Ойын - психологиялық феномен жайлы
Ойын - психологиялық феномен ретінде
1.Ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі әрекеті.
2.Ойын туралы философтар, психологтар, социологтар, педагогтардың ой-
пікірлері (В.Вунд, Г.В.Плеханов).
3.Адамзат тарихында ойынның пайда болуы..
Ойын – күрделі әлеуметтік мәдени феномен, туғаннан бастап өмірінің соңына
дейін бірге жүретін адамның бөлінбес өмірі, - деп көрсетеді адам туралы
әртүрлі ғылым саласындағы көптеген зерттеушілер (Н. П. Аникеева, Л. С.
Выготский, Д. Б. Эльконин және т.б.).
Ойын дегеніміз не? Ойын, ойын әрекеті ұғымдарының мазмұнына анықтама
өте көп.
Орыс тілі сөздігінде ойын сөзі белгілі бір ережелер, тәсілдер жиынымен
және бос уақытты өткізу, көңіл сергіту үшін жүргізілетін іс-әрекет деп
анықталған.
Психологиялық-педагогикалық тұрғыда ойын дегеніміз не? Педагогикалық
энциклопедияда Ойын – үлкендердің істерін, олардың арасындағы қарым-
қатынастарын қайталайтын балардың іс-әрекетінің бір түрі... дене, ақыл-ой
және адамгершілік тәрбие құралдарының бірі деп анықтама берілген.
Ойын өзін-өзі басқаруда қоғамдық тәжірибені меңгеру ситуациялары
жағдайындағы іс-әрекет түрі ретінде қарастырылады.Ерте уақыттан бері ойын
адам өмірінің маңызды бөлігі болып саналады. Ойынның шығу тарихы осы
бағыттағы басты мәселелердің бірі.
Зигмунд Фрейд өзінің психоаналитикалық теориясында ойынға көзқарасты
биологиялық себептерге (инстинкт, қызығу) байланысты, яғни тұрақты,
тарихтан тыс сипаттағы іс-әрекетке көзқарас ретінде көрсетеді. Оның
теориясының қандай да бір дәрежеде көптеген психологтарға (Коффка К., Левин
К., Пиаже Ж. және т.б.) ықпалы болды. Ол қазір де жеткілікті түрде кеңінен
тараған. Т. А. Куликованың пікірінше, мұндай көзқарастардың жарамсыздығын
бала ойындары дәлелдейді, олар өздерінің мазмұндары бойынша тарихи дәуірге
ғана тәуелді емес, бір дәуірде өмір сүретін, бірақ әртүрлі мәдени,
экономикалық, географиялық жағдайларда тұратын адамдарға да байланысты.
ХХ ғасырдың басында зерттеушілерде адамзат тарихында алғашқы болатын –
еңбек пе немесе ойын ба? - деген сұрақты шешуде ортақ пікір болған жоқ.
Ойын еңбектен бұрын пайда болған деген болжамдар айтылды. Ең алғаш бұған
қарама-қарсы пікірмен, яғни ойын – бұл бала еңбегі деген пікірді неміс
психологы және философы В. Вундт, ал кейіннен бұл көзқарасты орыс философы
Г. В. Плеханов Мекенжайсыз хат деген жұмысында ары қарай дамытты. Ол
балалар ойынын өнердің пайда болуын қарастыра отырып зерттеді. Әр халықтың
ойындарының мазмұнын талдау (негізінен ерте дүниенің) оған ойын адамзат
тарихында өнер сияқты еңбектен кейін және соның негізінде пайда болғандығы
туралы тоқтамға келуіне мүмкіндік берді. Ойында адамдардың еңбек іс-әрекеті
көрініс табады. Еңбек ету процесінде кездескен іс-әрекеттерден алған
сезімдерін қайталауға деген ынта ерте дүние адамдарын салт-дәстүр
ойындарына, биге, әнге алып келді. Сонымен, Г. В. Плеханов ойынның
көпғасырлық тарихы бар және еңбектің негізінде алғашқы қоғамда пайда болған
деген қорытындыға келеді.
Жеке адам өмірінде ойын, Г. В. Плехановтың пікірінше, еңбектен бұрын
болды. Мұнда ойынның әлеуметтік орны бар: ол мәдени мұраларды ұрпақтан-
ұрпаққа жеткізуші құрал болып саналады, балаларды еңбекке дайындайды.
Г. В. Плехановтың ойлары жаңа буын ғалымдардың еңбектерінде дамытылды,
оларды толғандырған мәселе: бала өмірінде оның келешектегі еңбек іс-
әрекетке дайындайтындай ойын іс-әрекеті әрқашан да болды ма?
Д. Б. Эльконин рөлдік ойындардың тарихи пайда болуы мен оның дамуы туралы
болжам жасады. Ол адамзат өмір сүре бастағанда балалар ойыны болған жоқ.
Еңбектің және оған қажетті құралдардың қарапайымдылығынан балалар
үлкендердің жұмысына өте ерте араласа бастады (жеміс, шөптің тамырларын
жинау, балық аулау және т.б.).
Еңбек құралдарының күрделенуі, аң аулауға, малшылыққа, жер өңдеуге көшу
баланың қоғамдағы жағдайының өзгеруіне алып келді: ол енді үлкендердің
жұмысына тікелей араласа алмады, өйткені оған білім, білік, және т.с.с.
қажет болды. Үлкендер балаларды еңбек әрекетінде жаттықтыру үшін ойыншықтар
дайындай бастады (садақ, найза, арқан және т.б.). Ойын-жаттығулар пайда
болды, олармен ойнау барысында бала қажетті еңбек құралдарын пайдалануға
дағдыланды, өйткені ойыншық солардың моделі болды.
Д. Б. Эльконин әртүрлі кәсіпорындарының пайда болуымен, техника мен
күрделі еңбек құралдарының дамуына байланысты ойыншықтар олардың моделі
болудан қала бастады деп атап көрсетеді. Олар функцияларымен емес, сыртынан
ғана еңбек құралы сияқты болды. Басқаша айтқанда, ойыншықтар еңбек
құралының бейнесі сияқты болды. Мұндай ойыншықтармен еңбек ісінде жаттығуға
болмайтын болды, бірақ оларды бейнелеуге болады. Рөлдік ойындар пайда
болды, одан кішкене балаға тән қанағаттанғандық алады, үлкендердің өміріне
белсене қатысуға ұмтылады. Шынайы өмірде мұндай араласу мүмкін
болмағандықтан, бала қиялындағы ситуацияда үлкендердің амалдарын жүріс-
тұрысын, өзара қарым-қатынасын қайталайды. Яғни, рөлдік ойын ішкі, туа
біткен инстинктің әсерінен емес, қоғамдағы бала өмірінің толығымен
анықталған әлеуметтік жағдайларының нәтижесінде болады. Үлкендер өз
кезегінде арнайы жасалған ойыншықтардың, ережелердің, ойын техникаларының
көмегімен балалар ойынының таралуына ықпал етеді, олар ойынды қоғам
мәдениетінің бір бөлігіне айналдыра отырып ұрпақтан ұрпаққа жеткізеді.
Сонымен, ойын туралы заманауи психологиялық-педагогикалық ғылыми
көзқарастар тарихи шығу тегіне, әлеуметтік табиғатына, адамзат қоғамындағы
мазмұны мен атқаратын міндетіне негізделеді.
Психологтардың (Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн, Д. Б.
Эльконин және т.б.); педагогтардың (М. Я. Басов, Н. К. Крупская, А. С.
Макаренко, К. Д. Ушинский және т.б.) зерттеулері ойын өзінің мотивтеріне,
шығу тегіне, мазмұнына, құрылымына, функцияларына қарай әлеуметтік
екендігін көрсетті.
К. Д. Ушинский өзінің Адам тәрбие пәні ретінде деген еңбегінде ойынды
өзін қоршаған айналасындағы дүниенің барлық күрделілігіне кірудің бала
үшін шамасы келетіндей тәсіл деп анықтама берген. Оның пікірінше, балалар
ойындары қоршаған әлеуметтік ортаны бейнелейді.
А. Н. Леонтьевтің, Д. Б. Элькониннің зерттеулері көрсеткендей, мектеп
жасына дейінгі кезеңнің барлық уақытында ойынды дамыту ойыннан шынайылық,
үлкендердің ісін қайталау, рөлдік ойнау, адамдар арасындағы қарым-
қатынастың көрінісі бағытында жүреді. Сонымен, ойын арнайы жасалған
жағдайда адамдардың өзара қарым-қатынасын анықтау және модельдеу құралы
болады, яғни әлеуметтік тәжірибені меңгеруге қызмет ете бастайды.
Авторлардың пікірінше, балар ойынының мазмұны оны қоршаған шынайы ортаның
бейнесі – үлкендердің кәсіби іс-әрекеті, олардың өзара қарым-қатынасы,
балаларға көзқарасы және т.с.с. болып табылады. Д. Б. Эльконин ойында
тікелей утилитарлы іс-әрекет жағдайынан тыс адамдар арасында әлеуметтік
қатынастар жасалады деп жазды.
Ойын, зерттеушілер атап көрсеткендей, шынайы өмірді бейнелеу жағынан да
және оны жүзеге асыру тәсілдері жағынан да әлеуметті. Ойын әрекетін, В. В.
Давыдов, А. В. Запорожец, Н. А. Короткова, Н. Я. Михайленко, Д. В.
Менджерицкая тұжырымдарына сәйкес, бала жасамайды, үлкендердің көрсетуімен
болады, олар баланы ойнауға үйретеді, ойын амалдарының қоғамда қалыптасқан
тәсілдерімен таныстырады. Үлкендермен қарым-қатынаста әртүрлі ойындардың
техникасын меңгеру арқылы, бала ойын тәсілдерін түсініп басқа жағдаяттары
қолданады. Ойын қозғалыс әрекеті, ол баланың өзіндік шығармашылық түріне
айналады, ал бұл оның дамуы үшін тиімді себеп болады.
Сонымен, ойынның мектеп жасына дейінгі баланың жетекші іс-әрекеті ретінде
баланың психикалық дамуында өте үлкен маңызы бар. Ойын әрқашан педагогтар
мен психологтардың назарынан тыс қалған емес. Балалар ойыны саласындағы
көрнекті психологтар, теоретиктер Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, С. Л.
Рубинштейн, Д. Б. Эльконин. Педагогикада ойын теориясын белсенді түрде
қарастырған К. Д. Ушинский, Р. И. Жуковская, Н. Я. Михайленко, Н. А.
Короткова, С. А. Шмакова және т.б. Түрлі ойындардың маңызы мен оларды
дамыту жолдарын қарастырған В. Н. Аванесова, Н. В. Артемова, З. М.
Богуславская, Н. Я. Михайленко, Е. Н. Радина, И. Сорокина және т.б. Көркем
өнерге тәрбиедеудегі ойынның маңызын Н. А. Ветлугина, Н. П. Сакулина және
т.б. зерттеген. Шетелдік психология мен педагогикада ойынның ерекшеліктерін
Э. Берн, Д. Дьюи, Ж. Пиаже, З. Фрейд, Э. Фромм, И. Хейнзорге өз еңбектеріне
арқау еткен. Олардың еңбектерінде
әрекет ретінде ойынның мәнін, тұлға онтогенезіндегі оның рөлін,
әлеуметтендіру процесінде – адамның қоғамдық тәжірибені меңгеру және
пайдалану орнын түсінудің түрлі тұжырымдамалары баяндалған.
Пәннің мақсаты мен міндеттері
1.Пәннің мақсаты және міндеттері.
2. Ойынның әлеуметтік мәні.
3. МЖДБ әрекетін ұйымдастыру формасы.
4.Халық тәжірибесінде ойын тәрбиелеу құралы.
Функция – бұл міндет, іс-әрекет аясы, рөл, амалдар жиынтығы.
Ойын іс-әрекеті, С. А. Шмаковтың пікірінше, - адам жаратылысының таң
қаларлық феномені. Адамзат практикасында ойын бірқатар функциялар
орындайды.
Әлеуметтік-мәдени функция. Ойын – баланы әлеуметтендіруде ең күшті құрал.
Ол тұлғаның, оның қасиеттерінің, мінез-құлқының, еркінің қалыптасуына әсер
етеді; балалардың білім, білік, құндылықтарды, тәртіп нормаларын, қарым-
қатынас амалдарын меңгеруге көмектеседі. Ойындағы әлеуметтік тәжірибені
меңгеру балаға кез келген қоғамдастықтың (балалардың, үлкендердің) толық
құқылы мүшесі ретінде міндеттерін атқаруға мүмкіндік туғызады. Ойын –
мәдениет эталоны, ұлт ерекшелігін, оның салт-дәстүрін толық бейнелейтін,
бақыланатын феномен. Ойын әлеуметтік тәртіптің типтік дағдыларын,
құндылықтардың өзіндік жүйелерін, кооперацияны, топтық немесе жеке
амалдарды бейнелейді. (Мысалы, итальяндықтар өздерінің ұлттық белгілерін
карнавалдарда, театрларда іске асырады. Испандықтар корридде еркінсиді).
Ұлтаралық коммуникация функциясы. Ойындар – жалпы адамзаттық құндылықтар
банкісі. Олар - әмбебап, әртүрлі ұлт қоғамдастығы оларды жеңіл меңгереді.
Бұл - бір-бірімен қарым-қатынас жасуға жағдай жасайтын жалпы қабылданған
тіл. Ойындар өмірдегі әртүрлі жағдаяттарды модельдеуге, келіспеушіліктен
шығуға мүмкіндік береді, эмоцияны түрлендіріп отыруға үйретеді, сезімнің
бүкіл бір гаммасын бойға сіңіреді. Бұл адамның тұлға ретінде өзін-өзі
көрсетуі. Оның үстіне балаға ойынның нәтижесі емес, процесі маңызды. Ойын
іс-әркетке, практикаға өз тәжірибесін қолдану мен тексерудің тәсілдерін
көрсететін жол. Ойын нәтижелері баланың практикалық әрекетін жетілдіруге
ауысады. Мектеп жасына дейінгі балада нақты белсенді өмір үшін тәжірибе аз,
сондықтан ойын – өз түсінігіндегі ситуацияда белсенді іс-қимыл жасауға,
үлкендерге тән рөлдерді орындауға мүмкіндік. Үлкендердің рөлі бұл процесте
– айналасындағы заттар мен құбылыстарды түсінуге, оларды өзінің ойнау
контекстіне енгізуге ынталандыратын ойнау кеңістігін ұйымдастыру.
Коммуникативтік функция. Балалар қауымдастығында қарым-қатынасты
ұйымдастыру функциясы. Ойын – коммуникативтік іс-әрекет, онда
коммуникацияның екі жоспары бар – нақты және ойындық. 123 Ойын балаға қарым-
қатынас нормаларын меңгеруге көмектеседі, оның коммуникативтік
белсенділігін арттырады. Ойында балалар тез тіл табысады, тәжірибе
алмасады. Қарым-қатынас жасау О. С. Газман бойынша, - ойынның негізгі
энергетикалық көзі. Ойындар балада адаммен тіл табысу, араласу әрекеттерін
қалыптастырады. Ойын іс-әрекетінде қоғамдық қатынас бар. Ойында әркім
өзінің тұлғалық, шығармашылық, әрекеттік әлеуетін іске асырады және өз
әрекетін басқа ойынға қатысушылармен ақылдасып келісуге үйренеді.
Ұжымдық ойын тәжірибесі еңбек, ұйымдастырушылық, коммуникативтік
тәжірибеге ауысады.
Баланың ойыннан тыс қалуы, яғни оны ойыншылардың қабылдамауы назар
аударуға белгі болып табылады және ол мектепке дейінгі мекемеде педагогтың
бұл баламен жеке жұмыс жүргізуін қажет етеді. Мұндай жұмыс орын алған
ситуацияның себептерін диагностикалауға негізделеді және оны мақсатты,
бағытты, ретімен және корректі түрде өзгерту қажет болады.
Ойынның диагностикалық функциясы. Ойында баланың сапалық қасиеттері,
белсенділігі, білімі, білігі, оның басқалармен қарым-қатынасы, басқалардың
оған көзқарасы, жанұялық ситуациясы, қорқынышы, толғанысы, эмоционалдық
күйі туралы барынша ақпараттар байқалады. Бала ойында өзінің күшін,
қабілетін, өзін көрсету мүмкіндігін диагностикалайды. Ойын баланың өзін-өзі
тану сезімін оятады. Көпшілік ойындар Өзіңді-өзің таны принципінде
(дидактикалық, қозғалыс, ұжымдық, компьютерлік ойындар) құрылған. А. С.
Макаренко: Бала ойында қандай болса, ол өскенде жұмыста да сондай болады.
Сондықтан болашақ қайраткерді тәрбиелеу, ең алдымен, ойында болады. Ойында
баланың қасиеттері, өмірден алғандары, оған не жетіспейді, тәрбиеші немен
шұғылдануы тиіс деген сияқты мәселелер айқын көрінеді деген.
Ойынның терапиясы (емдік) функциясы. Бұл баланың ойнағандағы күйзелісін,
толқынысын, қорқынышын сейілту функциясы. Ойын – басқалармен қарым-
қатынаста, оқуда, тәрбиеде кездескен қиыншылықтарды жеңу құралы. Мысалы,
әзіл-өлең, мазақ-өлең, санамақ, жаңылтпаш ойын терапиясының қуатты құралы
және мәдени салт-дәстүрді жеткізуші болып табылады. Д. Б. Эльконин: Ойын
терапиясының тиімділігі баланың рөлдік ойында алған жаңа әлеуметтік қатынас
практикасымен анықталады деп көрсетті. Жаңа қарым-қатынас практикасы
баланың өз проблемаларын шешуге алып келеді. Ойынның терапиялық функциясы
релаксациялық функцияны 124 эмоционалдық күйзеліс, ауыр ой еңбегі
салдарынан жүйке жүйесіне түскен салмақты, эмоционалдық, дене,
интеллектуалдық жүкті алып тастау немесе азайтуды қамтиды. Қазіргі күнде
арнайы ойын тренингілері бар (ән салатын төсектер, тыныштандыратын
ойыншықтар).
Ойынның түзету функциясы. Жеке адамның тұлғалық көрсеткіштерінің
құрылымына жағымды өзгерістер енгізу функциясы. Ойын танымдық, эмоционалдық-
еріктілік, іс-әрекеттік, тұлғалық сфераларды түзету, психикалық процестер
мен сөйлеуді дамытудың, ойлау процестерінің, қозғалыс әрекетінің құралы
ретінде жүреді.
Сарапшылар мектепке дейінгі мекемелердің педагогтарының 96%-ы
психокоррекцияға мән бермейді, ойынды бұл мақсатта пайдаланбайды деп
көрсетеді. Бүгінде мектепке дейінгі балалар мекемелеріне ЗПР бар балалар,
яғни жанұя қарым-қатынасының бұзылуының, туғандағы алған зақымның,
экологиялық, экономикалық және басқа да проблемалардың салдарынан шошынған,
жүйкесі әлсіз, ызалы балалар барады. Бұл факт ойынның барлық міндеттерімен
және көріністерімен қоса тағы да бір рет маңызды екендігін дәлелдейді.
Алдандыру функциясы. Ләззат, қуаныш, жағымды эмоция беру, өзара қарым-
қатынаста, әрекетте сұранысты қанағаттандыру құралы функциясы. Бұл
көңілдендіру, бір нәрсеге ынтасын ояту құралы. Функция жайлы жағдай
жасайды, эмоционалдық хал-ахуал туғызады. Ойын – баланы өзінің тікелей
шеңберінен тысқа шығаратын бірден-бір іс-әрекет. Ойын – баланың алданыштан
дамуға өтетін, қиялына азық беретін стратегиялық тұрғыда нәзік
ұйымдастырылған мәдени кеңістік.
Дж. Локк: Балалар бақытты және көңілді өмір сүруі керек. Алданыш та
еңбек пен тамақ сияқты қажет. Алданыш рахатсыз болуы мүмкін емес, ол
көбінесе ақыл-парасатқа, қиялға байланысты. Сондықтан балаларға өздеріне
ұнаған істі істеуге мүмкіндік беру қажет, тек денсаулығына және басқа
адамдарға зиян келмейтіндей болуы тиіс деп көрсеткен. Қалған жағдайларда
ойынды тыйым салушылықпен байланыстырмау керек.
Э. Фроммның тұжырымдауынша: Тура үлкен адам жұмыс істегені сияқты
баланың ойнауы қажет. Ол үшін ойын үлкендердің жұмыс істегені сияқты, екеуі
де бірдей жемісті. Балалар ойнай жүріп, ең алдымен, үйренеді, соңынан
алданады деп түйіндейді.
Балалардың ойындары алуан түрлі. Олар мазмұны, ұйымдастырылуы, ережесі,
көрініс сипаты, балаға әсері, пайдаланылатын тәсілдері, шыққан тегі және
т.б. жағынан әртүрлі. 125 Балалар ойындарының көптүрлілігі оларды
классификациялауды күрделілендіреді. Ойындарды классификациялауға көптеген
көзқарастар мен негіздер бар.
Ойынның психологиялық мәні
1.Ойын әрекетіне жалпы психологиялық сипаттама.
2. Баланың психологиялық дамуындағы ойынның мәні .
3.Ойында баланың жеке тұлғасының қалыптасуы.
4. Ойынның өзіндік ерекшелігі.
Балабақша балалары болашақ иесі болғандықтан дүниежүзілік мәдениетті
танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай,
саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата-бабаларымыздың
ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойында
саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, мінез-құлқын, өмірге
деген көзқарасын, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты.
Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және
білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен
ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық,
мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру,
бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік,
үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары
қалыптастырылады.
Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи
өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын
тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын
дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін балалық шақты бастан кешуі
міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік
жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала денесінің дамуы мен ой-
дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді екендігін атап көрсеткен.
Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі
жасаған қимылына сенімі артады. Баланың бойында ойлау, тапқырлық,
ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік қасиеттер қалыптасады. Ойын
дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді.
Ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Балалықтың қанына ойын азық деп бекер айтпаған.
Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және
қызығуы анық байқалады. Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі,
қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып
бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп
жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды
дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және
шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын
реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған
рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі
жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері
сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік
жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй
жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады.
Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал
ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар
қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.
Баланың қуанышы мен реніші ойыңда айқын көрінеді. Ойын кезіндегі
баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері
ұшқындайды, белсенділігі артады, ерлік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның
бәрі баланың шығарымпаздық қабілеті мен дарынын ұштайды.
Ойын үстінде бала бейне өмірдің өзіндегідей қуаныш, реніш сезіміне
бөленеді. Бірақ бала одан ойын екенін білмейді деген түсінік тумайды.
Сондықтан шындықтағыдай сөйтейік, бүйтіп көрейік деуі, олардың ойынды
ойын деп түсінуінде жатыр
А.С.Макаренко дәл атап көрсеткеніндей, үлкендер үшін жұмыс, қызмет қандай
роль атқарса, бала үшін ойын да дәл сондай роль атқарады. Бала ойында
қандай болса, өскенде жұмыста да сондай болмақ. Сондықтан баланың
қайраткерді тәрбиелеу ең алдымен ойын кезінде өтеді. Бала неғұрлым жас
болса, олардың іс-әрекетінде ойын да соғұрлым үлкен орын алады.
Төменгі сынып оқушыларымен жұмыста ойынның маңызын жеке бағаламаған
мұғалім, өз жұмысында үлкен табыстарға жете алмақ емес.
А.С.Макаренко ойынға айтулы мән бере отырып, өзі басқарған мекемелерде
ойынды тәрбиеленушілер өміріне міндетті түрде енгізіп отырды. Ойын баланың
өмірін қызыққа, қуанышқа бөлейді деп есептеген. Ол балалардың ойынға деген
сүйіспеншілік пен қызығушылығын тәрбиелейді. Оның практикасында тиісті
педагогикалық мақсаттарға қызмет ететін ойындар немесе баланың бойын
сергітіп тынығуға көмектесетін жай, көңілді ойындар қолданылатын. Макаренко
әртүрлі ойындар комплексін жасауға тырысты. Оларды ұдайы жетілдіріп отыруды
талап етті. Коллектив өміріне, оның даму болашағына сәйкес келмейтін
ойындарды өзгертіп отыруды үндеді. Ол ойынның тәрбиелік ықпалын жасаудағы
маңызды шарт баланың ойынға қатысуы ғана емес, оны жасауға да белсене
араласуы деп есептеді.
А.С.Макаренканың практикасында көптеген ойындар еңбек әрекетіне ұласып,
ол еңбек әрекетіне ойын элементтері енгізілді. Тәрбие жұмысы практикасында
стол үстінде ойналатын ойындар, қимыл ойындары, техникалық, әдеби-театрлық
ойындар, аттракциондар қолданылды.
Балалардың өмірінде рөльмен ойналатын ойындардың зор маңызы бар. Рольмен
ойын ойнағанда балалар өз шамасына қарай үлкендер арасында қалыптасатын
қатынастарды көрсетеді. Өзіне белгілі бір роль алғаннан кейін бала соған
орай қажетті ережелерді бойына сіңіріп, мінез-құлықтық дағдылары мен
шеберліктерін игереді.
Бала оқуға барғаннан бастап ойын екінші кезекке ығысады. Бұл жағдайда
ойынның сипаты, мазмұны өзгереді, бірақ оның бала тәрбиесіндегі рөлі
бұрынғысынша маңызды болып қала береді. Төменгі сынып оқушылары үшін
рольдік ойындарды өздері бейнелейтін адамдардың қасиеттері бірінші орынға
шығарылады. Дүниетанымы өскен сайын, бастауыш сыныпты аяқтай келе, бала
қиындықтарды жеңуге тырыса бастайды. Олардың ойын әрекеті еңбекпен,
қоғамдық жұмыспен қабыса түседі. Ойын элементі балаларды әртүрлі іс-
әрекетке тартудың маңызды жолына айналады.
Ойын элементтерін енгізу балаларда белгіленген жұмысты қайтккенде
орындап, кез-келген іске жауапкершілікпен қарау сезімін туғызады.
Ойын әрекетін ұйымдастырғанда бірқатар педагогикалық шарттарды есте
ұстаған жөн.
Ең алдымен баланы зорлап ойнатудың, олардың шығармашылығы мен дербестігін
матап тастаудың ешбір қажеті жоқ. Ойынның тәрбиелік нәтиже беру жағын
қамдастырған жөн.
Сонымен қатар қозғалмалы ойындар баланың көңілді, өмірге шаттық қуанышпен
қарауын және ақыл-ойының дамуына (тапқырлық, тез, дұрыс шешім қабылдау
т.б.) әсер ететін дұрыс фактордың бірі ретінде қарастырылады. Негізінен
балалардың өсуіне жақсы әсерін тигізетін қозғалмалы ойындар бұл ауада
немесе далада ойналатын ойындар. Осы ойындардың арқасында балалардың көңіл-
күйі, эмоциясы жоғарылап, оның нерв жүйесін бекітеді.
Ойын әрекетінде балалардың психологиялық қасиеттері мен жеке басының
ерекшеліктері неғұрлым тез қалыптасады. Ойын кезінде іс-әрекеттен кейін
дербес мәнге ие болатын өзге түрінің де негізі қаланады.
Ойын әрекеті психологиялық процесстер ырықтылығының қалыптасуына әсер
етеді. Сондықтан балаларда ырықты зейін мен ырықты ес дами бастайды. Бала
үшін саналы мақсат (зейін тоқтату, есте сақтау, еске түсіру) ойын арқылы
ерте және оңай бөлінеді.
Ойын жағдайлары мен ондағы іс-әрекеттер мектепке дейінгі шақтағы
балалардың ақыл-ой әрекетінің дамуына үнемі әсер етеді.
Біртіндеп заттармен жасалатын ойын қимылдары азая түседі, бала заттар
туралы және олармен ақыл-ой тұрғысынан іс-әрекет жасауды ойлауды үйренеді.
Ойын туралы мынандай т ұ ж ы р ы м ж а с а л а д ы :
а) ойын - тәрбие құралы, ақыл-ойды, тілді ұстартады, сөздік қорды
байытады, өмірді танытып, сезімді кеңейтеді т ә р б и е л е й д і.
ә) е р і к ж ә н е м і н е з қасиеттерін бекітеді, адамгершілік
сапаны жетілдіреді.
б) ұ ж ы м д ы қ с е з і м әрекеттері өсе түседі.
в) э с т е т и к а л ы қ т ә р б и е б е р у - өнерді,
көркемдікті түсіндіру құралына айналады.
г) е ң б е к т ә р б и е с і н б е р у мақсаттарын шешуге
мүмкіндік береді.
д) д е н е к ү ш і н і ң ж е т і л у і н е к ө м е к т е с е д
і - ойын баланы жан-жақты жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және
физиологиялық негіздері болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалар өзінің айналасындағы қоршаған ортамен
танысуға өте құштар. Бұл баланың бірнеше сұрақтар қоюына әкеліп соғады.
Ойын – баланың бірінші әрекеті, сондықтан оның педагогикалық мәні ерекше.
Қазақ халқының ұлы ойшылы А.Құнанбаев: Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала
бола ма? деп айтқандай балалардық өмірінде ойын ерекше орын алады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні тұрақсыз болады, оларды
біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі қажетті
бағытқа аудару үшін ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені ұйымдастырылған оқу
іс-әрекетінде алған білімді ойынмен тиянақтау білімнің беріктігіне негіз
қалайды.
Ойын барысында балалардың жеке басының қасиеттері қалыптасады.
Балалардың қуанышы мен реніші ойында айқан көрінеді. Ойын кезіндегі
балалардың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойнайды, эмоциялық әсері
ұшқындалады, белсенділігі артады, ерік қасиеті қиял елестері дамиды, мұның
бәрі балалардың шығармашылық қабілеті мен дарынын ұштайды. Мектеп жасына
дейінгі балалар көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын
кезінде қолданатынын байқауға болады. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді.
Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды. Өзінің күш жігерін жұмсап,
сезімін білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді.
Сондықтан ойшыл ұлы адамдар балаларды ойын арқылы оқыту керек деген
ойға келді. Ойындардың педагогикалық мәні де осында. Ойын арқылы оқыту бұл
ой көптеген оқытушылар мен тәрбиешілерді қызықтырады. Грузин педагогы
Ш.А.Аманошвили ойын арқылы балаларға өте қиын әлемдік танымды түсіндіре
білді. Ол өз оқушыларымен ойын ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя отырып,
олардың көңіліне, ойына, санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне сенімді
болып, қиындықтарды жеңе білуге үйретті – баланың көздерінде білімге деген
құштарлықты байқады. Ойын арқылы оқытудың арқасында дидактикалық ойын пайда
болады. Берілген ойындарды қолдану іс-әрекеттерінің әсерлігін арттырып,
балалардың логикалық ойлауын, математикалық қабілеттерін дамытады. Бұл
ойындарды тәрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың
психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген
материалды қайталағанда білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттердің мазмұнына
сай пайдалануға болады. Сондықтан мұндай ойындар ойнау балалардың ойлау,
қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата
білуін дамыта түсу үшін өте қажет.
Дидактикалық ойындарда міндетті түрде екі бала қатысатын ойындар түрін
пайдаланған тиімді. Ойын арқылы оқыту үшін дидактикалық ойындар құрылған.
Балаларға тапсырмалар ойын түрінде беріледі, бұл дидактикалық ойындардың
негізгі ерекшеліктері. Балалар ойын арқылы белгілі бір білім,
білік,дағдыларды және ойын әрекеттерін меңгереді. Әр дидактикалық ойынның
танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады. Дидактикалық ойындар - оқыту
мақсаттарын іске асыруға арналған арнаулы ойындар.
Ойын физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын
баланың даму қуралы, таным көзі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие
бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды
әрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны
таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Әрине, ойын адамның
дамуына, қалыптасуына әртүрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы өмірді
бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойынның дамуына және баланың
ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте көп. Мысалы, үлкендердің ойынға
басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың өсетін ортасы, балалар ұжымы, баланың
тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да, үлкендердің
де қызығушылық ермегі, адамды рахат және қанағат сезіміне бөлейтін іс-
әрекеті. Балалар тұрмақ, үлкен адамдар да әлі күнге дейін ойнайды, әрине
ойынның түрлері өте көп. Балалар ойынына талдау жасайтын болсақ, оның
өзгеріп отыруы балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне байланысты.
Мысалы, сюжеттік рөлді, қимыл-қозғалыс, драматизациялық, музыкалық,
дидактикалық, құрастыру, ұлттық, спорттық, дамытушы ойындардың түрлері бар.
Әрқайсысының өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері,
тәртібі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар. Оның әрқайсысына
жеке тоқталатын болсақ, сюжеттік рөлді ойындар ойынның алғашқы танымы
десек, артық болмас.
Ойын – баланың білім – білік дағдысын қалыптастыратын тәрбие құралы.
Балабақша балалары болашақ иесі болғандықтан, дүниежүзілік мәдениетті
танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай,
саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата – бабаларымыздың
ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойына
саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым – қатынасың, мінез-құлқың, өмірге
деген көзқарасың, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты. Мектепке
дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және білім беру
үрдісіне әр түрлі іс - әрекеттер арқылы жүзеге асырылады.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп,
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек
адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай
маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан
сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойында
басталады. Мысалы; сюжеттік - рөлді ойындар.
Ойынның негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді - адамдардың
қимылын, іс-әрекеттерін бейнелеу болып табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан
кеңістігі де, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның
өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.
Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі - оның әрекеттік сипаты.
Балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар ойында
өздеріне мәлім өмір құбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді,
оларға өзінің қатынасын білдіреді. Балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде
психологиялық, анатомиялық-
Балалар ойынының ерекшелігі сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің
ұштасуымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы белгісі емес, шын мәні.
Ойында бала өзі бейнелеген қаһарманның іс-әрекетімен, сезімімен
тыныстайды. Кейде бейненің баланы баурап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін
әдеттегідей шақырғанға жауа та қатпайды.
Балалар үн-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде
ойыншықтармен сөйлесіп жүреді. Ойынға қиялдағы қатысушылармен әңгімелеседі,
өзі мен мамасы үшін, науқас кісі мен дәрігер үшін сөйлеседі және т.б. Сөз
нақ бір ойын әрекетін сүйемелдеуші болып табылады, бейнені, оған баланың өз
қатынасын толығырақ ашады.
Ойын процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен рөл атқарады. Сөйлесе
жүріп балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын
анықтайды. Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады, балалар
арасында өзара түсінісу мен достықтың, қоршаған өмірдің қайсыбір фактілері
мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және дамуына
көмектеседі.
Бейненің, ойын әрекеті мен сөздің өзара байланысы ойын қызметінің
өзегі болып табылады, шындықты бейнелеудің құралы қызметін атқарады.
Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі ниеті, сюжеті
немесе мазмұны; ойын әрекеттері, рөлдер; ойынның өзінен туатын және балалар
жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі. Бұл элементтер өзара тығыз
байланысты және ойынды балалардың өзінше бір іс - әрекеті ретінде
көрсетеді.
Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының
жалпы анықтамасы, мәселен: дүкен, аурухана, әскер, қызы мен шешесі,
мектеп және т.с.с. болып ойнау. Ол сөзде тұжырымдалып, ойын әрекеттерінің
өзінде бейнеленеді, ойынның мазмұнында қалыптасады және ойынның өзегі болып
табылады.
Ойынның түпкі ниетіне қарай ойындарды азды-көпті мынадай типтік
топтарға бөлуге болады:
а)тұрмыстық құбылыстарды бейнелейтін ойындар (отбасы, мектеп,
балабақша және т.б. болып ойнау);
ә) жасампаз еңбекті бейнелейтін ойындар (корабль салу, үйлер, стадиондар
тұрғызу жәнет.б.);
б) қоғамдық демонстрациялар, қонақтарды қарсы алу, саяхаттар т.т.).
Ойындарды бұлай бөлу, әрине, шартты ғана, өйткені ойын өмірдің алуан
түрлі құбылыстарын бейнелеуді қамтуы мүмкін. оқиғаларды, дәстүрлерді
бейнелейтін ойындар.
Ойынның сюжеті, мазмұны - бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын
әрекеттерінің, балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп жақтылығын
және өзара байланысын анықтайтын... Ойынның мазмұны оны қызықты етеді,
ойнауға деген ықылас пен ынтаны қоздырады.
Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні - бала атқаратын рөл. Ойын
процесінде рөлге берілетін маңызына қарай көптеген ойындар рөлді немесе
рөлді-сюжетті ойындар деп аталады. Рөл әрқашан адамға немесе жануарға, ол
қиялдағы қылықтарға, іс- әрекеттерге, қарым-қатынастарға қатысты болады.
Солардың бейнесіне енген бала сол өзі қалап алған нәрсеге айналады, яғни
белгілі бір рөлді ойнайды.
Ойын процесінде балалардың өздері (ал кейбір ойындарда - ересектер)
ойнаушылардың мінез-құлқы мен өзара қарым-қатынасын анықтайтын және
реттейтін ереже белгілейді.
Ереже ойынға ұйымшылдық, тұрақтылық сипат береді, оның мазмұнын
баянды етеді және қарым-қатынас пен өзара қарым-қатынастардың одан арғы
дамуын, күрделене түсуін айқындайды. Сонымен бірге ойын ережесі жасқаншақ,
ұялшақ балалардың ойынға белсендірек қатысуына көмектеседі.
Ойынның осы құрылымдық элементтерінің бәрі типтік болып табылады, бірақ
олардың түрлі маңызы бар және әртүрлі ойындарда түрліше арақатынаста
болады. Әрине ойынның әр түріне сипаттама беруге болады, дегенмен ойынның
ішінде дидактикалық ойындардың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәні зор.
Әр түрлі топта ұйымдастырылатын балалардын ойын әрекеті
1.Сәби шақтағы балалардың ойын әрекеті.
2.Бейнелеу ойыны – сюжетті ойынның алғашқы кезеңі
3. Кішкентай және естияр топ балаларының сюжеттік ойыны.
4.Ересек топ балаларының ойынының ерекшелігі
Ойын - баланың өз ынтасынан туған белсенді шығармашылық сипаттағы және
жоғары эмоционалдық толыққандылығымен ерекшеленетін еркін, өзіндік іс-
әрекет.
Ойынның мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекеті ретінде өзінің
ерекшеліктері болады.
Балалардың ойынында еркіндігі мен өзіндік жұмыс істей алуы баланың
қалауымен болады. Бала ойынды тікелей ынталылықтан, сұраныстан бастайды.
Ойын қанағаттанғандық сезімін алу үшін ойналады, ойынның мотиві – өзі үшін
шындықтың маңызды жақтарын бастан өткізу (С. Л. Рубинштейн). Еркіндік және
өз беттілік ойынды, оның мазмұнын, рөлдерді, басқа балалармен бірлесуде
еріктілікті, ойынға кіру және шығу еркіндігін таңдағанда көрінеді.
Ойын үшін іс-қимылын, әрекетін, ойынға қатысушылардың тәртібін өзі реттеу
сипаты тән. Ойын белгілі бір талаптармен және ережелермен реттеледі. Әр
ойында ереже әртүрлі (ойын амалының реті, тәртіп ережелері, өзара қарым-
қатынас ережелері).
Ойын әрекетінің шығармашылық сипаты – ойын ынтамен, баланың рөлді,
сюжетті, ойыншықтарды, қосымша-заттарды таңдағандағы шығармашылығымен
байланысты. Ойынды құрғанда, ойын кейіпкерлерін жасағанда баланың ойлауы
мен қиялы белсенді жұмыс істейді.
Ойынның эмоционалдық тұрғыда қанықтылығы – бала ойында шынайы күйзеледі,
ойнаған оқиғасын өз басынан кешіреді. Бала ойыннан ләззат алады, өз сезімін
басқаларға береді, оларды әртүрлі рөлдерде көреді. Ойында теріс көңіл-күй
де бастан өтеді – өкпе, қанағаттанбағандық, жеке жағымсыз күйзелістер,
бұларды анықтау аса маңызды және олардан арылу керек. Бәрібір ойыннан жалпы
әсер – оң болады.
Ойынның іс-әрекеттің жемісті түрлеріндегідей (сурет салу, еңбек,
музыкалық) айқын материалдық нәтижесі болмайды. Ойынның құндылығы –
жастарына қарай жан-жақты дамыту мүмкіншілігінде, диагностикалық,
психотерапевтік, көңіл сергіту құралдары болуында.Ойында балалардың
арасындағы екі түрлі қарым-қатынас байқалады:
- ойын мазмұнымен, ережесімен анықталатын ойын қарым-қатынасы;
- ойын үстінде көрінетін нақты қарым-қатынас (ойынға келісім жасау,
рөлдерді бөліп беру, келіспеушіліктен шығу, ұстанатын ережені қою).
Олар балалар қоғамын ұйымдастырудың негізі болады, ол өз кезегінде ойынды
олардың өмірін ұйымдастыру түрі етеді. Ойынның мазмұнын көрсететін тура
немесе қосымша ережелердің болуы оны дамытудың логикалық және уақытша
реттілігін қамтамасыз етеді.
Ойында өзінің ішкі мазмұнына қарай жеке адам үшін маңызды мақсаты бар
амалдар жасалады.
Сонымен, біз мектеп жасына дейінгі бала ойынының әрекет ретіндегі жалпы
ерекшеліктерін бөліп көрсеттік. Ойынның әрбір түрінде өзінің әлеуеті мен
ерекше белгілері бар, олар оларды бірінен бірін айырып тұрады. Сонымен
бірге жалпы белгілер педагогтар мен ата-аналарға балалармен ойын әрекетін
ұйымдастыру және дамыту тәсілдерінде бағдар береді.
Педагогикалық ғылымда ойын мектеп жасына дейінгі баланың жетекші іс-
әрекеті ретінде қарастырылады (Н. П. Аникеева, В. С. Выготский, Я. Л.
Коломинский, А. П. Усова, Д. Б. Эльконин). Жетекші іс-әрекет бала
психикасындағы басты өзгерістерді анықтайды және дамудың жаңа сатысына
көшуге дайындайды.
Іс-әрекеттің жетекші түрі туралы айта келіп, А. Н. Леонтьев: Жетекші іс-
әрекет – дамуы дамудың осы кезеңінде тұлғаның психикалық процестерде және
психологиялық ерекшеліктерінде дамудың басты өзгерістеріне себепші болатын
іс-әрекет деп көрсетеді.
Жетекші іс-әрекет бірден дамыған түрде болмайды, өзінің қалыптасуында
белгілі бір жолдан өтеді, оның қалыптасуы оқыту және тәрбиелеу процесінде
үлкендердің жетекшілігімен жүреді.
Мектепке дейінгі жаста ойынның жетекші рөлі баланың оған жіберген
уақытымен емес, негізгі сұраныстарын қанағаттандырғандығымен анықталады,
ойынның негізінде іс-әрекеттің басқа түрлері туындайды және дамиды; ол
психикалық дамуға үлкен ықпал етеді.
Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Д. Б. Эльконин және т.б. ғалымдар ойында
балалардың негізгі сұраныстары көрініс табады: өзіндік әрекетке ұмтылу,
үлкендердің өміріне белсенді араласу, қоршаған дүниені тану ниеті, белсенді
қозғалыста, қарым-қатынас жасауда деп көрсетеді.Ойынның негізінде еңбек,
үйрену сияқты іс-әрекеттің басқа түрлері туындап дамиды. А. С. Макаренко
ойында тұлғаның сапасы мен еңбек әрекетіне қажетті дағдылар қалыптасады
деген.
Л. С. Выготский, В. В. Давыдов, А. В. Запорожец, Д.Б. Эльконин және т.б.
ойын көбінесе бала психикасында, оның процестерінде (ойлау, елестету, зейін
және т.с.с.) жаңа өзгерістер қалыптасуына ықпал етеді деп атап көрсеткен.
Педагогикалық теорияда ойынды үйретуге мектеп жасына дейінгі балаларды
тәрбиелеу құралы ретінде ерекше назар аударылады. Мектеп жасына дейінгі
баланың іс-әрекетінің негізгі түрі бола тұрып, ойын тәрбиелеу мен дамытудың
басты құралы болып табылады. Бірақ бұл ойынды ұйымдастыруға және басқаруға
болатын педагогикалық процеске енгізген жағдайда ғана болады.
Білім беру бағдарламасы талаптарын басшылыққа ала отырып, педагог
бағдарламалық мазмұнды жоспарлайды, міндеттерін, амалдарын анықтайды, яғни
ойынның өзіндік ерекшелігін және өзіндік сипатын бұзбай, оның барысын
жобалайды.
С. А. Козлова мен Г. А. Куликованың пікірінше ойынға мынадай сипаттар тән
болуы тиіс:
мазмұнның тәрбиелік-танымдық құндылығы, бейнелетін көрсетілімдердің
толыққандылығы мен дұрыстығы;
қажеттілігі, белсенділігі, ұйымдастырылғандығы, ойын амалдарының
шығармашылық сипаты;
жекелеген балалардың және барлық ойыншылардың мүдделерін ескере отырып
ережелерге бағыну және ойында оларды басшылыққа алу қабілеті;
ойыншықтарды, ойын амалдарын және материалдарды мақсатты пайдалану;
жылы қарым-қатынас және балалардың жағымды көңіл-күйі.
Ойында педагог бала тұлғасының барлық жағына әсер етеді: оның санасына,
сезіміне, еркіне, тәртібіне; ойынды ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық,
дене тәрбиесі мақсатында пайдаланады.
Ойын барысында баланың өзін қоршаған айналасы жөніндегі білімі, түсінігі
нақтыланады және тереңдейді. Ойында қандай да бір рөлді орындау үшін бала
өз түсінігін ойын амалына көшіруі керек. Бірақ ойын балалардың бар білімі
мен түсінігін бекітіп қана қоймайды, үлкендердің жетекшілігімен жаңа білім
алу процесіндегі белсенді таным іс-әрекетінің өзіндік бір түрі болып
табыдады.
Ойында баланың айналасындағы шындықты өзгерту талабы, жаңаны жасау
қабілеті дамиды. Бала ойын сюжетіндегі нақтылы және ойдан құрылған
құбылыстарды, таныс заттарды жаңа қасиеттермен және функциялармен
байланыстырады (мысалы, кресло – космостық ракета). Бұл процестердің
нәтижесі баланың елестетуі мен шығармашылығының дамуы болады.
Өзіне қандай да бір рөлді алып (дәрігердің, шофердің) бала өзіне
мамандықты және басқа тұлғаның ерекшеліктерін жай ғана қолданып қоймайды,
ол сол рөлге кіреді, кірігеді, оның сезімі мен көңіл-күйіне енеді, сөйтіп
өз тұлғасын байытады және тереңдетеді.
Дегенмен, кез келген ойынның жағымды маңызы бола бермейді. Н. К. Крупская
іс-әрекет мазмұнына қарай ойынның баланың дамуына кері әсері болуы да
мүмкін екендігін атап көрсетті: ойынмен аңды да тәрбиелеуге болады, қоғамға
пайдалы тамаша адамды да тәрбиелеуге болады.
Балалармен дұрыс, әдепті өзара әрекеттестік орнаса, ойын баланың ақыл-
ойын кеңейтуге, танымның бейнелік түрлерін дамытуға (бейнелеп ойлау,
елестету), мүддесін реттеуге, тілін дамытуға ықпал етеді.
Ойынның өзара қарым-қатынас ережелерін, социумда тәртіп нормаларын
меңгеруде маңызы зор. Ол балалардың қоғамдық тәртібі, өмірге және бір-
біріне қарым-қатынасы неғұрлым жақсы қалыптасатын іс-әрекет түрі. Бірге
ойынды ұйымдастыру арқылы балалар ұжымына, ал ұжым арқылы – әрбір балаға
әсер етеді. Ойында бала белгіленген тәртіпке бағына отырып, өз ойын,
істерін басқалармен келісу қажеттілігіне тап болады. Бала тек қана ойын
тәжірибесін ғана алып қоймайды, өзін-өзі көрсету, өз аяғына тұру және
коммуникативтік тәжірибесін алады.
Ойындарда шығармашылдық қабілет дамиды. Ол ой құрауда, рөлдер ойнағанда,
қолдан қажетті ойыншықтарды, костюм элементтерін жасағанда көрініс табады.
Ойын кезінде баланың сөзі, қол қимылы, бет әлпет қимылы күнделікті
өмірдегіге қарағанда айқынырақ болады.
Ойын мектеп жасына дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеу мен дамытудың басты
құралы. Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың іс-әрекеті ретінде жетекші
болады, онда мектепке дейінгі балалық шақтың барлық жаңа түрлері
қалыптасады. Бала ойынының мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке
дейінгі мекемеде және одан тыс іс-әрекет түрлерін бір-бірінен айыратын
өзіндік ерекшеліктері бар.
Ойынның педагогикалық мәні
1.Ойынның педагогикалық теориясы.
2.Мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеуде ойынның орны.
3. Балалар ойыны туралы ұлы педагогтар мен ағартушылардың ой-пікірлері.
Ойын туралы мынандай т ұ ж ы р ы м ж а с а л а д ы :
а) ойын - тәрбие құралы, ақыл-ойды, тілді ұстартады, сөздік қорды
байытады, өмірді танытып, сезімді кеңейтеді т ә р б и е л е й д і.
ә) е р і к ж ә н е м і н е з қасиеттерін бекітеді, адамгершілік
сапаны жетілдіреді.
б) ұ ж ы м д ы қ с е з і м әрекеттері өсе түседі.
в) э с т е т и к а л ы қ т ә р б и е б е р у - өнерді,
көркемдікті түсіндіру құралына айналады.
г) е ң б е к т ә р б и е с і н б е р у мақсаттарын шешуге
мүмкіндік береді.
д) д е н е к ү ш і н і ң ж е т і л у і н е к ө м е к т е с е д
і - ойын баланы жан-жақты жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және
физиологиялық негіздері болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалар өзінің айналасындағы қоршаған ортамен
танысуға өте құштар. Бұл баланың бірнеше сұрақтар қоюына әкеліп соғады.
Ойын – баланың бірінші әрекеті, сондықтан оның педагогикалық мәні ерекше.
Қазақ халқының ұлы ойшылы А.Құнанбаев: Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала
бола ма? деп айтқандай балалардық өмірінде ойын ерекше орын алады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні тұрақсыз болады, оларды
біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі қажетті
бағытқа аудару үшін ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені ұйымдастырылған оқу
іс-әрекетінде алған білімді ойынмен тиянақтау білімнің беріктігіне негіз
қалайды.
Ойын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі әрекеті.
2.Ойын туралы философтар, психологтар, социологтар, педагогтардың ой-
пікірлері (В.Вунд, Г.В.Плеханов).
3.Адамзат тарихында ойынның пайда болуы..
Ойын – күрделі әлеуметтік мәдени феномен, туғаннан бастап өмірінің соңына
дейін бірге жүретін адамның бөлінбес өмірі, - деп көрсетеді адам туралы
әртүрлі ғылым саласындағы көптеген зерттеушілер (Н. П. Аникеева, Л. С.
Выготский, Д. Б. Эльконин және т.б.).
Ойын дегеніміз не? Ойын, ойын әрекеті ұғымдарының мазмұнына анықтама
өте көп.
Орыс тілі сөздігінде ойын сөзі белгілі бір ережелер, тәсілдер жиынымен
және бос уақытты өткізу, көңіл сергіту үшін жүргізілетін іс-әрекет деп
анықталған.
Психологиялық-педагогикалық тұрғыда ойын дегеніміз не? Педагогикалық
энциклопедияда Ойын – үлкендердің істерін, олардың арасындағы қарым-
қатынастарын қайталайтын балардың іс-әрекетінің бір түрі... дене, ақыл-ой
және адамгершілік тәрбие құралдарының бірі деп анықтама берілген.
Ойын өзін-өзі басқаруда қоғамдық тәжірибені меңгеру ситуациялары
жағдайындағы іс-әрекет түрі ретінде қарастырылады.Ерте уақыттан бері ойын
адам өмірінің маңызды бөлігі болып саналады. Ойынның шығу тарихы осы
бағыттағы басты мәселелердің бірі.
Зигмунд Фрейд өзінің психоаналитикалық теориясында ойынға көзқарасты
биологиялық себептерге (инстинкт, қызығу) байланысты, яғни тұрақты,
тарихтан тыс сипаттағы іс-әрекетке көзқарас ретінде көрсетеді. Оның
теориясының қандай да бір дәрежеде көптеген психологтарға (Коффка К., Левин
К., Пиаже Ж. және т.б.) ықпалы болды. Ол қазір де жеткілікті түрде кеңінен
тараған. Т. А. Куликованың пікірінше, мұндай көзқарастардың жарамсыздығын
бала ойындары дәлелдейді, олар өздерінің мазмұндары бойынша тарихи дәуірге
ғана тәуелді емес, бір дәуірде өмір сүретін, бірақ әртүрлі мәдени,
экономикалық, географиялық жағдайларда тұратын адамдарға да байланысты.
ХХ ғасырдың басында зерттеушілерде адамзат тарихында алғашқы болатын –
еңбек пе немесе ойын ба? - деген сұрақты шешуде ортақ пікір болған жоқ.
Ойын еңбектен бұрын пайда болған деген болжамдар айтылды. Ең алғаш бұған
қарама-қарсы пікірмен, яғни ойын – бұл бала еңбегі деген пікірді неміс
психологы және философы В. Вундт, ал кейіннен бұл көзқарасты орыс философы
Г. В. Плеханов Мекенжайсыз хат деген жұмысында ары қарай дамытты. Ол
балалар ойынын өнердің пайда болуын қарастыра отырып зерттеді. Әр халықтың
ойындарының мазмұнын талдау (негізінен ерте дүниенің) оған ойын адамзат
тарихында өнер сияқты еңбектен кейін және соның негізінде пайда болғандығы
туралы тоқтамға келуіне мүмкіндік берді. Ойында адамдардың еңбек іс-әрекеті
көрініс табады. Еңбек ету процесінде кездескен іс-әрекеттерден алған
сезімдерін қайталауға деген ынта ерте дүние адамдарын салт-дәстүр
ойындарына, биге, әнге алып келді. Сонымен, Г. В. Плеханов ойынның
көпғасырлық тарихы бар және еңбектің негізінде алғашқы қоғамда пайда болған
деген қорытындыға келеді.
Жеке адам өмірінде ойын, Г. В. Плехановтың пікірінше, еңбектен бұрын
болды. Мұнда ойынның әлеуметтік орны бар: ол мәдени мұраларды ұрпақтан-
ұрпаққа жеткізуші құрал болып саналады, балаларды еңбекке дайындайды.
Г. В. Плехановтың ойлары жаңа буын ғалымдардың еңбектерінде дамытылды,
оларды толғандырған мәселе: бала өмірінде оның келешектегі еңбек іс-
әрекетке дайындайтындай ойын іс-әрекеті әрқашан да болды ма?
Д. Б. Эльконин рөлдік ойындардың тарихи пайда болуы мен оның дамуы туралы
болжам жасады. Ол адамзат өмір сүре бастағанда балалар ойыны болған жоқ.
Еңбектің және оған қажетті құралдардың қарапайымдылығынан балалар
үлкендердің жұмысына өте ерте араласа бастады (жеміс, шөптің тамырларын
жинау, балық аулау және т.б.).
Еңбек құралдарының күрделенуі, аң аулауға, малшылыққа, жер өңдеуге көшу
баланың қоғамдағы жағдайының өзгеруіне алып келді: ол енді үлкендердің
жұмысына тікелей араласа алмады, өйткені оған білім, білік, және т.с.с.
қажет болды. Үлкендер балаларды еңбек әрекетінде жаттықтыру үшін ойыншықтар
дайындай бастады (садақ, найза, арқан және т.б.). Ойын-жаттығулар пайда
болды, олармен ойнау барысында бала қажетті еңбек құралдарын пайдалануға
дағдыланды, өйткені ойыншық солардың моделі болды.
Д. Б. Эльконин әртүрлі кәсіпорындарының пайда болуымен, техника мен
күрделі еңбек құралдарының дамуына байланысты ойыншықтар олардың моделі
болудан қала бастады деп атап көрсетеді. Олар функцияларымен емес, сыртынан
ғана еңбек құралы сияқты болды. Басқаша айтқанда, ойыншықтар еңбек
құралының бейнесі сияқты болды. Мұндай ойыншықтармен еңбек ісінде жаттығуға
болмайтын болды, бірақ оларды бейнелеуге болады. Рөлдік ойындар пайда
болды, одан кішкене балаға тән қанағаттанғандық алады, үлкендердің өміріне
белсене қатысуға ұмтылады. Шынайы өмірде мұндай араласу мүмкін
болмағандықтан, бала қиялындағы ситуацияда үлкендердің амалдарын жүріс-
тұрысын, өзара қарым-қатынасын қайталайды. Яғни, рөлдік ойын ішкі, туа
біткен инстинктің әсерінен емес, қоғамдағы бала өмірінің толығымен
анықталған әлеуметтік жағдайларының нәтижесінде болады. Үлкендер өз
кезегінде арнайы жасалған ойыншықтардың, ережелердің, ойын техникаларының
көмегімен балалар ойынының таралуына ықпал етеді, олар ойынды қоғам
мәдениетінің бір бөлігіне айналдыра отырып ұрпақтан ұрпаққа жеткізеді.
Сонымен, ойын туралы заманауи психологиялық-педагогикалық ғылыми
көзқарастар тарихи шығу тегіне, әлеуметтік табиғатына, адамзат қоғамындағы
мазмұны мен атқаратын міндетіне негізделеді.
Психологтардың (Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн, Д. Б.
Эльконин және т.б.); педагогтардың (М. Я. Басов, Н. К. Крупская, А. С.
Макаренко, К. Д. Ушинский және т.б.) зерттеулері ойын өзінің мотивтеріне,
шығу тегіне, мазмұнына, құрылымына, функцияларына қарай әлеуметтік
екендігін көрсетті.
К. Д. Ушинский өзінің Адам тәрбие пәні ретінде деген еңбегінде ойынды
өзін қоршаған айналасындағы дүниенің барлық күрделілігіне кірудің бала
үшін шамасы келетіндей тәсіл деп анықтама берген. Оның пікірінше, балалар
ойындары қоршаған әлеуметтік ортаны бейнелейді.
А. Н. Леонтьевтің, Д. Б. Элькониннің зерттеулері көрсеткендей, мектеп
жасына дейінгі кезеңнің барлық уақытында ойынды дамыту ойыннан шынайылық,
үлкендердің ісін қайталау, рөлдік ойнау, адамдар арасындағы қарым-
қатынастың көрінісі бағытында жүреді. Сонымен, ойын арнайы жасалған
жағдайда адамдардың өзара қарым-қатынасын анықтау және модельдеу құралы
болады, яғни әлеуметтік тәжірибені меңгеруге қызмет ете бастайды.
Авторлардың пікірінше, балар ойынының мазмұны оны қоршаған шынайы ортаның
бейнесі – үлкендердің кәсіби іс-әрекеті, олардың өзара қарым-қатынасы,
балаларға көзқарасы және т.с.с. болып табылады. Д. Б. Эльконин ойында
тікелей утилитарлы іс-әрекет жағдайынан тыс адамдар арасында әлеуметтік
қатынастар жасалады деп жазды.
Ойын, зерттеушілер атап көрсеткендей, шынайы өмірді бейнелеу жағынан да
және оны жүзеге асыру тәсілдері жағынан да әлеуметті. Ойын әрекетін, В. В.
Давыдов, А. В. Запорожец, Н. А. Короткова, Н. Я. Михайленко, Д. В.
Менджерицкая тұжырымдарына сәйкес, бала жасамайды, үлкендердің көрсетуімен
болады, олар баланы ойнауға үйретеді, ойын амалдарының қоғамда қалыптасқан
тәсілдерімен таныстырады. Үлкендермен қарым-қатынаста әртүрлі ойындардың
техникасын меңгеру арқылы, бала ойын тәсілдерін түсініп басқа жағдаяттары
қолданады. Ойын қозғалыс әрекеті, ол баланың өзіндік шығармашылық түріне
айналады, ал бұл оның дамуы үшін тиімді себеп болады.
Сонымен, ойынның мектеп жасына дейінгі баланың жетекші іс-әрекеті ретінде
баланың психикалық дамуында өте үлкен маңызы бар. Ойын әрқашан педагогтар
мен психологтардың назарынан тыс қалған емес. Балалар ойыны саласындағы
көрнекті психологтар, теоретиктер Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, С. Л.
Рубинштейн, Д. Б. Эльконин. Педагогикада ойын теориясын белсенді түрде
қарастырған К. Д. Ушинский, Р. И. Жуковская, Н. Я. Михайленко, Н. А.
Короткова, С. А. Шмакова және т.б. Түрлі ойындардың маңызы мен оларды
дамыту жолдарын қарастырған В. Н. Аванесова, Н. В. Артемова, З. М.
Богуславская, Н. Я. Михайленко, Е. Н. Радина, И. Сорокина және т.б. Көркем
өнерге тәрбиедеудегі ойынның маңызын Н. А. Ветлугина, Н. П. Сакулина және
т.б. зерттеген. Шетелдік психология мен педагогикада ойынның ерекшеліктерін
Э. Берн, Д. Дьюи, Ж. Пиаже, З. Фрейд, Э. Фромм, И. Хейнзорге өз еңбектеріне
арқау еткен. Олардың еңбектерінде
әрекет ретінде ойынның мәнін, тұлға онтогенезіндегі оның рөлін,
әлеуметтендіру процесінде – адамның қоғамдық тәжірибені меңгеру және
пайдалану орнын түсінудің түрлі тұжырымдамалары баяндалған.
Пәннің мақсаты мен міндеттері
1.Пәннің мақсаты және міндеттері.
2. Ойынның әлеуметтік мәні.
3. МЖДБ әрекетін ұйымдастыру формасы.
4.Халық тәжірибесінде ойын тәрбиелеу құралы.
Функция – бұл міндет, іс-әрекет аясы, рөл, амалдар жиынтығы.
Ойын іс-әрекеті, С. А. Шмаковтың пікірінше, - адам жаратылысының таң
қаларлық феномені. Адамзат практикасында ойын бірқатар функциялар
орындайды.
Әлеуметтік-мәдени функция. Ойын – баланы әлеуметтендіруде ең күшті құрал.
Ол тұлғаның, оның қасиеттерінің, мінез-құлқының, еркінің қалыптасуына әсер
етеді; балалардың білім, білік, құндылықтарды, тәртіп нормаларын, қарым-
қатынас амалдарын меңгеруге көмектеседі. Ойындағы әлеуметтік тәжірибені
меңгеру балаға кез келген қоғамдастықтың (балалардың, үлкендердің) толық
құқылы мүшесі ретінде міндеттерін атқаруға мүмкіндік туғызады. Ойын –
мәдениет эталоны, ұлт ерекшелігін, оның салт-дәстүрін толық бейнелейтін,
бақыланатын феномен. Ойын әлеуметтік тәртіптің типтік дағдыларын,
құндылықтардың өзіндік жүйелерін, кооперацияны, топтық немесе жеке
амалдарды бейнелейді. (Мысалы, итальяндықтар өздерінің ұлттық белгілерін
карнавалдарда, театрларда іске асырады. Испандықтар корридде еркінсиді).
Ұлтаралық коммуникация функциясы. Ойындар – жалпы адамзаттық құндылықтар
банкісі. Олар - әмбебап, әртүрлі ұлт қоғамдастығы оларды жеңіл меңгереді.
Бұл - бір-бірімен қарым-қатынас жасуға жағдай жасайтын жалпы қабылданған
тіл. Ойындар өмірдегі әртүрлі жағдаяттарды модельдеуге, келіспеушіліктен
шығуға мүмкіндік береді, эмоцияны түрлендіріп отыруға үйретеді, сезімнің
бүкіл бір гаммасын бойға сіңіреді. Бұл адамның тұлға ретінде өзін-өзі
көрсетуі. Оның үстіне балаға ойынның нәтижесі емес, процесі маңызды. Ойын
іс-әркетке, практикаға өз тәжірибесін қолдану мен тексерудің тәсілдерін
көрсететін жол. Ойын нәтижелері баланың практикалық әрекетін жетілдіруге
ауысады. Мектеп жасына дейінгі балада нақты белсенді өмір үшін тәжірибе аз,
сондықтан ойын – өз түсінігіндегі ситуацияда белсенді іс-қимыл жасауға,
үлкендерге тән рөлдерді орындауға мүмкіндік. Үлкендердің рөлі бұл процесте
– айналасындағы заттар мен құбылыстарды түсінуге, оларды өзінің ойнау
контекстіне енгізуге ынталандыратын ойнау кеңістігін ұйымдастыру.
Коммуникативтік функция. Балалар қауымдастығында қарым-қатынасты
ұйымдастыру функциясы. Ойын – коммуникативтік іс-әрекет, онда
коммуникацияның екі жоспары бар – нақты және ойындық. 123 Ойын балаға қарым-
қатынас нормаларын меңгеруге көмектеседі, оның коммуникативтік
белсенділігін арттырады. Ойында балалар тез тіл табысады, тәжірибе
алмасады. Қарым-қатынас жасау О. С. Газман бойынша, - ойынның негізгі
энергетикалық көзі. Ойындар балада адаммен тіл табысу, араласу әрекеттерін
қалыптастырады. Ойын іс-әрекетінде қоғамдық қатынас бар. Ойында әркім
өзінің тұлғалық, шығармашылық, әрекеттік әлеуетін іске асырады және өз
әрекетін басқа ойынға қатысушылармен ақылдасып келісуге үйренеді.
Ұжымдық ойын тәжірибесі еңбек, ұйымдастырушылық, коммуникативтік
тәжірибеге ауысады.
Баланың ойыннан тыс қалуы, яғни оны ойыншылардың қабылдамауы назар
аударуға белгі болып табылады және ол мектепке дейінгі мекемеде педагогтың
бұл баламен жеке жұмыс жүргізуін қажет етеді. Мұндай жұмыс орын алған
ситуацияның себептерін диагностикалауға негізделеді және оны мақсатты,
бағытты, ретімен және корректі түрде өзгерту қажет болады.
Ойынның диагностикалық функциясы. Ойында баланың сапалық қасиеттері,
белсенділігі, білімі, білігі, оның басқалармен қарым-қатынасы, басқалардың
оған көзқарасы, жанұялық ситуациясы, қорқынышы, толғанысы, эмоционалдық
күйі туралы барынша ақпараттар байқалады. Бала ойында өзінің күшін,
қабілетін, өзін көрсету мүмкіндігін диагностикалайды. Ойын баланың өзін-өзі
тану сезімін оятады. Көпшілік ойындар Өзіңді-өзің таны принципінде
(дидактикалық, қозғалыс, ұжымдық, компьютерлік ойындар) құрылған. А. С.
Макаренко: Бала ойында қандай болса, ол өскенде жұмыста да сондай болады.
Сондықтан болашақ қайраткерді тәрбиелеу, ең алдымен, ойында болады. Ойында
баланың қасиеттері, өмірден алғандары, оған не жетіспейді, тәрбиеші немен
шұғылдануы тиіс деген сияқты мәселелер айқын көрінеді деген.
Ойынның терапиясы (емдік) функциясы. Бұл баланың ойнағандағы күйзелісін,
толқынысын, қорқынышын сейілту функциясы. Ойын – басқалармен қарым-
қатынаста, оқуда, тәрбиеде кездескен қиыншылықтарды жеңу құралы. Мысалы,
әзіл-өлең, мазақ-өлең, санамақ, жаңылтпаш ойын терапиясының қуатты құралы
және мәдени салт-дәстүрді жеткізуші болып табылады. Д. Б. Эльконин: Ойын
терапиясының тиімділігі баланың рөлдік ойында алған жаңа әлеуметтік қатынас
практикасымен анықталады деп көрсетті. Жаңа қарым-қатынас практикасы
баланың өз проблемаларын шешуге алып келеді. Ойынның терапиялық функциясы
релаксациялық функцияны 124 эмоционалдық күйзеліс, ауыр ой еңбегі
салдарынан жүйке жүйесіне түскен салмақты, эмоционалдық, дене,
интеллектуалдық жүкті алып тастау немесе азайтуды қамтиды. Қазіргі күнде
арнайы ойын тренингілері бар (ән салатын төсектер, тыныштандыратын
ойыншықтар).
Ойынның түзету функциясы. Жеке адамның тұлғалық көрсеткіштерінің
құрылымына жағымды өзгерістер енгізу функциясы. Ойын танымдық, эмоционалдық-
еріктілік, іс-әрекеттік, тұлғалық сфераларды түзету, психикалық процестер
мен сөйлеуді дамытудың, ойлау процестерінің, қозғалыс әрекетінің құралы
ретінде жүреді.
Сарапшылар мектепке дейінгі мекемелердің педагогтарының 96%-ы
психокоррекцияға мән бермейді, ойынды бұл мақсатта пайдаланбайды деп
көрсетеді. Бүгінде мектепке дейінгі балалар мекемелеріне ЗПР бар балалар,
яғни жанұя қарым-қатынасының бұзылуының, туғандағы алған зақымның,
экологиялық, экономикалық және басқа да проблемалардың салдарынан шошынған,
жүйкесі әлсіз, ызалы балалар барады. Бұл факт ойынның барлық міндеттерімен
және көріністерімен қоса тағы да бір рет маңызды екендігін дәлелдейді.
Алдандыру функциясы. Ләззат, қуаныш, жағымды эмоция беру, өзара қарым-
қатынаста, әрекетте сұранысты қанағаттандыру құралы функциясы. Бұл
көңілдендіру, бір нәрсеге ынтасын ояту құралы. Функция жайлы жағдай
жасайды, эмоционалдық хал-ахуал туғызады. Ойын – баланы өзінің тікелей
шеңберінен тысқа шығаратын бірден-бір іс-әрекет. Ойын – баланың алданыштан
дамуға өтетін, қиялына азық беретін стратегиялық тұрғыда нәзік
ұйымдастырылған мәдени кеңістік.
Дж. Локк: Балалар бақытты және көңілді өмір сүруі керек. Алданыш та
еңбек пен тамақ сияқты қажет. Алданыш рахатсыз болуы мүмкін емес, ол
көбінесе ақыл-парасатқа, қиялға байланысты. Сондықтан балаларға өздеріне
ұнаған істі істеуге мүмкіндік беру қажет, тек денсаулығына және басқа
адамдарға зиян келмейтіндей болуы тиіс деп көрсеткен. Қалған жағдайларда
ойынды тыйым салушылықпен байланыстырмау керек.
Э. Фроммның тұжырымдауынша: Тура үлкен адам жұмыс істегені сияқты
баланың ойнауы қажет. Ол үшін ойын үлкендердің жұмыс істегені сияқты, екеуі
де бірдей жемісті. Балалар ойнай жүріп, ең алдымен, үйренеді, соңынан
алданады деп түйіндейді.
Балалардың ойындары алуан түрлі. Олар мазмұны, ұйымдастырылуы, ережесі,
көрініс сипаты, балаға әсері, пайдаланылатын тәсілдері, шыққан тегі және
т.б. жағынан әртүрлі. 125 Балалар ойындарының көптүрлілігі оларды
классификациялауды күрделілендіреді. Ойындарды классификациялауға көптеген
көзқарастар мен негіздер бар.
Ойынның психологиялық мәні
1.Ойын әрекетіне жалпы психологиялық сипаттама.
2. Баланың психологиялық дамуындағы ойынның мәні .
3.Ойында баланың жеке тұлғасының қалыптасуы.
4. Ойынның өзіндік ерекшелігі.
Балабақша балалары болашақ иесі болғандықтан дүниежүзілік мәдениетті
танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай,
саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата-бабаларымыздың
ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойында
саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, мінез-құлқын, өмірге
деген көзқарасын, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты.
Мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және
білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Олармен
ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір-біріне деген қайырымдылық,
мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге болады.
Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру,
бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік,
үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары
қалыптастырылады.
Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи
өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын
тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын
дамытады. Адам өркениетке бейім болуы үшін балалық шақты бастан кешуі
міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік
жабайы болып қалған болар еді деп К.Чуковский бала денесінің дамуы мен ой-
дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді екендігін атап көрсеткен.
Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі
жасаған қимылына сенімі артады. Баланың бойында ойлау, тапқырлық,
ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік қасиеттер қалыптасады. Ойын
дегеніміз – жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді.
Ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Балалықтың қанына ойын азық деп бекер айтпаған.
Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және
қызығуы анық байқалады. Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі,
қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып
бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп
жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды
дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және
шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын
реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған
рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі
жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері
сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік
жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй
жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады.
Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал
ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар
қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.
Баланың қуанышы мен реніші ойыңда айқын көрінеді. Ойын кезіндегі
баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері
ұшқындайды, белсенділігі артады, ерлік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның
бәрі баланың шығарымпаздық қабілеті мен дарынын ұштайды.
Ойын үстінде бала бейне өмірдің өзіндегідей қуаныш, реніш сезіміне
бөленеді. Бірақ бала одан ойын екенін білмейді деген түсінік тумайды.
Сондықтан шындықтағыдай сөйтейік, бүйтіп көрейік деуі, олардың ойынды
ойын деп түсінуінде жатыр
А.С.Макаренко дәл атап көрсеткеніндей, үлкендер үшін жұмыс, қызмет қандай
роль атқарса, бала үшін ойын да дәл сондай роль атқарады. Бала ойында
қандай болса, өскенде жұмыста да сондай болмақ. Сондықтан баланың
қайраткерді тәрбиелеу ең алдымен ойын кезінде өтеді. Бала неғұрлым жас
болса, олардың іс-әрекетінде ойын да соғұрлым үлкен орын алады.
Төменгі сынып оқушыларымен жұмыста ойынның маңызын жеке бағаламаған
мұғалім, өз жұмысында үлкен табыстарға жете алмақ емес.
А.С.Макаренко ойынға айтулы мән бере отырып, өзі басқарған мекемелерде
ойынды тәрбиеленушілер өміріне міндетті түрде енгізіп отырды. Ойын баланың
өмірін қызыққа, қуанышқа бөлейді деп есептеген. Ол балалардың ойынға деген
сүйіспеншілік пен қызығушылығын тәрбиелейді. Оның практикасында тиісті
педагогикалық мақсаттарға қызмет ететін ойындар немесе баланың бойын
сергітіп тынығуға көмектесетін жай, көңілді ойындар қолданылатын. Макаренко
әртүрлі ойындар комплексін жасауға тырысты. Оларды ұдайы жетілдіріп отыруды
талап етті. Коллектив өміріне, оның даму болашағына сәйкес келмейтін
ойындарды өзгертіп отыруды үндеді. Ол ойынның тәрбиелік ықпалын жасаудағы
маңызды шарт баланың ойынға қатысуы ғана емес, оны жасауға да белсене
араласуы деп есептеді.
А.С.Макаренканың практикасында көптеген ойындар еңбек әрекетіне ұласып,
ол еңбек әрекетіне ойын элементтері енгізілді. Тәрбие жұмысы практикасында
стол үстінде ойналатын ойындар, қимыл ойындары, техникалық, әдеби-театрлық
ойындар, аттракциондар қолданылды.
Балалардың өмірінде рөльмен ойналатын ойындардың зор маңызы бар. Рольмен
ойын ойнағанда балалар өз шамасына қарай үлкендер арасында қалыптасатын
қатынастарды көрсетеді. Өзіне белгілі бір роль алғаннан кейін бала соған
орай қажетті ережелерді бойына сіңіріп, мінез-құлықтық дағдылары мен
шеберліктерін игереді.
Бала оқуға барғаннан бастап ойын екінші кезекке ығысады. Бұл жағдайда
ойынның сипаты, мазмұны өзгереді, бірақ оның бала тәрбиесіндегі рөлі
бұрынғысынша маңызды болып қала береді. Төменгі сынып оқушылары үшін
рольдік ойындарды өздері бейнелейтін адамдардың қасиеттері бірінші орынға
шығарылады. Дүниетанымы өскен сайын, бастауыш сыныпты аяқтай келе, бала
қиындықтарды жеңуге тырыса бастайды. Олардың ойын әрекеті еңбекпен,
қоғамдық жұмыспен қабыса түседі. Ойын элементі балаларды әртүрлі іс-
әрекетке тартудың маңызды жолына айналады.
Ойын элементтерін енгізу балаларда белгіленген жұмысты қайтккенде
орындап, кез-келген іске жауапкершілікпен қарау сезімін туғызады.
Ойын әрекетін ұйымдастырғанда бірқатар педагогикалық шарттарды есте
ұстаған жөн.
Ең алдымен баланы зорлап ойнатудың, олардың шығармашылығы мен дербестігін
матап тастаудың ешбір қажеті жоқ. Ойынның тәрбиелік нәтиже беру жағын
қамдастырған жөн.
Сонымен қатар қозғалмалы ойындар баланың көңілді, өмірге шаттық қуанышпен
қарауын және ақыл-ойының дамуына (тапқырлық, тез, дұрыс шешім қабылдау
т.б.) әсер ететін дұрыс фактордың бірі ретінде қарастырылады. Негізінен
балалардың өсуіне жақсы әсерін тигізетін қозғалмалы ойындар бұл ауада
немесе далада ойналатын ойындар. Осы ойындардың арқасында балалардың көңіл-
күйі, эмоциясы жоғарылап, оның нерв жүйесін бекітеді.
Ойын әрекетінде балалардың психологиялық қасиеттері мен жеке басының
ерекшеліктері неғұрлым тез қалыптасады. Ойын кезінде іс-әрекеттен кейін
дербес мәнге ие болатын өзге түрінің де негізі қаланады.
Ойын әрекеті психологиялық процесстер ырықтылығының қалыптасуына әсер
етеді. Сондықтан балаларда ырықты зейін мен ырықты ес дами бастайды. Бала
үшін саналы мақсат (зейін тоқтату, есте сақтау, еске түсіру) ойын арқылы
ерте және оңай бөлінеді.
Ойын жағдайлары мен ондағы іс-әрекеттер мектепке дейінгі шақтағы
балалардың ақыл-ой әрекетінің дамуына үнемі әсер етеді.
Біртіндеп заттармен жасалатын ойын қимылдары азая түседі, бала заттар
туралы және олармен ақыл-ой тұрғысынан іс-әрекет жасауды ойлауды үйренеді.
Ойын туралы мынандай т ұ ж ы р ы м ж а с а л а д ы :
а) ойын - тәрбие құралы, ақыл-ойды, тілді ұстартады, сөздік қорды
байытады, өмірді танытып, сезімді кеңейтеді т ә р б и е л е й д і.
ә) е р і к ж ә н е м і н е з қасиеттерін бекітеді, адамгершілік
сапаны жетілдіреді.
б) ұ ж ы м д ы қ с е з і м әрекеттері өсе түседі.
в) э с т е т и к а л ы қ т ә р б и е б е р у - өнерді,
көркемдікті түсіндіру құралына айналады.
г) е ң б е к т ә р б и е с і н б е р у мақсаттарын шешуге
мүмкіндік береді.
д) д е н е к ү ш і н і ң ж е т і л у і н е к ө м е к т е с е д
і - ойын баланы жан-жақты жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және
физиологиялық негіздері болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалар өзінің айналасындағы қоршаған ортамен
танысуға өте құштар. Бұл баланың бірнеше сұрақтар қоюына әкеліп соғады.
Ойын – баланың бірінші әрекеті, сондықтан оның педагогикалық мәні ерекше.
Қазақ халқының ұлы ойшылы А.Құнанбаев: Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала
бола ма? деп айтқандай балалардық өмірінде ойын ерекше орын алады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні тұрақсыз болады, оларды
біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі қажетті
бағытқа аудару үшін ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені ұйымдастырылған оқу
іс-әрекетінде алған білімді ойынмен тиянақтау білімнің беріктігіне негіз
қалайды.
Ойын барысында балалардың жеке басының қасиеттері қалыптасады.
Балалардың қуанышы мен реніші ойында айқан көрінеді. Ойын кезіндегі
балалардың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойнайды, эмоциялық әсері
ұшқындалады, белсенділігі артады, ерік қасиеті қиял елестері дамиды, мұның
бәрі балалардың шығармашылық қабілеті мен дарынын ұштайды. Мектеп жасына
дейінгі балалар көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын
кезінде қолданатынын байқауға болады. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді.
Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды. Өзінің күш жігерін жұмсап,
сезімін білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді.
Сондықтан ойшыл ұлы адамдар балаларды ойын арқылы оқыту керек деген
ойға келді. Ойындардың педагогикалық мәні де осында. Ойын арқылы оқыту бұл
ой көптеген оқытушылар мен тәрбиешілерді қызықтырады. Грузин педагогы
Ш.А.Аманошвили ойын арқылы балаларға өте қиын әлемдік танымды түсіндіре
білді. Ол өз оқушыларымен ойын ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя отырып,
олардың көңіліне, ойына, санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне сенімді
болып, қиындықтарды жеңе білуге үйретті – баланың көздерінде білімге деген
құштарлықты байқады. Ойын арқылы оқытудың арқасында дидактикалық ойын пайда
болады. Берілген ойындарды қолдану іс-әрекеттерінің әсерлігін арттырып,
балалардың логикалық ойлауын, математикалық қабілеттерін дамытады. Бұл
ойындарды тәрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың
психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген
материалды қайталағанда білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттердің мазмұнына
сай пайдалануға болады. Сондықтан мұндай ойындар ойнау балалардың ойлау,
қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата
білуін дамыта түсу үшін өте қажет.
Дидактикалық ойындарда міндетті түрде екі бала қатысатын ойындар түрін
пайдаланған тиімді. Ойын арқылы оқыту үшін дидактикалық ойындар құрылған.
Балаларға тапсырмалар ойын түрінде беріледі, бұл дидактикалық ойындардың
негізгі ерекшеліктері. Балалар ойын арқылы белгілі бір білім,
білік,дағдыларды және ойын әрекеттерін меңгереді. Әр дидактикалық ойынның
танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады. Дидактикалық ойындар - оқыту
мақсаттарын іске асыруға арналған арнаулы ойындар.
Ойын физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын
баланың даму қуралы, таным көзі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие
бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды
әрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны
таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Әрине, ойын адамның
дамуына, қалыптасуына әртүрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы өмірді
бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойынның дамуына және баланың
ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте көп. Мысалы, үлкендердің ойынға
басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың өсетін ортасы, балалар ұжымы, баланың
тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да, үлкендердің
де қызығушылық ермегі, адамды рахат және қанағат сезіміне бөлейтін іс-
әрекеті. Балалар тұрмақ, үлкен адамдар да әлі күнге дейін ойнайды, әрине
ойынның түрлері өте көп. Балалар ойынына талдау жасайтын болсақ, оның
өзгеріп отыруы балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне байланысты.
Мысалы, сюжеттік рөлді, қимыл-қозғалыс, драматизациялық, музыкалық,
дидактикалық, құрастыру, ұлттық, спорттық, дамытушы ойындардың түрлері бар.
Әрқайсысының өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері,
тәртібі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар. Оның әрқайсысына
жеке тоқталатын болсақ, сюжеттік рөлді ойындар ойынның алғашқы танымы
десек, артық болмас.
Ойын – баланың білім – білік дағдысын қалыптастыратын тәрбие құралы.
Балабақша балалары болашақ иесі болғандықтан, дүниежүзілік мәдениетті
танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай,
саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата – бабаларымыздың
ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойына
саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым – қатынасың, мінез-құлқың, өмірге
деген көзқарасың, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты. Мектепке
дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және білім беру
үрдісіне әр түрлі іс - әрекеттер арқылы жүзеге асырылады.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп,
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек
адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай
маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан
сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойында
басталады. Мысалы; сюжеттік - рөлді ойындар.
Ойынның негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді - адамдардың
қимылын, іс-әрекеттерін бейнелеу болып табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан
кеңістігі де, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның
өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.
Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі - оның әрекеттік сипаты.
Балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Олар ойында
өздеріне мәлім өмір құбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді,
оларға өзінің қатынасын білдіреді. Балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде
психологиялық, анатомиялық-
Балалар ойынының ерекшелігі сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің
ұштасуымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы белгісі емес, шын мәні.
Ойында бала өзі бейнелеген қаһарманның іс-әрекетімен, сезімімен
тыныстайды. Кейде бейненің баланы баурап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін
әдеттегідей шақырғанға жауа та қатпайды.
Балалар үн-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде
ойыншықтармен сөйлесіп жүреді. Ойынға қиялдағы қатысушылармен әңгімелеседі,
өзі мен мамасы үшін, науқас кісі мен дәрігер үшін сөйлеседі және т.б. Сөз
нақ бір ойын әрекетін сүйемелдеуші болып табылады, бейнені, оған баланың өз
қатынасын толығырақ ашады.
Ойын процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен рөл атқарады. Сөйлесе
жүріп балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын
анықтайды. Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады, балалар
арасында өзара түсінісу мен достықтың, қоршаған өмірдің қайсыбір фактілері
мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және дамуына
көмектеседі.
Бейненің, ойын әрекеті мен сөздің өзара байланысы ойын қызметінің
өзегі болып табылады, шындықты бейнелеудің құралы қызметін атқарады.
Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның түпкі ниеті, сюжеті
немесе мазмұны; ойын әрекеттері, рөлдер; ойынның өзінен туатын және балалар
жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі. Бұл элементтер өзара тығыз
байланысты және ойынды балалардың өзінше бір іс - әрекеті ретінде
көрсетеді.
Ойынның түпкі ниеті - бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының
жалпы анықтамасы, мәселен: дүкен, аурухана, әскер, қызы мен шешесі,
мектеп және т.с.с. болып ойнау. Ол сөзде тұжырымдалып, ойын әрекеттерінің
өзінде бейнеленеді, ойынның мазмұнында қалыптасады және ойынның өзегі болып
табылады.
Ойынның түпкі ниетіне қарай ойындарды азды-көпті мынадай типтік
топтарға бөлуге болады:
а)тұрмыстық құбылыстарды бейнелейтін ойындар (отбасы, мектеп,
балабақша және т.б. болып ойнау);
ә) жасампаз еңбекті бейнелейтін ойындар (корабль салу, үйлер, стадиондар
тұрғызу жәнет.б.);
б) қоғамдық демонстрациялар, қонақтарды қарсы алу, саяхаттар т.т.).
Ойындарды бұлай бөлу, әрине, шартты ғана, өйткені ойын өмірдің алуан
түрлі құбылыстарын бейнелеуді қамтуы мүмкін. оқиғаларды, дәстүрлерді
бейнелейтін ойындар.
Ойынның сюжеті, мазмұны - бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын
әрекеттерінің, балалардың өзара қарым-қатынастарының дамуын, көп жақтылығын
және өзара байланысын анықтайтын... Ойынның мазмұны оны қызықты етеді,
ойнауға деген ықылас пен ынтаны қоздырады.
Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні - бала атқаратын рөл. Ойын
процесінде рөлге берілетін маңызына қарай көптеген ойындар рөлді немесе
рөлді-сюжетті ойындар деп аталады. Рөл әрқашан адамға немесе жануарға, ол
қиялдағы қылықтарға, іс- әрекеттерге, қарым-қатынастарға қатысты болады.
Солардың бейнесіне енген бала сол өзі қалап алған нәрсеге айналады, яғни
белгілі бір рөлді ойнайды.
Ойын процесінде балалардың өздері (ал кейбір ойындарда - ересектер)
ойнаушылардың мінез-құлқы мен өзара қарым-қатынасын анықтайтын және
реттейтін ереже белгілейді.
Ереже ойынға ұйымшылдық, тұрақтылық сипат береді, оның мазмұнын
баянды етеді және қарым-қатынас пен өзара қарым-қатынастардың одан арғы
дамуын, күрделене түсуін айқындайды. Сонымен бірге ойын ережесі жасқаншақ,
ұялшақ балалардың ойынға белсендірек қатысуына көмектеседі.
Ойынның осы құрылымдық элементтерінің бәрі типтік болып табылады, бірақ
олардың түрлі маңызы бар және әртүрлі ойындарда түрліше арақатынаста
болады. Әрине ойынның әр түріне сипаттама беруге болады, дегенмен ойынның
ішінде дидактикалық ойындардың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәні зор.
Әр түрлі топта ұйымдастырылатын балалардын ойын әрекеті
1.Сәби шақтағы балалардың ойын әрекеті.
2.Бейнелеу ойыны – сюжетті ойынның алғашқы кезеңі
3. Кішкентай және естияр топ балаларының сюжеттік ойыны.
4.Ересек топ балаларының ойынының ерекшелігі
Ойын - баланың өз ынтасынан туған белсенді шығармашылық сипаттағы және
жоғары эмоционалдық толыққандылығымен ерекшеленетін еркін, өзіндік іс-
әрекет.
Ойынның мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекеті ретінде өзінің
ерекшеліктері болады.
Балалардың ойынында еркіндігі мен өзіндік жұмыс істей алуы баланың
қалауымен болады. Бала ойынды тікелей ынталылықтан, сұраныстан бастайды.
Ойын қанағаттанғандық сезімін алу үшін ойналады, ойынның мотиві – өзі үшін
шындықтың маңызды жақтарын бастан өткізу (С. Л. Рубинштейн). Еркіндік және
өз беттілік ойынды, оның мазмұнын, рөлдерді, басқа балалармен бірлесуде
еріктілікті, ойынға кіру және шығу еркіндігін таңдағанда көрінеді.
Ойын үшін іс-қимылын, әрекетін, ойынға қатысушылардың тәртібін өзі реттеу
сипаты тән. Ойын белгілі бір талаптармен және ережелермен реттеледі. Әр
ойында ереже әртүрлі (ойын амалының реті, тәртіп ережелері, өзара қарым-
қатынас ережелері).
Ойын әрекетінің шығармашылық сипаты – ойын ынтамен, баланың рөлді,
сюжетті, ойыншықтарды, қосымша-заттарды таңдағандағы шығармашылығымен
байланысты. Ойынды құрғанда, ойын кейіпкерлерін жасағанда баланың ойлауы
мен қиялы белсенді жұмыс істейді.
Ойынның эмоционалдық тұрғыда қанықтылығы – бала ойында шынайы күйзеледі,
ойнаған оқиғасын өз басынан кешіреді. Бала ойыннан ләззат алады, өз сезімін
басқаларға береді, оларды әртүрлі рөлдерде көреді. Ойында теріс көңіл-күй
де бастан өтеді – өкпе, қанағаттанбағандық, жеке жағымсыз күйзелістер,
бұларды анықтау аса маңызды және олардан арылу керек. Бәрібір ойыннан жалпы
әсер – оң болады.
Ойынның іс-әрекеттің жемісті түрлеріндегідей (сурет салу, еңбек,
музыкалық) айқын материалдық нәтижесі болмайды. Ойынның құндылығы –
жастарына қарай жан-жақты дамыту мүмкіншілігінде, диагностикалық,
психотерапевтік, көңіл сергіту құралдары болуында.Ойында балалардың
арасындағы екі түрлі қарым-қатынас байқалады:
- ойын мазмұнымен, ережесімен анықталатын ойын қарым-қатынасы;
- ойын үстінде көрінетін нақты қарым-қатынас (ойынға келісім жасау,
рөлдерді бөліп беру, келіспеушіліктен шығу, ұстанатын ережені қою).
Олар балалар қоғамын ұйымдастырудың негізі болады, ол өз кезегінде ойынды
олардың өмірін ұйымдастыру түрі етеді. Ойынның мазмұнын көрсететін тура
немесе қосымша ережелердің болуы оны дамытудың логикалық және уақытша
реттілігін қамтамасыз етеді.
Ойында өзінің ішкі мазмұнына қарай жеке адам үшін маңызды мақсаты бар
амалдар жасалады.
Сонымен, біз мектеп жасына дейінгі бала ойынының әрекет ретіндегі жалпы
ерекшеліктерін бөліп көрсеттік. Ойынның әрбір түрінде өзінің әлеуеті мен
ерекше белгілері бар, олар оларды бірінен бірін айырып тұрады. Сонымен
бірге жалпы белгілер педагогтар мен ата-аналарға балалармен ойын әрекетін
ұйымдастыру және дамыту тәсілдерінде бағдар береді.
Педагогикалық ғылымда ойын мектеп жасына дейінгі баланың жетекші іс-
әрекеті ретінде қарастырылады (Н. П. Аникеева, В. С. Выготский, Я. Л.
Коломинский, А. П. Усова, Д. Б. Эльконин). Жетекші іс-әрекет бала
психикасындағы басты өзгерістерді анықтайды және дамудың жаңа сатысына
көшуге дайындайды.
Іс-әрекеттің жетекші түрі туралы айта келіп, А. Н. Леонтьев: Жетекші іс-
әрекет – дамуы дамудың осы кезеңінде тұлғаның психикалық процестерде және
психологиялық ерекшеліктерінде дамудың басты өзгерістеріне себепші болатын
іс-әрекет деп көрсетеді.
Жетекші іс-әрекет бірден дамыған түрде болмайды, өзінің қалыптасуында
белгілі бір жолдан өтеді, оның қалыптасуы оқыту және тәрбиелеу процесінде
үлкендердің жетекшілігімен жүреді.
Мектепке дейінгі жаста ойынның жетекші рөлі баланың оған жіберген
уақытымен емес, негізгі сұраныстарын қанағаттандырғандығымен анықталады,
ойынның негізінде іс-әрекеттің басқа түрлері туындайды және дамиды; ол
психикалық дамуға үлкен ықпал етеді.
Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Д. Б. Эльконин және т.б. ғалымдар ойында
балалардың негізгі сұраныстары көрініс табады: өзіндік әрекетке ұмтылу,
үлкендердің өміріне белсенді араласу, қоршаған дүниені тану ниеті, белсенді
қозғалыста, қарым-қатынас жасауда деп көрсетеді.Ойынның негізінде еңбек,
үйрену сияқты іс-әрекеттің басқа түрлері туындап дамиды. А. С. Макаренко
ойында тұлғаның сапасы мен еңбек әрекетіне қажетті дағдылар қалыптасады
деген.
Л. С. Выготский, В. В. Давыдов, А. В. Запорожец, Д.Б. Эльконин және т.б.
ойын көбінесе бала психикасында, оның процестерінде (ойлау, елестету, зейін
және т.с.с.) жаңа өзгерістер қалыптасуына ықпал етеді деп атап көрсеткен.
Педагогикалық теорияда ойынды үйретуге мектеп жасына дейінгі балаларды
тәрбиелеу құралы ретінде ерекше назар аударылады. Мектеп жасына дейінгі
баланың іс-әрекетінің негізгі түрі бола тұрып, ойын тәрбиелеу мен дамытудың
басты құралы болып табылады. Бірақ бұл ойынды ұйымдастыруға және басқаруға
болатын педагогикалық процеске енгізген жағдайда ғана болады.
Білім беру бағдарламасы талаптарын басшылыққа ала отырып, педагог
бағдарламалық мазмұнды жоспарлайды, міндеттерін, амалдарын анықтайды, яғни
ойынның өзіндік ерекшелігін және өзіндік сипатын бұзбай, оның барысын
жобалайды.
С. А. Козлова мен Г. А. Куликованың пікірінше ойынға мынадай сипаттар тән
болуы тиіс:
мазмұнның тәрбиелік-танымдық құндылығы, бейнелетін көрсетілімдердің
толыққандылығы мен дұрыстығы;
қажеттілігі, белсенділігі, ұйымдастырылғандығы, ойын амалдарының
шығармашылық сипаты;
жекелеген балалардың және барлық ойыншылардың мүдделерін ескере отырып
ережелерге бағыну және ойында оларды басшылыққа алу қабілеті;
ойыншықтарды, ойын амалдарын және материалдарды мақсатты пайдалану;
жылы қарым-қатынас және балалардың жағымды көңіл-күйі.
Ойында педагог бала тұлғасының барлық жағына әсер етеді: оның санасына,
сезіміне, еркіне, тәртібіне; ойынды ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық,
дене тәрбиесі мақсатында пайдаланады.
Ойын барысында баланың өзін қоршаған айналасы жөніндегі білімі, түсінігі
нақтыланады және тереңдейді. Ойында қандай да бір рөлді орындау үшін бала
өз түсінігін ойын амалына көшіруі керек. Бірақ ойын балалардың бар білімі
мен түсінігін бекітіп қана қоймайды, үлкендердің жетекшілігімен жаңа білім
алу процесіндегі белсенді таным іс-әрекетінің өзіндік бір түрі болып
табыдады.
Ойында баланың айналасындағы шындықты өзгерту талабы, жаңаны жасау
қабілеті дамиды. Бала ойын сюжетіндегі нақтылы және ойдан құрылған
құбылыстарды, таныс заттарды жаңа қасиеттермен және функциялармен
байланыстырады (мысалы, кресло – космостық ракета). Бұл процестердің
нәтижесі баланың елестетуі мен шығармашылығының дамуы болады.
Өзіне қандай да бір рөлді алып (дәрігердің, шофердің) бала өзіне
мамандықты және басқа тұлғаның ерекшеліктерін жай ғана қолданып қоймайды,
ол сол рөлге кіреді, кірігеді, оның сезімі мен көңіл-күйіне енеді, сөйтіп
өз тұлғасын байытады және тереңдетеді.
Дегенмен, кез келген ойынның жағымды маңызы бола бермейді. Н. К. Крупская
іс-әрекет мазмұнына қарай ойынның баланың дамуына кері әсері болуы да
мүмкін екендігін атап көрсетті: ойынмен аңды да тәрбиелеуге болады, қоғамға
пайдалы тамаша адамды да тәрбиелеуге болады.
Балалармен дұрыс, әдепті өзара әрекеттестік орнаса, ойын баланың ақыл-
ойын кеңейтуге, танымның бейнелік түрлерін дамытуға (бейнелеп ойлау,
елестету), мүддесін реттеуге, тілін дамытуға ықпал етеді.
Ойынның өзара қарым-қатынас ережелерін, социумда тәртіп нормаларын
меңгеруде маңызы зор. Ол балалардың қоғамдық тәртібі, өмірге және бір-
біріне қарым-қатынасы неғұрлым жақсы қалыптасатын іс-әрекет түрі. Бірге
ойынды ұйымдастыру арқылы балалар ұжымына, ал ұжым арқылы – әрбір балаға
әсер етеді. Ойында бала белгіленген тәртіпке бағына отырып, өз ойын,
істерін басқалармен келісу қажеттілігіне тап болады. Бала тек қана ойын
тәжірибесін ғана алып қоймайды, өзін-өзі көрсету, өз аяғына тұру және
коммуникативтік тәжірибесін алады.
Ойындарда шығармашылдық қабілет дамиды. Ол ой құрауда, рөлдер ойнағанда,
қолдан қажетті ойыншықтарды, костюм элементтерін жасағанда көрініс табады.
Ойын кезінде баланың сөзі, қол қимылы, бет әлпет қимылы күнделікті
өмірдегіге қарағанда айқынырақ болады.
Ойын мектеп жасына дейінгі мекемеде балаларды тәрбиелеу мен дамытудың басты
құралы. Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың іс-әрекеті ретінде жетекші
болады, онда мектепке дейінгі балалық шақтың барлық жаңа түрлері
қалыптасады. Бала ойынының мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке
дейінгі мекемеде және одан тыс іс-әрекет түрлерін бір-бірінен айыратын
өзіндік ерекшеліктері бар.
Ойынның педагогикалық мәні
1.Ойынның педагогикалық теориясы.
2.Мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеуде ойынның орны.
3. Балалар ойыны туралы ұлы педагогтар мен ағартушылардың ой-пікірлері.
Ойын туралы мынандай т ұ ж ы р ы м ж а с а л а д ы :
а) ойын - тәрбие құралы, ақыл-ойды, тілді ұстартады, сөздік қорды
байытады, өмірді танытып, сезімді кеңейтеді т ә р б и е л е й д і.
ә) е р і к ж ә н е м і н е з қасиеттерін бекітеді, адамгершілік
сапаны жетілдіреді.
б) ұ ж ы м д ы қ с е з і м әрекеттері өсе түседі.
в) э с т е т и к а л ы қ т ә р б и е б е р у - өнерді,
көркемдікті түсіндіру құралына айналады.
г) е ң б е к т ә р б и е с і н б е р у мақсаттарын шешуге
мүмкіндік береді.
д) д е н е к ү ш і н і ң ж е т і л у і н е к ө м е к т е с е д
і - ойын баланы жан-жақты жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және
физиологиялық негіздері болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалар өзінің айналасындағы қоршаған ортамен
танысуға өте құштар. Бұл баланың бірнеше сұрақтар қоюына әкеліп соғады.
Ойын – баланың бірінші әрекеті, сондықтан оның педагогикалық мәні ерекше.
Қазақ халқының ұлы ойшылы А.Құнанбаев: Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала
бола ма? деп айтқандай балалардық өмірінде ойын ерекше орын алады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні тұрақсыз болады, оларды
біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі қажетті
бағытқа аудару үшін ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені ұйымдастырылған оқу
іс-әрекетінде алған білімді ойынмен тиянақтау білімнің беріктігіне негіз
қалайды.
Ойын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz