КӘСІПКЕРЛІК ҚҰҚЫҚ Оқу-әдістемелік құралы
ХАСАНОВА К.Р
КӘСІПКЕРЛІК ҚҰҚЫҚ
Оқу-әдістемелік құралы
ТҮРКІСТАН 2012
Кәсіпкерлік құқық пәнінен оқу әдістемелік құрал Азаматтық құқық және іс
жүргізу кафедрасының мәжілісінде 20 желтоқсан 2011 жылы №4 хаттамамен
талқыланды.
Кәсіпкерлік құқық пәнінен оқу әдістемелік құрал Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінің оқу-әдістемелік кеңесінде __03__
ақпан 2012 жылы №5 хаттамамен бекітілді.
Пікір жазған: з.ғ.к., аға оқытушы А.Ә.Әлайдар
Хасанова К.Р Кәсіпкерлік құқық пәні бойынша лекция жинағы. Түркістан
2012.
-169 бет
Кәсіпкерлік құқық пәні бойынша лекция жинағында пәнді
реттейтін негізгі
институттарының тақырыптарының мазмұны мен пәнді оқу барысында
пайдаланылатын анықтамалар қамтылған.
Лекция жинағы оқытушыларға және студенттерге арналған.
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. “Кәсіпкерлік” терминін алғашқы рет ағылшын
экономисі Ричард Кантильон (1650-1734) енгізді. Бұл ұғымға ол нарықты
тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам
белсенділігін жатқызған. Кәсіпкерліктің өркендеуінің алғышарты болып тауар-
ақша қатынастары,ел және аймақ экономикасының орнықты дамуының экономикалық
заңдылықтарын жанама түрге айналдыратын объективті экономикалық заңдар
саналады.
Кәсіпкерлік қызмет – бұл шаруашылық қызметтің кәсіпкерлік қызмет
субъектісінің пайда табуға бағытталған өз бетінше жүргізетін бастамашылық
қызметі болып табылатын түрі.
Кәсіпкерлік құқықтың жетілуі сауда құқығының пайда болуына байланысты
тарихи қалыптасты. Бастапқыда сауда құқығы Батыс Еуропа ме Азия арасындағы
сауда-саттықтың дамуында делдалдық қызмет атқарған Италияда пайда болды.
Кәсіпкерлік құқық – кәсіпкерлік қатынастармен тығыз байланысты
коммерциялық емес, кәсіпкерлік реттеуге және тағы да басқа қатынастарды
реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы деп танылады.
Пәнді оқу барысында Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік заңдарына
сәйкес кәсіпкерлікті жүзеге асырудың жеке нысандары қарастырылады. Атап
айтқанда: кәсіпкерлік құқықтың қалыптасу және даму тарихы,пәнімен әдісі,
қағидалары және жүйесі, Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің
құқықтық реттелуі негіздері, кәсіпкерлік қызмет түсінігі және белгілері,
кәсіпкерлік қызметтің түрлері мен нысандары, кәсіпкерлік қызмет
субъектілері және олардың құқықтық мәртебелері, кәсіпкерлік қызметтегі
мүліктің құқықтық режимі, кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің
әдістері мен бағыттары, кәсіпкерлік келісім-шарт, кәсіпкерлік қызмет
саласындағы жауапкершілік, кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау және
шаруашылық дауларын шешу, биржа қызметін құқықтық реттеу, инвестициялық
қызметті құқықтық реттеу, банк қызметін құқықтық реттеу, сақтандыру
қызметін құқықтық реттеу, көлік қызметін құқықтық реттеу, сәулет, қала
құрылысы және құрылыс қызметін құқықтық реттеу.
Кәсіпкерлік құқық пәнінің лекциялық сабақтарында интерактивті
әдістерді пайдалану кезінде студенттер түсіну процесіне толық қанды
қатысушылар болады, оның тәжірибесі оқу танымының негізгі қайнар көзі
қызметін атқарады. Білім берудің дәстүрлі нысандарымен салыстырғанда,
интерактивті оқытуда оқытушы мен студенттің өзара әрекеттестігі ауысады:
оқытушының белсенділігі оқушының белсенділігіне орын береді, ал оқытушының
тапсырмалары олардың инициативасы үшін жағдай жасаушы болады.
Кәсіпкерлік шарт.
Шарттың ұғымына анықтама беретін болсақ азаматтық заңдарда
белгіленгендей екі немесе одан да көп адамның азаматтық құқықтар мен
міңдеттемелерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі шарт деп
танылады.
Шарт термині азаматтық заңнамада әртүрлі мәнде қолданылады: өзінен
міндеттеме туыңдайтын заңдық факты; сол шарттық міңдеттеменің өзі; шарттық
міндеттемені ресімдеген құжат.
Шарт - құқықтық қатынастың туыңдауына, өзгеруіне немесе тоқтауына
негіз болатын заңдық факт. Сондықтан да, шарт азаматтық құқықтар мен
міндеттемелерді туындататын негіздердің бірі болып саналады.
Жалпы ҚР азаматтық кодексіне жүгінсек 148-баптың 1-тармағына сәйкес
мәмілелер бір жақты және екі немесе көп жақты (шарттар) болуы мүмкін. Сол
себепті, шарт мәміле болып табылады және шартқа екі және көп жақты
мәмілелер туралы (373-баптың 2-тармағы), атап айтқанда, мәміленің формасы
және оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп тану туралы және т.б. ережелер
қолданылады. "Бір жақты және көп жақты мәмілелер" ұғымын "бір жақты және
өзара шарттар" ұғымынан ажырату керек. Бір жақты мәміле шартқа жатпайды,
себебі мәмілені жасау үшін тараптардың келісімі керек емес, бір жақтың ерік
білдіруі жеткілікті. Шарттың басқа мәмілелерден және басқа заңдық
фактылардан айырмашылығы сол, шарт дегеніміз тараптардың келісімі.
Сондықтан, азаматтық кодекстің 148-бабының 3-тармағына сәйкес, шарт жасасу
үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп
жақты мәміле) келісілген ерік білдіруі қажет болып табылады.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады, себебі
шарттан, әдетте, міндеттемелік құқық қатынастары туындайды, ал міндеттеме
үшін мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек: біреуіңде талап ету
құқығы (несие беруші), екіншісінде — сол құқыққа икемделген міңдет
(борышкер) болады.
Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мәмілеге мысал бола алады ол ҚР
АК-ның 228-бабында айқындалған.
Бұл шарттың ерекшелігі сонда, оның тараптары ортақ шаруашылық
мақсатқа қол жеткізу үшін бірлесіп әрекет жасауға келіседі және осы
қызметтің нәтижесінде ортақ меншік пайда болады. Бірлескен қызмет (жай
серіктестік) туралы шарттың "Міндеттемелік құқық" туралы бөлімде емес,
меншік құқығына арналған бөлімде, ортақ меншік туралы тараудан кейін
орналасуы бекерден бекер емес.
Мысалы, консорциум - бiрлескен шаруашылық қызмет туралы шарт
негiзiнде заңды тұлғалар нақты шаруашылық мiндеттерiн шешу үшiн белгiлi бiр
ресурстарды бiрiктiрiп, күш-жiгердi үйлестiретiн ерiктi түрде тең құқықты
уақытша одақ (бiрлестiк).
"Шарттан міндеттемелік, заттық, авторлық немесе өзге құқықтық
қатынастар туындауы мүмкін" деген ережені Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексіне кіргізу елеулі жаңалық болып табылады. Бұл ереже
бұрынғы заңнамада болмаған. Ол ТМД-ға мүше басқа елдердің Азаматтық
кодекстерінде кездеспейді.
Кәсіпкерлік-құқықтық шартты, әдетте, міндеттемелік құқық
қатынастарымен байланыстырады. Көбіне солай да. бірақ, міңдеттемелік құқық
катынастарының ауқымына зорға сиатын құқықтық қатынастар да бар. Мысалы,
бірлескен қызмет туралы шарттан ортақ меншік объектісін бірлесіп иелену
және пайдалану жөнінде оның қатысушылары арасында қатынастар туындайды, ал
олар міндеттемелік емес заттық салыстырмалы құқық қатынастары болып
табылады (ортақ меншіктің қатысушылары мен барлық басқа адамдар арасында
болатын заттық абсолюттікке қарағанда) .
Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен авторлар арасында),
өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар арасында) және т.б.
туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Құқықтық қатынастар кешені (заттық және міндеттемелік) заңды тұлғаның
пайда болуына негіз болатын құрылтай шартынан туындайды.
Шарттардың түрлерінеде тоқталып талдау жасайық. Оларды атап өтетін
болсақ нақты және консенсуальдық шарттар, ақылы және ақысыз шарттар, бір
жақты және өзара шарттар, бір типті және аралас шарттар, негізгі және алдын
ала шарттар, еркін және міндетті шарттар, өзара келісілген шарттар және
қосылу шарттары және өзінің қатысушыларының пайдасына жасалған шарттар мен
үшінші жақтың пайдасына жасалған шарттар болып бөлінеді.
Азаматтық заңдарда шарттарды топтастыру әртүрлі негіздерде
жүргізіледі. Міндетемелер туралы мәселені қарастырғанда жүргізілген
топтастыру да, атап айтқанда, тауарды беру, жұмыс жасау, қызмет көрсету
сияқтылар шарттарға да қолданылуы мүмкін. Шарттарға мәмілелер
топтастырулары да қолданылады.
Біз шарттардың заңнамада және заң әдебиетіңде қолданылатын негізгі
топтамаларына тоқталып мазмұнын толық ашып көрсетейік.
Нақты және консенсуальдық шарттар. Егер, заң актілеріне сәйкес шарт
жасалу үшін мүліктің берілуі қажет болса, шарт тиісті мүлік берілген кезден
бастап жасалынған болып саналады.
Азаматтық кодекстің 393-бабының 2-тармағында нақты шарттың жасалу
кезі туралы айтылған. Шарттардың көпшілігі консенсуальдық болып табылады,
(лат. consensus — келісім), яғни оларды жасау үшін ол жайында келісім болса
жеткілікті. Бұған мысал, сатып алушы мен сатушы арасындағы келісімге қол
жеткен кезден бастап сатып алу-сату шарты жасалды деп саналады. Затты беру,
ақша төлеу және басқа әрекеттер жасалынып қойған шартты орындау мақсатында
атқарылады.
Бірақ, кейбір шарттар (мысалы, сыйға тарту, сақтау, заем,
жүктасымалдау) шарт нысаны берілген кезден бастап қана жасалынады деп
саналады. Мұндай шарт нақты (лат. res -зат) деп аталады, ол заң актілерінде
бекімін табуға тиіс.
Шарттың консенсуальдық немесе нақты сипаты, әдетте, шарттың
анықтамасының өзінде көрсетіледі. Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушының
міндеті былайша қалыптасады: сатушы затты беруге міндеттенеді, ал сатып
алушы ақша төлеуге міндеттенеді. Болашақта шарт осылай орындалуы тиіс.
Нақты шарттарда тараптардың міңдеттері басқаша анықталады. Оған мысал
ретінде сақтау шарты бойынша сақтаушы зат иесінің өзіне тапсырған затын
сақтауға міндетті, тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы өзіне сеніп
тапсырылған жүкті апаратын жерге жеткізуге міндетті яғни, шарт бойынша
міндеттеме екінші тарап затты бергеннен кейін ғана туыңдайды. Бұл жерде
орындау кезі мен шарт жасасу кезін шатастырмау керек. Консенсуальдық
шарттарда олар, әдетте, сәйкес келмейді, бірақ тараптар сатып алу-сату
шарты бойынша зат беру кезін шарт жасасу кезімен сәйкестендіруге келісе
алады. Бірақ бұдан сатып алу-сату шарты нақты шарт бола алмайды.
Ақылы және ақысыз шарттар. Шарт бойынша тараптар өз міңдеттемелерін
орындағаны үшін ақы алуы немесе біріне бірі нәрсе беруі керек болса, бұл
ақылы шарт болып табылады. Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе
еш нәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып
табылады (АК-ның 384-бабы).
Ақылы және ақысыз шарттар арасындағы айырмашылық — шарт бойынша өз
міндеттерін орындағаны үшін біріне бірінің бір нәрсені ұсыну-ұсынбауында.
Бір нәрсені ұсынуға (төлеуден басқа) материалдық құндылықтар беру
(бартерлік операция), біріне бірі қандай да бір міндеттерді атқаруы (өзара
міндеттемелер), ақшалай баға беруге болатын кез келген әрекетті жасау
жатады.
Бір нәрсені ұсыну ұғымы ағылшын-американ құқығында "considaration"
деген атпен кең қолданылады. Оларда considaration кез келген шарттың елеулі
ережесі болып табылады; онсыз шарт заң күші бар шарт деп танылмайды.
Шарттардың көпшілігі ақылы. АК-да бекімін тапқан ақысыз шарттардың
ішінен сыйға тарту шартын, мүлікті ақысыз пайдалану және пайызсыз заем
шартын атауға болады.
Кейбір шарттар заң бойынша ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін (тапсыру,
сақтау, заем). Сондықтан да, АК-ның 284-бабыңда қаңдай да бір күдік туса,
шарт ақылы деп танылады деген презумпция бекітілген. Шарт ақысыз деп
танылады, егер ол заңнамадан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен туындайтын
болса.
Азаматтық айналымда ақысыз шарттардың болуы елімізде қалыптасып келе
жатқан қатынастардың мәніне қайшы келмейді. Мысалы, қайырымдылық, мәдени,
білім беру және басқа қоғамдық қорлардың қызметі (АК-ның 107-бабы),
демеушілік жасау, еркімен қайырсадақа беру және осыларға ұқсас қызмет,
әлеуметтік маңыз алуда, ақысыз сыйға тарту шарттары көбіне олардың құқықтық
формасына айналуда.
Бір жақты және өзара шарттар тараптардың құқықтары мен міндеттерінің
бөліну сипатына қарай ажыратылады. Бір жақты шартта бір тарапта тек құқық,
екіншісінде тек міңдет туындайды (мысалы, заем шарты). Өзара шартта
тараптардың әрқайсысында құқық болады, олар міңдеттемелер де көтереді
(сатып алу-сату шарты бойынша сатушы берген заты үшін сатып алушының ақша
төлеуін талап етуге құқылы және өзі сол затты сатып алушыға беруге
міндетті, ал сатып алушы заттың өзіне берілуін талап етуге құқылы және сол
зат үшін ақша төлеуге міндетті.
Бір типті және аралас шарттар. Бір типті шарттар сан алуан қыры бар
(жеткізу, тұрмыстық мердігерлік, жалдау, рента және т.б.) белгілі бір
түрдегі (тауарды беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету) міндеттемелерді
тудырады. Аралас шарттарда заңнамада көзделген әртүрлі шарттардың
элементтері болады.
Сөйтіп кәсіпкерлік шарт – бұл кәсіпкерлік қызметті жұзеге асыру
мақсатында жасалатын, тарап немесе тараптардың бірі кәсіпкерлік қызмет
субъектісі болып табылатын келісім.
2.Кәсіпкерлік шарттың басты және айқындаушы белгісі екеу:
1 айрықша субъектілік құрам (тараптар немесе тараптардың біреуі
кәсіпкерлік қызмет субъектісі болып табылады;
2 шарт жасасудың мақсаты (шарт кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін
жасалады).
Кәсіпкерлік шарт қызметтеріне мыналар жатады:
1кәсіпкерлік қызмет субъектілері арасында заңдық маңызы бар
байланыстар орнату қызметі;
2келісімге қатысушылардың өзара байланысты қызметінің мазмұның (яғни
кәсіпкерлік қызмет субъектілері ретіндегі тараптардың өзара құқықтары мен
міндеттелерін) анықтау қызметі;
3кәсіпкерлік қатынастарды қалыптастыру қызметі (кәсіпкерлік қызмет
субъектілері шарт жасаса отырып, оның формасын, шарттарын түрін,
тараптардың құқықтар мен міндеттерін және т.б. өз қалаулары бойынша
айқындауға құқылы);
4 келісімге қатысушылардың шарт тәртібін сақтауын қамтамасыз ету
қызметі (міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етудің қосымша тәсілдерін
белгілеу жолымен және т.б). Бұл қызметтер барлық кәсіпкерлік шарттарға тән,
ортақ қызметтер болып табылады.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік берілген. АК-да,
заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған міндеттемеде, шарт жасасу
міндеті көзделген жағдайларды қоспағаңда, шарт жасасуға мәжбүрлеуге жол
берілмейді (АК-ның 380-бабының 1-тармағы).
Шарт еркіндігі туралы норма ҚР АК-ның 8-бабының азаматтар мен занды
тұлғалар өздеріне берілген азаматтық құқықтарды өз қалауынша пайдаланады
деген ережесіне негізделген.
Шарт еркіндігі АК-да бекімін тапқан кәсіпкерлік қызмет еркіндігімен
және тұтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен қызметтер пайдалануға
шарт жасасу еркіңдігіне құқығымен үйлестікте болады.
Егер ҚР АК сүйенетін болсақ онда 380-баптың ережесі мүлде жаңа,
себебі жоспарлы-бөлу экономикасында шарт еркіндігі болмады, барлығын
жоспарлы қорлар мен бөліп тарату анықтады, соларға сәйкес шарттар
жасалыңды. Шарттарда формальдық сипат болды, ең басты маңыздылық жоспарлық
актілерге берілді. Мұның барлығы заңнамада, оның ішіңде Азаматтық кодексте
мұқият реттелді.
Қазір шарт жасауға мәжбүрлеу айрықша жағдайларда ғана болуы мүмкін.
Міндетті түрде шарт жасасу туралы жалпы ережелер АК-ның арнайы бабында (АК-
ның 399-бабы) жинақталғанын көреміз.
Шарт жасасу міндеті АК-да, егер мұндай шарт жария шарт болса,
коммерциялық ұйым үшін көзделген (387-бап).
Міндетті шарттар арасында жария шарттардың орны бөлекше. Коммерциялық
ұйыммен жасалған және қызметінің сипатына қарай оған өтінішпен келетін
әркімге тауарларды сату, жұмыстарды атқару немесе қызмет көрсету жөнінде
оның міндеттемелерін белгілейтін шарт жария шарт деп аталады (бөлшек сауда,
көпішілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау, байланыс қызметін көрсету,
энергиямен қамтамасыз ету, медицина, мейманхана қызметін көрсету жөне т.б.)
Азаматтық кодексте көрсетілгендей 387-баптың мазмұнынан жария шарттың
белгілері туындайды:
1) оны коммерциялық ұйым жасайды;
2) коммерциялық ұйымның тауарлар сату, жұмыс орындау немесе қызмет
көрсету жөніндегі міндеттері белгіленеді;
3) ұйым, өз қызметінің сипатына қарай, бұл міндеттерді өзіне
жүгінген өр адамға қатысты жүзеге асыруға тиіс;
4) коммерциялық ұйым, заңнамада көзделген жағдайлардан басқа
реттерде, шарт жасасуда бір адамның алдында екінші адамға артықшылық беруге
құқылы емес.
Коммерциялық ұйым тұтынушыға тиісті тауар (жұмыс, қызмет) ұсынудан
өзіңде оңдай мүмкіңдік болмаған (дүкенде тауар жоқ, көлікте бензин жоқ және
т.б.) жағдайларда ғана бас тартуға құқылы. Оған мысал, бөлшек сауда
дүкенінде сатып алушы, егер сауда залында тауар бітіп қалса, сатушының
витринадағы тауарды алуын немесе қоймадан алып келуін талап ете алады.
Егер дәлелсіз бас тартса, шарт жасасу міндетті болған жағдайда, шарт
жасасудан бас тартқандағыдай салдар болады.
Тұтынушы тауар, жұмыс, қызмет көрсетуді ұсынуға мәжбүрлеу туралы және
содан келген зиянды өтеу туралы талаппен сотқа жүгінуге құқылы, сатып
алатын тауарын алып кетуге дайыңдаған көлікке кеткен шығынды өтеу; немесе
сондай тауарды басқа дүкеннен табу үшін шығарған шығынды өтеу, т.б.
Сатып алу-сату шартын жасасу міндеті жекешелендіру туралы жарлықтың
14-бабының 6-тармағында және Мемлекеттік сатып алу туралы Заңның 23-бабында
бекімін тапқан. Мемлекеттік мүлікті сатушы мен мемлекеттік мүлікті сату
жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы осындай шарт жасасуға міндетті.
Шарт жасасу міндеті еркімен қабылдаған міндеттемеден туындайтын
жағдайларға алдын ала шарт жасасу жатады.
Алдын ала жасалатын шарт бойынша тараптар алдын ала жасалатын шартта
көзделген жағдайларда мүлiк беру, жұмыс орындау немесе қызмет көрсету
туралы болашақта шарт (негiзгi шарт) жасасуға мiндеттенедi.
Мысалы, ҚР АК-ның 306-бабының 1-тармағына сәйкес, кепіл ұстаушыға
оның иеленуіне берілген кепілге салынған мүлікті сақтандыру міндеті шартпен
немесе заң актілерімен жүктелуі мүмкін. Кепіл берушінің пайдалануында
қалатын кепіл мүлкін сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Шарт еркіндігі принципі тараптардың заңдарда көзделген шартты да,
көзделмеген шартты да жасаса алатындығынан көрініс табады ҚР АК-ның 380-
баптың 2-тармағына сәйкес азаматтар және заңды тұлғалар шарт жасасуға
ерiктi. Осы Кодексте, заң құжаттарында немесе өз еркiмен қабылдаған
мiндеттемеде шарт жасасу мiндетi көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт
жасасуға мәжбүр етуге жол берiлмейдi.
Тараптар заңдарда көзделген шартты да, көзделмеген шартты да жасаса
алады
3. Кәсіпкерлік шарттың формасы мәмілелер мен шарттардың формасында
жататын жалпы ережелермен, сонымен қатар кәіспкерлік шарттардың көптеген
түрлерінің формасына жататын арнайы ережелермен реттеледі. Жалпы ереже
бойынша мәмiлелер ауызша және жазбаша нысанда жасалады (жай немесе
нотариалдық).
Заңдармен немесе тараптардың келiсiмiмен жазбаша (жай не нотариалдық)
немесе өзге белгiлi бiр нысан белгiленбеген мәмiле, атап айтқанда, олар
жасалған кезде атқарылатын мәмiлелердiң бәрi ауызша жасалуы мүмкiн. Мұндай
мәмiле адамның мiнез-құлқынан оның мәмiле жасау еркi айқын көрiнiп тұрған
ретте де жасалған деп саналады.
Жазбаша түрде жасалған шартты орындау үшiн жасалған мәмiлелер, егер
заңдарға қайшы келмесе, тараптардың келiсiмi бойынша ауызша жасалуы мүмкiн.
Азаматтық кодекстің 152-бабында мәмiленiң жазбаша түрлері
қарастырылған:
1) егер мәмiлелердiң жекелеген түрлерi үшiн заңдарда өзгеше арнайы
көзделмесе немесе iскерлiк қызмет өрiсiнiң әдеттегi құқықтарынан
туындамаса, мәмiлелердi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа,
кәсiпкерлiк қызмет үрдiсiнде жүзеге асырылатын;
2) мәмiлелердi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа, жүз
есептiк көрсеткiш жоғары сомаға;
3) заңдарда немесе тараптардың келiсiмiнде көзделген өзге де реттерде
жазбаша түрде жасалуға тиiс.
Егер iскерлiк қызмет өрiсiнiң әдеттегi құқықтарынан өзгеше туындамаса,
жазбаша түрде жасалған мәмiлеге тараптар немесе олардың өкiлдерi қол қоюға
тиiс.
Егер заңдарға немесе мәмiлеге қатысушылардың бiрiнiң талаптарына қайшы
келмесе, мәмiле жасау кезiнде қол қоюдың факсимилелiк көшiрме, электрондық
цифрлық қолтаңба құралдарын пайдалануға жол берiледi.
Екiжақты мәмiлелер әрқайсысына өзiн жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкiн.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс, электрондық құжаттар
немесе субъектiлердi және олардың ерiк бiлдiруiнiң мазмұнын айқындайтын
өзге де құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың келiсiмiмен
өзгеше белгiленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмiлеге теңестiрiледi.
Заңдармен және тараптардың келiсiмiмен қосымша талаптар белгiленуi
мүмкiн, оларға мәмiле нысаны, атап айтқанда, белгiленген нысанды бланкiге
жазу, мөрмен бекiту сәйкес келуге және оларда осы тараптарды орындамау
салдары көзделуге тиiс.
Шарт жасасудың кезеңдері. Азаматтық заңнамада белгіленгендей шарт
жасасу екі кезеңнен тұрады: шарт жасасуға ұсыныс (оферта) және ол ұсынысты
басқа тараптың қабыл алуы (акцепт). Ұсыныс жасаған тұлға оферент деп, ал
ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп аталады.
ҚР АК-ның 395-бабына сәйкес офертада біршама нышандар болуға тиіс.
Біріншіден, ол анық және тұлғаның шарт жасасуға аса ниеттілігін білдіруге,
екіншіден, мүмкіндігінше толық, яғни шарттың елеулі ережелерінің барлығын
қамтуға, үшіншіден, белгілі бір тұлғаның атына бағытталған болуы тиіс.
Егер ұсыныс жалпыламай жасалса (азамат "Караванда" пианиносын сатамын
деп хабарландыру береді), ол оферта емес, тек оферта жасауға шақыру.
Сондықтан, мұндай хабарландыру, оны жасаған адамға шарт жасасу міндетін
жүктемейді. Бұл ретте сол хабарландыруға үн қатқан адамдардың ұсынысы
оферта болады. Ал, түскен ұсынысты қабылдау-қабылдамау сатушының өзіне
байланысты.
Шарт жасасу қандай да бір тараптың міңдеті емес, офертаны олардың кез
келгені жібере алады.
ҚР АК-ның 395-бабы "оференттің байланыстылығы" ұғымын енгізді. Бұл
шарт өлі болмаса да, белгілі бір міндеттемелердің туындағанын білдіреді. Ол
адресат офертаны алған кезден акцеп немесе акцеп үшін белгіленген мерзім
өткен кезге дейін туындайды.
"Оферент байланыстылығы" ұғымынан "офертаның қайтарып алынбайтындығы"
ұғымы туындайды. Оферент офертамен байланыста болатын мерзім өткенше ол
офертаны қайтарып ала алмайды және оның ережелерін өзгерте алмайды. Бұл
ережені бұзу екінші тараптың офертаны қайтарып алудан көрген шығынын өтеу
міңдетінің туындауына әкеп соғады.
Сонымен қатар, офертаның қайтарып алынбайтындығы туралы ереже
диспозиттівтік болып табылады. Егер ондай мүмкіндік офертаның өзінде
айтылса не ұсыныстың мәнінен немесе ол жасалған жағдайдан ондай мүмкіндік
туындаса офертаны қайтарып алуға болады (395-баптың 3-тармағы).
АК-ның 395-бабының 4-тармағында оферта емес, тек офертаға шақыру
болып табылатын жарнама мен жария оферта арасындағы айырмашылық
көрсетілген. Жалпыламай жасалған ұсыныс пен барлығына және әркімге арнап
жасалған ұсынысты айыра білу керек.
Жария офертаны өзінің қызметінің сипаты жағынан мүмкіндігінше көп
адамға ұсыныс жасауға міндетті адамдар мен ұйымдар жасайды. Мысалы,
витринаға немесе сатып алушылар өзіне өзі қызмет көрсететін залға бағасы
көрсетілген тауарлар қойып қойған дүкен оферент болып саналады. Сол тауарды
сатып алуға үсыныс жасаған кез келген адам акцептант болып табылады.
Сондықтан, тауар тұрған кезде дүкен өз офертасымен байланысты болады және
тауарды сатудан бас тарта алмайды[61].
Тауар жаймада жоқ болса, сатушы оны витринадан алып сатуға міндетті.
Ұсынысты жария оферта деп тану үшін мынадай белгілер болуға тиіс:
олар 1) одан тұлғаның шарттық қатынастарға баруға ерікті екендігі сезілуі
тиіс; 2) ол шарттың барлық елеулі ережелерін қамтуы тиіс: 3) тұлғаның
шарттық қатынастарға еркімен баруы бұл ұсынысқа үн қатқандардың барлығына
қатысты болады.
Сонымен, егер дүкен қандай да бір тауардың бар екендігі жайында
жарнама берсе — ол офертаға шақыру; егер дүкен тауарын витринаға қойса — ол
жария оферта.
Оферта жолданған жақтың оны қабылдағаны туралы жауабы акцепт деп
танылады.
Акцептанттың өзінің офертамен толық және сөзсіз келісетіндігін
білдірген жауабы ғана акцепт деп саналады. Мысалы, акцептант өзіне
жолданған жобаға сөзсіз және өзгертусіз қол қояды. Шарт ережелерінен бас
тарту немесе өз ережелерін ұсыну, ережелерді өзгерту немесе оларға
толықтыру енгізу, келісімнің анықталмағандығы акцепт болып табылмайды, одан
шарт тумайды және ол не шарт жасасудан бас тарту немесе жаңа оферта
ұсынғандық болады.
Бұрынғы заңнамада үндемейтін акцепт арқылы шарт жасасуға жол берілген
еді, яғни, егер белгілі бір мерзім өткенше басқа тарап шарт жасасудан бас
тартатынын хабарламаса, шарт жасалды деп саналатын. 396-баптың 2-тармағы
кері жүреді: үндемей қою акцепт емес. Бірақ бұл норма диспозитивтік болып
табылады.
Мысалы, банктердің корреспонденттік есепшоттары бойынша есеп-қисап
операцияларын электрондық хабарламалар түрінде жүргізуді белгілейтін
банкаралық келісімдерде егер оңдай хабарлама келіп түскеннен кейін белгілі
бір мерзім өткенше корреспондент ол хабарламаға келіспейтінін білдірмесе,
ұсыныс қабылданған болып саналады делінген.
АК-ның 396-бабының 3-тармағына сәйкес акцепт ауызша немесе жазбаша
формадағы мәлімдеу немесе үндемедей қою түрінде ғана емес, конклюденттік
әрекеттер жасау, яғни тауарлар жіберу, қызмет көрсету, тиісті сомада ақша
төлеу және т.б. түрде де болады. Бірақ бұл әрекеттерден офертаны сөзсіз
қолдау сезіліп тұруы тиіс және бұл әрекеттер өзінің акцепті үшін оферта
белгілеген мерзімде жасалуы керек.
Оферта сияқты (395-баптың 2-тармағы) акцепт те, ол оферентке барып
жеткенше қайтарып алынуы мүмкін, оның акцептантқа еш салдары болмайды.
Мысалы, акцептант оференттен алған шарт жобасына қол қойып, оны почтамен
жібереді, бірақ кейін өзінің акцепттен бас тартатындығын оферентке
телеграммамен немесе факспен хабарлай алады.
Оферент акцептті алғаннан кейін шарт жасалған болып саналады, оны
шартты бұзудың жалпы ереже бойынша ғана тоқтатуға болады (АК-ның 401-404-
баптары).
Шарт жасасу тәртібі. Шарт жасау ұсынысы сол жерде бар контрагентке
тез жауап беруге болатын жағдайларда; ол жерде жоқ контрагентке жауап алу
үшін қалайда уақыт қажет болатын жағдайда жасалады. Мерзімі көрсетілген
ұсыныс ауызша да, жазбаша да жасалуы мүмкін. Жауап күтетін мерзімін
ұсынушының өзі анықтағандықтан (пианино сатып алыңыз, жауабын 2 апта
күтемін), ол сол мерзіммен байланып қалады, және өз ұсынысынан бас тарта
немесе оның мазмұнын өзгерте алмайды. Мерзім өткенге дейін ұсынысынан бас
тартса оферентке екінші тарапқа келген шығынды өтеу түрінде теріс салдар
келеді.
Жазбаша офертада акцепт үшін мерзім көрсетілмесе шарт жасалған болып
саналады, егер акцепті оферта жолдаған адам заңнамада белгіленген мерзім
аяқталғанша, егер ондай мерзім белгіленбеген болса — ол үшін жеткілікті
уақыт ішінде алған болса. Ал оферта акцепт үшін мерзім корсетілмей ауызша
жасалса, басқа тарап өзінің акцепті жайыңда тез мәлімдеген жағдайда шарт
жасалған болып саналады.
Оферта үшін тағайындалған мерзім (немесе ұсынысқа жауап алу үшін
қажетті уақыт) өткен жағдайда офертаның күші жойылады, оферент өз ұсынысы
бойынша міндеттемеден босанады. Сондықтан, ұсыныс алған адам тағайындалған
мерзім өткеннен кейін ұсынысты қабылдауға шешім етсе, ол енді акцептант
емес, жаңа оферент болады. Жаңа құкықтық қатынастар туындайды, оған шарт
жасасудың жоғарыда қарастырылған барлық ережелері таралады.
АК-ның 397-бабының 3-тармағыңда жауаптың кешігуі акцептанттың
кінәсінен емес, уақтылы жіберілген жауапты дер кезіңде жеткізбеген байланыс
бөлімінің кінәсінен болған жағдай баяндалады. Бұл ретте оференттің де,
акцептанттың да кінәсі жоқ, сондықтан заң екі тараптың да мүдделерін
қорғайтын шаралар қарастырған.
Оферент, жауап ала алмағаңдықтан, басқа адаммен шарт жасасуы мүмкін.
Ол оның құқығы, себебі оферент өз ұсынысымен байланып тұрған жоқ. Ал,
жауапты дер кезіңде жіберген акцептант та, мерзімнің өтіп кеткенін білмей,
шартты орыңдау үшін өз тарапынан әрекет жасауы мүмкін (көлік дайындауы,
басқа зат іздеуді тоқтатуы және т.б.) Сондықтан оферент жауаптың кешігіп
келгеңдігі туралы оған тез хабар беруге тиіс. Егер оферент мұны істемесе
жауап кешіккен деп саналмайды, яғни шарт жасалған болып табылады, және
шартты орыңдаудан бас тартса оферент акцептантқа келген шығыңды өтеуге
міндетті.
Шарт жасасу процедурасы екінші тараптың (акцептанттың) ұсынысты
оферент белгілеген ережелер бойынша ғана қабылдауын көздейді. Егер ол
ережелерді акцептант қабылдамайтын болса шарт жасалмаған болып табылады,
барлық процедура қайта басталады. Сондықтанда ережеге қаңдай да бір өзгеріс
енгізу жаңа ұсыныс жасау болып табылады. Алғашқы оферент акцептантқа
айналады, жаңа ұсынысты қабылдауға да, шарт жасасудан бас тартуға да оның
құқығы бар, немесе ол жаңа ұсыныс жасап қайтадан жаңа оферентке айнала
алады. Ол шарт жасалғанша немесе тараптар өздерінің бос әурешілігін
түсінгенше жалғаса береді.
Шарт жасасатын жер. Егер шартта оны жасасатын жер көрсетілмесе, шарт
азаматтың тұрғылықты жеріңде немесе оферта жіберген заңды тұлғаның
орналасқан жерінде жасалған болып танылады (АК-ның 398-бабы).
Шарт жасасқан жерді анықтаудың сыртқы экономикалық шарттар жасасқаңда
маңызы зор. Мұңдай жағдайларда заң, әдетте, егер келісімде басқадай
көрсетілмесе, мәміле формасының ол жасалған жердің құқығына бағынатындығын,
ал тараптардың құқықтары мен міндеттерінің мәміле жасалған жердің құқығы
бойынша анықталатындығын белгілейді.
Азамат тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның тұрғылықты
жері деп танылады.
Заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған
жері болып табылады.
Азаматтық заңнаманың негізгі принципі шарт бостаңдығы болғанмен, АК-
да және басқа заң актілерінде тікелей көзделсе ғана шартты міндетті түрде
жасасу мүмкіндігі АК-да қарастырылған.
Мұндай жағдайлар кеп емес. АК-да белгіленгендердің ішінен жария
шартты және алдын ала шартты атауға болады. Өзге заң актілерінде
белгіленген жағдайлар ішінен мемлекеттік кәсіпорындардың мемлекеттік
тапсырысты орындауын алуға болады (Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың
13-бабы).
АК-ның 399-бабына сәйкес, міңдетті түрде шарт жасасудың екі нұсқасы
бар: шарт жасасу акцептант үшін міндетті болғанда; шартжасасу оферент үшін
міндетті болғанда.
Бірінші нұсқада шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап екінші
тараптан оферта алғаннан кейін, сол алған күннен бастап отыз күн ішінде
екінші тарапқа акцеп туралы, не одан бас тарту туралы, немесе офертаның
өзге жағдайлардағы (шарт жобасына пікір қайшылығы хаттамасы) акцепті
жайында (шарт жобасы) хабар жіберуге тиіс.
Оферта жіберген тарап, бұл жағдайда, шарт жасасқанда туындаған пікір
қайшылығын ондай хабар алғаннан кейін отыз күн ішінде немесе акцент мерзімі
өткеннен кейін сот қарауына беруге құқылы.
Екінші нұсқада, егер шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап
жолдаған шарт жобасына отыз күндік мерзім ішінде оған деген қайшы пікірлер
хаттамасы алынса, онда бұл тарап пікір қайшылығы хаттамасын алғаннан бастап
отыз күн ішінде басқа тарапқа шартты оның редакциясында қабылдағаны туралы
не пікір қайшылығы хаттамасын қабылдамағаны жайында хабар береді.
Пікір қайшылығы хаттамасы қабылданбаса не оны қараудың нәтижесі
жайыңда хабар алынбаса, пікір қайшылығы хаттамасын жолдаған тарап шарт
жасасу кезінде туындаған пікір қайшылығын соттың қарауына жіберуге құқылы.
Акцепттің пікір қайшылығы хаттамасын жасауы немесе пікір қайшылығын
сот қарауына беруі үшін АК-ның 399-бабында белгіленген мерзімдер бірдей
(отыз күн). Бұл мерзімнен шатасуға жол бермейді. Сонымен қатар бұл жоғарыда
аталған барлық әрекеттерді жасау үшін, ақылға қонымды мерзім.
Бұл мерзімдер императивтік емес. Шарттардың кейбір түрлері үшін
заңнамада, ал кейбір жағдайларда — тараптардың келісімімен өзге мерзімдер
белгіленуі мүмкін.
Шарт жасасуға міндетті тарап оны жасасудан жалтарса, екшші тарап оны
мәжбүр ету туралы және оған шығындарды төлеттіру туралы талап қойып сотқа
жүгінуге құқылы (АК-ның 399-бабының 4-тармағы).
Бірақ, кейбір жағдайларда бұл ережеден ауытқу бар. Ресейдікіне
қарағанда Қазақстанның Азаматтық кодексінде алдын ала шарт жасасқан тарапты
негізгі шартты жасасуға мәжбүрлеу көзделмеген. Екінші тарап тек шығынның
өтелуін ғана талап ете алады.
Шығындарды өтеу, АК-ның 9-бабының 4-тармағының және 350-бабының
ережелері бойынша жүргізіледі.
Жалпы ереже бойынша шарт жасасу кезінде туындаған пікір қайшылықтарын
тараптардың өздері шешеді, оларды соттың қарауына бермейді. Егер ол
қайшылықтарды тараптардың өздері шеше алмаса шарт жасалмаған болып
саналады, тараптар арасындағы қатынас тоқтайды.
АК-ның 400-бабына сәйкес шартқа дейінгі дауларды сотта қарауға
болатын тек екі жағдай бар:
шарт жасасудан бас тартушы тарап үшін шарт жасасу міндетті болғанда
(АК-ның 399-бабының 2-3-тармақтары);
пікір қайшылығын сот (мемлекеттік немесе төрелік) қарауына беру
жөнінде тараптардың келісімі болса. Мұндай келісім пророгациялық немесе
төрелік деп аталады.
Пікір қайшылығы сотта қаралғаңда, шарттың тараптар келісе алмаған
ережелерін сот анықтайды. Ол шешімге тараптар бағынуға тиіс.
Шарт алдындағы даулар бойынша сот шешімдері мәжбүрлеп орындату
жөнінде ешқандай әрекеттерді керек етпейді, онда тек құқық құрушы маңыз
бар.
Шартты өзгертудің және бұзудың негіздері. Шартты өзгерту дегеніміз —
оның мазмұнын құрайтын бір немесе бірнеше ережелердің өзгеруі.
Шартты бұзу дегеніміз толықтай немесе ішінара орындалмаған шартты АК-
ның 367-377 баптарында көзделмеген (міндеттемелердің тоқтауы) негіздер
бойынша мерзімінен бұрын тоқтату.
АК-ның 401-бабында шартты өзгертудің және бұзудың үш нұсқасы
көзделген: тараптардың келісуі бойынша; соттың шешімі бойынша; шартты
толықтай немесе ішінара орындаудан біржақты бас тартудың нәтижесіңде.
Тараптардың келісуі шартты өзгертудің және бұзудың шарт бостандығы
принципінен туындайтын қалыпты және ең қолайлы тәсілі болып табылады.
Шартты өзгертудің және бұзудың барлық қалған тәсілдері (сот тәртібіңде,
орындаудан біржақты бас тарту) АК-да, басқа заң актілерінде және шартта
көзделген жағдайларда ғана қолданылуы мүмкін.
Сот шешімі бойынша шартты бұзу тараптардың біреуінің талабы бойынша
жүргізіледі. АК-ның 401-бабының 2-тармағында шартты бұзудың екі негізі
келтірілген. Оның біреуі — шарттың едәуір дәрежеде бұзылуы, яғни шарттың
бұзылуынан екінші тараптың шарт жасасу кезінде үміт артуға құқылы
болғанынан едәуір дәрежеде айырылып қалатындай шығынға ұшырауы. Мысалы
тапсырыс беруші шарт жасасқан кезде құрылыс объектісінің уақтылы және
сапалы тұрғызылатындығына үміт артқан, бірақ мердігер құрылыс жұмыстарын
жүргізгенде жобаның өрескел бұзылуына жол берген.
Шарттардың кейбір түрлері үшін заңнамада елеулі деп танылатын нақты
бұзушылықтар белгіленген.
Мысалы, АК-ның 476-бабына сәйкес тауар жеткізіп беру шарты үшін
кемшілігі бар сапасыз тауарлар жеткізіліп, ол кемшіліктерді сатып алушы
үшін қолайлы мерзімде жою мүмкін болмаса; тауар жеткізу мерзімдері неше
қайтара бұзылса; тауарларды төлеу мерзімдері неше қайтара бұзылса шарт
елеулі бұзылған боп саналады. Екінші жағдай — АК-да, басқа заң актілерінде
немесе шартта мұндай жағдайларды белгілеуге мүмкіндік беру. Мысал ретінде
АК-ның 389-бабының 2-тармағын келтіруге болады, онда шарт ережесінде өзіне
залал келетін баптар болса қосылған тараптың шартты бұзуды талап ету құқығы
көзделген.
Басқа заң актілерінің ішінен, мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы
Занды атауға болады, оның 103-бабында мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын
үй жалдау шарты жалға беруінің талабы бойьшша, Тұрғын үй қатынастары туралы
Заң негізінде ғана бұзылады делінген (егер үй бұзылуға жатса, егер жалдаушы
оны ұдайы бүлдіріп немесе қирата берсе және т.б.)
Шартты орындаудан бір жақты бас тартуға, егер ол АК-да, заң
актілерінде немесе шартта тікелей көзделгенде ғана, жол беріледі (АК-ның
404-бабының 1-тармағы). Бұл ереже 273-баптың заңнамада немесе шартта
көзделгеннен басқа реттерде міндеттемені орындаудан біржақты бас тартуға
жол бермейтіндігі туралы нормаларына негізделген.
АК 273 және 404-баптардың редакцияларындағы алшақтықтарды атай кеткен
жөн: 273-бапта заңнама жайында, ал 404-бапта заң актілері жайында айтылған.
Бұл ретте "заңнама" терминін қолданған дұрыс болар, себебі мұндай жағдайлар
тек зандармен ғана емес, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарымен
де, Үкіметтің қаулыларымен де белгіленуі мүмкін[4].
Назар аударарлық бір жағдай - АК-да "шартты орыңдаудан бір жақты бас
тарту" және "шарттан бас тарту" терминдері бір мағынада қолданылады.
404-баптың 2-тармағыңда шартты орындаудан біржақты бас тартуға жол
берілетін мынадай жағдайлар белгіленген:
1) шартқа негізделген міңдеттемені орындау мүмкін болмаса (374-бап);
2) белгіленген тәртіпте екінші тарап банкрот деп танылса;
3) шарт жасалғаңда негізге алынған мемлекетгік орган актісі өзгерсе
немесе күшін жойса.
Шарттан тараптың бір жақты бас тартуға құқығы АК-ның шарттардың
кейбір түрлеріне арналған бірқатар баптарында көзделген. Бұл, көбіне,
орыңдалуы борышкердің немесе несие берушінің жеке басымен тығыз байланысты
шарттар (тапсырма шарты, ақылы қызмет көрсету, банк есепшоты және банк
салымы, жолаушылар тасымалдау шарттары).
Шарттан біржақты бас тартуға жол берілетін жағдайлар басқа заң
актілерінде де көзделген.
Мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 102-бабына сәйкес
мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй жалдаушы жалдау шартын кез келген
уақытта бұзуға құқылы (отбасының кәмелетке жеткен мүшелерінің келісімімен).
Тұрғын үй жалдау шартын тұрғын үйді жалдаушы, тіптен жалға берушіні
хабардар етпей-ақ, өзінің шартты бұзғаңдығын растайтын конклюденттік
әрекеттер жасау жолымен бұза алады. Тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 102-
бабының 2-тармағына сәйкес жалдаушы және оның отбасы мүшелері басқа жаққа
тұрғылықты тұруға кетсе тұрғын үйді жалдау шарты олар кеткен күннен бастап
бұзылған болып саналады.
Бәлкім, тұрғын үй жалдау шартын жалдаушының бір жақты бас тарту
жолымен бұзуына АК-ның 404-бабы 4-тармағының "шартты орыңдаудан бір жақты
бас тартылған жағдайда бір тарап бұл туралы екінші тарапты бір айдан
кешіктірмей ескертуге тиіс" деген ережесі қолданылмайды.
Шарт мерзімі көрсетілмей жасалса да шартты орыңдаудан біржақты бас
тартуға жол беріледі. (404-баптың 3-тармағы).
Бұл ретте біржақты бас тартудың барлық жағдайларына қатысты жалпы
ереже: ол жайында екінші тарапты бір айдан кешіктірмей ескерту туралы талап
сақталуы тиіс (404-баптың 4-тармағы).
Шартты орындаудан біржақты бас тарту шарттың бұзылуына немесе
өзгеруіне әкеп соғатын зандық факты болып табылады. Бұл ретте шартты бұзу
немесе өзгерту үшін сотқа жүгінудің қажеті жоқ. Бірақ екінші тарап, егер
мұндай біржақты бас тарту негізсіз деп тапса, сот арқылы дауласуға құқылы.
Шартты өзгерту және бұзу тәртібі және олардың салдарлары.
Шартты өзгерту және бұзу тәртібі туралы келісім, егер зандардан,
шарттан немесе іскерлік айналым дағдыларынан өзгеше туындамаса, шарт
жасалған формада жасалады (АК-ның 402-бабының 1-тармағы).
Шартты өзгерту немесе бұзу жөніндегі ұсыныстан екінші тараптың бас
тартуы алынғаннан кейін, не ұсыныста көрсетілген немесе зандарда не шартта
белгіленген мерзімде, ал ондай мерзім болмаған кезде отыз күн мерзімде
жауап алынбағаннан кейін ғана тарап шартты өзгерту немесе бұзу туралы
талапты сотқа мәлімдей алады (АК-ның 402-бабының 2-тармағы).
Шартты бұзудың және өзгертудің салдарлары әртүрлі: егер шарт
бұзылғаңда тараптардың міндеттемелері тоқтаса, ал шарт өзгергеңде олар
өзгерген түрде сақталады (403-баптың 1- жөне 2-тармақтары).
АК-ның 403-бабыңда шарттың бұзылуын шартты заңсыз деп танудан айыруға
мүмкіңдік беретін ережелер келтірілген:
- шарт өзгерген немесе бұзылған жағдайда міндеттемелер алдағы
уақытта, тараптар келісім жасаған немесс сот шешімі заңды күшіне кірген
кезден бастап тоқтайды; шарт заңсыз деп танылғанда зандық салдар
туындамайды, шарт ол жасалған кезден бастап заңсыз деп танылады (154-баптың
8-тармағы);
- шарт өзгергеңде немесе бұзылғанда тараптар шарт өзгерген немесе
бұзылған кезге дейін өздерінің орындағандарын қайтару жөнінде талап қоя
алмайды, шарт заңсыз деп танылса әр тараптың шарт бойынша алғанды басқа
тарапқа қайтарып беруі жалпы ереже ретіңде белгіленген (АК-ның 157-бабының
3-тармағы).
Шарт өзгергенде немесе бұзылғаңда пайда болған шығындар барлық
жағдайларда бірдей өтелмейді, ол үшін шарттың бұзылуына немесе өзгеруіне
тараптардың біреуінің шартты едәуір бұзуы себеп болуы тиіс (АК-ның 403-
бабының 5-тармағы).
Тараптар шарттың күшін жаңа мерзімге ұзартуға құқылы. Шарттың күшінде
болу мерзімін ұзарту іс жүзіңде жаңа шарт жасалғанын білдіреді. Сондықтан
ол АК-ның 397-бабының шарт жасасу тәртібіне арналған ережелері бойынша
жүргізіледі. Яғни, шарт мерзімін ұзарту үшін бір тарап екінші тарапқа
оферта жіберуге, ал ол тарап сол офертаны акцептеуге тиіс.
Шарттың күшінде болу мерзімін ұзартуды шартты жаңа мерзімге
пролонгация жасаудан ажырату керек, соңғы жағдайда шарттың күшіңде болу
мерзімі өткеннен кейін шарттың күшіңде болуы өзінде көзделген мерзімге
өзінен өзі ұзарады. Егер шарттың өзіңде тікелей көзделсе ғана шартты
пролонгация жасауға жол беріледі.
Тақырып:Кәсіпкерлік саладағы шарттардың түрлері
Сатып алу сату шарты ережелері және оның түрлері.
Сатып алу сату шарты бойынша бір жақ (сатушы) екінші жақтың (сатып
алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне, жедел (оралымды) басқаруына
белгілі бір мүлікті (тауарды) беруге міндеттенеді, ал сатып алушы оны
қабылдап алып, оның ақысын (белгілі бір ақшалай соманы) төлеуге
міндеттенеді.
Қазіргі кезде сатып алу - сату шарты, оның: көптеп және бөлшектеп
(жекелеп) сатып алу - сату, жеткізілім, энергиямен жабдықтау, келісім
жасасу шарттары сияқты түрлеріне қатысты, тектік ұғым ретінде
қарастырылады. Ал бөлшектеп (жекелеп) сатып алу- сату шартының келесі
түрлері болады: үлгілер бойынша сату, несиеге сату, автоматтар арқылы сату,
жеткізіп беру тәсілімен сату және т. б.
Азаматтық құқықтың ерекше бөлімінің барысында, шарттар мен
міндеттемелердің жеке түрлерін сипаттауда бұл міндеттеме түрлерінің
анықтамасын, олардың затын (нысанасын), өзге шарттық міндеттемелерден
айырмашылығын білу; және бұл міндеттемелер түрлерінің пайда болуына
әкелдіретін барлық шарттарды атап, сипаттап өту қажет болады. Бұл
шарттардың әр түрін сипаттау кезінде, жауап келесі үлгіде беріледі: шарттың
ұғымы; жақтардың атаулары; әр шарттын субъектілеріне қойылатын талаптар;
нақтылы немесе консенсуалды, ақылы немесе ақысыз, екі жақты міндеттейтін
немесе бір жақты міндеттейтін, мерзімді әлде мерзімсіз бе және қандай
нормативтік құқықтық актілермен реттелетіні аталады. Осыдан кейін жақтардың
құқықтары мен міндеттерінің, олардың жауаптылығының сипаттамасы беріледі.
Сатып алу сату шарты бойынша бір жақ (сатушы) екінші жақтың (сатып
алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне, жедел (оралымды) басқаруына
белгілі бір мүлікті (тауарды) беруге міндеттенеді, ал сатып алушы оны
қабылдап алып, оның ақысын (белгілі бір ақшалай соманы) төлеуге
міндеттенеді. Шарт жақтары (тараптары) – сатушы және сатып алушы болады.
Олар әрекет қабілеттілігіне қарай кез келген жеке немесе заңды тұлға және
мемлекет де болады. Шарттың заты (нысанасы), азаматтық айналымнан
алынбаған кез келген мүлік (тауар) және мүліктік емес құқық болады (АК 406
б. 4 т.). Айналымы шектеулі мүлік, тек арнайы рұқсат (лицензия) бойынша
сатылады. Шарт консенсуалды, екі жақты міндеттейтін және ақылы болады.
Шарттың елеулі жағдайларына тауардың атауы және саны жатады (АК 407 б. 3
т.). Сатып алу - сату шарттарының кей бір түрлері ҚР АК 25–ші тарауымен
қоса арнайы заңдармен: ҚР Тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы Заңымен
т.б. заңдармен реттеледі.
Шарт консенсуалды болғандықтан, жақтардың құқықтары мен
міндеттері де, олар заң қажет ететін нысанда келісімге келген уақытта пайда
болады. Сатушының міндеттеріне: затты оның барлық құжаттарымен,
саймандарымен, тиісті сапасы мен санында, ассортиментінде, қапталған
түрінде және үшінші жақтардың талап етуінен босатылған түрде беру болып
табылады (АК 408 б.). Сатушымен тауарды беру міндетін орындау уақыты
жөнінде, ерекше атап өткен жөн болады (АК 410 б.). Шарт, бар тауарды беру
жөнінде де және болашақта, жасалғаннан кейін немесе сатып алғаннан кейін,
болатын тауарды беру жөнініде де жасалуы мүмкін (АК 407 б. 2 т.). Сатып
алушының міндеттері: тауарды қабылдап алудан және қажет болған жағдайда, ол
жөнінде қолхат беруден және тауарды қабылдап алу жөнінде акт жасап
толтырудан тұрады. Сатып алушының ең негізгі міндеті сатып алу ақысын төлеу
болады (АК 439 б.). Кей бір жағдайларда сатып алушыға, тауарды сақтандыру
және сатушыны шарттың тисті дәрежеде орындалғаны жөнінде ескерту міндеттері
жүктеледі. Жақтардың құқықтары қарсы жақтың міндеттеріне сәйкес келеді.
Мысалы, сатушының тауарды беру міндеті, сатып алушының тауарды тиісті сапа
мен санында, барлық саймандары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КӘСІПКЕРЛІК ҚҰҚЫҚ
Оқу-әдістемелік құралы
ТҮРКІСТАН 2012
Кәсіпкерлік құқық пәнінен оқу әдістемелік құрал Азаматтық құқық және іс
жүргізу кафедрасының мәжілісінде 20 желтоқсан 2011 жылы №4 хаттамамен
талқыланды.
Кәсіпкерлік құқық пәнінен оқу әдістемелік құрал Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінің оқу-әдістемелік кеңесінде __03__
ақпан 2012 жылы №5 хаттамамен бекітілді.
Пікір жазған: з.ғ.к., аға оқытушы А.Ә.Әлайдар
Хасанова К.Р Кәсіпкерлік құқық пәні бойынша лекция жинағы. Түркістан
2012.
-169 бет
Кәсіпкерлік құқық пәні бойынша лекция жинағында пәнді
реттейтін негізгі
институттарының тақырыптарының мазмұны мен пәнді оқу барысында
пайдаланылатын анықтамалар қамтылған.
Лекция жинағы оқытушыларға және студенттерге арналған.
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. “Кәсіпкерлік” терминін алғашқы рет ағылшын
экономисі Ричард Кантильон (1650-1734) енгізді. Бұл ұғымға ол нарықты
тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам
белсенділігін жатқызған. Кәсіпкерліктің өркендеуінің алғышарты болып тауар-
ақша қатынастары,ел және аймақ экономикасының орнықты дамуының экономикалық
заңдылықтарын жанама түрге айналдыратын объективті экономикалық заңдар
саналады.
Кәсіпкерлік қызмет – бұл шаруашылық қызметтің кәсіпкерлік қызмет
субъектісінің пайда табуға бағытталған өз бетінше жүргізетін бастамашылық
қызметі болып табылатын түрі.
Кәсіпкерлік құқықтың жетілуі сауда құқығының пайда болуына байланысты
тарихи қалыптасты. Бастапқыда сауда құқығы Батыс Еуропа ме Азия арасындағы
сауда-саттықтың дамуында делдалдық қызмет атқарған Италияда пайда болды.
Кәсіпкерлік құқық – кәсіпкерлік қатынастармен тығыз байланысты
коммерциялық емес, кәсіпкерлік реттеуге және тағы да басқа қатынастарды
реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы деп танылады.
Пәнді оқу барысында Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік заңдарына
сәйкес кәсіпкерлікті жүзеге асырудың жеке нысандары қарастырылады. Атап
айтқанда: кәсіпкерлік құқықтың қалыптасу және даму тарихы,пәнімен әдісі,
қағидалары және жүйесі, Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің
құқықтық реттелуі негіздері, кәсіпкерлік қызмет түсінігі және белгілері,
кәсіпкерлік қызметтің түрлері мен нысандары, кәсіпкерлік қызмет
субъектілері және олардың құқықтық мәртебелері, кәсіпкерлік қызметтегі
мүліктің құқықтық режимі, кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің
әдістері мен бағыттары, кәсіпкерлік келісім-шарт, кәсіпкерлік қызмет
саласындағы жауапкершілік, кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау және
шаруашылық дауларын шешу, биржа қызметін құқықтық реттеу, инвестициялық
қызметті құқықтық реттеу, банк қызметін құқықтық реттеу, сақтандыру
қызметін құқықтық реттеу, көлік қызметін құқықтық реттеу, сәулет, қала
құрылысы және құрылыс қызметін құқықтық реттеу.
Кәсіпкерлік құқық пәнінің лекциялық сабақтарында интерактивті
әдістерді пайдалану кезінде студенттер түсіну процесіне толық қанды
қатысушылар болады, оның тәжірибесі оқу танымының негізгі қайнар көзі
қызметін атқарады. Білім берудің дәстүрлі нысандарымен салыстырғанда,
интерактивті оқытуда оқытушы мен студенттің өзара әрекеттестігі ауысады:
оқытушының белсенділігі оқушының белсенділігіне орын береді, ал оқытушының
тапсырмалары олардың инициативасы үшін жағдай жасаушы болады.
Кәсіпкерлік шарт.
Шарттың ұғымына анықтама беретін болсақ азаматтық заңдарда
белгіленгендей екі немесе одан да көп адамның азаматтық құқықтар мен
міңдеттемелерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі шарт деп
танылады.
Шарт термині азаматтық заңнамада әртүрлі мәнде қолданылады: өзінен
міндеттеме туыңдайтын заңдық факты; сол шарттық міңдеттеменің өзі; шарттық
міндеттемені ресімдеген құжат.
Шарт - құқықтық қатынастың туыңдауына, өзгеруіне немесе тоқтауына
негіз болатын заңдық факт. Сондықтан да, шарт азаматтық құқықтар мен
міндеттемелерді туындататын негіздердің бірі болып саналады.
Жалпы ҚР азаматтық кодексіне жүгінсек 148-баптың 1-тармағына сәйкес
мәмілелер бір жақты және екі немесе көп жақты (шарттар) болуы мүмкін. Сол
себепті, шарт мәміле болып табылады және шартқа екі және көп жақты
мәмілелер туралы (373-баптың 2-тармағы), атап айтқанда, мәміленің формасы
және оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп тану туралы және т.б. ережелер
қолданылады. "Бір жақты және көп жақты мәмілелер" ұғымын "бір жақты және
өзара шарттар" ұғымынан ажырату керек. Бір жақты мәміле шартқа жатпайды,
себебі мәмілені жасау үшін тараптардың келісімі керек емес, бір жақтың ерік
білдіруі жеткілікті. Шарттың басқа мәмілелерден және басқа заңдық
фактылардан айырмашылығы сол, шарт дегеніміз тараптардың келісімі.
Сондықтан, азаматтық кодекстің 148-бабының 3-тармағына сәйкес, шарт жасасу
үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп
жақты мәміле) келісілген ерік білдіруі қажет болып табылады.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады, себебі
шарттан, әдетте, міндеттемелік құқық қатынастары туындайды, ал міндеттеме
үшін мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек: біреуіңде талап ету
құқығы (несие беруші), екіншісінде — сол құқыққа икемделген міңдет
(борышкер) болады.
Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мәмілеге мысал бола алады ол ҚР
АК-ның 228-бабында айқындалған.
Бұл шарттың ерекшелігі сонда, оның тараптары ортақ шаруашылық
мақсатқа қол жеткізу үшін бірлесіп әрекет жасауға келіседі және осы
қызметтің нәтижесінде ортақ меншік пайда болады. Бірлескен қызмет (жай
серіктестік) туралы шарттың "Міндеттемелік құқық" туралы бөлімде емес,
меншік құқығына арналған бөлімде, ортақ меншік туралы тараудан кейін
орналасуы бекерден бекер емес.
Мысалы, консорциум - бiрлескен шаруашылық қызмет туралы шарт
негiзiнде заңды тұлғалар нақты шаруашылық мiндеттерiн шешу үшiн белгiлi бiр
ресурстарды бiрiктiрiп, күш-жiгердi үйлестiретiн ерiктi түрде тең құқықты
уақытша одақ (бiрлестiк).
"Шарттан міндеттемелік, заттық, авторлық немесе өзге құқықтық
қатынастар туындауы мүмкін" деген ережені Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексіне кіргізу елеулі жаңалық болып табылады. Бұл ереже
бұрынғы заңнамада болмаған. Ол ТМД-ға мүше басқа елдердің Азаматтық
кодекстерінде кездеспейді.
Кәсіпкерлік-құқықтық шартты, әдетте, міндеттемелік құқық
қатынастарымен байланыстырады. Көбіне солай да. бірақ, міңдеттемелік құқық
катынастарының ауқымына зорға сиатын құқықтық қатынастар да бар. Мысалы,
бірлескен қызмет туралы шарттан ортақ меншік объектісін бірлесіп иелену
және пайдалану жөнінде оның қатысушылары арасында қатынастар туындайды, ал
олар міндеттемелік емес заттық салыстырмалы құқық қатынастары болып
табылады (ортақ меншіктің қатысушылары мен барлық басқа адамдар арасында
болатын заттық абсолюттікке қарағанда) .
Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен авторлар арасында),
өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар арасында) және т.б.
туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Құқықтық қатынастар кешені (заттық және міндеттемелік) заңды тұлғаның
пайда болуына негіз болатын құрылтай шартынан туындайды.
Шарттардың түрлерінеде тоқталып талдау жасайық. Оларды атап өтетін
болсақ нақты және консенсуальдық шарттар, ақылы және ақысыз шарттар, бір
жақты және өзара шарттар, бір типті және аралас шарттар, негізгі және алдын
ала шарттар, еркін және міндетті шарттар, өзара келісілген шарттар және
қосылу шарттары және өзінің қатысушыларының пайдасына жасалған шарттар мен
үшінші жақтың пайдасына жасалған шарттар болып бөлінеді.
Азаматтық заңдарда шарттарды топтастыру әртүрлі негіздерде
жүргізіледі. Міндетемелер туралы мәселені қарастырғанда жүргізілген
топтастыру да, атап айтқанда, тауарды беру, жұмыс жасау, қызмет көрсету
сияқтылар шарттарға да қолданылуы мүмкін. Шарттарға мәмілелер
топтастырулары да қолданылады.
Біз шарттардың заңнамада және заң әдебиетіңде қолданылатын негізгі
топтамаларына тоқталып мазмұнын толық ашып көрсетейік.
Нақты және консенсуальдық шарттар. Егер, заң актілеріне сәйкес шарт
жасалу үшін мүліктің берілуі қажет болса, шарт тиісті мүлік берілген кезден
бастап жасалынған болып саналады.
Азаматтық кодекстің 393-бабының 2-тармағында нақты шарттың жасалу
кезі туралы айтылған. Шарттардың көпшілігі консенсуальдық болып табылады,
(лат. consensus — келісім), яғни оларды жасау үшін ол жайында келісім болса
жеткілікті. Бұған мысал, сатып алушы мен сатушы арасындағы келісімге қол
жеткен кезден бастап сатып алу-сату шарты жасалды деп саналады. Затты беру,
ақша төлеу және басқа әрекеттер жасалынып қойған шартты орындау мақсатында
атқарылады.
Бірақ, кейбір шарттар (мысалы, сыйға тарту, сақтау, заем,
жүктасымалдау) шарт нысаны берілген кезден бастап қана жасалынады деп
саналады. Мұндай шарт нақты (лат. res -зат) деп аталады, ол заң актілерінде
бекімін табуға тиіс.
Шарттың консенсуальдық немесе нақты сипаты, әдетте, шарттың
анықтамасының өзінде көрсетіледі. Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушының
міндеті былайша қалыптасады: сатушы затты беруге міндеттенеді, ал сатып
алушы ақша төлеуге міндеттенеді. Болашақта шарт осылай орындалуы тиіс.
Нақты шарттарда тараптардың міңдеттері басқаша анықталады. Оған мысал
ретінде сақтау шарты бойынша сақтаушы зат иесінің өзіне тапсырған затын
сақтауға міндетті, тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы өзіне сеніп
тапсырылған жүкті апаратын жерге жеткізуге міндетті яғни, шарт бойынша
міндеттеме екінші тарап затты бергеннен кейін ғана туыңдайды. Бұл жерде
орындау кезі мен шарт жасасу кезін шатастырмау керек. Консенсуальдық
шарттарда олар, әдетте, сәйкес келмейді, бірақ тараптар сатып алу-сату
шарты бойынша зат беру кезін шарт жасасу кезімен сәйкестендіруге келісе
алады. Бірақ бұдан сатып алу-сату шарты нақты шарт бола алмайды.
Ақылы және ақысыз шарттар. Шарт бойынша тараптар өз міңдеттемелерін
орындағаны үшін ақы алуы немесе біріне бірі нәрсе беруі керек болса, бұл
ақылы шарт болып табылады. Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе
еш нәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып
табылады (АК-ның 384-бабы).
Ақылы және ақысыз шарттар арасындағы айырмашылық — шарт бойынша өз
міндеттерін орындағаны үшін біріне бірінің бір нәрсені ұсыну-ұсынбауында.
Бір нәрсені ұсынуға (төлеуден басқа) материалдық құндылықтар беру
(бартерлік операция), біріне бірі қандай да бір міндеттерді атқаруы (өзара
міндеттемелер), ақшалай баға беруге болатын кез келген әрекетті жасау
жатады.
Бір нәрсені ұсыну ұғымы ағылшын-американ құқығында "considaration"
деген атпен кең қолданылады. Оларда considaration кез келген шарттың елеулі
ережесі болып табылады; онсыз шарт заң күші бар шарт деп танылмайды.
Шарттардың көпшілігі ақылы. АК-да бекімін тапқан ақысыз шарттардың
ішінен сыйға тарту шартын, мүлікті ақысыз пайдалану және пайызсыз заем
шартын атауға болады.
Кейбір шарттар заң бойынша ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін (тапсыру,
сақтау, заем). Сондықтан да, АК-ның 284-бабыңда қаңдай да бір күдік туса,
шарт ақылы деп танылады деген презумпция бекітілген. Шарт ақысыз деп
танылады, егер ол заңнамадан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен туындайтын
болса.
Азаматтық айналымда ақысыз шарттардың болуы елімізде қалыптасып келе
жатқан қатынастардың мәніне қайшы келмейді. Мысалы, қайырымдылық, мәдени,
білім беру және басқа қоғамдық қорлардың қызметі (АК-ның 107-бабы),
демеушілік жасау, еркімен қайырсадақа беру және осыларға ұқсас қызмет,
әлеуметтік маңыз алуда, ақысыз сыйға тарту шарттары көбіне олардың құқықтық
формасына айналуда.
Бір жақты және өзара шарттар тараптардың құқықтары мен міндеттерінің
бөліну сипатына қарай ажыратылады. Бір жақты шартта бір тарапта тек құқық,
екіншісінде тек міңдет туындайды (мысалы, заем шарты). Өзара шартта
тараптардың әрқайсысында құқық болады, олар міңдеттемелер де көтереді
(сатып алу-сату шарты бойынша сатушы берген заты үшін сатып алушының ақша
төлеуін талап етуге құқылы және өзі сол затты сатып алушыға беруге
міндетті, ал сатып алушы заттың өзіне берілуін талап етуге құқылы және сол
зат үшін ақша төлеуге міндетті.
Бір типті және аралас шарттар. Бір типті шарттар сан алуан қыры бар
(жеткізу, тұрмыстық мердігерлік, жалдау, рента және т.б.) белгілі бір
түрдегі (тауарды беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету) міндеттемелерді
тудырады. Аралас шарттарда заңнамада көзделген әртүрлі шарттардың
элементтері болады.
Сөйтіп кәсіпкерлік шарт – бұл кәсіпкерлік қызметті жұзеге асыру
мақсатында жасалатын, тарап немесе тараптардың бірі кәсіпкерлік қызмет
субъектісі болып табылатын келісім.
2.Кәсіпкерлік шарттың басты және айқындаушы белгісі екеу:
1 айрықша субъектілік құрам (тараптар немесе тараптардың біреуі
кәсіпкерлік қызмет субъектісі болып табылады;
2 шарт жасасудың мақсаты (шарт кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін
жасалады).
Кәсіпкерлік шарт қызметтеріне мыналар жатады:
1кәсіпкерлік қызмет субъектілері арасында заңдық маңызы бар
байланыстар орнату қызметі;
2келісімге қатысушылардың өзара байланысты қызметінің мазмұның (яғни
кәсіпкерлік қызмет субъектілері ретіндегі тараптардың өзара құқықтары мен
міндеттелерін) анықтау қызметі;
3кәсіпкерлік қатынастарды қалыптастыру қызметі (кәсіпкерлік қызмет
субъектілері шарт жасаса отырып, оның формасын, шарттарын түрін,
тараптардың құқықтар мен міндеттерін және т.б. өз қалаулары бойынша
айқындауға құқылы);
4 келісімге қатысушылардың шарт тәртібін сақтауын қамтамасыз ету
қызметі (міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етудің қосымша тәсілдерін
белгілеу жолымен және т.б). Бұл қызметтер барлық кәсіпкерлік шарттарға тән,
ортақ қызметтер болып табылады.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік берілген. АК-да,
заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған міндеттемеде, шарт жасасу
міндеті көзделген жағдайларды қоспағаңда, шарт жасасуға мәжбүрлеуге жол
берілмейді (АК-ның 380-бабының 1-тармағы).
Шарт еркіндігі туралы норма ҚР АК-ның 8-бабының азаматтар мен занды
тұлғалар өздеріне берілген азаматтық құқықтарды өз қалауынша пайдаланады
деген ережесіне негізделген.
Шарт еркіндігі АК-да бекімін тапқан кәсіпкерлік қызмет еркіндігімен
және тұтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен қызметтер пайдалануға
шарт жасасу еркіңдігіне құқығымен үйлестікте болады.
Егер ҚР АК сүйенетін болсақ онда 380-баптың ережесі мүлде жаңа,
себебі жоспарлы-бөлу экономикасында шарт еркіндігі болмады, барлығын
жоспарлы қорлар мен бөліп тарату анықтады, соларға сәйкес шарттар
жасалыңды. Шарттарда формальдық сипат болды, ең басты маңыздылық жоспарлық
актілерге берілді. Мұның барлығы заңнамада, оның ішіңде Азаматтық кодексте
мұқият реттелді.
Қазір шарт жасауға мәжбүрлеу айрықша жағдайларда ғана болуы мүмкін.
Міндетті түрде шарт жасасу туралы жалпы ережелер АК-ның арнайы бабында (АК-
ның 399-бабы) жинақталғанын көреміз.
Шарт жасасу міндеті АК-да, егер мұндай шарт жария шарт болса,
коммерциялық ұйым үшін көзделген (387-бап).
Міндетті шарттар арасында жария шарттардың орны бөлекше. Коммерциялық
ұйыммен жасалған және қызметінің сипатына қарай оған өтінішпен келетін
әркімге тауарларды сату, жұмыстарды атқару немесе қызмет көрсету жөнінде
оның міндеттемелерін белгілейтін шарт жария шарт деп аталады (бөлшек сауда,
көпішілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау, байланыс қызметін көрсету,
энергиямен қамтамасыз ету, медицина, мейманхана қызметін көрсету жөне т.б.)
Азаматтық кодексте көрсетілгендей 387-баптың мазмұнынан жария шарттың
белгілері туындайды:
1) оны коммерциялық ұйым жасайды;
2) коммерциялық ұйымның тауарлар сату, жұмыс орындау немесе қызмет
көрсету жөніндегі міндеттері белгіленеді;
3) ұйым, өз қызметінің сипатына қарай, бұл міндеттерді өзіне
жүгінген өр адамға қатысты жүзеге асыруға тиіс;
4) коммерциялық ұйым, заңнамада көзделген жағдайлардан басқа
реттерде, шарт жасасуда бір адамның алдында екінші адамға артықшылық беруге
құқылы емес.
Коммерциялық ұйым тұтынушыға тиісті тауар (жұмыс, қызмет) ұсынудан
өзіңде оңдай мүмкіңдік болмаған (дүкенде тауар жоқ, көлікте бензин жоқ және
т.б.) жағдайларда ғана бас тартуға құқылы. Оған мысал, бөлшек сауда
дүкенінде сатып алушы, егер сауда залында тауар бітіп қалса, сатушының
витринадағы тауарды алуын немесе қоймадан алып келуін талап ете алады.
Егер дәлелсіз бас тартса, шарт жасасу міндетті болған жағдайда, шарт
жасасудан бас тартқандағыдай салдар болады.
Тұтынушы тауар, жұмыс, қызмет көрсетуді ұсынуға мәжбүрлеу туралы және
содан келген зиянды өтеу туралы талаппен сотқа жүгінуге құқылы, сатып
алатын тауарын алып кетуге дайыңдаған көлікке кеткен шығынды өтеу; немесе
сондай тауарды басқа дүкеннен табу үшін шығарған шығынды өтеу, т.б.
Сатып алу-сату шартын жасасу міндеті жекешелендіру туралы жарлықтың
14-бабының 6-тармағында және Мемлекеттік сатып алу туралы Заңның 23-бабында
бекімін тапқан. Мемлекеттік мүлікті сатушы мен мемлекеттік мүлікті сату
жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы осындай шарт жасасуға міндетті.
Шарт жасасу міндеті еркімен қабылдаған міндеттемеден туындайтын
жағдайларға алдын ала шарт жасасу жатады.
Алдын ала жасалатын шарт бойынша тараптар алдын ала жасалатын шартта
көзделген жағдайларда мүлiк беру, жұмыс орындау немесе қызмет көрсету
туралы болашақта шарт (негiзгi шарт) жасасуға мiндеттенедi.
Мысалы, ҚР АК-ның 306-бабының 1-тармағына сәйкес, кепіл ұстаушыға
оның иеленуіне берілген кепілге салынған мүлікті сақтандыру міндеті шартпен
немесе заң актілерімен жүктелуі мүмкін. Кепіл берушінің пайдалануында
қалатын кепіл мүлкін сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Шарт еркіндігі принципі тараптардың заңдарда көзделген шартты да,
көзделмеген шартты да жасаса алатындығынан көрініс табады ҚР АК-ның 380-
баптың 2-тармағына сәйкес азаматтар және заңды тұлғалар шарт жасасуға
ерiктi. Осы Кодексте, заң құжаттарында немесе өз еркiмен қабылдаған
мiндеттемеде шарт жасасу мiндетi көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт
жасасуға мәжбүр етуге жол берiлмейдi.
Тараптар заңдарда көзделген шартты да, көзделмеген шартты да жасаса
алады
3. Кәсіпкерлік шарттың формасы мәмілелер мен шарттардың формасында
жататын жалпы ережелермен, сонымен қатар кәіспкерлік шарттардың көптеген
түрлерінің формасына жататын арнайы ережелермен реттеледі. Жалпы ереже
бойынша мәмiлелер ауызша және жазбаша нысанда жасалады (жай немесе
нотариалдық).
Заңдармен немесе тараптардың келiсiмiмен жазбаша (жай не нотариалдық)
немесе өзге белгiлi бiр нысан белгiленбеген мәмiле, атап айтқанда, олар
жасалған кезде атқарылатын мәмiлелердiң бәрi ауызша жасалуы мүмкiн. Мұндай
мәмiле адамның мiнез-құлқынан оның мәмiле жасау еркi айқын көрiнiп тұрған
ретте де жасалған деп саналады.
Жазбаша түрде жасалған шартты орындау үшiн жасалған мәмiлелер, егер
заңдарға қайшы келмесе, тараптардың келiсiмi бойынша ауызша жасалуы мүмкiн.
Азаматтық кодекстің 152-бабында мәмiленiң жазбаша түрлері
қарастырылған:
1) егер мәмiлелердiң жекелеген түрлерi үшiн заңдарда өзгеше арнайы
көзделмесе немесе iскерлiк қызмет өрiсiнiң әдеттегi құқықтарынан
туындамаса, мәмiлелердi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа,
кәсiпкерлiк қызмет үрдiсiнде жүзеге асырылатын;
2) мәмiлелердi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа, жүз
есептiк көрсеткiш жоғары сомаға;
3) заңдарда немесе тараптардың келiсiмiнде көзделген өзге де реттерде
жазбаша түрде жасалуға тиiс.
Егер iскерлiк қызмет өрiсiнiң әдеттегi құқықтарынан өзгеше туындамаса,
жазбаша түрде жасалған мәмiлеге тараптар немесе олардың өкiлдерi қол қоюға
тиiс.
Егер заңдарға немесе мәмiлеге қатысушылардың бiрiнiң талаптарына қайшы
келмесе, мәмiле жасау кезiнде қол қоюдың факсимилелiк көшiрме, электрондық
цифрлық қолтаңба құралдарын пайдалануға жол берiледi.
Екiжақты мәмiлелер әрқайсысына өзiн жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкiн.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс, электрондық құжаттар
немесе субъектiлердi және олардың ерiк бiлдiруiнiң мазмұнын айқындайтын
өзге де құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың келiсiмiмен
өзгеше белгiленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмiлеге теңестiрiледi.
Заңдармен және тараптардың келiсiмiмен қосымша талаптар белгiленуi
мүмкiн, оларға мәмiле нысаны, атап айтқанда, белгiленген нысанды бланкiге
жазу, мөрмен бекiту сәйкес келуге және оларда осы тараптарды орындамау
салдары көзделуге тиiс.
Шарт жасасудың кезеңдері. Азаматтық заңнамада белгіленгендей шарт
жасасу екі кезеңнен тұрады: шарт жасасуға ұсыныс (оферта) және ол ұсынысты
басқа тараптың қабыл алуы (акцепт). Ұсыныс жасаған тұлға оферент деп, ал
ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп аталады.
ҚР АК-ның 395-бабына сәйкес офертада біршама нышандар болуға тиіс.
Біріншіден, ол анық және тұлғаның шарт жасасуға аса ниеттілігін білдіруге,
екіншіден, мүмкіндігінше толық, яғни шарттың елеулі ережелерінің барлығын
қамтуға, үшіншіден, белгілі бір тұлғаның атына бағытталған болуы тиіс.
Егер ұсыныс жалпыламай жасалса (азамат "Караванда" пианиносын сатамын
деп хабарландыру береді), ол оферта емес, тек оферта жасауға шақыру.
Сондықтан, мұндай хабарландыру, оны жасаған адамға шарт жасасу міндетін
жүктемейді. Бұл ретте сол хабарландыруға үн қатқан адамдардың ұсынысы
оферта болады. Ал, түскен ұсынысты қабылдау-қабылдамау сатушының өзіне
байланысты.
Шарт жасасу қандай да бір тараптың міңдеті емес, офертаны олардың кез
келгені жібере алады.
ҚР АК-ның 395-бабы "оференттің байланыстылығы" ұғымын енгізді. Бұл
шарт өлі болмаса да, белгілі бір міндеттемелердің туындағанын білдіреді. Ол
адресат офертаны алған кезден акцеп немесе акцеп үшін белгіленген мерзім
өткен кезге дейін туындайды.
"Оферент байланыстылығы" ұғымынан "офертаның қайтарып алынбайтындығы"
ұғымы туындайды. Оферент офертамен байланыста болатын мерзім өткенше ол
офертаны қайтарып ала алмайды және оның ережелерін өзгерте алмайды. Бұл
ережені бұзу екінші тараптың офертаны қайтарып алудан көрген шығынын өтеу
міңдетінің туындауына әкеп соғады.
Сонымен қатар, офертаның қайтарып алынбайтындығы туралы ереже
диспозиттівтік болып табылады. Егер ондай мүмкіндік офертаның өзінде
айтылса не ұсыныстың мәнінен немесе ол жасалған жағдайдан ондай мүмкіндік
туындаса офертаны қайтарып алуға болады (395-баптың 3-тармағы).
АК-ның 395-бабының 4-тармағында оферта емес, тек офертаға шақыру
болып табылатын жарнама мен жария оферта арасындағы айырмашылық
көрсетілген. Жалпыламай жасалған ұсыныс пен барлығына және әркімге арнап
жасалған ұсынысты айыра білу керек.
Жария офертаны өзінің қызметінің сипаты жағынан мүмкіндігінше көп
адамға ұсыныс жасауға міндетті адамдар мен ұйымдар жасайды. Мысалы,
витринаға немесе сатып алушылар өзіне өзі қызмет көрсететін залға бағасы
көрсетілген тауарлар қойып қойған дүкен оферент болып саналады. Сол тауарды
сатып алуға үсыныс жасаған кез келген адам акцептант болып табылады.
Сондықтан, тауар тұрған кезде дүкен өз офертасымен байланысты болады және
тауарды сатудан бас тарта алмайды[61].
Тауар жаймада жоқ болса, сатушы оны витринадан алып сатуға міндетті.
Ұсынысты жария оферта деп тану үшін мынадай белгілер болуға тиіс:
олар 1) одан тұлғаның шарттық қатынастарға баруға ерікті екендігі сезілуі
тиіс; 2) ол шарттың барлық елеулі ережелерін қамтуы тиіс: 3) тұлғаның
шарттық қатынастарға еркімен баруы бұл ұсынысқа үн қатқандардың барлығына
қатысты болады.
Сонымен, егер дүкен қандай да бір тауардың бар екендігі жайында
жарнама берсе — ол офертаға шақыру; егер дүкен тауарын витринаға қойса — ол
жария оферта.
Оферта жолданған жақтың оны қабылдағаны туралы жауабы акцепт деп
танылады.
Акцептанттың өзінің офертамен толық және сөзсіз келісетіндігін
білдірген жауабы ғана акцепт деп саналады. Мысалы, акцептант өзіне
жолданған жобаға сөзсіз және өзгертусіз қол қояды. Шарт ережелерінен бас
тарту немесе өз ережелерін ұсыну, ережелерді өзгерту немесе оларға
толықтыру енгізу, келісімнің анықталмағандығы акцепт болып табылмайды, одан
шарт тумайды және ол не шарт жасасудан бас тарту немесе жаңа оферта
ұсынғандық болады.
Бұрынғы заңнамада үндемейтін акцепт арқылы шарт жасасуға жол берілген
еді, яғни, егер белгілі бір мерзім өткенше басқа тарап шарт жасасудан бас
тартатынын хабарламаса, шарт жасалды деп саналатын. 396-баптың 2-тармағы
кері жүреді: үндемей қою акцепт емес. Бірақ бұл норма диспозитивтік болып
табылады.
Мысалы, банктердің корреспонденттік есепшоттары бойынша есеп-қисап
операцияларын электрондық хабарламалар түрінде жүргізуді белгілейтін
банкаралық келісімдерде егер оңдай хабарлама келіп түскеннен кейін белгілі
бір мерзім өткенше корреспондент ол хабарламаға келіспейтінін білдірмесе,
ұсыныс қабылданған болып саналады делінген.
АК-ның 396-бабының 3-тармағына сәйкес акцепт ауызша немесе жазбаша
формадағы мәлімдеу немесе үндемедей қою түрінде ғана емес, конклюденттік
әрекеттер жасау, яғни тауарлар жіберу, қызмет көрсету, тиісті сомада ақша
төлеу және т.б. түрде де болады. Бірақ бұл әрекеттерден офертаны сөзсіз
қолдау сезіліп тұруы тиіс және бұл әрекеттер өзінің акцепті үшін оферта
белгілеген мерзімде жасалуы керек.
Оферта сияқты (395-баптың 2-тармағы) акцепт те, ол оферентке барып
жеткенше қайтарып алынуы мүмкін, оның акцептантқа еш салдары болмайды.
Мысалы, акцептант оференттен алған шарт жобасына қол қойып, оны почтамен
жібереді, бірақ кейін өзінің акцепттен бас тартатындығын оферентке
телеграммамен немесе факспен хабарлай алады.
Оферент акцептті алғаннан кейін шарт жасалған болып саналады, оны
шартты бұзудың жалпы ереже бойынша ғана тоқтатуға болады (АК-ның 401-404-
баптары).
Шарт жасасу тәртібі. Шарт жасау ұсынысы сол жерде бар контрагентке
тез жауап беруге болатын жағдайларда; ол жерде жоқ контрагентке жауап алу
үшін қалайда уақыт қажет болатын жағдайда жасалады. Мерзімі көрсетілген
ұсыныс ауызша да, жазбаша да жасалуы мүмкін. Жауап күтетін мерзімін
ұсынушының өзі анықтағандықтан (пианино сатып алыңыз, жауабын 2 апта
күтемін), ол сол мерзіммен байланып қалады, және өз ұсынысынан бас тарта
немесе оның мазмұнын өзгерте алмайды. Мерзім өткенге дейін ұсынысынан бас
тартса оферентке екінші тарапқа келген шығынды өтеу түрінде теріс салдар
келеді.
Жазбаша офертада акцепт үшін мерзім көрсетілмесе шарт жасалған болып
саналады, егер акцепті оферта жолдаған адам заңнамада белгіленген мерзім
аяқталғанша, егер ондай мерзім белгіленбеген болса — ол үшін жеткілікті
уақыт ішінде алған болса. Ал оферта акцепт үшін мерзім корсетілмей ауызша
жасалса, басқа тарап өзінің акцепті жайыңда тез мәлімдеген жағдайда шарт
жасалған болып саналады.
Оферта үшін тағайындалған мерзім (немесе ұсынысқа жауап алу үшін
қажетті уақыт) өткен жағдайда офертаның күші жойылады, оферент өз ұсынысы
бойынша міндеттемеден босанады. Сондықтан, ұсыныс алған адам тағайындалған
мерзім өткеннен кейін ұсынысты қабылдауға шешім етсе, ол енді акцептант
емес, жаңа оферент болады. Жаңа құкықтық қатынастар туындайды, оған шарт
жасасудың жоғарыда қарастырылған барлық ережелері таралады.
АК-ның 397-бабының 3-тармағыңда жауаптың кешігуі акцептанттың
кінәсінен емес, уақтылы жіберілген жауапты дер кезіңде жеткізбеген байланыс
бөлімінің кінәсінен болған жағдай баяндалады. Бұл ретте оференттің де,
акцептанттың да кінәсі жоқ, сондықтан заң екі тараптың да мүдделерін
қорғайтын шаралар қарастырған.
Оферент, жауап ала алмағаңдықтан, басқа адаммен шарт жасасуы мүмкін.
Ол оның құқығы, себебі оферент өз ұсынысымен байланып тұрған жоқ. Ал,
жауапты дер кезіңде жіберген акцептант та, мерзімнің өтіп кеткенін білмей,
шартты орыңдау үшін өз тарапынан әрекет жасауы мүмкін (көлік дайындауы,
басқа зат іздеуді тоқтатуы және т.б.) Сондықтан оферент жауаптың кешігіп
келгеңдігі туралы оған тез хабар беруге тиіс. Егер оферент мұны істемесе
жауап кешіккен деп саналмайды, яғни шарт жасалған болып табылады, және
шартты орыңдаудан бас тартса оферент акцептантқа келген шығыңды өтеуге
міндетті.
Шарт жасасу процедурасы екінші тараптың (акцептанттың) ұсынысты
оферент белгілеген ережелер бойынша ғана қабылдауын көздейді. Егер ол
ережелерді акцептант қабылдамайтын болса шарт жасалмаған болып табылады,
барлық процедура қайта басталады. Сондықтанда ережеге қаңдай да бір өзгеріс
енгізу жаңа ұсыныс жасау болып табылады. Алғашқы оферент акцептантқа
айналады, жаңа ұсынысты қабылдауға да, шарт жасасудан бас тартуға да оның
құқығы бар, немесе ол жаңа ұсыныс жасап қайтадан жаңа оферентке айнала
алады. Ол шарт жасалғанша немесе тараптар өздерінің бос әурешілігін
түсінгенше жалғаса береді.
Шарт жасасатын жер. Егер шартта оны жасасатын жер көрсетілмесе, шарт
азаматтың тұрғылықты жеріңде немесе оферта жіберген заңды тұлғаның
орналасқан жерінде жасалған болып танылады (АК-ның 398-бабы).
Шарт жасасқан жерді анықтаудың сыртқы экономикалық шарттар жасасқаңда
маңызы зор. Мұңдай жағдайларда заң, әдетте, егер келісімде басқадай
көрсетілмесе, мәміле формасының ол жасалған жердің құқығына бағынатындығын,
ал тараптардың құқықтары мен міндеттерінің мәміле жасалған жердің құқығы
бойынша анықталатындығын белгілейді.
Азамат тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның тұрғылықты
жері деп танылады.
Заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған
жері болып табылады.
Азаматтық заңнаманың негізгі принципі шарт бостаңдығы болғанмен, АК-
да және басқа заң актілерінде тікелей көзделсе ғана шартты міндетті түрде
жасасу мүмкіндігі АК-да қарастырылған.
Мұндай жағдайлар кеп емес. АК-да белгіленгендердің ішінен жария
шартты және алдын ала шартты атауға болады. Өзге заң актілерінде
белгіленген жағдайлар ішінен мемлекеттік кәсіпорындардың мемлекеттік
тапсырысты орындауын алуға болады (Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықтың
13-бабы).
АК-ның 399-бабына сәйкес, міңдетті түрде шарт жасасудың екі нұсқасы
бар: шарт жасасу акцептант үшін міндетті болғанда; шартжасасу оферент үшін
міндетті болғанда.
Бірінші нұсқада шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап екінші
тараптан оферта алғаннан кейін, сол алған күннен бастап отыз күн ішінде
екінші тарапқа акцеп туралы, не одан бас тарту туралы, немесе офертаның
өзге жағдайлардағы (шарт жобасына пікір қайшылығы хаттамасы) акцепті
жайында (шарт жобасы) хабар жіберуге тиіс.
Оферта жіберген тарап, бұл жағдайда, шарт жасасқанда туындаған пікір
қайшылығын ондай хабар алғаннан кейін отыз күн ішінде немесе акцент мерзімі
өткеннен кейін сот қарауына беруге құқылы.
Екінші нұсқада, егер шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап
жолдаған шарт жобасына отыз күндік мерзім ішінде оған деген қайшы пікірлер
хаттамасы алынса, онда бұл тарап пікір қайшылығы хаттамасын алғаннан бастап
отыз күн ішінде басқа тарапқа шартты оның редакциясында қабылдағаны туралы
не пікір қайшылығы хаттамасын қабылдамағаны жайында хабар береді.
Пікір қайшылығы хаттамасы қабылданбаса не оны қараудың нәтижесі
жайыңда хабар алынбаса, пікір қайшылығы хаттамасын жолдаған тарап шарт
жасасу кезінде туындаған пікір қайшылығын соттың қарауына жіберуге құқылы.
Акцепттің пікір қайшылығы хаттамасын жасауы немесе пікір қайшылығын
сот қарауына беруі үшін АК-ның 399-бабында белгіленген мерзімдер бірдей
(отыз күн). Бұл мерзімнен шатасуға жол бермейді. Сонымен қатар бұл жоғарыда
аталған барлық әрекеттерді жасау үшін, ақылға қонымды мерзім.
Бұл мерзімдер императивтік емес. Шарттардың кейбір түрлері үшін
заңнамада, ал кейбір жағдайларда — тараптардың келісімімен өзге мерзімдер
белгіленуі мүмкін.
Шарт жасасуға міндетті тарап оны жасасудан жалтарса, екшші тарап оны
мәжбүр ету туралы және оған шығындарды төлеттіру туралы талап қойып сотқа
жүгінуге құқылы (АК-ның 399-бабының 4-тармағы).
Бірақ, кейбір жағдайларда бұл ережеден ауытқу бар. Ресейдікіне
қарағанда Қазақстанның Азаматтық кодексінде алдын ала шарт жасасқан тарапты
негізгі шартты жасасуға мәжбүрлеу көзделмеген. Екінші тарап тек шығынның
өтелуін ғана талап ете алады.
Шығындарды өтеу, АК-ның 9-бабының 4-тармағының және 350-бабының
ережелері бойынша жүргізіледі.
Жалпы ереже бойынша шарт жасасу кезінде туындаған пікір қайшылықтарын
тараптардың өздері шешеді, оларды соттың қарауына бермейді. Егер ол
қайшылықтарды тараптардың өздері шеше алмаса шарт жасалмаған болып
саналады, тараптар арасындағы қатынас тоқтайды.
АК-ның 400-бабына сәйкес шартқа дейінгі дауларды сотта қарауға
болатын тек екі жағдай бар:
шарт жасасудан бас тартушы тарап үшін шарт жасасу міндетті болғанда
(АК-ның 399-бабының 2-3-тармақтары);
пікір қайшылығын сот (мемлекеттік немесе төрелік) қарауына беру
жөнінде тараптардың келісімі болса. Мұндай келісім пророгациялық немесе
төрелік деп аталады.
Пікір қайшылығы сотта қаралғаңда, шарттың тараптар келісе алмаған
ережелерін сот анықтайды. Ол шешімге тараптар бағынуға тиіс.
Шарт алдындағы даулар бойынша сот шешімдері мәжбүрлеп орындату
жөнінде ешқандай әрекеттерді керек етпейді, онда тек құқық құрушы маңыз
бар.
Шартты өзгертудің және бұзудың негіздері. Шартты өзгерту дегеніміз —
оның мазмұнын құрайтын бір немесе бірнеше ережелердің өзгеруі.
Шартты бұзу дегеніміз толықтай немесе ішінара орындалмаған шартты АК-
ның 367-377 баптарында көзделмеген (міндеттемелердің тоқтауы) негіздер
бойынша мерзімінен бұрын тоқтату.
АК-ның 401-бабында шартты өзгертудің және бұзудың үш нұсқасы
көзделген: тараптардың келісуі бойынша; соттың шешімі бойынша; шартты
толықтай немесе ішінара орындаудан біржақты бас тартудың нәтижесіңде.
Тараптардың келісуі шартты өзгертудің және бұзудың шарт бостандығы
принципінен туындайтын қалыпты және ең қолайлы тәсілі болып табылады.
Шартты өзгертудің және бұзудың барлық қалған тәсілдері (сот тәртібіңде,
орындаудан біржақты бас тарту) АК-да, басқа заң актілерінде және шартта
көзделген жағдайларда ғана қолданылуы мүмкін.
Сот шешімі бойынша шартты бұзу тараптардың біреуінің талабы бойынша
жүргізіледі. АК-ның 401-бабының 2-тармағында шартты бұзудың екі негізі
келтірілген. Оның біреуі — шарттың едәуір дәрежеде бұзылуы, яғни шарттың
бұзылуынан екінші тараптың шарт жасасу кезінде үміт артуға құқылы
болғанынан едәуір дәрежеде айырылып қалатындай шығынға ұшырауы. Мысалы
тапсырыс беруші шарт жасасқан кезде құрылыс объектісінің уақтылы және
сапалы тұрғызылатындығына үміт артқан, бірақ мердігер құрылыс жұмыстарын
жүргізгенде жобаның өрескел бұзылуына жол берген.
Шарттардың кейбір түрлері үшін заңнамада елеулі деп танылатын нақты
бұзушылықтар белгіленген.
Мысалы, АК-ның 476-бабына сәйкес тауар жеткізіп беру шарты үшін
кемшілігі бар сапасыз тауарлар жеткізіліп, ол кемшіліктерді сатып алушы
үшін қолайлы мерзімде жою мүмкін болмаса; тауар жеткізу мерзімдері неше
қайтара бұзылса; тауарларды төлеу мерзімдері неше қайтара бұзылса шарт
елеулі бұзылған боп саналады. Екінші жағдай — АК-да, басқа заң актілерінде
немесе шартта мұндай жағдайларды белгілеуге мүмкіндік беру. Мысал ретінде
АК-ның 389-бабының 2-тармағын келтіруге болады, онда шарт ережесінде өзіне
залал келетін баптар болса қосылған тараптың шартты бұзуды талап ету құқығы
көзделген.
Басқа заң актілерінің ішінен, мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы
Занды атауға болады, оның 103-бабында мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын
үй жалдау шарты жалға беруінің талабы бойьшша, Тұрғын үй қатынастары туралы
Заң негізінде ғана бұзылады делінген (егер үй бұзылуға жатса, егер жалдаушы
оны ұдайы бүлдіріп немесе қирата берсе және т.б.)
Шартты орындаудан бір жақты бас тартуға, егер ол АК-да, заң
актілерінде немесе шартта тікелей көзделгенде ғана, жол беріледі (АК-ның
404-бабының 1-тармағы). Бұл ереже 273-баптың заңнамада немесе шартта
көзделгеннен басқа реттерде міндеттемені орындаудан біржақты бас тартуға
жол бермейтіндігі туралы нормаларына негізделген.
АК 273 және 404-баптардың редакцияларындағы алшақтықтарды атай кеткен
жөн: 273-бапта заңнама жайында, ал 404-бапта заң актілері жайында айтылған.
Бұл ретте "заңнама" терминін қолданған дұрыс болар, себебі мұндай жағдайлар
тек зандармен ғана емес, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарымен
де, Үкіметтің қаулыларымен де белгіленуі мүмкін[4].
Назар аударарлық бір жағдай - АК-да "шартты орыңдаудан бір жақты бас
тарту" және "шарттан бас тарту" терминдері бір мағынада қолданылады.
404-баптың 2-тармағыңда шартты орындаудан біржақты бас тартуға жол
берілетін мынадай жағдайлар белгіленген:
1) шартқа негізделген міңдеттемені орындау мүмкін болмаса (374-бап);
2) белгіленген тәртіпте екінші тарап банкрот деп танылса;
3) шарт жасалғаңда негізге алынған мемлекетгік орган актісі өзгерсе
немесе күшін жойса.
Шарттан тараптың бір жақты бас тартуға құқығы АК-ның шарттардың
кейбір түрлеріне арналған бірқатар баптарында көзделген. Бұл, көбіне,
орыңдалуы борышкердің немесе несие берушінің жеке басымен тығыз байланысты
шарттар (тапсырма шарты, ақылы қызмет көрсету, банк есепшоты және банк
салымы, жолаушылар тасымалдау шарттары).
Шарттан біржақты бас тартуға жол берілетін жағдайлар басқа заң
актілерінде де көзделген.
Мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 102-бабына сәйкес
мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй жалдаушы жалдау шартын кез келген
уақытта бұзуға құқылы (отбасының кәмелетке жеткен мүшелерінің келісімімен).
Тұрғын үй жалдау шартын тұрғын үйді жалдаушы, тіптен жалға берушіні
хабардар етпей-ақ, өзінің шартты бұзғаңдығын растайтын конклюденттік
әрекеттер жасау жолымен бұза алады. Тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 102-
бабының 2-тармағына сәйкес жалдаушы және оның отбасы мүшелері басқа жаққа
тұрғылықты тұруға кетсе тұрғын үйді жалдау шарты олар кеткен күннен бастап
бұзылған болып саналады.
Бәлкім, тұрғын үй жалдау шартын жалдаушының бір жақты бас тарту
жолымен бұзуына АК-ның 404-бабы 4-тармағының "шартты орыңдаудан бір жақты
бас тартылған жағдайда бір тарап бұл туралы екінші тарапты бір айдан
кешіктірмей ескертуге тиіс" деген ережесі қолданылмайды.
Шарт мерзімі көрсетілмей жасалса да шартты орыңдаудан біржақты бас
тартуға жол беріледі. (404-баптың 3-тармағы).
Бұл ретте біржақты бас тартудың барлық жағдайларына қатысты жалпы
ереже: ол жайында екінші тарапты бір айдан кешіктірмей ескерту туралы талап
сақталуы тиіс (404-баптың 4-тармағы).
Шартты орындаудан біржақты бас тарту шарттың бұзылуына немесе
өзгеруіне әкеп соғатын зандық факты болып табылады. Бұл ретте шартты бұзу
немесе өзгерту үшін сотқа жүгінудің қажеті жоқ. Бірақ екінші тарап, егер
мұндай біржақты бас тарту негізсіз деп тапса, сот арқылы дауласуға құқылы.
Шартты өзгерту және бұзу тәртібі және олардың салдарлары.
Шартты өзгерту және бұзу тәртібі туралы келісім, егер зандардан,
шарттан немесе іскерлік айналым дағдыларынан өзгеше туындамаса, шарт
жасалған формада жасалады (АК-ның 402-бабының 1-тармағы).
Шартты өзгерту немесе бұзу жөніндегі ұсыныстан екінші тараптың бас
тартуы алынғаннан кейін, не ұсыныста көрсетілген немесе зандарда не шартта
белгіленген мерзімде, ал ондай мерзім болмаған кезде отыз күн мерзімде
жауап алынбағаннан кейін ғана тарап шартты өзгерту немесе бұзу туралы
талапты сотқа мәлімдей алады (АК-ның 402-бабының 2-тармағы).
Шартты бұзудың және өзгертудің салдарлары әртүрлі: егер шарт
бұзылғаңда тараптардың міндеттемелері тоқтаса, ал шарт өзгергеңде олар
өзгерген түрде сақталады (403-баптың 1- жөне 2-тармақтары).
АК-ның 403-бабыңда шарттың бұзылуын шартты заңсыз деп танудан айыруға
мүмкіңдік беретін ережелер келтірілген:
- шарт өзгерген немесе бұзылған жағдайда міндеттемелер алдағы
уақытта, тараптар келісім жасаған немесс сот шешімі заңды күшіне кірген
кезден бастап тоқтайды; шарт заңсыз деп танылғанда зандық салдар
туындамайды, шарт ол жасалған кезден бастап заңсыз деп танылады (154-баптың
8-тармағы);
- шарт өзгергеңде немесе бұзылғанда тараптар шарт өзгерген немесе
бұзылған кезге дейін өздерінің орындағандарын қайтару жөнінде талап қоя
алмайды, шарт заңсыз деп танылса әр тараптың шарт бойынша алғанды басқа
тарапқа қайтарып беруі жалпы ереже ретіңде белгіленген (АК-ның 157-бабының
3-тармағы).
Шарт өзгергенде немесе бұзылғаңда пайда болған шығындар барлық
жағдайларда бірдей өтелмейді, ол үшін шарттың бұзылуына немесе өзгеруіне
тараптардың біреуінің шартты едәуір бұзуы себеп болуы тиіс (АК-ның 403-
бабының 5-тармағы).
Тараптар шарттың күшін жаңа мерзімге ұзартуға құқылы. Шарттың күшінде
болу мерзімін ұзарту іс жүзіңде жаңа шарт жасалғанын білдіреді. Сондықтан
ол АК-ның 397-бабының шарт жасасу тәртібіне арналған ережелері бойынша
жүргізіледі. Яғни, шарт мерзімін ұзарту үшін бір тарап екінші тарапқа
оферта жіберуге, ал ол тарап сол офертаны акцептеуге тиіс.
Шарттың күшінде болу мерзімін ұзартуды шартты жаңа мерзімге
пролонгация жасаудан ажырату керек, соңғы жағдайда шарттың күшіңде болу
мерзімі өткеннен кейін шарттың күшіңде болуы өзінде көзделген мерзімге
өзінен өзі ұзарады. Егер шарттың өзіңде тікелей көзделсе ғана шартты
пролонгация жасауға жол беріледі.
Тақырып:Кәсіпкерлік саладағы шарттардың түрлері
Сатып алу сату шарты ережелері және оның түрлері.
Сатып алу сату шарты бойынша бір жақ (сатушы) екінші жақтың (сатып
алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне, жедел (оралымды) басқаруына
белгілі бір мүлікті (тауарды) беруге міндеттенеді, ал сатып алушы оны
қабылдап алып, оның ақысын (белгілі бір ақшалай соманы) төлеуге
міндеттенеді.
Қазіргі кезде сатып алу - сату шарты, оның: көптеп және бөлшектеп
(жекелеп) сатып алу - сату, жеткізілім, энергиямен жабдықтау, келісім
жасасу шарттары сияқты түрлеріне қатысты, тектік ұғым ретінде
қарастырылады. Ал бөлшектеп (жекелеп) сатып алу- сату шартының келесі
түрлері болады: үлгілер бойынша сату, несиеге сату, автоматтар арқылы сату,
жеткізіп беру тәсілімен сату және т. б.
Азаматтық құқықтың ерекше бөлімінің барысында, шарттар мен
міндеттемелердің жеке түрлерін сипаттауда бұл міндеттеме түрлерінің
анықтамасын, олардың затын (нысанасын), өзге шарттық міндеттемелерден
айырмашылығын білу; және бұл міндеттемелер түрлерінің пайда болуына
әкелдіретін барлық шарттарды атап, сипаттап өту қажет болады. Бұл
шарттардың әр түрін сипаттау кезінде, жауап келесі үлгіде беріледі: шарттың
ұғымы; жақтардың атаулары; әр шарттын субъектілеріне қойылатын талаптар;
нақтылы немесе консенсуалды, ақылы немесе ақысыз, екі жақты міндеттейтін
немесе бір жақты міндеттейтін, мерзімді әлде мерзімсіз бе және қандай
нормативтік құқықтық актілермен реттелетіні аталады. Осыдан кейін жақтардың
құқықтары мен міндеттерінің, олардың жауаптылығының сипаттамасы беріледі.
Сатып алу сату шарты бойынша бір жақ (сатушы) екінші жақтың (сатып
алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне, жедел (оралымды) басқаруына
белгілі бір мүлікті (тауарды) беруге міндеттенеді, ал сатып алушы оны
қабылдап алып, оның ақысын (белгілі бір ақшалай соманы) төлеуге
міндеттенеді. Шарт жақтары (тараптары) – сатушы және сатып алушы болады.
Олар әрекет қабілеттілігіне қарай кез келген жеке немесе заңды тұлға және
мемлекет де болады. Шарттың заты (нысанасы), азаматтық айналымнан
алынбаған кез келген мүлік (тауар) және мүліктік емес құқық болады (АК 406
б. 4 т.). Айналымы шектеулі мүлік, тек арнайы рұқсат (лицензия) бойынша
сатылады. Шарт консенсуалды, екі жақты міндеттейтін және ақылы болады.
Шарттың елеулі жағдайларына тауардың атауы және саны жатады (АК 407 б. 3
т.). Сатып алу - сату шарттарының кей бір түрлері ҚР АК 25–ші тарауымен
қоса арнайы заңдармен: ҚР Тұтынушылар құқықтарын қорғау туралы Заңымен
т.б. заңдармен реттеледі.
Шарт консенсуалды болғандықтан, жақтардың құқықтары мен
міндеттері де, олар заң қажет ететін нысанда келісімге келген уақытта пайда
болады. Сатушының міндеттеріне: затты оның барлық құжаттарымен,
саймандарымен, тиісті сапасы мен санында, ассортиментінде, қапталған
түрінде және үшінші жақтардың талап етуінен босатылған түрде беру болып
табылады (АК 408 б.). Сатушымен тауарды беру міндетін орындау уақыты
жөнінде, ерекше атап өткен жөн болады (АК 410 б.). Шарт, бар тауарды беру
жөнінде де және болашақта, жасалғаннан кейін немесе сатып алғаннан кейін,
болатын тауарды беру жөнініде де жасалуы мүмкін (АК 407 б. 2 т.). Сатып
алушының міндеттері: тауарды қабылдап алудан және қажет болған жағдайда, ол
жөнінде қолхат беруден және тауарды қабылдап алу жөнінде акт жасап
толтырудан тұрады. Сатып алушының ең негізгі міндеті сатып алу ақысын төлеу
болады (АК 439 б.). Кей бір жағдайларда сатып алушыға, тауарды сақтандыру
және сатушыны шарттың тисті дәрежеде орындалғаны жөнінде ескерту міндеттері
жүктеледі. Жақтардың құқықтары қарсы жақтың міндеттеріне сәйкес келеді.
Мысалы, сатушының тауарды беру міндеті, сатып алушының тауарды тиісті сапа
мен санында, барлық саймандары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz