Ойлау қабілеті жайлы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Ойлау

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
Ойлау– объективті шындықты белсенді бейнелеудің жоғарғы формасы,
дүниені тану мен игерудің жоғарғы сатысы, тұлғаның танымдық әрекеті. Ойлау
формалары мен құрылымдарында адамзаттың бүкіл танымдық және тарихи-
әлеуметтік тәжірибесі, материалдық және рухани мәдениеті дамуының басты
нәтижелері қорытылып, бекемделген. Сыртқы дүниені толык тануға түйсік,
қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен
құбылыстарды тек ойлау аркылы ғана білеміз. Түйсік, кабылдау процестерінде
сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым корытындылар
жасалады. Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы дүние заттары мен
күбыдыстарыньщ ішкі күрылысын, оның қажетті қатынастары мен байланыстарын
жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-әрекеті әсіресе тұрлі мәселелерді бір-
біріне жанастыра отырып шешуде өте жақсы көрінеді.

Ойлау формасы

Ойлау формасы болып табылатын ұғымдар, категориялар, идеялар мен
теориялар танымның субъектісі мен объектісінің арасын байланыстырып тұрған
қоғамдық тәжірибенің негізінде, қоғамдық-тарихи процесте қалыптасып дамиды
және заттар мен нәрселердің сезімдік таным формаларында (түйсік, қабылдау,
елес) берілмейтін мәнді байланыстары мен қатынастарын өрнектейді. Осының
арқасында адам дүниенің заңдары мен заңдылықтарын танып білуге мүмкіндік
алады, алды-артын болжап, болашағын айқындап, алдына саналы мақсаттар
қойып, соларға жету жолдарын саралайды, табиғатты өзгертеді және өзі де
өзгереді. Адам өмірінде, тәжірибелік және танымдық қызметінде шешуді қажет
ететін мәселелер туындап, соларды қою және шешу барысында oйлау қабілеті де
түрленіп, шығармашылықпен дамып отырады.

Ойлау тарихы

Ойлау тарихы адамның пайда болып, дамуының тарихымен байланысты.
Ойлау – қоғамдық-тарихи қалыптасқан адам миы қызметінің жемісі. Ойлау мен
тіл өзара терең байланыста, тіл – адам ойлауының құралы. Адам ойы сөз
арқылы өрнектеледі, сөздің ар жағында ой жатады. Сөз бен ойды теңестіруге
болмайды, алайда сөзсіз ойлау іске аспайды, ой айтылмай, үнсіз тұншығады.
Ойды үнсіз іштегі сөз деп, тілді дыбысталған ой деуге болады. Ойлау тек
табиғи тіл арқылы ғана емес, жасанды тілдер (мысалы, абстрактылы математика
тілі немесе нақтылы-бейнелі “өнер тілі”) арқылы да іске асады. Ойлау
күрделі тарихи-әлеуметтік құбылыс болғандықтан, оны зерттеумен көптеген
ғылымдар – психология, логика, таным теориясы, лингвистика, кибернетика,
физиология, т.б. шұғылданады. Философияда ойлау белсенділігі, логикасы
туралы мәселелер қарастырылып, оның ақиқаттылығының өлшемі зерттеледі. Бұл
мәселелер философия тарихында әр түрлі тұрғыда (материалистік және
идеалистік, рационалистік және эмпирикалық, априорлық және апостериорлық,
диалекттік және метафизикалық, т.б.) зерделеніп, ойлау жөнінде әр түрлі
ілімдер орын алған. Ойлау тек адамға ғана тән қабілет ретінде оның шынайы
адами болмысының қайнар көзі әрі басты құралының бірі, адам еркіндігінің
мүмкіндігі мен шындығының кепілі болып табылады.[1][2][3]

Ойлау және оқыту үрдісінде оның дамытудың жолдары.

       Ойлау процесі объект пен субъектінің өзара әрекеті ретінде жүзеге
асады.Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық
құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни ойлаудың мәнін
және жемісті болуының себебін ашып көрсету,яғни ойлаудың мәнін зерттейді,
әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді.
        Қазіргі психологияда ойлау ұғымына әр түрлі түсінік беріледі, ойлау
дегеніміз - әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты
психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және
жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру
әрекеттері арқылы танылады. Ойлау – сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама
жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір
тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей
сезім процесінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі.(5.28)
      Ойлау – адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын олардың
елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде сондай-ақ
арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс.
        Ойлау – аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше
ғылым айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше.
Психология түрлі жас мөлшердегі адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы
жолдарын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын
қарастырса, логика – бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінен заңдары мен
формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым,
пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін
таным мен ой процесінің сатысы ретінде зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей
байланысты екендігін көрсетеді.
        Ойлауды дамыту – оның мазмұны мен формасын өзгерту болып
табылады.      Психологияда ойлаудың үш түрі қарастырылады.
     1.Практикалық іс-әрекеттілік.
     2. Көрнекі-бейнелік
     3.Сөздік – логикалық.
        Ойлауды дамыту процесі төмендегілерді қамтиды.
1 Ойлаудың барлық түрлері мен формаларын дамыту практикалық іс-
әрекеттік,көрнекі-бейнелік, сөздік-логикалық
2 Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру анализ, синтез,салыстыру,
жалпылау,классификациялау т.б.
3 Заттың мәнді белгілерін ажырата білуін дамыту.
4 Қоршаған орта құбылыстары мен заттары, қатынастары мен маңызды
байланыстарын табу.
5 Өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеу.
6 Өз ойын анық, жүйелі, қарама-қайшылықсыз және негізді түрде баяндау.
7 Ойлау тәсілдері мен амалдарын бір саладан екіншіге көшіре білу.
8 Құбылыстың дамуын көре білу, негізделген қорытынды жасау.
9 Формальды логикаға негізделген ойлаудан, диалектикалық логикаға
негізделген ойлауға көшу процесін стимулдау.
10 Оқушылардың оқу және оқудан тыс іс-әрекеттерінде формальды және
диалектикалық логика заңдары мен талаптарын қолдану дағдылары мен
біліктіліктерін жетілдіру.
       Сын есімді оқыту процесінде оқушылардың ойлауын дамыту дегенде
ойлаудың барлық түрлері, формалары мен амалдарын қалыптастыру және
жетілдіруді танымдық және оқу іс-әрекетінде тәсілдерінің білімінің бір
облысынан екіншісіне көшіруді жүзеге асыра білуді түсінеміз.
        Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру арқылы біз оқушылардың
ойлауын дамытамыз.Ойлауды дамыту критерилері ретінде оқушылардың ойлауын
дамытудың қандай да бір деңгейінің жетістігін көрсететін көрсеткішті
түсіндіреді.
       Деңгей-ойлауды дамытудың дәрежесі, критерий – деңгейдің өлшемі.
       Оқушылардың ойлауын дамыту деңгейлерін анықтау үшін, психологтар
ойлауды дамытудың сегіз шартын тұжырымдайды:
-ойлау операцияларын түсіну дәрежесі – ойлаудың маңызды сипаттаушысы:
-операцияларды меңгеру дәрежесіанализ,синтез, салыстыру, жалпылау,
нақтылау, классификациялау және т.б. оларды барлық танымдық процестерде
қолдана білу оқу, оқудан тыс
-операцияларды түсіну және ойлау тәсілдерін басқа жағдайларға және басқа
нәрселерге ауыстыруды жүзеге асыра білу дәрежесі.
-ойлаудың әртүрлі түрлерінің қалыптасу дәрежесі.
-білім қорының, олардың жүйелілігінің, білімді меңгерудің жаңа тәсілдерін
білу дәрежесі.
-мидың әртүрлі сапаларының динамикалық дәрежесі тереңдігі, икемділігі,
тізбектілігі, шапшаңдылығы және т.б.
-іс-әрекеттегі ықшамдылық дәрежесі: шығармашылықпен жұмыс,жаңа жағдайларға
бейімделе білу.
-оқушылардың логикалық ой қорытуларды меңгеру, оларды іс-әрекетінде қолдана
білу дәрежесі (6.32)
      Психолог А.Н.Леонтьев оқушылардың ақыл-ойын дамыту мен оқыту өзара
байланысты екенін атап көрсетті.(7.57)
     Оқыту арқылы ойлаудың төмендегі сапаларын дамытуға ықпал етуге
болады:
1.Ойлаудың икемділігі.
2.Ойлаудың тереңділігі мен кеңділігі.
3.Ойлаудың сынилығы.
4.Ойлаудың мақсаттылығы.
5.Ойлаудың жалпылығы.
6.Ойлаудың өз бетіншелдігі.
7.Анықтылығы,дәлелдігі.
        Ойлауға тән осы сипаттар оқушылардың ойлауының мәдениетін көтеруге,
олардың интеллектуалдық потенциалын дамытуға көмектеседі.
        Ойлаудың жүйелі түрде қалыптасуы тек оқу процесінде ғана емес, жеке
тұлғаның жан-жақты дамуына да көмегін тигізеді. Ойлау мәдениеті жеке
тұлғаның туа біткен қасиеті болып табылмайды, ол таным процесі барысында
қалыптасады. Ойлау аппаратының дамуы арқылы адамның танып-білу мүмкіндігі
ұлғаяды,қарастырылып отырған мәселенің түп мәніне тереңірек үңілуге
мүмкіндік алады.
        Ақыл-ой еңбегі мәдениеті --- ойлау мәдениеті--- сыншыл ойлау
мәдениеті.
        Осылайша, оқу бағдарламаларына сәйкес білімді меңгеру оқушыдан
күрделі ақыл-ой еңбегін, жақсы есті дамыған қиялды және оқуға шығармашылық
тұрғыдан келуді талап етеді.
        Ойлау мәдениеті түсінігін А.Қасымжанов, А.Ж.Келбұғанов ойлау
қабілеті дамуының белгілі бір дәрежесі ретінде түсінеді, яғни тар
мағынасында ол “Ойлаудың қағидалық әдісі немесе ұғымдарға сүйеніп ойлау
өнері”. Бұл бәрін терең, әрі жан-жақты қарастыруға көмектесетін, сол арқылы
мәңгі даму үстіндегі әлемді дұрыс қабылдайтын ойлаудың әдістері мен
тәсілдерін меңгеру арқылы қол жеткізу (8.43).
        Оқушылардың белгілі бір бөлігі ғана өз бетінше еңбек ету және еңбек
ету мәдениеті дағдыларын меңгереді. Бұл оларда өзінің жұмыс орнын қарапайым
ұйымдастырудан бастап, дәл және дұрыс ақыл-ой, сонымен бірге практикалық
әрекет дағдыларына дейін барлығынан көрініс табады. Олар ақыл-ой
әдістерінің бірқатар қорын жинақтайды. Олардың таным әрекеті жоғарғы
дәрежелі ойлау операцияларымен, ойлаудың шапшаңдығы, икемдігі,
оралымдығымен, оқушылар бұрын кездеспеген жаңа, тың тапсырмаларға өзінің
білімін, интеллектуалдық біліктілігі мен дағдыларын өз бетінше көшіріп
қолдана алуымен ерекшеленеді. Оқу әрекеті дағдыларын меңгермеген оқушылар
өз жұмысын жоспарлап, уақытты дұрыс, тиімді пайдалана алмайды.
        Бұл жерде сөз ақыл-ой процестерінің сырттан басқарылуымұғалімі
тарапынан, бағдарламалық оқулықтарымен, оқытатын құралдар, электронды
машиналармен жөнінде ғана емес, оқу әрекеті барысында саналы түрде өзін-
өзі басқару және өзін өзі реттеу жөнінде де болып отыр. Ал бұл үшін оқушыға
оның жеке-психологиялық ерекшеліктерін, оның оқу және практикалық әрекетке
қатынасын ескере отырып ықпал ету керек және оныңмеңгерген өзіндік
жалпылама тиімді тәсілдерін меңгеруін қамтамасыз етуі қажет.
Интеллектуалдық білік-дағдыларға үйрету бір-бірімен тығыз байланысты
болатын төрт мәселені қамтиды: ойлау әрекетінің саналы болуына қажеттілік
қалыптастыру, әрекет ету бойынша жалпы ережелерді білу, бұл әрекеттерді
тәжірибе жүзінде тексеру және өзін-өзі бақылау.Оқушыларды керекті
себептендіруді мотивация тудыру үшін оларда ойлау процесінің өзін
саналандыруға рационализация қажеттілік пайда болуы, оны дамыту туралы
неғұрлым кең мәселеге өсетін белгілі бір нақты әдіс қолданылады. Зерттеулер
көрсеткендей, бұл қажеттілік оқыту барысында ақыл-ой әрекеті әдістерінің
ұзақ уақыт қалыптасуы нәтижесінде пайда болады. Ойлауды саналандыруға
қажеттілік ойлау мәдениеті әдістерін тиімді меңгерудегі қажетті алғы
шарттардың бірі болып табылады.
        Бұл жағдайда оқушы есіне үлкен көлемдегі ақпараттарды сақтай алады,
бірақ оны пайдалана алмауы да, құрғақ жаттап алған материалдың мазмұнын
жете түсінбеуі де мүмкін. Міне осы жерде ойлау мәдениетіне үйрету керек
болары сөзсіз.
        Әрине, оқушы білімді меңгеру кезінде ойлау әрекетінің белгілі бір
тәсілдері мен әдістерін меңгереді, бірақ мұндай стихиялы, жүйесіздік
жеткіліксіз екендігі анық. Бұл мәселені қалай шешуде педагог психологтардың
көзқарастары әртүрлі, біреулері оқытуды өз бетінше ойлауды дамытатындай
етіп ұйымдастыру керек деп есептейді,егер соңғы нәтижесінде оқушылар дұрыс
ойлау мәдениетіне үйренетін болса, бұл жерде түбегейлі айырма жоқ.
         Жақсы өңделген және берік тұрақталған әдістердің қалыптасуына
әкелетін ақыл-ой дамуының аса маңызды жағын құрайды. Бірақ бұл пікір
жалпылама сипатта ғана, себебі нақты әдіс-тәсілдері сан алуан, әр текті
болып келеді. Бұл жерде біз ойлау мәденеитіне тоқталамыз.
        Соңғы кездердегі педагогикалық ізденістерде ақыл-ой біліктерінің
мақсатты түрде дамуына ойлау әрекетінің арнайы қалыптасуына ерекше назар
аударылуда, яғни ойлау дағдыларына үйретуге, танымдық ізденіс процестеріне
ден қойылуда. Бұл ізденіс басталғаннан бері педагогикалық тәжірибеде
әртүрлі оқу курстарына ақыл-ой дамуына байланысты тапсырмаларды енгізуге
ұмтылыс жаппай сипат алды. Мамандар мен оқытушыларға жаппай бағдар беру
мақсатында ойлаудың білік-дағдыларының ортақ көрініс көрсету үшін ортақ
үрдісіне мақсатты түрде қалыптастырылуға тиіс осы ойлау машықтарының
бірыңғай үлгісі жасалды. Ақыл-ойинтеллектуалдық дағдыларының орталық
тірегі, діңгегі болып ойлау белгіленеді.
        Ойлау мәдениеті үшін төмендегідей сапалар тән болуы тиіс: айқындық,
қайшылықсыз, бірізділік, негізділік, дәйектілік, яғни ойлау тәртібін
құрайтын заңдылықтар басшылыққа алынады.
        Ойлау мәдениетін тек қана пайымдаулар мен тұжырымдардың логикалық
тұрғыдан қатаң дәлелдігі айқындамайды, ол үшін мінез-құлықтың да белгілі
бір сапалары қажет: “оқушының ақыл-ойын басынан-ақ өзіндік сыншылдыққа,
өзіндік көзқарастарын өз бетінше қорғай алуға, қарсы пікірлерге жауап
табуға үйрету керек” екендігін И.Кант дәлелдеген болатын (9.102)
        Ақылдың сыншылдығы, сонымен бірге, жеке тұлғаның мінез-құлық
ерекшелігіне айналады, ақыл-ой процестерінің жүруіне әсер етеді. Ол, шын
мәнінде, міндеттің ақиқат жағдайлары мен шарттарына сәйкес келмейтін сәтсіз
ұқсату –сәйкестендірілуі шығарып тастайды.
        Адам өзінің және өзгенің ойларына қатаң баға беріп отырады, олардың
күшті және әлсіз жақтарын көре біледі, кез-келген болжамды ақиқат ретінде
тани бермейді, оның ақиқаттығын дәлелдеуге ұмтылады. Адамның ойлау
сыншылдығы өзі қалыптасқан көзқарастарын, қағидаларын қайта қарап, егер ол
ғылым мен практиканың жаңа, тың мәліметтеріне,деректеріне қайшы келсе,
оларды соған сәйкес өзгертіп отырады.
         Ғылыми-техникалық даму жағдайында әр саладағы білімнің қажеттілігі
мен адам әрекетінің сан алуан түрлерінің бөлініп шығу үрдісі, сонымен бірге
әртүрлі мамандыққа ортақ болатын құраушы бөліктерінің көрініс беруі арқылы
олардың бірігу үрдістері үнемі жүріп жатады, бұл адам еңбегінің неғұрлым
түсуінің нәтижесі болып табылады. Сондықтан оқыту барысы кезінде жеке
тұлғалық сапалардың нақты дағдылары мен біліктерінің, қатаң анықталған
білім жүйесінің қалыптасуын қамтамасыз ету керек болады. Бұның бәрі
оқушының оқу процесі кезіндегі ақыл-ой әрекетін басқара білуді барынша
өзекті мәселеге айналдырды.
       Оқушыларды ой еңбегіне тәрбиелеу түгелдей оқыту-тәрбие жұмыстарының
кезінде үздіксіз жүріп отырады. Ақыл-ой тәрбиесінің табыстылығын
айқындайтын негізгі факторлар; оқу материалдарының мазмұны, оқыту әдістері
және оқушының сол арықылы реттеле ұмтылдырған, қоршаған өмірге байланысты
жеке өзіндік тәжірибесі арқылы бекітілген танымдық әрекеті, сыныптағы және
сыныптан тыс сабақтардың мазмұны және мектеп оқушылары оқып білім алатын,
өмір сүретін жалпы ақыл-ой ортасының дәрежесі болып табылады.

Ойлау және оқыту үрдісінде оның дамытудың жолдары.

Ойлау процесі объект пен субъектінің өзара әрекеті ретінде жүзеге
асады.Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық
құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни ойлаудың мәнін
және жемісті болуының себебін ашып көрсету,яғни ойлаудың мәнін зерттейді,
әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді.

Қазіргі психологияда ойлау ұғымына әр түрлі түсінік беріледі, ойлау
дегеніміз - әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты
психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және
жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру
әрекеттері арқылы танылады. Ойлау – сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама
жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір
тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей
сезім процесінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі.(5.28)

Ойлау – адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын олардың
елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде сондай-ақ
арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс.

Ойлау – аса күрделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғылым
айналысады. Бұлардың ішінде логика мен психологияның орны ерекше.
Психология түрлі жас мөлшердегі адам ойының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы
жолдарын, яғни жеке адамның ойлау ерекшеліктерінің заңдылықтарын
қарастырса, логика – бүкіл адамзатқа ортақ ой әрекетінен заңдары мен
формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым,
пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді. Ойлау ерекшеліктерін
таным мен ой процесінің сатысы ретінде зерттеу, ойлаудың білім мен тікелей
байланысты екендігін көрсетеді.

Ойлауды дамыту – оның мазмұны мен формасын өзгерту болып табылады.
Психологияда ойлаудың үш түрі қарастырылады.

1.Практикалық іс-әрекеттілік.

2. Көрнекі-бейнелік

3.Сөздік – логикалық.

Ойлауды дамыту процесі төмендегілерді қамтиды.

1 Ойлаудың барлық түрлері мен формаларын дамыту практикалық іс-
әрекеттік,көрнекі-бейнелік, сөздік-логикалық

2 Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру анализ, синтез,салыстыру,
жалпылау,классификациялау т.б.

3 Заттың мәнді белгілерін ажырата білуін дамыту.

4 Қоршаған орта құбылыстары мен заттары, қатынастары мен маңызды
байланыстарын табу.

5 Өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеу.

6 Өз ойын анық, жүйелі, қарама-қайшылықсыз және негізді түрде баяндау.

7 Ойлау тәсілдері мен амалдарын бір саладан екіншіге көшіре білу.

8 Құбылыстың дамуын көре білу, негізделген қорытынды жасау.

9 Формальды логикаға негізделген ойлаудан, диалектикалық логикаға
негізделген ойлауға көшу процесін стимулдау.

10 Оқушылардың оқу және оқудан тыс іс-әрекеттерінде формальды және
диалектикалық логика заңдары мен талаптарын қолдану дағдылары мен
біліктіліктерін жетілдіру.

Сын есімді оқыту процесінде оқушылардың ойлауын дамыту дегенде ойлаудың
барлық түрлері, формалары мен амалдарын қалыптастыру және жетілдіруді
танымдық және оқу іс-әрекетінде тәсілдерінің білімінің бір облысынан
екіншісіне көшіруді жүзеге асыра білуді түсінеміз.

Ойлау амалдарын қалыптастыру және жетілдіру арқылы біз оқушылардың
ойлауын дамытамыз.Ойлауды дамыту критерилері ретінде оқушылардың ойлауын
дамытудың қандай да бір деңгейінің жетістігін көрсететін көрсеткішті
түсіндіреді.

Ойлау және оқыту үрдісінде оның дамытудың жолдары

Түрі
Рефераттар
Категориялар
Психология
Тіл
Казахский
Адам оның жеке-психологиялық ерекшеліктерін, оның оқу және практикалық
әрекетке қатынасын ескере отырып ықпал ету керек және оныңмеңгерген өзіндік
жалпылама тиімді тәсілдерін меңгеруін қамтамасыз етуі қажет.
Интеллектуалдық білік-дағдыларға үйрету бір-бірімен тығыз байланысты
болатын төрт мәселені қамтиды: ойлау әрекетінің саналы болуына қажеттілік
қалыптастыру, әрекет ету бойынша жалпы ережелерді білу, бұл әрекеттерді
тәжірибе жүзінде тексеру және өзін-өзі бақылау.Оқушыларды керекті
себептендіруді мотивация тудыру үшін оларда ойлау процесінің өзін
саналандыруға рационализация қажеттілік пайда болуы, оны дамыту туралы
неғұрлым кең мәселеге өсетін белгілі бір нақты әдіс қолданылады. Зерттеулер
көрсеткендей, бұл қажеттілік оқыту барысында ақыл-ой әрекеті әдістерінің
ұзақ уақыт қалыптасуы нәтижесінде пайда болады. Ойлауды саналандыруға
қажеттілік ойлау мәдениеті әдістерін тиімді меңгерудегі қажетті алғы
шарттардың бірі болып табылады.

Бұл жағдайда оқушы есіне үлкен көлемдегі ақпараттарды сақтай алады, бірақ
оны пайдалана алмауы да, құрғақ жаттап алған материалдың мазмұнын жете
түсінбеуі де мүмкін. Міне осы жерде ойлау мәдениетіне үйрету керек болары
сөзсіз.

Әрине, оқушы білімді меңгеру кезінде ойлау әрекетінің белгілі бір
тәсілдері мен әдістерін меңгереді, бірақ мұндай стихиялы, жүйесіздік
жеткіліксіз екендігі анық. Бұл мәселені қалай шешуде педагог психологтардың
көзқарастары әртүрлі, біреулері оқытуды өз бетінше ойлауды дамытатындай
етіп ұйымдастыру керек деп есептейді,егер соңғы нәтижесінде оқушылар дұрыс
ойлау мәдениетіне үйренетін болса, бұл жерде түбегейлі айырма жоқ.

Жақсы өңделген және берік тұрақталған әдістердің қалыптасуына әкелетін
ақыл-ой дамуының аса маңызды жағын құрайды. Бірақ бұл пікір жалпылама
сипатта ғана, себебі нақты әдіс-тәсілдері сан алуан, әр текті болып келеді.
Бұл жерде біз ойлау мәденеитіне тоқталамыз.

Соңғы кездердегі педагогикалық ізденістерде ақыл-ой біліктерінің
мақсатты түрде дамуына ойлау әрекетінің арнайы қалыптасуына ерекше назар
аударылуда, яғни ойлау дағдыларына үйретуге, танымдық ізденіс процестеріне
ден қойылуда. Бұл ізденіс басталғаннан бері педагогикалық тәжірибеде
әртүрлі оқу курстарына ақыл-ой дамуына байланысты тапсырмаларды енгізуге
ұмтылыс жаппай сипат алды. Мамандар мен оқытушыларға жаппай бағдар беру
мақсатында ойлаудың білік-дағдыларының ортақ көрініс көрсету үшін ортақ
үрдісіне мақсатты түрде қалыптастырылуға тиіс осы ойлау машықтарының
бірыңғай үлгісі жасалды. Ақыл-ойинтеллектуалдық дағдыларының орталық
тірегі, діңгегі болып ойлау белгіленеді.

Ойлау мәдениеті үшін төмендегідей сапалар тән болуы тиіс: айқындық,
қайшылықсыз, бірізділік, негізділік, дәйектілік, яғни ойлау тәртібін
құрайтын заңдылықтар басшылыққа алынады.

Ойлау мәдениетін тек қана пайымдаулар мен тұжырымдардың логикалық
тұрғыдан қатаң дәлелдігі айқындамайды, ол үшін мінез-құлықтың да белгілі
бір сапалары қажет: “оқушының ақыл-ойын басынан-ақ өзіндік сыншылдыққа,
өзіндік көзқарастарын өз бетінше қорғай алуға, қарсы пікірлерге жауап
табуға үйрету керек” екендігін И.Кант дәлелдеген болатын
Ақылдың сыншылдығы, сонымен бірге, жеке тұлғаның мінез-құлық

ерекшелігіне айналады, ақыл-ой процестерінің жүруіне әсер етеді. Ол, шын

мәнінде, міндеттің ақиқат жағдайлары мен шарттарына сәйкес келмейтін сәтсіз
ұқсату –сәйкестендірілуі шығарып тастайды.

Адам өзінің және өзгенің ойларына қатаң баға беріп отырады, олардың күшті
және әлсіз жақтарын көр...
Ойлау және оның балалық шақта дамуы. Бүгінгі мәселе – ойлау жәнс оның
дамуы. Біз бұл мәселеге қатысты теориялық көзқарастарды талдай отырып,
оларды белгілі жүйемен іздестіруді шолу жасаумен бастайық.

Психологияда ойлауға байланысты өзекті мәселелерді өмір тәжірибесінде
қаншалықты маңызды екендігі бұл лекцияның негізгі мақсаты болуға тиіс.
Біздер әр уақьпта бірінші орынға ойлаудың тарихи дамуын қойьш, бұл мәселені
ассоциация психологиясының тәжрибе жүзіндегі зерттеулері арқылы қай бағытта
және оларды қалайша шешкендіктерін сіздерге мүмкіндігінше толық баяндап
беруді басты міндетім деп санаймын. Ассоциация психологиясы осы орайда зор
қиындықтарға душар болды: бұл психология тұрғысынан ойлаудың мақсаты мен
бағдарының дамуын ғылым тұрғыдан алып баяндап беру оп-оңай мәселе емес-ті.
Ассоциациялық байланыстардың мәні бойынша белгілі бір түсінік өзге
жағдайларды тудырады. Сондай-ақ мұндай түсініктердің туындауы араластық
немесе мезгілдік жағдаяттарға барып ұшырасады. Солай болғанымен де ойлау
бағыт-тылығы нендей түсініктердеі пайда болады? дейтін сауал біздерді
ойландыра түседі. Ассоциациялық байланыстардың түсініктерінен туындайтын ой
жүйесін ойлаудың даму жолын қалай түсіндіре аламыз? Адамның ойлауы бойынша
алға қойған міндеттерді қалай шешеміз? Ассоциациялық байланыстардың тізбегі
арқылы және адамның қарапайым ойлау әрекеттері нәтижесінде қажетті
мәселелер түйінін дұрыс шеше аламыз ба? Мұндай сұрақтарға ассоциация
психологиясы қосымша ұғым-түсініктерді пайдаланғанымен тәжірибе жүзінде
айқын жауап бере алмады.
Дегенмен ассоциацня психологиясының өкілдері ойлаудың негізгі мақсаты
мен қисынды жүйесін тәжірибе жүзінде жаңа ұғымды қолдана отырып, қалайда
түсіндіріп беруді қолға алып, өздерінше тырмысып бақты. Олар ғылымға
қажырлылык (латын -тілінде – персеверация – қажырлылық, табандылық) деген
ұғымды ендірді. Соның көмегімен ойлау әрекеттерін ассоциация (принциптеріне
сүйеніп шешуді мақсат етті. Бұл ұғымның мәні мұнадай: ассоциация
психологгарының айтуынша біздің санамызда ассоциациялық бағытпен бірге,
оған қарсы тұратын бағдар да бар. Сол бағдар адам санасында ірге теуіп
бекиді. Егер мұндай бағдар өзге бағдармен ығыстырылатын болса, онда олардың
өзара байланысты нәтижесінде қажырлылық пен табандылық көрсететін бағдар
пайда болады. Ассоциация принциптеріне орай ол бұрынғы өз орнына барып
жайғасады деген дәйек келтіреді.
Тәжірибе жү ргізген бірсыпыра авторлар біздерге қажетті болған
түсініктерді, атап айтқанда, осындай қажырлы бағытты иісті орнында
қолданып, ойымыз бен іс-әрекеітерімізді онан әрі арай өрістетіп отыруға
мәжбүрміз дейді.
Сол кездегі психолог мамандар ойлауды дамытуда ассоциация бағыты және
қажырлылык бағдар өзара бірігіп қолда-нылатындырын өздерінше түсіндірді.
Сол кездегі мұндай пікірді қызу қолдаған ғалым Г.Эббингауз еді. Оя ойлауға
өзінше анықтама бере отырып, бұл процесс адамның тұрақты идеясы және құйын
мен идеялык шабысы арасындағы құбылыс деп бағалады.
Адам ойының құрамы ‘әрі оның ажырамас қасиеті идея санадары тегеурінді
(персеверациялы) мүлде, адам ондай ойдан тіптен арыла алмайды дейді. Ондай
мүлде мен идея сананың төрінен орын альш орнығады да, олардан қашсаң да
құтылу қиын деп ой түйеді. Шындығында ойлаудағы күйын және шабыс деген
түсшіктер сананың қалыпты жағдайынан ауытқып, сырқат күйге ұшырауы емес пе.
Ойлау үнемі бір орында, бір қалыпты тапжылмай тұра бере ме, әлде ол дамыл,
өзгерістерге ұшырай ма? Осы сұрақтың өзі-ақ ойлаудың біраз сыр-сипатын
аңғартса керек. Ойлаудағы күйын мен шабыс жайыңдағы Эббингауз бен оның
пікірлестерінің бағытын біздер ассоциация психологаясының шарықтау шегіне
жеткен көрініс деп атаймыз. Бірақ психологияның дамуына бұл бағыт салмақты
үлес қосты деп айта алмаймыз.
Дегенмен, Эббингауз өзінің көзқарасын қорғау ниетімеі бірнеше мысалдар
келтіреді. Онын мұндай мысалдары бір жағынан қарағанда қарапайым болып
көрінеді де, ал екінш жағынан алғанда жігі жабыса қоймайтын дерекіліктері
бірден көзге түседі. Эббингауз былай деп жазды: Сіз өртенеп жатқан үйдің
жабык бөлмесінде қалып қойған адамды көз алдыңызға елестетіңіз және ондай
қатерлі жағдайдан құтылу жолын қарастырыңыз. Сол адам осындай хауіпті
жағдайда өзін қалай ұстай алар еді, ол қандай күйде болады? Ондай адамның
ойы бір жағынан өкпесі алқынып, өз ойымен өзі әуреленіп далбалақта; жүгіріп
келе жатқан ауру адамның кейпін еске түсіреді емес пе. Ол есігі жабық
қалған бөлмеде өрттен кұтылу айласын іздес тіріп, терезе мен есік арасында
ары-бері жүгіріп алақтайды, әлде бір сырттан көмек бола ма екен деп
үміттенеді, оған шыдамы жетпесе, онда ол терезеден, қандай хауіпті болса
да, сыртқа секіріп түсуге мәжбүр болады.
Осындай қауіпті жағдайда оның ойы дегбірсізденіп жай тап-пай бір нәрседен
екінші нәрсеге секірмелі күйге түседі. А екінші жағынан алғанда, оның
құқындағы мұндай қауіпті жағдайға қарсы тұратын қажыры мен табандылығы
санасына саңлак түсіріп, денесін қыздырып бара жатқан оттан аман-есе
құтылудың айла-шарқын іздейді. Ойлау әрекеті адамда сабырлы сезім тудырып,
қауіпті жаұдайға қарсы тұрса, онда бұл табандылық пен қажырлылық көрінісі.
Біздің сөз етіп отырған мәселемізге қатысты ойлау қасиеті. Мұның бәрі
ассоциациялық байланыстардын жемісі, ол өзіне-өзі қарама-қарсы ассоциация
тудырадьі.
Осы айтылған ойлаудағы екі түрлі бағыттың шашырап жайлауы салдарынан
туындайтын адам ойлауының ерекшеліктерін Эббингауз ауру адамның тек
жабысқақ ой және ол адам идеясынын шабысы сииатыңда болады деп түсіндіреді.
Адам ойлауынлағы мұнда екі түрді ерекшеліктің екеуі де саналы әрекет
болып саналғанымен, олардың шашыраңқы жағдайында адамнын бойын ашу-ыза
кернеп, есалаңдатып жібереді дейді. Баланың даму процесінде мұндай көрініс
оның белгілі бір затқа, іске шүйіліп, оларды қызықтау әрекеттерімен
байланысты, сөйтіп оның табандылығы мен қажырлылығы аркасында әрбір іске
деген құлшынысы сәблік кезеңнен басталады. Алайда баланың ойлауындағы
мұндай әрекеттер, ересек адамдардың істерінен айырмашылығы, олардың өзара
байланысы жоқ жүйесіз сипата болады.
Сонмен ассоциация психологиясы балалар ойлауының амуындары басты бағыт
ассоциациялық және қажырлылық принциптері негізіңде өзара тығыз ұштасып,
бірімен-бірі біте айнасып жататым қасиеттері деп санады.
Алайда мүңдай тұжырымның дәрменсіз екендігін бүдан ылайғы кездерде
жүргізілген тәжірибелер аркылы аныктап, ой-ау туралы ассоциация
психологияеынын негізгі жүйесін сақтап алу ниетімен соңғы рет теориялық
көзқарастың іргесі қаланды. Бұл көзқарасты тұжырымдаран немістің психологі
Н.Ах болды.
Ахтың ойлауға арналған алғашкы зерттеулерінде ассоциация мен қажырлылық
бағыттары тұрғысынан бұл процеске берген түсініктерді жеткіліксіз деп
тапқаны мәлім. Өйткені бүл а бағыт та ойлаудың ақылмен байланысты
болатындығын жете түсіндіре алмады және ассоциациялық байланыстардың өздері
де жан-жақты болатындығы ескерілмеді. Соның салдарынан мұндай көзқарастар
сәтсіздікке ұшырап, балалардың ойлауын зерттсу мынадай үш түрлі арнаға
бөлініп кетті.
Оның бір арнасы – қазіргі бихевиоризм. Бұл арна негізінен бұрынғы ілімді
жоққа шығарады. Бұл арнаны Д.Уотсон және оның жақтастары негіздеген
теорияны басшылыққа алады. Ойлау процесі бұл теория бойынша алғашқы
қозғалыстардың қарапайым ассоциациялармен алмасуы бастапқы сипатта, не ашық
түрінде көрінеді. Уотсон теориясы мұндай пікірді аяғына дейін жеткізу
мақсатымен ассоциациялық және қажырлылық бағыттарын біріктіре отырып, оны
байқап көру мен қателесу теориясына әкеп тіреді. Мұндай теория бастапқы
кезінде жәндіктердің қылығының шиеленісті жағдайларда қандай болатындығын
түсіндіру үшін қолданылған болатын. Бұл теория бойынша жәндіктер
психологиясында әр алуан әрекеттер жасауының әдіс-тәсілдерін байқап көруі
мен қателесуі адамдардың. белгілі бір мәселені шешудегі, Эббингауз
айтқандай, болжамы сипатында болып отыратындырын көрсетеді.
Сонымен бұл арнадары теорияны қолдаушылардың көрнекі өкілі айткандай,
қарапайым кимыл-қозралыстар жасау нәтижесінде ақылға қонымды әрекеттін.
іске асуын ассоциация принциптерімен ұштастыра отырып түсіндіруде дейді.
Мәселенін мұндай бағытта шешілуі. Колумбінің жұмыртұамен байланысты жұмбақ
мәселені шешкеніне үқсас дейді. Мәселенің мұндай әдістермен щешілуін
практикалық маңызы зор деп бағалағанымызбен, оның барлық тетігі байқап көру
мен қателесу әдісінің типіне жатады. Басқаша айтқанда, мәселенің бұл
әдіспен кенеттен шешімін табуы соқыр ойынның қорытындысы сиякты. Сөйтіп бұл
арна бойынша ойлау процесіне қатысты психологтардың ойын алаңдатқан
мәселенің бір саласы анықталды.
Екінші арнадағы психологтар бұл бағытқа қарама-қарсы бағдар ұстады. Бұл
арнадағы психологтар ассоциация принциптерін қорғап қалуға батылдығы мен
сенімі жетпеді. – Өйткені осы кезде ассоциация психологиясының принциптері
мен теориялық негіздерінің іргесі сөгіле бастаған болатын. Соған орай бұл
арнадағы психологтар ойлау жайындағы өзге теорияларға сүйенбей-ақ адам
ойлауының ақылды әрекетгерімен төркіндес жататындығын ассоциация
психологаясының принциптеріне сәйкес қорғап қалуға күш салды. Мұндай
көзқарасты ассоциация психологиясындағы Ах бастаған аса қарқынды кезеңі деп
санауға болады. Ах адам ойлауынын ақылды сипатының тірегі неде екенін ашып
көрсету ниетімен оны ерік процесімен ұштастырғысы келді. Ол өзінің алғашқы
еңбегі Ерік әрекет және ойлау деп аталатын шығармасында бұл екі процестің
арақатынасын ашып көрсетуді мақсат етіп койды. Ах адамның ерікті әрекетін
сол кездегі тәжірибе психологиясындағы қалыптасып ірге тепкен ассоциация
мен қажырлық ағымынан басқа үшінші бір жаңа бағдар – детерминация байланысы
деген пікір айтты. Осы үш түрлі ағымды біріктіріп, Ах адам ойлауының ақылды
мәнін түсіндірді. Бихевиоризмге қарсы түратын өзінше басқа жол іздеді.
Детерминация мәнісі адамда өзге де бағдарлар сияқты жекелеген нәрселердің
себепті байланыстары және оның реттеуші күші болды, солар арқылы біздер
нәрселерді ассоциация процестері мен саналы түрдегі ерікті әрекетімізбен
оймыздың шашырап кетпеуі үшін оларды сол детерминация қүшімен реттеп
отырамыз деген пікір айтты.
Ахтың айтуынша детерминация – ассоциациялык түсінікке тән қасиет
ерікті әрекеттің мақсатты болуында.
Сонымен, Ах ойлау процесін теологиялық негізге тіректей отырьш, бір жағынан
вюрцбург мектебінің идеалистік және виталистік бағытына қарсы болса, ал
екінші жарғынан ескі механикалық ассоциация мектебіне қарсы шықты. Ол үш
түрлі бағытты біріктіріп, оларды өзара қиыстыру арқылы ойлаудың негізгі
қасиеттерін түсіндіруді діни нанымдары мақсатты әрекет пен ассоциация
процестеріндегі тәуекелшіл әрекеттердің реттелуі деген қағидаға сүйенді.
Соның нәтижесінде ақылды ойдың мәні ашыла түседі деген түсінігін ақтамақ
болды. Алайда ойлау процесі жайындағы мұндай теориялық көзқарас пен
тәжірибелік зерттеулерінің қорытындыларын ассоциация психологиясынын жолына
түсіп тығырыққа келіп тірелді.
Үшінші арнадағы психологтар бұл ғылымның бүкіл даму тарихында
қалыптасқан ассоциация мектебінің атомистік бағ-дарына серпінуі. Алайда бұл
ағым да идеалистік көзқарастың батпағынан шыға алмады. Ассоциация
мектебінің ілімін қайта қарастырып, оған ден қойған вюрцбург мектебі. Бұл
мектепке О.Кюльпенін шәкірттері бастаған бір топ психологтар жатады. Олар
тәжірибелік зерттеулерінде ойлауды психикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.