Қазақстан Республикалық экономикалық қауіпсіздігі мәселесі және оны шешу жолдары

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

1.Кіріспе:Экономикалық қауіпсіздік түсінігі
Кез келген мемлекет үшін өзінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі қашан да өзекті. Жаһандану үрдісі күшейген сайын ұлттық қауіпсіздік, әсіресе экономикалық қауіпсіздік мәселесі ерекше маңызға ие болып отыр:
өйткені оны қамтамасыз етудің бірден-бір көрсеткіші - ұлттық экономиканың даму деңгейі. Жаһандану үрдісінің ұлттық экономикаға тигізетін оң ықпалын барынша тиімді пайдалану және оның теріс әсеріне тойтарыс беру мемлекеттің белсенді іс-әрекетімен жүзеге асады. Сондықтан Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Республикасының 2010-2015 жылдарға арналған Ұлттық қауіпсіздік стратегиясының жобасын талқылауда: Қауіп-қатерлерді алдын ала анықтап, жоюға, тұтастай алғанда, елдің дағдарысқа қарсы әлеуетін арттыруға бағдарланған осы заманғы тиімді ұлттық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру қажет, бұл ретте аталған жүйе халықаралық қауіпсіздік саласындағы осы заманғы әлемдік үрдістерге бейімді келіп, икемді, қауіпсіз ішкі және сыртқы ортаны қалыптастыру жөніндегі белсенді іс-әрекетке қабілетті болуы тиіс, -- деп көрсеткен болатын. Ал: Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі құрамына не кіреді? -- десек, ол экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық т.б. құрамдас бөліктердің басын біріктіреді. Қазақстан Республикасына ұлттық экономикалық мүдделерді қалыптастырып, оны қорғау мен жүзеге асыру, сондай-ақ, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету шараларының жүйесін жасақтау қажеттігі күн тәртібінен ешқашан түскен емес. Шынтуайтына келсек, республиканың экономикалық өсуі қазіргі жаһандану процесі кезеңінде әлемдік экономикалық кеңістікке кірігусіз (интеграцияланусыз) өтуі мүмкін емес. Осы процестің өтуі барысында ел экономикасы оң нәтижелерін, ұтымды тұстарын, қауіпсіздігін жоғалтып алмауы керек. Бұл тұрғыдан алғанда елдің экономикалық қауіпсіздігін макро, мезо, микродеңгейлерде қамтамасыз ету бүгінгі күннің өзекті талабы деңгейіне көтерілді десек, артық айтқандық емес. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы ұлттық қауіпсіздіктің іргетасын бекемдеуге болады. Кәнігі саясаткерлер оны іске асыратын құрал протекционистік саясат дей отырып, бүгінгі таңда экономикалық қауіпсіздіктің ұлттық негіздерін қамтамасыз ету мен оның ұлттық күш-қуатты нығайтудағы маңызы жете зерделенбегенін алға көлденең тартады. Қолды жүрек тұсына қойып тұрып айтар болсақ, ондай зерттеулер елімізде жоқтың қасы деуге тура келеді. Экономикалық қауіпсіздік - елдің экономикалық тәуелсіздігі мен тұрақты дамуына қауіп төндіретін ішкі және сыртқы факторлардан, үдерістерден, жағдайлардан қорғау болып табылады. Экономикалық қауіпсіздікке әсер ететін факторларға табиғи, техногендік және экологиялық сипаттағы төтенше жағдайларды жатқызуға болады. Экономикалық қауіпсіздік жүйесі - экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатына қол жеткізуге бағытталған нормативтік актілердің жиынтығы. Ал, ұлттық қауіпсіздіктің өзі мемлекеттің тұтастығы мен өмірін қамтамасыз етуден, елдің қажеттіліктерінің жиынтығын білдіретін ұлттық мүддемен айқындалады. Кез келген мемлекеттің негізгі ұлттық мүдделері:
1. елдің аумақтық (территориялық) тұтастығы;
2. мемлекеттің егемендігі;
3. елдің және халықтың экономикалық өркендеуі;
4. әлемдік қауымдастықта лайықты орынға ие болуы, -- десек, қазіргі жағдайда ұлттық қауіпсіздікке қол жеткізу ең алдымен экономикалық қауіпсіздікке арқа сүйейтінін бөле-жара айтып өткен жөн. Мемлекет өмір-тіршілігіндегі экономикалық және саяси тұрақсыздық тек еліміздегі әлеуметтік экономикалық байланысқа ғана емес, сонымен қатар көршілес мемлекеттердегі ұлтаралық шиеленістерге, республикадағы басқа да кешенді жағдайға теріс ықпалын тигізеді. Осы тұжырымды жүйелесек, экономикалық қауіпсіздік -- азаматтардың әлеуметтік және экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында аз еңбекті шығындай отырып, шикізат ресурстары мен қоршаған ортаны табиғи тұрғыда қорғап, пайдалану арқылы елдің экономикалық дамуын қамтамасыз ету, ұлттық мүддені қорғау ғана емес, сондай-ақ, Үкімет институттарының отандық экономиканы дамытудағы және қоғамның әлеуметтік саяси тұрақтылығын сақтап тұрудағы ұлттық мүддені қорғауға қабілеттілігі және даярлығы деуге болады. Аталған мәселелерді оң шешу аясында экономикалық қауіпсіздіктің басты қауіп-қатерлердің тереңдеуіне және дамуына жол бермеу мақсатында тиісті басымдықтар мен стратегиялық міндеттерді айқындап алудың маңызы зор. Экономикалық қауіпсіздік саласындағы басты мақсат -- ұлттық экономиканы жаһандану жағдайында жұмыс істеуге бейімдеу, экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудан тұрады. Осы қауіп-қатерлердің дамуына жол бермеу мақсатында экономикалық қауіпсіздік саласындағы алдағы уақыттағы негізгі басымдықтар:
1. Экономиканы әртараптандыру (диверсификациялау).
2. Экономикадағы салалық және өңірлік алшақтықты азайту.
3. Қазақстанның әлемдік экономикалық кеңістікке кірігуінің тиімді тетігін жасау.
4. Қаржы тұрақтылығын нығайту.
5. Бәсекеге қабілетті ғылыми-зияткерлік әлеуетті дамыту.
6. Әлеуметтік тұрақтылықты нығайту.
Қазақстан-2050 стратегиясы -- қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты 2013 жылғы Елбасы Н.Назарбаевтың халыққа Жолдауында экономикалық қауіпсіздік мәселесі 10 сын-қатермен айқын көрсетілген. Жаңа сын-қатерлерге төтеп беру үшін ұлттың 2050 жылға дейінгі жаңа саяси бағыты жасалды. Сол бағытқа сәйкес, экономикалық қауіпсіздік дегеніміз -- тұрақты экономикалық өсу, қоғамдық қажеттердің тиімді түрде қанағаттандырылуы, басқарудың жоғары сапасы, экономикалық мүд-делердің ұлттық және халықаралық деңгейлерде қорғалуы қамтамасыз етілетін жай-күйі. Төңкерісте жеңу бар да, сол жеңісті қорғап қалу барын ескерсек, экономикалық қауіпсіздік өз-өзінен іске асырыла қалатын шаруа емес, ол үшін аталған мәселені шешу жолдары жан-жақты қарастырылуы қажет. Ол -- экономикалық қауіпсіздікке төнген ішкі және сыртқы қатерлерге жол бермеуге бағытталған тәсілдердің, саналы іс-қимылдардың жиынтығы. Сол себепті де экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету -- мемлекеттің басты міндеті.
2. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік
Кез-келген мемлекет өзінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қолынан келгенін жасайды. Себебі, бұл - оның тәуелсіздігінің мызғымастығының кепілі.
Бұл ретте Қазақстан табиғи ресурстарға бай, экономикалық потенциалы мол мемлекеттердің бірі әрі тәуелсіздігін енді қалыптастырып келе жатқан ел ретінде ұлттық қауіпсіздігіне қатты мән беруі шарт. Әсіресе, экономикалық қауіпсіздігіне...
XX ғасырдың басында В.Ленин экономикалық тәуелділік саяси тәуелділікке алып келеді деп айтып кетті. Оның сөздерінің ақиқат екенін бүгінгі нарық дәлелдеді. Демек енді қырғын соғыстарсыз-ақ, экономикалық басқыншылықпен елді басып алуға болады деп өзімізге түйін жасасақ болады. Бұған байланысты жаңа термин де пайда болды, ол - неоколониализм. Неоколониализмді нақтырақ айтсақ, мемлекеттер арасындағы тең емес экономикалық жағдай деп қарастыруға болады. Мәселен, көптеген Батыс Еуропа елдерінің өз колониялары болды және оларға тәуелсіздік берді ақырында, алайда аталмыш мемлекеттердің ресурстарына инвестиция құймақ ниетте бәрін өздеріне алып қойды немесе жаңа пайда болған елдерде ғылымды дамытпай, тек дамушы сатысында ұстап отырды.
Латын Америкасында өндірілетін мұнайдың түгелі дерлік толық өндеу сатысын тек АҚШ-та өткереді, ал олар өз кезегінде дайын тауарларды жоғары бағамен Латын Америкасының халқына қайта сатады. Сонымен қатар, эмбарго арқылы әсер ету тәсілін де айтпай кетпесе болмайды. Кезінде Иран, Ирак, Ливия секілді мемлекеттерге эмбарго жариялану арқылы олардың экономикасын құлатуға тырысқан.
Жалпы, мемлекет экономикасының қауіпсіздігін төмендегі көрсеткіштер бойынша анықтайды:
1. Өмір сүрудің сапасы мен деңгейі;
2. Инфляция деңгейі;
3. Жұмыссыздық деңгейі;
4. Экономикалық өсу;
5. Бюджет тапшылығы;
6. Мемлекекеттің қарызының мөлшері;
7. Алтын-валюталық резерв жағдайы;
8. Көлеңкелі экономиканың деңгейі;
9. Экологияның жағдайы;
10. Азық-түлік қауіпсіздігі;
Осы ретте Қазақстанның осы көрсеткіштер бойынша қаншалықты ұлттық экономикалық қауіпсіздігі қамтамасыз етілгенін талдап, сараптап көрсек.
Жалпы мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне келсек, онда оның аспектілеріне мұқият тоқталу керек болады және оны атап қана қоймай, оның мемлекетке маңызды екенін көрсету. Келесі кестеде сандық және пайыздық түрде экономикалық қауіпсіздіктің шектік көрсеткіштері жазылған, егер осы көрсеткіштерден асып кетсе онда Қазақстанның экономикасына қауіп төнеді.
1-кесте. Экономикалық қауіпсіздіктің шектік көрсеткіштері.
№
Көрсеткіш
Шектік көрсеткіш
1
ЖІӨ-ге қатысты инвестиция көлемі %
25%
2
Қорғанысқа бөлінетін қаражат, ЖІӨ-ге қатысты
5%
3
Ғылыми зерттеулерге қаражат
2%
4
Жалпы көлемдегі өндірілетін тауарлардың ішіндегі жаңа тауарлардың көлемі
6%
5
Халықтың өмір сүру ұзақтығы
70 жас
6
Халықтың арасындағы 10% ең жоғары табысты адамдармен 10% ең төменгі табысты адамдардың қатынасы
8
7
100 мың адамға қатысты қылмыс көлемі
5 мың
8
ЖІӨ-ге қатысты білімге шығындалатын қаражат көлемі
10%
9
Жұмыссыздық көлемі
7%
10
Инфляцияның бір жылдық көлемі
20%
11
ЖІӨ-ге қатысты мемлекеттің ішкі қарызы
30%
12
Бюджетке қатысты ішкі қарыздың төлеу көлемі
25%
13
ЖІӨ-ге қатысты сыртқы қарыздың көлемі

60%
14
Бюджет тапшылығын жабу үшін сыртқы қарыздың қатынасы
30%
15
ЖІӨ-ге қатысты бюджет тапшылығы
5%
16
Шетел валютасының ұлттық валюта массасына қатысты көлемі
10%
17
Ақша массасы (М2) ЖІӨ-ге қатысты
50%
18
Ішкі тұтыну көлеміндегі импорт көлемі
Сонымен бірге азық-түлік саласындағы импорт көлемі
30%
25%
19
Өндіріс саласындағы қайта өңдеу саласының көлемі
70%
20
Өндіріс саласындағы машина жасау көлемі
20%
21
Күнкөріс шегінен төмен айлық алатын жалпы халықтың көлемі
7%

Енді осы кестедегі көрсеткіштерге тоқтала кетсек, онда біріншісі ЖІӨ-ге қатысты инвестицияның көлемі 25%-дан кем болмау керек. Инвестиция дегеніміз экономиканың қаны десек те болады. Көрсетілген өлшем бойынша мемлекеттің даму функцияларына назар аударғанда Қазақстанның ілгері тұрғандығы байқалады (39%). Бірақ, капиталды сыртқа шығару индикаторы бойынша артта қалып отыр - 1,4%. Басқа елдерге келетін болсақ, бұл көрсеткіш дамыған елдерде - 9,8%, өтпелі экономика елдерінде - 7,7%, дамушы елдерде - 11,6%. Әлемдегі дамыған мемлекеттердің өзі инвестицияға таласып, көптеген инвесторларға преференциялар жасайды және инвест форумдар жинап отырады, демек инвестициясыз ешқандай мемлекет дами алмайды. Оған дәйек болатын жайт - әлемдегі инвестицияның тең жартысы АҚШ-тың экономикасына салынады.Мысалы, Қазақстанның және Ресейдің ұлттық қорындағы миллиардтаға долларлар американдық бағалы қағаздарына портфельді инвестиция түрінде салынып отыр. Ал олар осылай өздерінің бюджет тапшылығын жабады. Жыл сайын Қытай Халық Республикасына тартылған тікелей және портфельді инвестициялардың, оның ішінде тікелей инвестициялардың көлемі артып отыр. Тек 2010 жылы Қытайға 600 миллиард АҚШ долларындай инвестиция салынды.
Сонымен қатар, инвестицияны сырттан тарту ғана емес, белсенді түрде басқа елдерге инвестициялар құю да мемлекетке өте керек. Себебі, үлкен көлемдегі қаражаттың елдегі шоғырлануы оның инфляциясының артуына және ақша құнының инфляциямен желінуімен өтеді. Сондықтан, қай мемлекет болсын инвестицияларды сыртқа салуға тырысады. АҚШ капиталды тарту мен сыртқа салу жағынан мысалы, ешкімге орын бермей келеді. Алайда, сыртқа инвестиция салу бойынша тек мемлекеттің қаражатын санасақ, онда 2011 жылы Қытай бірінші орынға шығып, керек десеңіз Дүниежүзілік банктен озып кетті. Дүниежүзілік банк 100 млрд доллар, Қытай үкіметі 116 млрд АҚШ долларына тікелей инвестиция салған.Дағдарыс дендеді деген 2008-2009 жылдардың өзінде қытайлықтар АҚШ-тың көлік өнеркәсібінің, Африканың мұнай-кен орындарының және Қазақстанның мұнай-газ саласындағы компанияларының біразын сатып алды. Қазақстан болса, Румынияның Rompetrol компаниясын сатып алды. Бұл компанияға мыңдаған жанар-жағармай стансалары мен мұнай өндіру зауыттары тиесілі. Сонымен бірге біздің компаниялар Грузиядағы Тбилгаз және Тбилтелеком компаниясын сатып алған, осылайша сыртқа тікелей инвестициялар құйылып жатыр десе де болады.Сыртқа инвестиция салу сол елдің өндірістерін бағынышты ету тәсілі. Тарих көрсеткендей, II-ші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ-та Маршалл жоспары қабылданып, миллиардтаған қаражатты соғыстан әлсіреп қалған Еуропаға инвестиция ретінде ақша салған. Содан да, біразға дейін еуропалық мемлекеттер американдықтарға тәуелді болып келді. Егер Қазақстан экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз еткісі келсе, басқа да елдердің экономикасына тікелей инвестициялар салуы тиіс. Егер аталмыш көршілеріміз бізге толық емес экономикалық тәуелді болса, онда сол мемлекеттердің басшылары да Қазақстанға қатысты саясатын лояльді қылар еді.Қазір Ұлттық қорымызда және ұлттық резервте бірге санасақ, 79 млрд АҚШ доллары жинақталған. Көрші мемлекеттердің экономикасын санамалай отырсақ, мысалы Қырғыстаның ЖІӨ-і 9 млрд АҚШ долларында шамалап, біз 2-3 млрд доллар тікелей инвестиция сала алсақ, онда біздің үкімет саяси-экономикалық пайдаға кенелер еді. Қырғыстандағы алтын кенінен басқа, Тәжікстанның ГЭС-теріне қаражат салса болады. Сонымен экономикалық қауіпсіздіктің келесі аспектісі, ол ЖІӨ-нен қорғанысқа бөлінетін қаражат көлемі 5%-дан төмен болмау керек. Алайда ол бізде 1%-ды ғана құрайды. Қорғанысқа қаражат аз бөлінсе, мемлекетіміздің қорғанысына ғана қауіп емес, экономикамызға да нұқсан келеді. Себебі, заманауи технологиялардың біразы осы әскери-өндіріс саласынан пайда болған. Сонымен қатар, Батыс елдері мен Ресей қару-жарақ сатудан қыруар пайдаға кенеліп жатыр, мәселен 2010 жылы ресейліктер 2,5 млрд АҚШ долларына қару-жарақ сатты. Демек, өндірісті сақтай отырып, жұмысшыларға жаңа жұмыс орындарын ашып, тың инновацияларға жол ашу мүмкіндігін пайда болып отыр. Сондықтан, біз ЖІӨ-нен 5% қаражат бөлді десек, ЖІӨ-міздің қазір мөлшері 181 млрд АҚШ доллары екенін ескере отыра есептесек, онда қорғаныс саласына 9 млрд АҚШ доллары құйылады. Онда көптеген әскери салалар қайта ашылар еді, айталық әскери кеме жасау ісі (қазіргі таңда Каспийдегі кемелер ескіріп тозығы жеткен). Келесі өте маңызды аспект, ол ғылыми зерттеулерге қаражат бөлу. Теориялық тұрғыда экономикалық қауіпсіздікті сақтау үшін ЖІӨ-нен ғылыми зерттеулерге қаражат 2%-дан төмен болмау керек. Өйткені, одан төмен болса онда оның бәсекеге қабілеттілігінің ықтималдығы кемшін болады, соның нәтижесінде ғылым дамымай қалады. Осы мәліметке қарамастан, Қазақстан ғылым саласына ЖІӨ-не қатысты небәрі 0,2% ғана қаражат жұмсайды, бұл тым төмен, демек Қазақстан Республикасының экономикалық саласы сақталмағанын көреміз. Мысалы, халқы небәрі 6 млн адам болатын Израильдің потенциялы тым жоғары болғандықтан, көршілес мемлекеттерден сескенбей сыртқы саясатын тәуелсіз жүргізіп отыр. Себебі, оның ғылыми қауқары зор пайда әкеліп, өздерінің қорғаныс саласын күшейтіп отыр.Финляндияның экономикасы ең инновациялы болғандықтан, оның өзіндік құн төмен болады және заманауи болғандықтан, экономикасы бәсекеге қабілетті болып отыр. Ал АҚШ-қа келсек, американдық университеттерде ғылымға бөлінетін қаражаттың көлемі өте жоғары. Мысалы, Гарвардтте ғылымға бөлінетін қаражат көлемі 28 млрд АҚШ доллары!!! Ғылымды дамыту арқылы бар шығындарды азайтуға болады. Сонымен қатар, білімге бөлінетін қаражат мөлшері ЖІӨ-нің 10%-нан төмен болмау керек, алайда бізде сол меже пайыздық үлеске де жетпей отыр. Білім сапасы төмендесе, онда ешқандай ғылым саласы дамымайды.Сондықтан, мемлекеттік білім саласындағы бағдарламаларды одан сайын сапасы мен санын көбейту арқылы Қазақстандағы білім сапасының деңгейін көтеруге болады.
3. Экономикалық қауіпсіздікті талдау.
3.1 Жұмыссыздық деңгейі
Қазақстанның 2008 жылға жоспарланған бюджетінде мемлекеттің дәстүрлі функцияларына қарастырылған қаржы 13,5 %- ға жетті. Дамушы елдерде бұл көрсеткіш 24,4 % болса, дамыған елдерде 11,2 %-ға тең. Демек, келешекте өзіміздің дәстүрлі функцияларымызды одан әрі арттыруға мүмкіндіктер мол болып тұр.
Сондай-ақ, құқық қорғау жүйесін реформалау мәселесі әлі де болса маңызын жоғалтпай тұр. Мәселен, әкімшілік басқару мен қоғамдық тәртіпті сақтау жағынан Қазақстанның индикаторы 9,8 % болса, дамыған елдерде - 5,8 %, өтпелі экономика елдерінде - 6,9 %. Мемлекеттің әлеуметтік функциялары бойынша біздің көрсеткіш 46,1 %-ды көрсетеді. Дамыған елдермен (70,3 %) салыстырғанда 1,5 есе, өтпелі экономика елдерімен салыстырғанда 18,9 % аз екенін айтпаса тағы болмайды. Бұл дегеніңіз, мемлекеттің аталмыш функцияларын күшейту керек деген сөз.
Теориялық тұрғыдан мемлекеттегі жұмыссыздық деңгейі 7 %-дан асып түссе, онда экономикалық қауіпсіздікке қауіп төнеді. Себебі, экономикалық теорияға салсақ, жұмыссыздық деңгейі 1 пайызға артса, онда ЖІӨ-нің көлемі 2 %-ға төмендейді деген заңдылық бар. Және ол расында солай болып тұр. Ал мемлекеттегі жұмыссыздар санының өсуі өндіріс орындарының саны немесе тауар көлемі түсіп жатыр деген сөз.
Жұмыссыздық өсе берсе, міндетті түрде қылмыстың саны өседі. Бұл мемлекет ішінде жоспарсыз шығындарға әкеледі де, әлеуметтік тұрақсыздыққа алып келеді. Екінші жағынан қарастырсақ, жұмыссыздық саяси тұрақсыздыққа да соқтырып, оның салдары елге келетін инвестиция көлемінің азаюына әкеледі. Бұл енді макроэкономикалық қауіптің көкесі...
Осы мәселенің шешімі һәм біздің ойымызша жалғыз шешімі - шағын және орта бизнесті дамыту. Себебі, дамыған елдерде халықтың дені осы шағын кәсіпкерлікте қызмет етеді, бұл сала өте мобильді, ықшам. Мысалы, дағдарыс кезінде корпорациялар сұраныстың түсіп кетуінен банкротқа ұшырап жатса, шағын және орта бизнес басқа салаға оңтайлана кетеді. Әрі дамыған мемлекеттердегі бюджеттің басты кіріс көзі шағын және орта бизнес боп есептеледі.
3.2 Инфляция деңгейі
Теориялық тұрғыдан мемлекеттің жылдық инфляция көлемі 20 %-дан аспауы тиіс. Алайда, осы деңгейдің өзін аса қауіпті десе болады. Бұдан асып кетсе, онда құлдырау инфляциясы (галопирующая инфляция) басталады да, мемлекеттің қаржы-экономикалық жүйесі құлап қалуы мүмкін.
Сонымен қатар, Филлипс заңдылығына сәйкес, егер мемлекетте инфляция көлемі азайса, онда жұмысссыздық деңгейі өседі. Сондықтан, мемлекет өз ішінде белгілі бір бір балансты сақтауы керек.
3.3 Ішкі тұтыну көлеміндегі импорт үлесі
Ішкі тұтыну көлеміндегі импорттың көлемі 30 %-дан аспауы тиіс. Бұдан асса, онда мемлекет толығымен тұтынатын заттарын сырттан алып келеді дегенге келеді. Отандық өндірушілердің пайыздық үлесі кемиді, сондықтан мемлекет оларды қорғау мақсатында протекционистік саясат жүргізуге тура келеді.
Сонымен қатар, біздің экспорттық тауарларымызға сырттағы тұтынушылар резервті валютамен төлесе, онда валютаның Қазақстанға келуі біздің экономикамызға жақсы. Ал аталмыш импортты төлеу үшін сол экспорттан түскен ақшамен төлеу керек болады. Сондықтан Қазақстанда сальдоның теріс көрсеткіші жиі болады. Экспортқа бағытталған экономикалық өсуді Қазақстан шикізат ресурстары арқылы немесе бірінші саты талаптарын толық орындамай жүзеге асырып келеді.
Ал Қазақстаннның бірінші сатыдан шықпағанын мына фактілер дәлелдей кетеді: қазақстандықтар жалпы тұтынған тауар көлеміндегі импорттың үлесі 2000 жылы 27,9 % болса, 2007-2009 жылдары 44-46 % жетті. Содан бұл төлем балансына тән есепшот көрсеткіштерінде теріс сальдоның ұлғаюына әкеліп соқты.
Әрі азық-түлік саласындағы импорт көлемі 25 %-дан асып кетпеуін қадағалау керек. Бұдан асса, онда бізде азық-түлік дағдарысы немесе шетелге азық-түлік жағынан толық тәуелді болу қаупі төнеді. Мәселен, қазір Қазақстандағы сүт өнімдерінің импорттық үлесі 40 %, ет өнімдерінің 50 %-ы шетелдік импорт болып отыр. Бұл дегеніңіз, біздегі ауыл шаруашылық саласының дағдарыста екенін және ауыл тұрғындарының жұмыспен қамтылуы екіталай екенін көрсетті, форс-мажор жағдайда тауарлардың бағасы тым көтеріліп кетіп, инфляция үдеуі мүмкін.
Сондықтан, мемлекет міндетті түрде ауыл шаруашылығына дотация, субсидия беру арқылы оны қорғау керек және протекционистік саясат жүргізуі керек.
3.4 Өндіріс саласындағы машина жасау үлесі
Бұл көрсеткіш те 20 %-дан төмен болмауы керек теория жағынан... Ал тәжірибеде осы саланың қос аяғынан ақсауы мемлекетте үлкен экономикалық зардаптарын ала келеді. Мысалы, Еуропадағы мемлекеттердің көбісі индустриялды сатыдан асып, ақпаратты сатыға жетті десе де болады. Ал бұл сатының басты көрсеткіштерінің бірі - ол еңбекке жарамды халықтың 50 %-ы қызмет саласында жұмыс істеу керек деп көрсетіледі, қалғаны ауыл шаруашылығы мен өндіріс деп бөлінеді.
Біраз еуропалық мемлекеттерде қызмет саласы дамып, өндіріс саласы дамымағандықтан, экономикада теңсіздік туып жатқанда, жалғыз Алмания ғана экономикалық өсімге қол жеткізді. Өйткені, Алманияда қызмет саласымен қатар өндіріс жақсы дамыған, оның ішінде машина жасау саласы өркендегендіктен, мемлекет экономикасында баланс орнаған.
Айталық, біреу машина жасап, оны сатса, оны қызмет саласындағы жұмысшы сатып алады, демек мемлекетте екі өндіруші бір-біріне қызмет немесе тауар сату арқылы тиімді экономикалық қатынас жасап отыр. Қазақстандағы тағы бір қатерлі фактор - өндірістегі қайта өндіру саласы төмендеп бара жатыр. 1998 жылы қайта өндіру саласы жалпы өндірісте 55,1 % болса, 2005 жылы - 44,1 % болған.
Бұл шағын зерттеудің өзі бізге үлкен қорқыныштар мен қауіптердің бетін ашып береді. Осы факті өкіметтің экономикалық саясатының тиімсіз жүргізіліп отырғандығына анық дәлел болса керек. Ендеше, бес жылдан бері премьер-министр боп келе жатқан Мәсімов саясатын жалғастыра беретін болса, соңы әбүйірге жеткізбейді. Мұның түбі еліміздің алдымен экономикалық, сосын саяси тәуелділікке алып келеді...
4. Экономикалық қауіпсіздік деңгейін бағалаудың
әдістемелік аспектілері. Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігін сақтау және қамтамасыз ету саласында мемлекеттік саясаттың жалпы стратегиясы мен приоритетті бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Жалпы мағынада, экономикалық қауіпсіздік дегеніміз - оның тұрақты дамуын, қауіпсіздігін, қоғамдық және мемлекеттік дамуы үшін әлеуметтік- экономикалық жағдайының адекватты деңгейін қамтамасыз ететін экономикалық жүйенің күйі.
Экономикалық қауіпсіздік терминдерінде жиі қауіп-қатер факторлары қолданылады. Қазақстанның экономикалық қауіпсіздік дамуының аса мүмкін қауіп қатерлеріне жататын Қазақстанның экономикалық даму әркелкілігінің жоғарлау қауіптері. Қауіп-қатерлеріне жататын Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму әркелкілігінің жоғарлау қауіптері. Қауіп-қатерлердіің маңызды факторлары:
- аймақтар дамуының әлеуметтік-экономикалық деңгейінде объективті бар айырмашылықтар, өнеркәсіп өндірісіндегі құрылымдық өзгерістер фонында экономикалық қатынастарда депрессиялық, дағдарысты, артта қалған аудандардың болуы:
- еліміздің жеке қалаларының кәсіпорындары арасында өндірістік- техникалық байланыстардың бұзылуы;
- ҚР жеке аймақтарының арасында жан басына шаққандағы ұлттық табысты өндіру деңгейінде алшақтықтың үлкейюі.
Ал егер қазіргі кезде Қазақстан экономикасының өсуіне байланысты жағдай кішкене өзгерген болса, аудандар дамуындағы диспропорция сақталуда.
Аймақтардың экономикалық бірігуі Қазақстан нарығының қызмет етуінің міндетті шарты. Бірақ та жеке аудандар, әсіресе табиғи - шикізат ресурстарына бай, өз артықшылықтарын біржақты қолдануға ұмтылады.
Осыдан мемлекеттің аумақтық- сараланған саясат керектігі шығады, яғни аймақтарға бірдей нарықтық жағдай жасау үшін.
Экономикалық қауіпсіздік қауіп-қатерінің басқа факторы - ол экономиканың, ұлттық экономиканың теңгерімсіздігін шақыртатын екі әлсіз байланысқан секторға жіктелуі, экспорттық және ішке бағытталған салалардың поляризациясы. Осы қатынаста ең жақсы жағдайда отын-энергетикалық сектордың кәсіпорындары болып қалды, оларда кепілді өткізу нарықтары болды және шетел капиталмен жекешелендірудің объектілері болды.
Қазақстан Республикасының экспорттық құрылымын зерттеу негізінде тауар номенклатурасының бөлімдері бойынша (экономикалық қызметтің барлық түрлерінің Жалпы жіктемесіне сәйкес) экспорттық бағытталған салаларға - энергетикаға арналған материалдардан басқа кен қазу, қара металлургия және түсті металдарды өндіру; ішке бағытталған салаларға - өңдеу өнеркәсібі; басқа салаларға - электроэнергияны, газды және суды өндіру және тарату жатады.
Басқа фактор - экспорттық бағытталған көбінесе сыртқы нарықпен байланысты және әлем нарығының конъюнктурасының тербелістеріне сәйкес қызмет етеді. Егер осы сектор едәуір дәрежеде ірі батыс трансұлттық компаниялармен жекешелендірілді деп есептесек, онда оның ұлттық экономикадан одан да оқшауланғанын күтуге болады.
Экономикалық қауіпсіздік ұлттық экономиканың қоғамдық қажеттіліктерді отандық және халықаралық деңгейде тиімді қанағаттандыруды қамтамасыз етуге қабілеттілігін көрсетеді. Басқаша айтқанда, экономикалық қауіпсіздік - ұлттық экономиканың тиімді, динамикалық өсуіне қолайлы әсер ететін ішкі және сыртқы жағдайлардың жиынтығы, оның қоғам, мемлекет, индивид қажеттіліктерін қанағаттандыру, сыртқы және ішкі рыноктардағы әр түрлі қауіп-қатер мен шығындарға кепіл беретін бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету мүмкіншілігі.
Дамыған елдерде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету - мемлекеттік саясаттың басым бағыты, сондықтан экономикалық қауіпсіздік сөзсіз кепілдеме ретінде екі деңгейде түсініледі:
:: сыртқы саясат - мемлекет егемендігі;
:: ішкі саясат - қоғамның әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығы [1].
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік экономика және билік институттарының сондай жағдайы, яғни бұл жағдайда мемлекеттің ұлттық мүдделерін кепілді қорғау, ішкі және сыртқы үдерістердің даму қолайсыздығы кезінде жеткілікті экономикалық және қорғаныс потенциалы қамтамасыз етіледі.
Экономикалық жүйе тұрақты болған сайын, экономика өмірге икемдірек болады, яғни оның қауіпсіздігін бағалау жоғарлайды.
Экономикалық қауіпсіздік ұстанымдары:
Кешенділік - экономикалық жүйенің қорғануына әсер ететін факторлар есебі.
Тұрақтылық - келе жатқан қауіп-қатерді сезінуге, тойтарыс беруге, өзгертуге, тепе-теңдікті қалпына келтіруге қабілеттілік.
Жеткіліктілік - қауіп-қатерлерді бейнелеу үшін ресурстық және капитал сыйымды қорлардың бар болуы.
Өзгергіштік - экономикалық жүйенің экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету формалары мен механизмдерін өзгертуге қабілеттілік.
Превентивтілік - мүмкін болатын қауіп-қатерлерді озық әрекет немесе қорғау блогын жасау арқылы болдырмау және тараптау.
Транспаренттілік (ашық болу) - жүйенің сыртқы және ішкі әсерлерге сезінушілігі.
Даму - қорғау жүйесінің жетілдірілуі.
Экономикалық қауіпсіздіктің құрылымы былай сипатталады:
:: технологиялық қауіпсіздік бәсекеге қабілетті ғылыми-техникалық өнім өндіру негізінде халықаралық технологиялық нарықтарда ұдайы қатысумен анықталады.
:: азық-түлік қауіпсіздігі сапалы тамақ өнімдерін өндіруге арналған табиғи-шикізат ресурстарын қолданумен және осы тамақ өнімдерін халықтың жаппай тұтыну мүмкіншілігімен өлшенеді.
:: қаржы-несиелік қауіпсіздік қаржы жүйесінің тұрақтылығымен, ұлттық валюта тұрақтылығымен, алтын-валюта қорларының жеткіліктілігімен немесе тұрақты экономикалық өсуге жағдай жасаумен ескеріледі;
:: өндірістік қауіпсіздік индустриялық әлеуеттің дамуында, техникалық өнім өндірудің тұрақтылығында және тиімділігінде, мемлекеттің экономикалық тіршілік әрекетін қамтамасыз ету қызметінің керектігінде көрінеді.
Сыртқыэкономикалық қауіпсіздік ашық экономиканың сақталуы кезіндегі халықаралық еңбек бөлінісі жағдайында ішкі нарықтың сыртқыэкономикалық әсерлерден қорғануымен сипатталады.
Инвестициялық қауіпсіздік оның инвестициялық тартымдылығының деңгейіне, ұлттық экономикалық мүдделерді сақтауды ескере отырып, тартылған қаражаттарды тиімді пайдалану және оны қайтару қабілеттігіне байланысты.
Энергетикалық қауіпсіздік ішкі өнеркәсіптік өндірісті қолдану үшін өзіндік энергия тасушыны және энергияны жеткілікті өндіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігімен анқталады. Көлік-байланыс қауіпсіздігі әлемдік нарыққа шығатын альтернативтік негіздерді иеленуге рұқсат беретін көлік-байланыс артерияларының бар болуымен көрсетіледі.
Әлеуметтік (әлеуметтік-экономикалық) қауіпсіздік бұзушы әлеуметтік күштің төмен деңгейімен, қоғамның өмірге керек қажеттіліктерін қанағаттандырумен қамтамасыз етілетін қорғану жағдайын білдіреді.
Жалпы, экономикалық қауіпсіздік деген жүйенің күрделі ішкі құрылымы бар, соның ішінде оның үш маңызды элементтерін бөлуге болады:
1. Экономикалық тәуелсіздік. Экономикалық тәуелсіздік абсолюттік сипатқа ие емес, себебі халықаралық еңбек бөлінісі ұлттық экономикаларды бір-бірінен өзара тәуелді қылдырады. Осы жағдайларда экономикалық тәуелсіздік ұлттық ресурстарды бақылау мүмкіншілігін білдіреді. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін және әлемдік саудаға, кооперациялық байланысқа, ғылыми-техникалық жетістіктердіайырбастауға тең қатысуға рұқсат беретін өндіріс, тиімділік және өнім сапасының осындай деңгейіне шығу керек.
2. Ұлттық экономиканың бірқалыптылығы мен тұрақтылығы меншікті барлық оның формаларында қорғау, кәсіпкерлік белсенділік үшін сенмді кепілдеме мен жағдай жасау, ахуалдың бірқалыптылығын бұзатын факторларды тоқтату (экономикадағы қылмыстық құрылымдарымен күресу, табыстарды бөлуде маңызды алшақтықтарды болдырмау ж.т.б.) дегенді білдіреді.
3. Өзін-өзі дамытуға және прогреске қабілет. Бұл әсіпесе қазіргі, динамикалық дамушы әлемде маңызды. Инвестициялар мен инновацияларға қолайлы климат жасау, өндірісті ұдайы жаңарту, қызметкерлердің кәсіби, білім және қоғамдық-мәдени дәрежесін жоғарлату ұлттық экономиканың тұрақтылығы мен өзін-өзі қорғаудың керекті және міндетті шарты болып жатыр.
Әлеуметтік қауіпсіздік қоғам мен тұлғаның жан-жақты дамуына қолайлы жағдай жасауға бағытталған. Экономикалық өсу мен дамуды ынталандыру экономиканың қауіпсіздікті, өмір сүру деңгейін көтеру, жұмыссыздықты жою мақсатында толық және продуктивті еркін таңдалатын жұмыспен қамту керек.
Өнімді жұмыспен қамту мынадай екі мағынада түсіндіріледі:
:: біріншіден, тиімді және мақсатқа сәйкес келетін жұмыспен қамту.
:: екіншіден: жұмысшының кәсіби біліктілігі мен қабілеттілігіне сәйкес келетін және және өзінің еңбек әлеуетін жүзеге асыруына мүмкіндік беретін жұмысбастылығы.
Экономиканың және адамзаттың дамуын қанша инвестицияға қажет:
:: біріншіден, білім беруге денсаулық сақтауға мамандарды дайындауға инвестиция салуды ұлғайту.
:: екіншіден, адамзаттың әлеуметтік қамсыздандыру негізінде байланысты барынша тең болуға жеткізу.
:: үшіншіден, әлеуметтік сфераның экономикалық базасын нығайта отырып әлеуметтік шығындарды нақты есептейді;
:: төртіншіден, адамдардың мүмкіншіліктерін кеңейту оларға саяси әлеуметтік және экономикалық сферадағы таңдауын елей отырып, белгілі бір жағдайларға байланысты мүмкіндігі шектеулігіне көңіл бөлу.
Әлеуметтік қауіпсіздікке қол жеткізу мәселелері кедейшілік проблемаларын шешумен тікелей байланысты. Кедейшлік кірістің жетіспеушілігін көрсетеді.
Әлемдік экономикада және статистикада кедейшілікті айқындайтын үш концепциясы бар: абсолюттік; салыстырмалы; субъективті.
Кедейшіліктің абсолюттік концепциясы осы қажеттілікті өтеу мөлшеріне байланысты қамтылады. Кедейшілікті айқындайтын субъективті тәсілі адамдар өздері әлеуметтік жағдайын айқындайды.
Салыстырмалы концепцияға адамдардың әлеуметтік хал-жағдайын әлі де орташа қажеттілікке сәйкес болуы кедейшілікті айқындауда тұрғандар кедейшілігінің индекстері қолданылады және келесі қажет күштер алынады.
:: 60 жасқа жетпеген халықтың үлесі;
:: оқымаған, 16 жасқа дейінгі жастардың үлесі;
:: ресми тіркелген жұмыссыздық деңгейі;
:: тұтыну деңгейі күнкөріс минимумынан төмен халықтың үлесі [2].
Экологиялық қауіпсіздік - жеке тұлғаның өмірлік маңызды мүдделері мен құқықтарының және қоғамның, аймақтың қоршаған ортаға төнетін антропогендік және өзге де ықпалдар салдарынан болатын қауіп-қатерден қорғана алу жағдайы.
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мақсаты табиғатты қорғау шараларын іске асыру негізінде, тіршілік көзі ретіндегі ортаға түсетін салмақты азайту. Табиғатты қорғау шараларында аймақтың экологиялық және экономикалық мүдделерінің бір-бірімен үйлесуі ескеріледі, алайда экологиялық міндеттерді орындау бірінші орында болады.
Экологиялық қауіпсіздікке жету үшін стратегиялық іс-қимылдар жүзеге асырылады.

5. Қазақстан Республикалық экономикалық қауіпсіздігі мәселесі және оны шешу жолдары
XX ғасырдың соңында Қазақстан саяси тәуелсіздігін ала отырып күрделі экономикалық процестермен тоғысты. Әлеуметтік-экономикалық реформалардың негативті зардаптары кез-келген мемлекет тұрғынының өміріне кауіп, экономикалық тұрақтылыққа қатер төндірді.
Әлемдік экономикадағы соңғы өзгерістер- террористік ұйымдар қызметтерінің күшеюі, биологиялық қару-жарақтардың жаңа түрлерінің пайда болуы, ядерлік қарулардың кең жаюлуы- әр бір адамға тек жеке бас емес, сонымен қатар, ұлттық қауіпсіздікті түсінулерін мәжбүр етті.
Ұлттық қауіпсіздік- ішкі және сыртқы себептер әсерінен қоғамның өмір сүру аумақтары мен әр түрлі салаларында пайда болатын оның түпкілікті ұлттық-мемлекеттік мүдделері мен өзінің тіршілік етуіне қауіпті жою немесе болдырмауды қамтамасыз ететін жағдай.
Ұлттық қауіпсіздіктің ерекшеліктері:
Біріншіден, ұлттық қауіпсіздік түсінігі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.