатын. Ғалымның
айтуынша, Шыңғысхан жорығынан бір ғасырдай бұрын Қытайдың солтүстігіне
қоныс аударған қидандарды түркі халықтары қарақытайлар деп атаған. Осы
болжамға сүйенсек, қарақытайлар солтүстік қытайлары, яғни кидандар болып
шығады.
Оңтүстік Қазақстанның ірі қалаларының барлығы дерлік 1219-1220 жж
Шыңғыысхан шапқыншылығы көзінде қирап, тоналды. Гүлденген қалалар мен
жайқалған егістіктер мен бау-бақшалар жаулап алушылардың табанының астында
қалды. Қиратылып, қаңырап қалған қалалар бірнеше ғасыр бойы калпына келе
алмады. Олардың кейбірінің ғұмыры осылай аяқталды да, атаулары жазба
ескерткіштерінде сақталып қалды. Бірақ отырықшы мәдениет әміршеңдігін тағы
да дәлелдеп шықты: Оңтүстік Қазақстанның XV-XVI ғғ. тарихында қала
мәдениетінің қайта өркендеуі айқын байқалды. Бұл көзеңде қазақ хандығы
құрылып, XVI ғ. Иасы оның тұрақты астанасына айналды. Қала осы көзеңде
Түркістан деп атала бастады. Осы аумақта Ақсүмбе, Арыс, Күлтөбе, Қаратау,
Сайрам сияқты гүлденген қалалар болған.
Осы көзеңдерде облыс аумағында өмір сүрген қазақ рулары мен басқа
халықтардың шоғырланған аудандары географиялық атауларда "бекітілген".
Облыс аумағында елді мекендер атаулары арасында Жалаңтөс, Теке (Түркістан
қ.ә.), Бағаналы, Бөке (Қазығұрт ауд.), Қоңырат (Мактаарал ауд.), Шапырашты
(Сайрам ауд.), Әлімтау (Сарыағаш ауд.), Керейіт (Түлкібас ауд.) және т.б.
этнотопонимдер тіркелді. Микротопонимияда да бұл құбылыс айқын көрінеді.
Сунақ, Найман, Шағатай, Сарыүйсін аталатын арықтар, Арғынсай, Қоңыраттөбе,
Өзбектөбе, Қыпшақадыр сияқты оронимдер, Ақша, Қалмаққұлаған, Ноғайқора,
Ноғайарық, Жалайыр ойконимдері, Шапырашты гидронимі бар.
Кейінгі ғасырларда қазақ жері жоңғар шапқыншылығынан зардап шекті. 1726
ж. қазақ билеушілері қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысындағы Ордабасы
жерінде бас қосып, басқыншыларға қарсы бірігіп күресу жоспарын қабылдаған.
Осылайша қазақ халқының азаттық күресінің тағдыры шешілген тарихи мекен
Ордабасы болды. XVIII-XIX ғғ. қазақ жерін патшалық Ресей отарлау саясатын
жүзеғе асырды. Осы мерзім ішінде облыс аумағы Қоқан хандығының өзгісін де
басынан кешірді. Көптеген қалалар жаудан қорғану мақсатында биік қабырғалы
бекініс - қорған салуға мәжбүр болды. Қазірге дейін кейбір елді мекендердің
атауларында сақталып қалған қазақтың қорған сөзі - осының дәлелі.
Бабайқорған, Көшқорған (Түркістан қ.ә.), Бесқорған, Қожақорған,
Нұржанқорған, Ханқорған (Сайрам ауд.), Шолаққорған (Созақ ауд.), Ескіқорған
(Сарыағаш ауд.) атаулары осы топқа жатады.
Қазан революциясына дейін қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының аумағы
Черняев және Шымкент уөздері деген атпен Түркістан өлкесіндегі Сырдария
облысының құрамында болды. 1867 жылы Шымкент Сырдария облысы құрамындағы
уөздік қала болып бекітілді. 1914 жылы Ресей сенатының бұйрығымен қала
Черняев деп аталды, тек 1921 жылы ғана қала өзінің тарихи атауын қайтып
алды.
Кеңестік дәуірде Қазақстан аумағы жаңа әкімшілік бөлініске ұшырады.
1932 жылы құрылған алты облыс қатарында Оңтүстік Қазақстан облысы да болды.
1938 жылы оның құрамынан Қызылорда облысы, ал 1939 жылы Жамбыл облысы
бөлініп шықты. 1962-1964 жылдар аралығында бұл үш облыс қайта біріктіріліп,
Оңтүстік Қазақстан өлкесі деген ат алған болатын. 1964 жылдан бастап бұл
өлке таратылып, Шымкент облысы бұрынғы атауымен қалды. 1992 жылы 6 шілдеде
ҚР Жоғары Кеңесінің каулысымен Оңтүстік Қазақстан облысы атауы қайтарылып
берілді. Еліміздің тәуелсіздік алуымен бірге, тарихи атауларды қалпына
келтіру бағытында көптеген жұмыс жүргізілді. Нәтижесінде облыс аумағындағы
ондаған атаулар қалпына келтірілді (Қосымша А).
Сонымен, Оңтүстік Қазақстан облысының аумағы ұзақ тарихи уақыт
аралығында сан алуан тарихи оқиғаларға куә болды. Аумақтың тарихи тағдырына
арқау болған өркениеттің гүлдену мен құлдырау кезеңдері, саяси сахнада
бірін-бірі алмастырып отырған мемлекеттер мен халықтар табиғи ортаны,
шаруашылық құрылымын, мәдениет бағыттарын ғана өзгертіп қоймай, сан
мыңдаған географиялық атаулардың қалыптасып, тұрақтануына да әсер етті. Әр
тарихи көзеңнің өзіне тән атаулар жүйесі қалыптасты. Олардың зерттелу
көзеңдері мен тілдік ерекшеліктерін талдау зерттеу жұмысымыздағы келесі
параграфтың еншісіне тиді.
1.3 Географиялық атаулардың зерттелуі
Облыс аумағындағы ежелгі атаулардың көпшілігі антик дәуіріндегі жазба
ескерткіштерде кездеседі. Белгілі топонимист Е. Керімбаев Қазақстан
оронимиясын талдау барысында жазба ескерткіштерде аталған тарихи
оронимдерді үш тарихи көзеңге бөліп қарастырады. XI-XV ғасырлар аралығын
қамтыған алғашқы көзеңді араб және парсы жазбаларында тіркелген атаулар, XV-
XVIII ғасырларды - парсы және түркі шығармаларындағы, ал үшінші көзеңді
XVIII ғ. мен XIX ғасырдың басындағы орыс географиялық әдебиетіндегі тарихи
атаулар құрайды.
Оңтүстік Қазақстан облысындағы географиялық атауларға тарихи-
географиялық, лингвистикалық талдау жасау негізінде біз мынадай
хронологиялық жіктеуді ұсынамыз: 1) көне көзеңдегі жазба ескерткіштерде
тіркелген; 2) ортағасырлық әдебиеттерде тіркелген; 3) XVII ғ. бастап орыс
географиялық әдебиеті мен картографиялық еңбектерінде тіркелген топонимдер.
Оңтүстік Қазақстанның топонимдерін тарихи-лингвистикалық тұрғыдан
арнайы зерттеген белгілі ғалым К. Рысбергенова жоғарыда біз атаған
көзеңдердің алғашқы екеуіне кеңінен токталған. Біз зерттеу материалдарын
талдау барысында ғалымның кейбір деректері мен тұжырымдарына сүйенетін
боламыз.
Көне көзеңдердегі жазба ескерткіштерде аты аталған географиялық
нысандар қатарында Сырдария өзені, Сайрам, Созақ, Отырар және т.б. болды.
Олардың атаулары көне жазбаларда бұрмаланып берілді. Мысалы, тек Сырдария
атауының өзі Силис, Лаксат, Яксарт, Сейхун, Гюльзарриюн деген балама
атауларға ие болған. Сақтар бұл өзенді Силис, ал бактриялықтар Лаксат деп
атағанын ежелгі грек ғалымдары атап өткен. Б.з.б. ІІ-І ғасырларда өмір
сүрген римдік ғалымдар Страбон мен Птоломей еңбектерінде Оңтүстік Қазақстан
өңірі туралы географиялық деректер бар. Страбон Яксарт пен Окстың (қазіргі
Әмудария) аражігін ашып, әртүрлі өзендер екеңдігін нақты жазып қалдырған.
Ал Птоломей өзінің "Скиф де Имаус" картасында қазіргі Оңтүстік Қазақстан
облысы аумагының біраз бөлігі енетін көне Скифия мемлекетінің шеқараларын
берген.
Оңтүстік Қазақстандағы кейбір географиялық нысандар көне қытай
жазбаларында да кездеседі. Қытай жылнамаларының аудармаларын құрастырған
қытайтанушы ғалым Иакинф Бичурин "Ежелгі ортаазиялық халықтардың тарихи
картасындағы жерлердің топографиялык көрсеткіші" деген еңбегінде қытай
жазбаларында Сырдария туралы мәліметтер бар екеңдігін, ал монғолдар оны
Нарын-гол деп атайтынын көрсеткен.
Осы өңірдегі аса ірі мемлекет құрылымы болған Қаңга атауы негізінде
көптеген тарихи атаулар түзілген. Ең ежелгі атау деп танылған Қаңға
(Қаңғұй) тұңғыш рет б.з.б. ІІ-І ғасырларда ежелгі ирандықтардың
зорастриялық дінінің қасиетті кітабы - Авестада аталады. Бұл атаудың
негізінде жатқан "қаң" (кан) түбірлік морфемасы ежелгі түркі-монғол
тілдерінде "өзен" мағынасын береді. Осы тұрғыдан алсақ, өңірдегі аса ірі
өзен Сырдарияның өзі Қаңға деп аталып, оның маңында өмір сүрген халықтар
қаңғүй (каңға, кенгерес) делінгенін, ал олар қүрған мемлекеттің Қаңғүй
аталуы түсінікті болады. Л.Н.Гумилев "Қаңлы - ежелгі Қаңғұйлар халқының
қалдығы... Түркілерге 200 жыл бағынғаннан кейін түркі тілді болып" кеткенін
жазады. Белгілі түркітанушы С.Кляшторный "қаңғүй" этнонимін Отырар
шұратымен байланыстырады, бұл атау Қаңғю-Тарбанд түрінде Енисей мен Орхон
бойынан табылған ежелгі түркілік жазба ескерткіштерінде (VII ғ.) кездеседі.
Ғалым Фирдоусидің "Шах-Наме" еңбегіне, ибн-Хордадбек жазбаларына,
С.П.Толстовтың зерттеулеріне сүйене отырып, VIII ғ. Қанға өзені деп аталған
Сырдарияның орта ағысындағы шұратта Қаңғүй аталған біртұтас саяси
конфедерация құрылғанын, оның әкімшілік орталығы Отырарда орналасқандығын
анықтаған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz