Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың педагогикалық – психологиялық сипаты
МАЗМҰНЫ
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------3-5
I БӨЛІМ. ОҚУШЫЛАРҒА ЕҢБЕК ЖӘНЕ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІН БЕРУДЕ ХАЛЫҚ
ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ОЗЫҚ ҮЛГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық
педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың педагогикалық – психологиялық
сипаты----------------------------- ----------------------------------- -5-20
1.2. Оқушыларға еңбек және ден әрбиесін беруде халық педагогикасының
элементтерін пайдалану жолдары--------------------------20 -28
II БӨЛІМ. ОҚУШЫЛАРҒА ЕҢБЕК ЖӘНЕ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІН БЕРУДЕ ХАЛЫҚ
ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ОЗЫҚ ҮЛГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Халық педагогикасының озық үлгілерін еңбек және дене тәрбиесі
сабақтарында қолдану---------------------------- ----------------------------
--------28-38
2.2 Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық педагогикасының
озық үлгілерін пайдаланудың әдіс-тәсілдері--------------------- ------------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
--38-53
2.3 Сабақ үлгілері.-------------------------- ----------------
---------------53-57
ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
--58-59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР------------------------- ---------------60-61
Кіріспе
Халықтық педагогиканың саласы мол мазмұны бай. Оны халқымыз үзбей
тәлім-тәрбие ісіне пайдаланып келеді. Ұлтымыздың ұлағатты дәстүрлерін
келешекте де кеңінен пайдаланып, тәрбие ісіне арқау ету-борышымыз. Ең
әуелі ата-аналар мен жанұя ересектері мектеппен тығыз байланыс жасай
отырып, үй ішінде халықтың педагогиканы дамытып, баланың өзіне батырлар
жырын оқып, пікірлесіп, аңыз әңгімелерден үзінділер, айтқызып,
жаңылтпаштар айтысып, ой өрісін кеңейтіп, тілін ширатып, жұмбақ айтысып,
жұмбақты көп айта алғанға ұпай жинатып, не сыйлық ұсынып санамақтар айтып,
оны шешеуден мүдірмеген баланы мадақтап, мақал-мәтел жаттаудан озған
балаға құрмет көрсетіп, шешендік сөздеді жаттатып, ұлттық дәстүрлерді талап
ете білу керек. Халықтық ойындрды, әсіресе қуыршақ ойынын театрландырып,
үй ішіне ата-ана ұйымдастыра білсе, үлкен тәрбиелік жұмыстарды атқарған
болар еді. [1]
Қазақ халық педагогикасының қайнар – бұлағы біздің заманымызға
дейінгі дәуірден бастау алады. Ұлттық мәдениеттің тегі сол ұлттың ұлт болып
қалыптаспай тұрған кезінен бастап-ақ жеке ұлыстардың ұрпағын тәрбиелеуден
туындағаны белгілі.
Елбасы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында Біз Қазақстанның барлық
азаматтарының отаншылдық сезімімен өз еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін
дамытуға тиіспіз дегені мәлім. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Білім
туралызаңында да Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр-салтын оқып үйрену
үшін жағдайлар жасау бірінші кезектегі міндеттердің бірі деп атап
көрсетілген. Халықтық тәрбие, ол ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып,
бірге дамып келе жатқан көне тарихи жүйеге жататыны кімге болса да аян.
Қазақтың жазу мәдениеті арқылы белгілі болған ұлттық
педагогикалық ойлардың тарихы ертедегі тас жазулардан басталады. Одан
кейінгі қолжазба, баспа арқылы бізге жетіп, оқу жазу үрдісімен,
этнопедагогиканың арқауы болған тәлімдік ойлар тарихи өзектестігімен
ұлттың педагогикаың дамып, ғылым болып қалыптасқанын көрсетеді.
Егеменді еліміздің пердесі ашылмай, шіркеуленіп келген ұлттық
тәрбиесі жиырмасыншы ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап, еркін қолға
алынды да, көптеген оқыту бағдарламалары мен оқу құралдары пайда болды.
Ғалым Оразбекова ”Имам және инабат” деген кітабында имандылық-ұлттық
тәрбиенің негізі деп көрсетіп, қазақ халық педагогикасының бір қайнар
көзін ашты. М.Оразаев, М.Смайлова сияқты педагогтар ”Қазақ халқының салт-
дәстүрлері” деген кітап жазып, қазақ халық педагогикасының салт-дәстүрге
байланысты саласын айқындады. Профессорлар Қ.Жарықбаев пен Ә.Табылдиев
”Әдеп және жантану” оқулығын жазып, қазақ этнопсихологиясы мен
этнопедагогикасы ғылымының негіздерін айқындады. Ғалым С.Ғаппасв ”Ізгілік
әліппесі”, ”Халық педагогикасының негіздері” деген еңбектерінде қазақ
этнопедагогикасының ғылыми-медициналық және танымдық ерекшеліктерін
дәлелдеді. Ә.Табылдиев ”Қазақ халқының педагогикасы және тәрбие” атты
еңбегінде қазақтың ауыз әдебиетімен салт-дәстүрлерінің тәрбиелік мәнін
ашып берді. [2]
Диплом жұмыстың мақсаты: Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде
халық педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмыстың нысаны: Оқу тәрбие - үдерісі
Зерттеу жұмыстың міндеттері: - Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін
беруде халық педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың жолдарын
қарастыру.
Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық педагогикасының озық
үлгілерін пайдалану.
Оқушыларға еңбек және ден әрбиесін беруде халық педагогикасының
элементтерін пайдалану.
Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық педагогикасының озық
үлгілерін пайдаланудың әдістемесін қарастыру.
Зерттеу жұмыстың әдістері:
Диплом жұмысы екі бөлімнен пайдаланған әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады
I бөлім. Оқушыларға еңбек және дене тәрбиесін беруде халық педагогикасының
озық үлгілерін пайдаланудың теориялық негіздері.
1.1. Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық
педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың педагогикалық – психологиялық
сипаты.
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің
тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиялық
бағдарламасында Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде, атты
еңбектерінде: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар
көзі болып келеді. Өзінің тарихи мәдени тамырларына қайта оралу - бұл,
әрине оң үрдіс.. Қазақстанда ұлттық тілді, мәдениетті, экономиканы...
дамытуға барынша қолдау жасап отыр, - деген сөзі осының айғағы [3].
Ұлттық мектептің үлгісін жасаудағы қажеттіліктердің бірі -
қазақтың дәстүрлі рухани мәдениетінің тәрбиелік мүмкіндіктерін
жас ұрпақтың тілін дамытуда, еңбек және дене тәрбиесін беруде тиімді
пайдалану. Халықтың бай тарихын, мәдени құбылыстарының сан-қилы
ерекшеліктерін білмей, бүгінгі тәрбие жүйесін қалыптастыру мүмкін емес
Сондықтан болашақ ұрпағымызды заманның талабы мен сұранысына қарай
шынайы ұлттық тұлға болып қалыптасу үдерісінде қазақ тәлім-тәрбиесі мен
ұлттық әдет - ғұрыптарының асыл мұрасын ,озық үлгілерін пайдалана білу
бүгінгі тәрбие мәселесінде маңызды орын алады.
Халықтық педагогика дәуірдің небір қатал сынынан өтіп, жаңарып, шым
болаттай тіршілік тынысы және салт-дәстүрлері мен біте қайнасып, бірге
жасалып келе жатқан қазына.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың
бірі. Халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры деп
қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді, азады. Еңбек ету арқылы
адамның көзқарасы, эстетикалық сезімі, ақыл-ой деңгейі дамып жетіледі.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ертеден-ақ ата-ана парызы,
бүкіл халық міндеті болған. Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады.
Адам өзінің жан дүниесін, тән сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына
назар аударады. Сол себептен де баланы ерте бастан еңбекке ертеден
тәрбиелеу жанұяның қасиетті борышы. Жас ұрпақты еңбекке тәрбиелеу халық
ауыз әдебиетінің өзекті мәселелері ретінде де жырланды.
Жас ұрпақты халқымыз жалпы еңбекқорлыққа тәрбиелей отырып, "он
саусағынан өнер тамған" нақты кәсіп иесі болуды. "Еңбекке үйренем десең,
ерінбе, өнерге үйренем десең жиренбе", "Еңбек елдің көркі", деп халық
мақалдарында насихаттап отырған. Бұл мақал-мәтелдердегі сөздерде еңбектің
тәрбиелік рөлінің зор екенін, еңбек дағдысын бала бойында қалыптастыруға
жігерліктің қажет екенін нақты түсінген.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі әр азаматтың өмірде өз орнында
толық күш-жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін
қосуы, еңбекке адал, саналы қатынасу, қоғамның өмір салтының алғы шарты
болып табылады. Ол үшін әрбір адам еңбекке лайықты тәрбиелеу керек,
мектептегі еңбекке тәрбиелеу – тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.
Ал, еңбекке тәрбиелеу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға
пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы, оқуға деген саналы көзқарасты
қалыптастырудың, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік жағынан
қалыптастырудың негізгі кезі болып табылады.
Мектепте оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің басты міндеттерінің бірі
біріншіден – еңбекке сүйіспеншілік пен және еңбек адамдарына құрметпен
қарау.
Екіншіден, оқушыларды қазіргі қоғамдағы халық шаруашылығының әртүрлі
салаларындағы атқарылатын еңбектің, еңбек түрлерімен таныстыру, еңбекке
тәрбиелеудің жалпы міндеттері, алуан түрлі және жеке міндеттерді орындау
арқылы іске асырылып отырады. Олар: балаларды еңбекке психологиялық және
практикалық тұрғыдан даярлау, оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру,
оқушылардың еңбекке ынтасы мен қабілетін дамыту.
Оқушыларды еңбекке психологиялық, практикалық тұрғыдан дайындау – бұл
қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын
қалыптастырып тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындай
білуге үйрету. Бұл өте күрделі процесс – мұнда оқушылардың әдеті, сезімі
қалыптасады.
Еңбек етуге әдеттену – бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адамгершілікті адам тәрбиесінің жоғарғы деңгейі, еңбек процесін құштарлық
еңбек етуге әзірлік, жұмысты істеп білу деді Н.Крупская – демек өз күшіңді
және басқалардың жағдайын есептей білу. Ең бастысы балаларды еңбекке
даярлауды 1-сыныптан, ал отбасында балалық шақтан бастау, оларды еңбек
түрлеріне қатыстыра отырып еңбектің адамды қайратты және бақытты
ететіндігіне сенімін күшейту, қалыптастыру. Еңбектің мәні, еңбектің рөлі,
еңбексіз ешнәрсе өздігінен істелінбейтіндігі туралы халық мақал-мәтелдері
арқылы әрбір сөз мағынасына ұғындыру [4].
"Ердің атын еңбек шығарар", "Еңбегің қатты болса, татқаның тәтті
болады", "Еңбек етте міндет ет", "Еңбек еткен емеді, еңбексіз не өнеді",
"Жалқауға жан жуымас, жалқауға мал құралмас", "Еңбексіз тапқан мал есепсіз
кетеді", "Ексең егін, ішерсің тегін", "Еріншектің ертеңі бітпес", "Жалқау
жыламсақ келеді", т.б. еңбек туралы мақал-мәтелдер, нақыл сөздер көптеп
саналады. Оқушылардың ұжымдық еңбекте дағдыларын қалыптастырудың маңызы өте
зор. Ұжымдық еңбекте балалардың қабілеттері арта түсіп, дарындылығы толық
ашыла түседі. Ұжымдық еңбекте тәртіп, мінез-құлықтық әдеттері, дағдылары
қалыптасып отырады. Бұндай еңбек ете білуде оқушылардың достық, жолдастық
өзара көмек және жауапкершіліктері нығая түседі. Егер ұжымдық еңбектің
дағдылары оқушылардың бойында дұрыс қалыптасса, ол мектеп бітіргеннен кейін
де ары қарай ұжымдық қатынастың нормаларын өз бойында дамытып отырады.
Бала бойында еңбек мәениеті дағдыларын қалыптастыру басты
мәселелердің бірі. Еңбек мәдениетінің көрсеткіші, атқарылатын жұыстың
сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына,
түрлі материалдарға ұқыптылықпен қарау.
Оқушылардың ынтасын және қабілетін дамыту, еңбек тәрбиесіндегі жеке
міндеттердің бірі. Халық шаруашылығында атқарылатын жұмыстардың көбісі,
әсіресе өндіріс орындарында жұмыстарды автоматты түрде (роботтар) атқару
жұмыстары, ол жұмыстардың кәзіргі кезде электроникамен байланысты екендігі,
оның үстіне қазіргі кезде барлық жұмыс салалары компьютерлік технологиямен
атқарып жатқандығы белгілі. Сондықтан бұл жұмыстарды орындау үшін барлық
мамандардан жоғары техникалық сауаттылықты талап етеді. Сол себептен
кәзіргі кезде жалпы білім беретін мектептерде, оқу орындарында оқыту мен
тәрбие жұмысының барысында оқушылар мен студенттердің ынтасын арттыру,
олардың ғылыми техникалық білімді берік игеруге және тәрбиелеу қажеттігі
туып отыр.
Осы бағытта жүргізілген оқу-тәрбие жұмысының сапасы жоғары болып
оқушылардың сабаққа ынтасы артып, қабілеттері күшейеді, олардың ой-өрісінің
дамуына мүмкіншілік туады, жалпы еңбек тәрбиесінің құндылығы артады.
Жалпы білім беретін орта мектептерде өтілетін еңбек пәні
технология пәні - жас өспірім оқушылардың еңбекке ынтасын, сабаққа
ықыласын арттыруда, оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда халық
педагогикасының озық үлгілерін пайдалану орасан зор негіз болып табылады.
Қазіргі таңда заман талабына қарай бастауыш сынып мұғалімдері оқушыларды
ізгілікке, имандылыққа баулумен қатар оқушылардың бойында еңбек және дене
тәрбиесін қалыптастыру, экономикалық білімдер беру, оқушылардың еңбекке
қызығушылықтарын ояту, оқушылардың мінез- құлықтарын қалыптастыру
міндеттері жүктеледі.
Бастауыш сыныптардағы өтілетін еңбекке баулу сабағында оқушылар еңбек
етудің алғы шарттарын үйрену арқылы оқушыны жеке тұлға ретінде тәрбиелеу
мақсаты көзделеді. Адамдардың ең бірінші өмірлік қажеттілігі- еңбек
екені, еңбек ету арқылы өз бойындағы еңбек қабілеттерін дамытып отыратыны,
үлкейе келе өзінің бойындағы асыл қасиеттерінен өмірлік нәр алатындығын
мектеп табалдырығын аттаған жасөспірімдердің бойына ерте бастан дарыта білу
керек. Педагогика ғылымының негізгі ұстанымдары бойынша бастауыш
сыныптарда өтілетін барлық пәндердің ара салмағы бірдей болып сналатындығы
белгілі екені ескерсек те дегенмен әрбір пәннің өзіндік ерекшеліктері,
мүмкіндіктері әркелкі болып келеді [5].
Еңбек және дене тәрбиесі сабағы - мектеп оқушыларына жай ғана білім
беріп қана қоймай, ең бастысы оқушыларды ізденімпаздылыққа еңбекқорлыққа
дене бітімінің дұрыс қалыптасуына баулитын тәлім сабағы болып келеді.
Берілетін тапсырмалар оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес қарапайым
жұмыстардан бастап біртіндеп күрделене отырылып беріледі. Әрине, бұл
кезеңдер алғашқы кезде оқушыларға оңайға соқпайтыны белгілі. Орындайтын
тапсырмалар оқушыларды жалықтырмайтындай болып қызықты, маңызды
тапсырмалармен қамтылып, тапсырманың оқу мақсаты айқын болуы тиіс.
Бұндай тапсырмаларды орындау үшін, үйрету үшін бастауыш сынып
мұғалімдерінің өзінің техникалық сауаттылығы мол болуы тиіс.
. Еңбек сабақтары арқылы оқушының бойында еңбек сүйгіштік
қабілеттері дами түсіп, адамгершілік қасиеттері қалыптаса бастауы және
еңбек адамдары туралы түсініктері кеңейе түседі.
Демек еңбекке деген көзқарас барлығы оқушының бойында ерте бастан
еңбекке бейімделуіне өнерге бейімделуіне ықпалын тигізіп отырған. Халық
осындай ұзақ заманнан бері қалыптасқан тәлім-тәрбиесін, ананың ақ сүтімен
қоса беріліп келсе, өнегелі тәлім тәрбиесін ұл баланы әкесі, қыз баланы
шешесі өмірге бейімдеп тәрбиелеп отырған. Әрбір дәуірде өмір сүрген
ойшылдар мен ғалымдар, бері келе педагог ғалымдар еңбек тәрбиесіне назар
аудармай қойған жоқ.
Елімізде кеңестік дәуірде әсіресе 1930-1960 жыл арасында үкімет
тарапынан мектеп оқушыларын еңбекке тәрбиелеуде еңбекке баулу сабақтарына
біршама назар аударылып отырылды. Қазақстан Республикасы білім беру
жүйесін дамыту жұмыстарын оқу орындарымен, мектептерде еліміз тәуелсіздік
алған күннен бастап-ақ үкімет тарапынан көңіл бөліне бастады. Мемлекеттік
білім беру стандартына сәйкес ұлттық бағдарлама, төл оқулықтар дайындалып
еңбек сабақтары біршама алға басып келеді.
Бағдарлама мазмұнында бастауыш сынып оқушыларын халқымыздың ұлттық
қолөнеріне дәріптеу, тәрбиелеу мен бірге, әрбір ұлттық қолөнер үлгілерін
ұлттық нақышта дайындап үйретумен бірге оқушылардың өнерге деген
қызығушылықтарын арттыру көзделген.
Оқушыларды еңбек және дене тәрбиесіне баулуда ұлттық тәрбие
берудегі қазақ ағартушылары мен педагогтарының ой- пікірлерінің тәрбиелік
мәні зор.
Қазақ халқы, өз ұлтының мәдени жетістіктерін, қанына біткен
адамгершілік, имандылық, еңбек сүйгіштік, қайырымдылық, мейірімділік,
қонақжайлық, отан сүйгіштік т.б. қасиеттерін білдіретін тәлімгерлік
тәжірибесі бар халықтың бірі [6].
Кешегі өткен данагөй қариялар мен ғұлама ойшылдар, сөзге –шешен
билер, батырлар мен ақын-жыраулар қалдырған философиялық ойларымен
болжамдарының өшпес ізі жатыр.
Егеменді ел атанғалы халқымыздың ертеден өзінің мәдени –этникалық
білімі мен тәрбие берудегі ұлттық тәрбие негізін қайта жаңғырту арқылы
халқымыздың мәдени құндылықтарына көңіл аударылуда
Халық педагогикасының озық үлгілері арқылы еңбекке және дене
тәрбиесіне баулудың педагогикалық мәнінің артуы - оған қоғамдық салт -
сана, әлеуметтік-экономикалық мәдени өміріндегі саяси көзқарастардың
өзгеріп қайта қалыптасуына халық педагогикасы себеп болуда.
Бүгінгі күні халқымыздың ұлттық мәдениетінің қайта өркендеу
жағдайында келешек ұрпақтарымызды халқымыздың салт-дәстүрлерінде, әдет-
ғұрыптарында ертеден сақталып келе жатқан мәдени бай мұраларымыздың қадыр
қасиетін сезіне білу заңды құбылыс деп санауымыз керек.
Өйткені бүгінгі мектеп оқушылары өз халқының рухани мол қазынасын
тереңірек оқып білу арқылы өз бойларына сіңіріп, ұлттық ерекшеліктерімізді
қадірлей білуге мүмкіндіктер береді.
Егер ұлттық тәрбие, болашақ ұрпақтарымыздың бойында дұрыс
қалыптаспаса,онда ұрпақтарымыздың өз ана - тілін, дінін білмеу мен бірге
салт - дәстүрлерден, әдет-ғұрыптардан бірте-бірте шет қалып,өз ата-анасын,
ата-әжесін, туыс-бауырларын қадырлей білмейтін, олардың бойында керісінше,
қатыгездік, мейрімсіздік сияқты қасиеттер белең алып ұлттық тәрбиеден қол
үзуге себеп болады.
Аталған мәселе төңірегіндегі кері тәрбиеден аулақ болуы үшін
халқымыздың салт-дәстүрлерінің, әдет-ғұрыптарының қоғамдық мәдени
сатысындағы озық үлгілерін мектептің оқу-тәрбие ісіне кеңінен пайдалану
жолын қарастыру, қоғамымыздың уақыт талабы деп білуіміз керек.
Бүгінгі таңда қоғамның ұлттық тұрғыда кемелденуі жас ұрпақты
халқының рухани қазынасымен тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрлерімен
тереңірек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, тұлғаның
рухани мүмкіндіктерін дамытуға байланысты тәрбие мен білім беру,мұғалімнің
кәсіби даярлығын қамтамасыз етуді міндеттейді
Өйткені егемен еліміздің болашағы оның материалдық және рухани дамуы
арқылы қаруланған жас ұрпақтың білім денгейіне байланысты болып келеді.
Сондықтан да білім беру жүйесін жаңарту мен жетілдіру мәселесі барша
ұстаздардың алдында зор міндеттер жүктеп отыр. Ондай міндеттердің бірі
жалпы білім беретін орта мектептердің бастауыш сыныптарында берілетін
ұлттық тәрбие аумағында оқушылардың ұлттық дүниетанымын қалыптастыру
жолдарын қарастыру болып табылады. Ал бұл айтылған мәселелердің өзі
тікелей еңбек және дене тәрбиесі мен тығыз байланысты.
Еңбек және дене тәрбиесіне қай халықтың болса да енжарлық танытпай
өз балаларының келешегін ойланбаған халық жоқ. Қазақ халқының ертеден
келе жатқан жақсы қасиеті- өз балаларын жас кезінен еңбекке тәрбиелей
білу.
Осы мақсатта қазақ халқы ертеден- ақ тым еркінсітпей ұл балсын
әкесі,қыз баланы –шешесі отбасында әртүрлі еңбекке тәрбиелеп отырған.
Мысалы: қыз баланы шешесі үйде үй сыпыру,су әкелу,тамақ әзірлеу,сиыр
сауу,іс тігу т.б. шаруашылықтарға тәрбиелесе,ұл баланы әкесі қозы, лақ
қайыруға, құлын ұстауға, мал бағуға, ағаштан түрлі тұрмыстық бұйымдар:
күбі, астау, келі-келсап, домбыра, кебеже сандық, т.б. әртүрлі ыдыс-аяқтар
жасай білуге үйретсе, мал терілерінен жүген,ноқта сияқты ат-әбзелдерін
дайындай білуге үйрете білген.
Демек, әрбір еңбектің ролін, мазмұнын өз балаларына ерте бастан
түсіндіре білуге тырысқан. Бұл айтылған түрлі шаруашылықтар мен бірге өнер
білімге,шеберлікке икемді бола білуге баули отырып өз балаларының осындай
іс-әрекеттерге бейімділігін,қызығушылығын анықтау үшін жиын-тойларға
апарып,өз бойына өнер қонсын деп тілеген [7].
Еңбек әрекеті баланың қоршаған дүниені,нақты заттарды танып білуге-
оны тұрмыста,тіршілікте пайдалана білуге үйретеді,санасын байытады. Демек
балаларға еңбек әрекеті үлкен әсер етеді.
Өйткені еңбек-белгілі мақсатты істі орындауда адамның ақыл-ойын
дамытудың маңызды факторларының бірі болып табылады.
Қазақ халқында ағаштан үй жасауды,жүннен жіп иіруді,иірілген
жіптерден маталар тоқуды,жүннен текемет,киіздерді басуды,мал терілері нен
былғары илеуді,ағаш,метал материалдарынан ыдыс- аяқтарды жасай білуді,
кілем, алаша, басқұр тоқуды, ши тоқуды, ол бұйымдардың тұрмыста түрлі
қажеттілікті өтей білуге ол бұйымдарды өз қолдарымен жасай біліп, өз
балаларын аталған іс-әрекеттерге араластырып отырды.
Бұндай іс-әрекеттерге қатысып отыруда ұл-балалары да, қыз-балаларыда
ерте бастан ұлттық бұйымдарымыздың өмір сүруге қажеттілігін түсініп ұлттық
тәрбие негіздері бірнеше ғасырлар өтсе де, қазақ қолөнерінің өзіндік
құндылықтарын төмен түсірмей Республиқамыздың әрбір өңірінде өзіндік
ерекшеліктері мен ұзақ уақыт бойы сақталып, қоғам өзгерген сайын қайта
жаңарып, өркендеп дамып отырды.
Бұл айтып отырған қолөнер шеберлерінің еңбектері бағаланып, халық
арасында олардың күн көріс тіршіліктеріне айналып келсе, әсіресе домбыра,
қамшы, сандық, кілем, алаша, текемет т. б. бұйымдарының түр түрін дамытып,
жаңғартып қазіргі нарықтық қатынаста базарларға, дүкендерге шығарып пұлдап,
күн көрісін табуда.
Әрбір өнірде бұл бұйымдардың өзіндік әсемдігі мен, мықтылығы,
беріктілігі салыстырылып, халықтың тұтыну талаптарын орындап отыруға
қолөнер шеберлері ат салысып отыруда. Осындай өнер адамдары өзін-өзі
байытып қана қоймай, тәлім-тәрбиелік, білімділік жақтарын кеңінен
қарастырып шәкірттер тәрбиелеуде көмектер беруде. Олар өздерінен бұрыңғы
өмір сүрген ата - әжелеріміздің, апа-ағаларымыздың бойында жинақтылығы
мол тәжірибеге сүйене отырып келешек ұрпақты өнер-білімге баулу, өмірге
бейімдеу белгілі бір кәсіпке бәйімделу арқылы ауыл аймақтың игілікті
істері болуда.
Сондықтан әрбір жасаған көне көз қарияларымыздың қолынан шыққан асыл
бұйымдарын көне деп санамай, қайта олардан қалған асылы да, алтыны да
болып саналатын бұйымдар деп санауымыз керек. Сол кездегі бала тәрбиесі
үшін әрбір ата-ананың жауапкершілігі қандай болса, кәзіргі кездегі ата-
ана тәрбиесі де сол қалпында болуы тиіс. Ал бұндай өткір мәселенің
орынды, мақсатты шешілуі көңіл толарлықтай деп айтуымызға болмай отыр.
Бұндай жұмыстарымыздың көңілімізге толмай жатқандығының бір себебі,
кейбір тұрмыстық бұйымдарымыздың қажеттілігі іске аспай оның орнына батыс
және шығыс елдерінің бұйымдарының тұрмыста көбірек қолданылып, ал
өзіміздің ұлттық бай мұраларымыздың еленбей жатқаны байқалуда.
Сонда да болса сандық, бесік сияқты бұйымдарымыздың кейбір түрінің
өз құнын, мазмұнын түсірмей қайта күннен- күнге ол бұйымдарызға сұраныс
туып отырғанын мақтанышпен айтуға болады.
Осы аталған бұйымдарды қолөнер шеберлері жасап үйренуде өзінің
ісінің халықттық қажеттілік үшін тәрбиелік мәні мен ролінің халқымыздың
әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін сақтауда тәлім-тәрбиелік ролі зор
екенін айтумызға болады [8].
Қазіргі таңда қандай бұйымды болсада жасатып үйретуде мүмкіншіліктер
көп. Оның ішінде басым-рақ қазақ халқының ертеден кәсіп еткен
шаруашылықтарының бірі-бүл сәндік-қолданбалы өнер түрлері болып табылады.
Соңғы кездерде оларды мектеп оқушыларына тереңірек үйретуде қатты
көңіл аударылуда. Бұндай өнер түрлерімен қоса қазақ халқының негізгі
кәсіпшілігі болып келген ауыл шаруашылығы мен егін шаруашылықтарының
жұмыстарына балаларды баули білу. Оқушылардың өзінің жеке басының пайдасы
емес сонымен қатар жалпыға бірдей пайдалы іс үшін еңбек етуге үйрету, еңбек
адамдарының қолымен жасалынатын заттарға ұқыптылықпен қарауға
дағдылануымыз керек. Бұл деген келешек қоғамның жас жеткіншектерін
еңбекке тәрбиелеудің маңызды міндеті.
Сондықтан еңбек және дене тәрбиесі мектеп оқушыларының бойында ерте
бастан қалыптасуы қажет.
Қаншама заман өтсе де, маңызын жоймаған халықтық педагогиканы тәлім-
тәрбиенің туы қазығына айналдыру ата-ананың да, мектеп ұйымының да басты
борышы. Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру
тұрғысында жетекші орын алады және ол жеке тұлғаның жан-жақты дамуына күшті
де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке жарамды етіп
адамды қалыптастыруға оны отансүйгіштікке даярлауға қызмет етеді.Дене
тәрбиесінің жалпы орта мектептерде шын мәнінде жүзеге асырылуы оқшы денесін
өмір бойы жетілдіріп, дамытып отыруына негіз жасайды. Дене жаттығуларымен
үнемі айналысу оқушылардың бос жүрмеу проблемасые шешудің. Қоғамға жат
қылықтардың көрінісін болдырмаудың да тиімді жолы.
Қазақ халқы материалдық мұралармен қоса мәдени қазыналарға да аса
бай.Сондай қомақты дүниелер қатарына дене тәрбиесінде ойнатылатын ұлттық
ойындар жатады.Ата –бабамыздың педагогикалық-психологиялық болмысы мен
ойлау жүйелеріне зер салу, көздеген мақсаттарын саралап, дәстүрлер жалғасын
өрістетіп, өткенмен бүгінгіні байланыстыру біздің міндетіміз.
Қазақтың ұлттық ойындары – ата –бабамыздан бізге жеткен, өткенмен
бүгінгіні байланыстыратын баға жетпес мәдени байлығымыз, асыл қазынамыз.
Сондықтан, Оны үйретудің,күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай
ұрпақ тәрбиелеуде пайдасы орасан зор. Ұлттық ойындар-жасөспірім ұрпақты ел
қорғауға, бауырмалдыққа тәрбиелеуде дене тәрбиесінің ажырамас бөлігі болып
саналады.Сол сияқты патриоттық сезімді дамытуға мүмкіндік жасайды. Ұлттық
ойындарды қолдану жөнінде мәселелерді ғалымдар көтерді: Т.Ш.Қуаныш,
Б.Төтенаев, М.Тәнекеев, А.Б,Бүркітбаев, Е.С.Сағындықов.
Ойын–тіршіліктің нышаны, еңбекке бейімделудің белгісі,дене
мәдениетімен серігудің құралы. Қазақ халқы ойын баласы деп жас баланың
ойнауыа мүмкіндік туғызып отырған.Ойыннң түрлері көп. Әбір ойынның
тәрбиелік мақсаттары болады.Оқушыларға дене тәрбиесін беруде халық
педагогикасының озық үлгілерін пайдалана отырып, ойынның түрлерін
қолдануға болады.Мысалы ойынның түрлерін қауымдасып ойнау, одақтасып ойнау,
жеке ойнау деп, ал мазмұнына қарай тұрмыстық ойындар, шынығу ойындары,
кәсіптік ойындар, спорттық ойындар деп топтауға болады.Баланың тәлім-
тәрбиесі, іс-әрекеті ойыннан басталады, оның негізі болашақ өмірінде
жалғасын табады.
Міне сондықтан да оқушының бойында дене тәрбиесін халық
педагогикасының озық үлгілері арқылы қалыптастырудың маңызы өте зор. Ұлттық
ойындарды қолдана білу өмірге өте қажет.Адам баласы өте ерте заманнан бері
ұлттық ойындармен айналысып келеді.
Ұлттық ойындар дегеніміз, ол әр халықтың ата-бабасынан қалған қимыл-
қозғалысының жиынтығы.Осыған сәйкес ұлттық ойындар бір-біріне ұқсас болады
және бір-бірінен айқын айырмашылықтары да бар.Ұлттық ойындарды үйрету- дене
тәрбиесінің кең тараған маңызды түрі, ол балалар бақшасында, мектептерде,
орта және жоғарғы оқу орындарында іске-асырылады [9].
Мектеп оқушыларына ұлттық ойындарды үйретуге ерекше мән беріліп, дене
тәрбиесі бағдарламасына енгізілген.Сабаққа оқушылардың қызығушылықтарын
арттыру үшін де шаршаған кездерінде бойларын сергіту үшін де ойын
элементтерін
Ы.Алтынсарин барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары қасиеттерін
қалыптастыруда еңбек,дене, адамгершілік ақыл-ой тәрбиесінің ерекше орын
алатынын атап көрсетеді. Кемеңгер ұстаз Ы.Алтынсарин ұлағатты сөздерді,
педагогикалық мұраларды халық педагогикасында үлкен орын алады. Оларды
қазіргі қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрінің қайта жаңғырту
кезеңінде кең мағынада насихаттау әрбір ғалымның, мұғалімнің борышы болуы
қажет.
Қазақтың ағартушы-педагогтары А.Байтұрсынов ,М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедов ұстаздық етуде және тәлім-тәрбиелік еңбектер
жазуда өз ұлттың салт санасын терең зерттеген. Сан ғасырлық тарихы бар ата-
бабаларының халықтық педагогикасына терең ғылыми талдау жасады. Сөйтіп,
олар қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдеп-ғұрып, салт-дәстүрімен
тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа, ұлттық тәрбие беруде пайдалану жолдарын
көрсетті. Сол мақсатта олар қазақ мектептерінің оқушылары мен
мұғалімдеріне арнап оқулықтар, қу құралдар және әдеби шығармалар жазды
[10].
А.Байтұрсынов қазақтың халық педагогикасын жан-жақты зерттеп, қазақ
этнопедагогикасының негізін қалады, ұлттық білімнің шамшырағы болды.
Халық педагогикасының арқауы-ауыз әдебиеті мен халықтық салт-
дәстүрлері. Ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлері-ұлттық тәрбиенің
негізі.
Міне, осы тұғырлы-тұжырымды ірі ғалым лингвист, әдебиет зерттеуші
дарынды ақын, аудармашы, қазақ тілі бөлімінің іргетасын қалаушы, қазақ
баспасөз тілінің ұлттың үлгісін жасаған талантты көсем сөз иесі, туған
халқының рухани дүниесін жандандырған ғұлама – А.Байтұрснов жан-жақты
жерттеп, олардың тәрбиелік мәлін ашып берді. Ол қазақ этнопедагогикасының
негізгі нұсқаларын зерлей зерттеп, талғай тауып, олардың ғылыми теориялық
негіздерін жасады [11].
М.Жұмабаевтың ”Педагогикасы” нағыз ұлттық тәрбиені насихаттауға
бағытталған, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу мақсатында мектеп
мұғалімдері мен тыңдаушыларға арналып жазылған тұңғыш халық
этнопедагогикалық еңбек деп толық айтуға болады. Өйткені, Мағжан
”Педагогикасының” басты ерекшеліігі – оның қазақ топырағымен тығыз
байланыстығында, өзі айтқандай, қабысып жабқанында. Оқулықтың басынан
аяғына дейін ұлттық тәрбие басшылыққа алынып, оған сүйеніп, ұлттық тәрбие
беруге мұғалімдерді даярлау туралы ой-пікірлерінің айтылуы қазіргі кезде
қазақ мектептерінде оқу-тәрбие үрдісіне ұлттық мазмұн беру қажеттілігімен
сипатталады [12].
Ж.Аймауытов–ақын, жазушы, драматург, сыншы, публист, аудармашы
педагог. Ұстаз жазушы ”Тәрбие жетекшісі” деген педагогикалық еңбек жазып,
қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесіндегі келеусіз жағдайларды ашып
көрсетті де, тәрбие ісінде баланы ынталандыру тәсілдерін ұсынды. Баланы
шындыққа, жауапкершілікке тәрбиелеу үшін, оған талап қоя білу, қойған
талаптың орындалуын қадағалау, баланың ішкі дүниесіне терең үңіліп, оны
арман-тілегі қарай демеуші тәсілдерді қолдау әдісін уағыздайды [13].
Дарынды зерттеуші 1926 жылы қазақтың ұлттық жан тіршілігін терең
көрсетіп, бүкіл адамзаттық психологияның негізінде оқулық жазып, оны ”жан
жүйесінің ғылымы” деп атады.
Мұхтар Әуезов - қазақ халқының ұлттық мәдени мұраларын жоғары
бағалап, рухани байлығын ұлылықпен ашып көрсете білген, қазақ халқын бүкіл
әлемге танытқан ғұлама жазушы. Ол қазақ этнопедагогикасының бір негізі –
ауыз әдебиетін жан-жақты терең зерттеп, халық педагогикасын қадірін халыққа
таныта білді.Осы еңбектерінде оқушыларға еңбек және дене тәрбиесін халық
педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың жолдарын да айтып өткен [14].
Халық педагогикасының ауқымды бір саласы – ертегілер. Ұлы ұстаз
ертегілердің тәрбиелік мәнін терең ашып, ”Адамдағы кемдікті, мінді
бадырайтып, ұлғайтып, жиреншікті етіп көрсету үшін, хайуанның мінез-құлқын
дәл адамның мінез-құлқындай етіп сурет әсерлі болады”- деп көрсетеді.
Педагог жазушы: ”Ертегілердегі аса мол атаулар, ұғымдар, ақындық, образдық,
стильдік теңеу сөздер қазақ хлқының тілін байытады” - дейді.
Торайғыров Сұлтанмахмұт қазақ халық педагогикасының ой-мақсаттарын
өз шығармасы арқылы халық санасына жеткізе білген ұлы ақын. өз өмірінде
біраз жылдар журналистік, педагогтық қызмет атқарған ақын ұлттық білім,
халықтық тәрбие ісінің келеңсіздік жағдайларын зерлей зерттеп, ұрпақтың
үмітін оздырып, келешегіне кемелді жол сілтеді.Оқушыларға еңбек және
дене тәрбиесінберуде халық педагогикасының озық үлгілерін пайдалануда
еңбектің және дене тәрбиесінің тәрбелік мәні зор [15].
Сабақта әсіресе ұлттық ойындарды қолдана отырып оқушыларға өз
халқының дәстүрін, әдет-ғұрпын, салт-санасын үйрете отырып, оны оқушылар
бойына сіңірсек, келешке өзінің халқына жанашыр саналы адамдарды
тәрбиелеген болар едік.
1.2. Оқушыларға еңбек және дене тәрбиесін беруде халық педагогикасының
элементтерін пайдалану жолдары.
Қазақ халқының көне дәуірден бері сақталып келе жатқан салт-дәстүрлері
жас баласын тәрбиелеуде, оның адамгершілік мінез - құлқын қалыптастыруда
үлкен мәнге ие.
Білім туралы заңда білім беру жүйесінің міндеті - ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
беру үшін қажетті жағдайлардың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық
мектебін жасау.
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан саяси-әлеуметтік,
экономикалық өзгерістерден ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім және
тәрбие мазмұнын жанартудың қажеттігі айқын көрініп отырғандығы мәлім.
Сондықтан білім жүйесін жетілдіру мен мазмұнын жаңарту жолында
мемлекеттік деңгейде түрлі іс-әрекеттер мен шаралар жүзеге асырылуда.
Тәлім-тәрбие Тұжырымдамасында: Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті,
өз Отанының азаматы болуы керек екенін, ұлттың болашағы тек өзіне
байланысты болатынын есте сақтауға тиіс, -делінген.
Қай заманда болмасын адамзаттың басты міндеттерінің бірі - өскелең жас
ұрпақты акылды да саналы, тәртіпті де еңбек сүйгіш, өзінің ұлттық салт-
дәстүрін құрмет ететін ұрпақ тәрбиелеу екені көпке мәлім.
Этнопедагогика материалдары арқылы жеке тұлғаның рухани әлеміне
мақсатты түрде әсер ету үшін ең алдымен бастауыш мектеп оқушыларының
этнопедагогика материалдарына деген қызығушылықтарын оятып, оны әсерлі оқи,
тыңдай білуге баулу қажет.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың
бірі. Халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры деп
қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді, азады. Еңбек ету арқылы
адамның көзқарасы, эстетикалық сезімі, ақыл-ой деңгейі дамып жетіледі.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ертеден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халық міндеті болған. Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Адам
өзінің жан дүниесін, тән сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар
аударады. Сол себептен де баланы ерте бастан еңбекке ертеден тәрбиелеу
жанұяның қасиетті борышы.
Жас ұрпақты еңбекке тәрбиелеу халық ауыз әдебиетінің өзекті
мәселелері ретінде де жырланды.Жас ұрпақты халқымыз жалпы еңбекқорлыққа
тәрбиелей отырып, "он саусағынан өнер тамған" нақты кәсіп иесі болуды.
"Еңбекке үйренем десең, ерінбе, өнерге үйренем десең жиренбе", "Еңбек елдің
көркі", деп халық мақалдарында насихаттап отырған. Бұл мақал-мәтелдердегі
сөздерде еңбектің тәрбиелік рөлінің зор екенін, еңбек дағдысын бала бойында
қалыптастыруға жігерліктің қажет екенін нақты түсінген [16].
Қоғамның ең басты талаптарының бірі әр азаматтың өмірде өз орнында
толық күш-жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін
қосуы, еңбекке адал, саналы қатынасу, қоғамның өмір салтының алғы шарты
болып табылады.
Ол үшін әрбір адам еңбекке лайықты тәрбиелеу керек, мектептегі
еңбекке тәрбиелеу – тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі. Ал, еңбекке
тәрбиелеу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға пайдалы, өнімді
еңбекке тікелей қатысуы, оқуға деген саналы көзқарасты қалыптастырудың,
азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік жағынан қалыптастырудың
негізгі кезі болып табылады.
Мектепте оқушыларды еңбекке және дене тәрбиесіне тәрбиелеудің басты
міндеттерінің бірі біріншіден – еңбекке сүйіспеншілік пен және еңбек
адамдарына құрметпен қарау денсаулығының мықты болуы.
Екіншіден, оқушыларды қазіргі қоғамдағы халық шаруашылығының әртүрлі
салаларындағы атқарылатын еңбектің, еңбек түрлерімен таныстыру, еңбекке
тәрбиелеудің жалпы міндеттері, алуан түрлі және жеке міндеттерді орындау
арқылы іске асырылып отырады.,оның барлығы дене тәрбиесінің жақсы жолға
қойылғандығының арқасында.
Олар: оқушыларды еңбекке дене тәрбиесіне психологиялық және
практикалық тұрғыдан даярлау, оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру,
оқушылардың еңбекке ынтасы мен қабілетін дамытумен дене бітімінің дұрыс
дамып жетілуі.
Қазақ халқы, өз ұлтының мәдени жетістіктерін, қанына біткен
адамгершілік, имандылық, еңбек сүйгіштік, қайырымдылық, мейірімділік,
қонақжайлық, отан сүйгіштік т.б. қасиеттерін білдіретін тәлімгерлік
тәжірибесі бар халықтың бірі. Кешегі өткен данагөй қариялар мен ғұлама
ойшылдар, сөзге –шешен билер, батырлар мен ақын-жыраулар қалдырған
философиялық ойларымен болжамдарының өшпес ізі жатыр.
Егеменді ел атанғалы халқымыздың ертеден өзінің мәдени –этникалық
білімі мен тәрбие берудегі ұлттық тәрбие негізін қайта жаңғырту арқылы
халқымыздың мәдени құндылықтарына көңіл аударылуда. Этнопедагогика арқылы
жастарды еңбекке баулудың педагогикалық мәнінің артуы-оған қоғамдық салт-
сана, әлеуметтік-экономикалық мәдени өміріндегі саяси көзқарастардың
өзгеріп қайта қалыптасуына себеп болуда.
Бүгінгі күні халқымыздың ұлттық мәдениетінің қайта өркендеу
жағдайында келешек ұрпақтарымызды халқымыздың салт-дәстүрлерінде, әдет-
ғұрыптарында ертеден сақталып келе жатқан мәдени бай мұраларымыздың қадыр
қасиетін сезіне білу заңды құбылыс деп санауымыз керек. Өйткені бүгінгі
жас жеткіншектер өз халқының рухани мол қазынасын тереңрақ оқып білу арқылы
өз бойларына сіңіріп, ұлттық ерекшеліктерімізді қадірлей білуге
мүмкіндіктер береді.
Егер ұлттық тәрбие, болашақ ұрпақтарымыздың бойында дұрыс
қалыптаспаса,онда ұрпақтарымыздың өз ана - тілін, дінін білмеу мен бірге
салт - дәстүрлерден, әдет-ғұрыптардан бірте-бірте шет қалып,өз ата-анасын,
ата-әжесін, туыс-бауырларын қадырлей білмейтін, олардың бойында керісінше,
қатыгездік, мейрімсіздік сияқты қасиеттер белең алып ұлттық тәрбиеден қол
үзуге себеп болады.
Аталған мәселе төңірегіндегі кері тәрбиеден аулақ болуы үшін
халқымыздың салт-дәстүрлерінің, әдет-ғұрыптарының қоғамдық мәдени
сатысындағы озық үлгілерін мектептің оқу-тәрбие ісіне кеңінен пайдалану
жолын қарастыру, қоғамымыздың уақыт талабы деп білуіміз керек.
Бүгінгі таңда қоғамның ұлттық тұрғыда кемелденуі жас ұрпақты
халқының рухани қазынасымен тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрлерімен
тереңірек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға,
тұлғаның рухани мүмкіндіктерін дамытуға байланысты тәрбие мен білім
беру,мұғалімнің кәсіби даярлығын қамтамасыз етуді міндеттейді.
Өйткені егемен еліміздің болашағы оның материалдық және рухани дамуы
арқылы қаруланған жас ұрпақтың білім денгейіне байланысты болып келеді.
Сондықтан да білім беру жүйесін жаңарту мен жетілдіру мәселесі барша
ұстаздардың алдында зор міндеттер жүктеп отыр. Ондай міндеттердің бірі
жалпы білім беретін орта мектептердің бастауыш сыныптарында берілетін
ұлттық тәрбие аумағында оқушылардың ұлттық дүниетанымын қалыптастыру
жолдарын қарастыру болып табылады. Ал бұл айтылған мәселелердің өзі
тікелей еңбек және дене тәрбиесі мен тығыз байланысты.
Еңбек тәрбиесіне қай халықтың болса да енжарлық танытпай өз
балаларының келешегін ойланбаған халық жоқ. Қазақ халқының ертеден келе
жатқан жақсы қасиеті- өз балаларын жас кезінен еңбекке тәрбиелей білу.
Осы мақсатта қазақ халқы ертеден- ақ тым еркінсітпей ұл балсын әкесі,қыз
баланы –шешесі отбасында әртүрлі еңбекке тәрбиелеп отырған. Мысалы: қыз
баланы шешесі үйде үй сыпыру,су әкелу,тамақ әзірлеу,сиыр сауу, тігіс тігу
т.б. шаруашылықтарға тәрбиелесе,ұл баланы әкесі қозы, лақ қайыруға, құлын
ұстауға, мал бағуға, ағаштан түрлі тұрмыстық бұйымдар:күбі, астау, келі-
келсап, домбыра, кебеже сандық, т.б. әртүрлі ыдыс-аяқтар жасай білуге
үйретсе, мал терілерінен жүген,ноқта сияқты ат-әбзелдерін дайындай білуге
үйрете білген [17].
Сол кездегі бала тәрбиесі үшін әрбір ата-ананың жауапкершілігі
қандай болса, кәзіргі кездегі ата-ана тәрбиесі де сол қалпында болуы тиіс.
Ал бұндай өткір мәселенің орынды, мақсатты шешілуі көңіл толарлықтай деп
айтуымызға болмай отыр.
Бұндай жұмыстарымыздың көңілімізге толмай жатқандығының бір себебі,
кейбір тұрмыстық бұйымдарымыздың қажеттілігі іске аспай оның орнына батыс
және шығыс елдерінің бұйымдарының тұрмыста көбірек қолданылып, ал
өзіміздің ұлттық бай мұраларымыздың еленбей жатқаны байқалуда.
Сонда да болса сандық, бесік сияқты бұйымдарымыздың кейбір түрінің өз
құнын, мазмұнын түсірмей қайта күннен- күнге ол бұйымдарызға сұраныс туып
отырғанын мақтанышпен айтуға болады.
Қазақ халық педагогикасының үлкен бір саласы – қазақ халқының салт-
дәстүрлері болып табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет-
ғұрыпқа, әсерлі әдет-ғұрыптар салт-дәстүрлерге, халықтың өмірінде
қалыптасқан салт-дәстүрлер салт-сана болып қалыптасқан.
Халықтың салт-дәстүрлері рәміздер мен жөн-жоралғылар, ырымдар мен
тыйымдар, түрлі сенімдер арқылы өмірде қолданыс тауып келеді. Оның бәрі
дамып, толысып, жаңарып отырады
Халықтың игі мәдени дәстүрлері: ізеттілік, қайырымдылық, мейіріділік,
еңбексүйгіштік - барлық мәдени үлгі - өнегелі іс-әрекеттердің көрінісі -
әдеп деп аталады. Қазақ халқының өсіп игі дәстүрлерін айқындап, дәлелдей
келе, халықты рухани тазалығы жағынан алып, қазақ халқын әдепті, яғни
қайрымды, мейірімді халық деп атауға әбден болады.Бұл – ұлт мәдениетінің ең
озық көріністері
Халықтық әдеп-ұрпақ тәрбиесінің өзекті арқау-дене тәрбиесі мен еңбек
тәрбиесі. Игі әдептердің өмір қолданысына айналуы - әдет-ғұрып, оның бір
жола өмір заңдылығына айналуы – салт дәстүр деп аталады. Яғни, дәстүр
–қолданылмалы іс-әрекет. Ол қалыптасқан іс-әрекет ешкімнің ”нұсқауынсыз”
еркін мәжбүрлікпен орындалады. Өмірдің өркениетті дамуы дәстүрлердің
толысып, не жаңарып отыруына себепші болады. Қазақ халық педагогикасындағы
салт-дәстүрлерінің ұлттық санаға сіңіп, біржола заңдандырылуы – салт-сана
деп аталынады. Ұлттық санаға сіңіп, қалыптасқан салт-дәстүрлер сол ұлттың
ой-санасының дәрежесін көрсетеді. Ұлттың сананың қозғаушы күші-ұлттық
намыс, ұлттық абырой. Ол жеке тұлғалардың перзенттік борышты өтеу
дәрежесіне сай өмірден өз көріністерін байқатады.
Сондықтан әрбір әдет-ғұрыптың, салт-дәстүрдің салт-санаға әсер ететін
тәрбиелік мәні зор [18].
Халықтық педагогикасының озық мұрасының бірі - дәстүр.
Дәстүр–бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отыратын қоғам. Өмірінің
дамуына сәйкес өзгеріп, кейбіреулері жаңа мазмұн алып, әрмен қарай
дамитын халықтың қоғамдық тарихи өмірінде қалыптасқан құбылыс.
Халық дәстүрінің танымдылық-тәрбиелік мәні ұланғайыр дүние. Ол
тұтастай алғанда жас ұрпақ үшін ғана адам өмірінің рухани –
адамгершілігінің қуат-қайнары. Оның ішінде тікелей бала тәрбиесіне
бағытталған баланың жан дүниесінің қалыптасуына, рухани марқаюына негіз
болатын мүмкіндіктер көп-ақ.
Ол–халықтың кәсібімен, салт-дәстүрімен, тілімен тарихымен
адамгершілік қасиет-саналарымен сабақтасып, біте қайнасып, тарихи кезеңдер
ерекшелігіне қоғам тану сатыларына қарай жетелеп, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып
отыратын қастерлі мұра.
Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған дәстүрлерінің ішінде
адамгершіліктің жоғары сапаларын, еңбектің және дене тәрбиесінің
оқушыларды тәрбиелеуге ықпал жасаған озық өнегелері бар.
Қазақ халқының дәстүрі, тәлім-тәрбие ісінде кең таратылғандығында.
Адамның туған күнімен бастап барлық өмір жолын қамтитын әртүрлі рәсім,
дәстүрлер бар.
Қазақтың қазіргі замандағы алуан жүйелі өмір тану жолдары соларға
беру әдістері ертеден қалыптасып, бітіндей қол үзбеген сыртқы күш қанша
ықпалды болса да халқымыздың дәстүрлері мүлде жойылып кетпеген. Ендіігі
мақсат ата-баба дәстүрлерінің озығын жаңарту ұрпақ тәрбиесінде басты рольге
айналдыру қазақтың ата-салтын, қағидасын қазіргі өмір тынысына сай
пайдалану, жаңарту басты міндет.
Дәстүр-адамдардың рухани тұлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр
қоғамдық сананың барлық формаларынан орын алады. Олар: саясатта, қоғам
өміріндегі дәстүр дәстүрде, халықтар арасында ынтымақтастық, теңдікте,
бостандықта, өзара көмек дәстүрде, қарым-қатынас дәстүрлерінде, ғылыми
дәстүрде, оқу-білім ғылымындағы дәстүрде, отбасы-жанұялық дәстүрде, еңбек
дәстүрінде.
Сонымен, қай халық болса да ұлттық үрдісі, ілікті қасиетте, өзіндік
әуені, тағлымды дәстүрі мәртебесін биікке бастайтыны сөзсіз. Киелі керемет
дәстүрлері арқылы ғана өзінің ұлттық бояуы мен өзінің болашақ ұрпағының
төл келбетті қалыптастырады. Ұлттық рухымыздағы дәстүр жас ұрпақты
тәрбиелеуде тиімді деп есептейміз.
Ұлы ойшылдардың, арнайы халық мұрасын зерттеушілердің жалпы тәрбие
жөніндегі идеялары, ой-пікірлері жаңа қоғамдық тарихи жағдайларда одан әрі
дамытылып, әз халықтың тәуелсіздік жолындағы күресте рухани, құдіретті
күшке айналып отыр.
Соңғы кезге дейін тәрбиеде халықтық педагогикаға өз деңгейінде мән
берілмей келді.
Халық дәстүрлері мен оның үлгілерінің жоғалуы қоғамның рухани
жағынан жутаңдыққа ұшырауына, уақыт пен ұрпақ байланысының ыдырауына әкеліп
соғуда. Көптеген адамдар өз тілін, тарихын, мәдениетін, әдебиетін білмейді,
ұлттық әдет-ғұрып, кәсіп халықтың өзіне тән тұрмыстық көрінісі жоғала
бастды.
Сондықтан сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасап, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болып өмір сынынан өкшеленіп өшкен бүгінгі өмірге жеткен әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлерді білу әрбір отбасының, тәрбиеші-ұстаздардың абройлы
міндеті.
Жалпы оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларға еңбек дене тәрбиесін беруде
қазақ халқының әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері арқылы бола бойында шынайы
адамгершілікті, имандылықты, адамдар арасында парасатта мінез-құлық
қасиеттері отбасынан бастап тәрбиелеудің мүмкіндігі көп.
Халықтың айтқан өсиет сөздерінің, ырымдардың, дүниетанымдық
болжамдарының, өнерінің, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарының көріністері -
бір тұтас ғылыми педагогикалық психологияның негізінде, этнокомплекстік
тәлім-тәрбие негізінде жалғасып, қалыптасып отыр.
Этнокомплекстік тәрбие негізінде еңбек және дене тәрбиесі жеке басты
жетілдірудің барлық саласын қамтиды. Адамның бойында еңбек тәрбиесі мен
дене тәрбиесі адам өмірінің әр қырынан көрініс табады.Сондықтан да
бүгінгі таңда мектеп оқушыларын халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу
бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.
II бөлім. Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық
педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың әдістемесі
2.1. Халық педагогикасының озық үлгілерін еңбек және дене тәрбиесін
беруде пайдалану жолдары
Бізге оқушылардың еңбекке даярлау үдерісінің ғылыми әдістемелік
негізін сипаттамас бұрын жалпы әдіснама (методология) деген не, оның
теориясымене және практикамен байланысы қалай іске асырылмақ,
метадологияның теориясымен және әдіс-тәсілдермен байланысы айнала қоршаған
ортаны танып білудегі қызметі қандай болмақ дегендердің бетін ашуға тура
келеді.
Философиялық сөздікте “метод” деген сөзге анықтама бергенде “Метод
алғаш гректің metҺodas- шындыққа апаратын жол” деген сөзінен шыққаны, оның
мәні адамның мақсатқа жетудегі, қоршаған табиғи ортаның ішкі сырын танып
білудегі қолданылатын тәсіл, жүйелі түрдегі іс-әрекеті, қызметі дейді.
Ал “Методология”- белгілі бір ғылымда қолданылатын танымдық әдіс-
тәсілдердің жиынтығы. Айналаны тануға және дүниені өзгертуге бағытталған
практикалық қызметтерді ұйымдастырудың приниптерін, құралдары мен
өзгертудің алғы шарттарын зерттейтін білімдер саласы. Мәселен ғылыми
методология-ғылыми біліммен ғылыми қызметті зерттейді. Методологияның дамуы-
жалпы ғылыми таным дамуының бір жағы.
Әрбір ашылған ғылыми жаңалық тек заттың ( материяның ) мазмұндық
жағын ғана емес, сондай-ақ, методологияның зерттеу бағытында белгілейтін
болады. Ол “методология” зерттеу барысында зат жайлы жаңа білімді қорытып
шығаратын іс-әрекет ой жүйесіне талдау обьектісі ете отырып ғылыми
методология сонымен бірге адамның өзін-өзі танып білуі және өзін-өзі ұғыну
формасы ретінде әрекет етеді.
Методология білімде тиянақты формаға енетін қызметті айқындап,
талдап көрсетеді,- деген анықтама береді. Олай болса методология мен
методтың ұқсастығы да, өзіндік мазмұндық айырмашылығыда бар. Методологияны
қолдану арқылы ғылыми жаңалықтарды табудағы логикалық ойлау жүйесіне
басшылық жасай отырып тиісті нәтижеге жетуге болады. Бұл жағдайда метод (
әдіс-тәсіл ) методологиясының (әдіснаманың) бөлінбес бір бөлігіне
айналғанын байқаймыз.
Сонымен бірге шындыққа қол жеткізу үшін құрғақ әдіс-тәсіл
жеткіліксіз. Ол үшін бұрын-сонғы осы ғылым саласындағы теориялық қағидалар
арқылы жаңа білім қорына ( жаңа тұжырымға) қол жеткіземіз.
Олай болса методология жаңа білім қорына жетуде теорияларға сүйене
отырып, қызмет ететін адамның логикалық ойлау жүйесімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------3-5
I БӨЛІМ. ОҚУШЫЛАРҒА ЕҢБЕК ЖӘНЕ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІН БЕРУДЕ ХАЛЫҚ
ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ОЗЫҚ ҮЛГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық
педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың педагогикалық – психологиялық
сипаты----------------------------- ----------------------------------- -5-20
1.2. Оқушыларға еңбек және ден әрбиесін беруде халық педагогикасының
элементтерін пайдалану жолдары--------------------------20 -28
II БӨЛІМ. ОҚУШЫЛАРҒА ЕҢБЕК ЖӘНЕ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІН БЕРУДЕ ХАЛЫҚ
ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ОЗЫҚ ҮЛГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Халық педагогикасының озық үлгілерін еңбек және дене тәрбиесі
сабақтарында қолдану---------------------------- ----------------------------
--------28-38
2.2 Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық педагогикасының
озық үлгілерін пайдаланудың әдіс-тәсілдері--------------------- ------------
----------------------------------- ----------------------------------- ------
--38-53
2.3 Сабақ үлгілері.-------------------------- ----------------
---------------53-57
ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
--58-59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР------------------------- ---------------60-61
Кіріспе
Халықтық педагогиканың саласы мол мазмұны бай. Оны халқымыз үзбей
тәлім-тәрбие ісіне пайдаланып келеді. Ұлтымыздың ұлағатты дәстүрлерін
келешекте де кеңінен пайдаланып, тәрбие ісіне арқау ету-борышымыз. Ең
әуелі ата-аналар мен жанұя ересектері мектеппен тығыз байланыс жасай
отырып, үй ішінде халықтың педагогиканы дамытып, баланың өзіне батырлар
жырын оқып, пікірлесіп, аңыз әңгімелерден үзінділер, айтқызып,
жаңылтпаштар айтысып, ой өрісін кеңейтіп, тілін ширатып, жұмбақ айтысып,
жұмбақты көп айта алғанға ұпай жинатып, не сыйлық ұсынып санамақтар айтып,
оны шешеуден мүдірмеген баланы мадақтап, мақал-мәтел жаттаудан озған
балаға құрмет көрсетіп, шешендік сөздеді жаттатып, ұлттық дәстүрлерді талап
ете білу керек. Халықтық ойындрды, әсіресе қуыршақ ойынын театрландырып,
үй ішіне ата-ана ұйымдастыра білсе, үлкен тәрбиелік жұмыстарды атқарған
болар еді. [1]
Қазақ халық педагогикасының қайнар – бұлағы біздің заманымызға
дейінгі дәуірден бастау алады. Ұлттық мәдениеттің тегі сол ұлттың ұлт болып
қалыптаспай тұрған кезінен бастап-ақ жеке ұлыстардың ұрпағын тәрбиелеуден
туындағаны белгілі.
Елбасы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында Біз Қазақстанның барлық
азаматтарының отаншылдық сезімімен өз еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін
дамытуға тиіспіз дегені мәлім. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Білім
туралызаңында да Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр-салтын оқып үйрену
үшін жағдайлар жасау бірінші кезектегі міндеттердің бірі деп атап
көрсетілген. Халықтық тәрбие, ол ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып,
бірге дамып келе жатқан көне тарихи жүйеге жататыны кімге болса да аян.
Қазақтың жазу мәдениеті арқылы белгілі болған ұлттық
педагогикалық ойлардың тарихы ертедегі тас жазулардан басталады. Одан
кейінгі қолжазба, баспа арқылы бізге жетіп, оқу жазу үрдісімен,
этнопедагогиканың арқауы болған тәлімдік ойлар тарихи өзектестігімен
ұлттың педагогикаың дамып, ғылым болып қалыптасқанын көрсетеді.
Егеменді еліміздің пердесі ашылмай, шіркеуленіп келген ұлттық
тәрбиесі жиырмасыншы ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап, еркін қолға
алынды да, көптеген оқыту бағдарламалары мен оқу құралдары пайда болды.
Ғалым Оразбекова ”Имам және инабат” деген кітабында имандылық-ұлттық
тәрбиенің негізі деп көрсетіп, қазақ халық педагогикасының бір қайнар
көзін ашты. М.Оразаев, М.Смайлова сияқты педагогтар ”Қазақ халқының салт-
дәстүрлері” деген кітап жазып, қазақ халық педагогикасының салт-дәстүрге
байланысты саласын айқындады. Профессорлар Қ.Жарықбаев пен Ә.Табылдиев
”Әдеп және жантану” оқулығын жазып, қазақ этнопсихологиясы мен
этнопедагогикасы ғылымының негіздерін айқындады. Ғалым С.Ғаппасв ”Ізгілік
әліппесі”, ”Халық педагогикасының негіздері” деген еңбектерінде қазақ
этнопедагогикасының ғылыми-медициналық және танымдық ерекшеліктерін
дәлелдеді. Ә.Табылдиев ”Қазақ халқының педагогикасы және тәрбие” атты
еңбегінде қазақтың ауыз әдебиетімен салт-дәстүрлерінің тәрбиелік мәнін
ашып берді. [2]
Диплом жұмыстың мақсаты: Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде
халық педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмыстың нысаны: Оқу тәрбие - үдерісі
Зерттеу жұмыстың міндеттері: - Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін
беруде халық педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың жолдарын
қарастыру.
Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық педагогикасының озық
үлгілерін пайдалану.
Оқушыларға еңбек және ден әрбиесін беруде халық педагогикасының
элементтерін пайдалану.
Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық педагогикасының озық
үлгілерін пайдаланудың әдістемесін қарастыру.
Зерттеу жұмыстың әдістері:
Диплом жұмысы екі бөлімнен пайдаланған әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады
I бөлім. Оқушыларға еңбек және дене тәрбиесін беруде халық педагогикасының
озық үлгілерін пайдаланудың теориялық негіздері.
1.1. Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық
педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың педагогикалық – психологиялық
сипаты.
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің
тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиялық
бағдарламасында Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде, атты
еңбектерінде: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар
көзі болып келеді. Өзінің тарихи мәдени тамырларына қайта оралу - бұл,
әрине оң үрдіс.. Қазақстанда ұлттық тілді, мәдениетті, экономиканы...
дамытуға барынша қолдау жасап отыр, - деген сөзі осының айғағы [3].
Ұлттық мектептің үлгісін жасаудағы қажеттіліктердің бірі -
қазақтың дәстүрлі рухани мәдениетінің тәрбиелік мүмкіндіктерін
жас ұрпақтың тілін дамытуда, еңбек және дене тәрбиесін беруде тиімді
пайдалану. Халықтың бай тарихын, мәдени құбылыстарының сан-қилы
ерекшеліктерін білмей, бүгінгі тәрбие жүйесін қалыптастыру мүмкін емес
Сондықтан болашақ ұрпағымызды заманның талабы мен сұранысына қарай
шынайы ұлттық тұлға болып қалыптасу үдерісінде қазақ тәлім-тәрбиесі мен
ұлттық әдет - ғұрыптарының асыл мұрасын ,озық үлгілерін пайдалана білу
бүгінгі тәрбие мәселесінде маңызды орын алады.
Халықтық педагогика дәуірдің небір қатал сынынан өтіп, жаңарып, шым
болаттай тіршілік тынысы және салт-дәстүрлері мен біте қайнасып, бірге
жасалып келе жатқан қазына.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың
бірі. Халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры деп
қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді, азады. Еңбек ету арқылы
адамның көзқарасы, эстетикалық сезімі, ақыл-ой деңгейі дамып жетіледі.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ертеден-ақ ата-ана парызы,
бүкіл халық міндеті болған. Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады.
Адам өзінің жан дүниесін, тән сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына
назар аударады. Сол себептен де баланы ерте бастан еңбекке ертеден
тәрбиелеу жанұяның қасиетті борышы. Жас ұрпақты еңбекке тәрбиелеу халық
ауыз әдебиетінің өзекті мәселелері ретінде де жырланды.
Жас ұрпақты халқымыз жалпы еңбекқорлыққа тәрбиелей отырып, "он
саусағынан өнер тамған" нақты кәсіп иесі болуды. "Еңбекке үйренем десең,
ерінбе, өнерге үйренем десең жиренбе", "Еңбек елдің көркі", деп халық
мақалдарында насихаттап отырған. Бұл мақал-мәтелдердегі сөздерде еңбектің
тәрбиелік рөлінің зор екенін, еңбек дағдысын бала бойында қалыптастыруға
жігерліктің қажет екенін нақты түсінген.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі әр азаматтың өмірде өз орнында
толық күш-жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін
қосуы, еңбекке адал, саналы қатынасу, қоғамның өмір салтының алғы шарты
болып табылады. Ол үшін әрбір адам еңбекке лайықты тәрбиелеу керек,
мектептегі еңбекке тәрбиелеу – тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.
Ал, еңбекке тәрбиелеу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға
пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы, оқуға деген саналы көзқарасты
қалыптастырудың, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік жағынан
қалыптастырудың негізгі кезі болып табылады.
Мектепте оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің басты міндеттерінің бірі
біріншіден – еңбекке сүйіспеншілік пен және еңбек адамдарына құрметпен
қарау.
Екіншіден, оқушыларды қазіргі қоғамдағы халық шаруашылығының әртүрлі
салаларындағы атқарылатын еңбектің, еңбек түрлерімен таныстыру, еңбекке
тәрбиелеудің жалпы міндеттері, алуан түрлі және жеке міндеттерді орындау
арқылы іске асырылып отырады. Олар: балаларды еңбекке психологиялық және
практикалық тұрғыдан даярлау, оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру,
оқушылардың еңбекке ынтасы мен қабілетін дамыту.
Оқушыларды еңбекке психологиялық, практикалық тұрғыдан дайындау – бұл
қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын
қалыптастырып тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындай
білуге үйрету. Бұл өте күрделі процесс – мұнда оқушылардың әдеті, сезімі
қалыптасады.
Еңбек етуге әдеттену – бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адамгершілікті адам тәрбиесінің жоғарғы деңгейі, еңбек процесін құштарлық
еңбек етуге әзірлік, жұмысты істеп білу деді Н.Крупская – демек өз күшіңді
және басқалардың жағдайын есептей білу. Ең бастысы балаларды еңбекке
даярлауды 1-сыныптан, ал отбасында балалық шақтан бастау, оларды еңбек
түрлеріне қатыстыра отырып еңбектің адамды қайратты және бақытты
ететіндігіне сенімін күшейту, қалыптастыру. Еңбектің мәні, еңбектің рөлі,
еңбексіз ешнәрсе өздігінен істелінбейтіндігі туралы халық мақал-мәтелдері
арқылы әрбір сөз мағынасына ұғындыру [4].
"Ердің атын еңбек шығарар", "Еңбегің қатты болса, татқаның тәтті
болады", "Еңбек етте міндет ет", "Еңбек еткен емеді, еңбексіз не өнеді",
"Жалқауға жан жуымас, жалқауға мал құралмас", "Еңбексіз тапқан мал есепсіз
кетеді", "Ексең егін, ішерсің тегін", "Еріншектің ертеңі бітпес", "Жалқау
жыламсақ келеді", т.б. еңбек туралы мақал-мәтелдер, нақыл сөздер көптеп
саналады. Оқушылардың ұжымдық еңбекте дағдыларын қалыптастырудың маңызы өте
зор. Ұжымдық еңбекте балалардың қабілеттері арта түсіп, дарындылығы толық
ашыла түседі. Ұжымдық еңбекте тәртіп, мінез-құлықтық әдеттері, дағдылары
қалыптасып отырады. Бұндай еңбек ете білуде оқушылардың достық, жолдастық
өзара көмек және жауапкершіліктері нығая түседі. Егер ұжымдық еңбектің
дағдылары оқушылардың бойында дұрыс қалыптасса, ол мектеп бітіргеннен кейін
де ары қарай ұжымдық қатынастың нормаларын өз бойында дамытып отырады.
Бала бойында еңбек мәениеті дағдыларын қалыптастыру басты
мәселелердің бірі. Еңбек мәдениетінің көрсеткіші, атқарылатын жұыстың
сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына,
түрлі материалдарға ұқыптылықпен қарау.
Оқушылардың ынтасын және қабілетін дамыту, еңбек тәрбиесіндегі жеке
міндеттердің бірі. Халық шаруашылығында атқарылатын жұмыстардың көбісі,
әсіресе өндіріс орындарында жұмыстарды автоматты түрде (роботтар) атқару
жұмыстары, ол жұмыстардың кәзіргі кезде электроникамен байланысты екендігі,
оның үстіне қазіргі кезде барлық жұмыс салалары компьютерлік технологиямен
атқарып жатқандығы белгілі. Сондықтан бұл жұмыстарды орындау үшін барлық
мамандардан жоғары техникалық сауаттылықты талап етеді. Сол себептен
кәзіргі кезде жалпы білім беретін мектептерде, оқу орындарында оқыту мен
тәрбие жұмысының барысында оқушылар мен студенттердің ынтасын арттыру,
олардың ғылыми техникалық білімді берік игеруге және тәрбиелеу қажеттігі
туып отыр.
Осы бағытта жүргізілген оқу-тәрбие жұмысының сапасы жоғары болып
оқушылардың сабаққа ынтасы артып, қабілеттері күшейеді, олардың ой-өрісінің
дамуына мүмкіншілік туады, жалпы еңбек тәрбиесінің құндылығы артады.
Жалпы білім беретін орта мектептерде өтілетін еңбек пәні
технология пәні - жас өспірім оқушылардың еңбекке ынтасын, сабаққа
ықыласын арттыруда, оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда халық
педагогикасының озық үлгілерін пайдалану орасан зор негіз болып табылады.
Қазіргі таңда заман талабына қарай бастауыш сынып мұғалімдері оқушыларды
ізгілікке, имандылыққа баулумен қатар оқушылардың бойында еңбек және дене
тәрбиесін қалыптастыру, экономикалық білімдер беру, оқушылардың еңбекке
қызығушылықтарын ояту, оқушылардың мінез- құлықтарын қалыптастыру
міндеттері жүктеледі.
Бастауыш сыныптардағы өтілетін еңбекке баулу сабағында оқушылар еңбек
етудің алғы шарттарын үйрену арқылы оқушыны жеке тұлға ретінде тәрбиелеу
мақсаты көзделеді. Адамдардың ең бірінші өмірлік қажеттілігі- еңбек
екені, еңбек ету арқылы өз бойындағы еңбек қабілеттерін дамытып отыратыны,
үлкейе келе өзінің бойындағы асыл қасиеттерінен өмірлік нәр алатындығын
мектеп табалдырығын аттаған жасөспірімдердің бойына ерте бастан дарыта білу
керек. Педагогика ғылымының негізгі ұстанымдары бойынша бастауыш
сыныптарда өтілетін барлық пәндердің ара салмағы бірдей болып сналатындығы
белгілі екені ескерсек те дегенмен әрбір пәннің өзіндік ерекшеліктері,
мүмкіндіктері әркелкі болып келеді [5].
Еңбек және дене тәрбиесі сабағы - мектеп оқушыларына жай ғана білім
беріп қана қоймай, ең бастысы оқушыларды ізденімпаздылыққа еңбекқорлыққа
дене бітімінің дұрыс қалыптасуына баулитын тәлім сабағы болып келеді.
Берілетін тапсырмалар оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес қарапайым
жұмыстардан бастап біртіндеп күрделене отырылып беріледі. Әрине, бұл
кезеңдер алғашқы кезде оқушыларға оңайға соқпайтыны белгілі. Орындайтын
тапсырмалар оқушыларды жалықтырмайтындай болып қызықты, маңызды
тапсырмалармен қамтылып, тапсырманың оқу мақсаты айқын болуы тиіс.
Бұндай тапсырмаларды орындау үшін, үйрету үшін бастауыш сынып
мұғалімдерінің өзінің техникалық сауаттылығы мол болуы тиіс.
. Еңбек сабақтары арқылы оқушының бойында еңбек сүйгіштік
қабілеттері дами түсіп, адамгершілік қасиеттері қалыптаса бастауы және
еңбек адамдары туралы түсініктері кеңейе түседі.
Демек еңбекке деген көзқарас барлығы оқушының бойында ерте бастан
еңбекке бейімделуіне өнерге бейімделуіне ықпалын тигізіп отырған. Халық
осындай ұзақ заманнан бері қалыптасқан тәлім-тәрбиесін, ананың ақ сүтімен
қоса беріліп келсе, өнегелі тәлім тәрбиесін ұл баланы әкесі, қыз баланы
шешесі өмірге бейімдеп тәрбиелеп отырған. Әрбір дәуірде өмір сүрген
ойшылдар мен ғалымдар, бері келе педагог ғалымдар еңбек тәрбиесіне назар
аудармай қойған жоқ.
Елімізде кеңестік дәуірде әсіресе 1930-1960 жыл арасында үкімет
тарапынан мектеп оқушыларын еңбекке тәрбиелеуде еңбекке баулу сабақтарына
біршама назар аударылып отырылды. Қазақстан Республикасы білім беру
жүйесін дамыту жұмыстарын оқу орындарымен, мектептерде еліміз тәуелсіздік
алған күннен бастап-ақ үкімет тарапынан көңіл бөліне бастады. Мемлекеттік
білім беру стандартына сәйкес ұлттық бағдарлама, төл оқулықтар дайындалып
еңбек сабақтары біршама алға басып келеді.
Бағдарлама мазмұнында бастауыш сынып оқушыларын халқымыздың ұлттық
қолөнеріне дәріптеу, тәрбиелеу мен бірге, әрбір ұлттық қолөнер үлгілерін
ұлттық нақышта дайындап үйретумен бірге оқушылардың өнерге деген
қызығушылықтарын арттыру көзделген.
Оқушыларды еңбек және дене тәрбиесіне баулуда ұлттық тәрбие
берудегі қазақ ағартушылары мен педагогтарының ой- пікірлерінің тәрбиелік
мәні зор.
Қазақ халқы, өз ұлтының мәдени жетістіктерін, қанына біткен
адамгершілік, имандылық, еңбек сүйгіштік, қайырымдылық, мейірімділік,
қонақжайлық, отан сүйгіштік т.б. қасиеттерін білдіретін тәлімгерлік
тәжірибесі бар халықтың бірі [6].
Кешегі өткен данагөй қариялар мен ғұлама ойшылдар, сөзге –шешен
билер, батырлар мен ақын-жыраулар қалдырған философиялық ойларымен
болжамдарының өшпес ізі жатыр.
Егеменді ел атанғалы халқымыздың ертеден өзінің мәдени –этникалық
білімі мен тәрбие берудегі ұлттық тәрбие негізін қайта жаңғырту арқылы
халқымыздың мәдени құндылықтарына көңіл аударылуда
Халық педагогикасының озық үлгілері арқылы еңбекке және дене
тәрбиесіне баулудың педагогикалық мәнінің артуы - оған қоғамдық салт -
сана, әлеуметтік-экономикалық мәдени өміріндегі саяси көзқарастардың
өзгеріп қайта қалыптасуына халық педагогикасы себеп болуда.
Бүгінгі күні халқымыздың ұлттық мәдениетінің қайта өркендеу
жағдайында келешек ұрпақтарымызды халқымыздың салт-дәстүрлерінде, әдет-
ғұрыптарында ертеден сақталып келе жатқан мәдени бай мұраларымыздың қадыр
қасиетін сезіне білу заңды құбылыс деп санауымыз керек.
Өйткені бүгінгі мектеп оқушылары өз халқының рухани мол қазынасын
тереңірек оқып білу арқылы өз бойларына сіңіріп, ұлттық ерекшеліктерімізді
қадірлей білуге мүмкіндіктер береді.
Егер ұлттық тәрбие, болашақ ұрпақтарымыздың бойында дұрыс
қалыптаспаса,онда ұрпақтарымыздың өз ана - тілін, дінін білмеу мен бірге
салт - дәстүрлерден, әдет-ғұрыптардан бірте-бірте шет қалып,өз ата-анасын,
ата-әжесін, туыс-бауырларын қадырлей білмейтін, олардың бойында керісінше,
қатыгездік, мейрімсіздік сияқты қасиеттер белең алып ұлттық тәрбиеден қол
үзуге себеп болады.
Аталған мәселе төңірегіндегі кері тәрбиеден аулақ болуы үшін
халқымыздың салт-дәстүрлерінің, әдет-ғұрыптарының қоғамдық мәдени
сатысындағы озық үлгілерін мектептің оқу-тәрбие ісіне кеңінен пайдалану
жолын қарастыру, қоғамымыздың уақыт талабы деп білуіміз керек.
Бүгінгі таңда қоғамның ұлттық тұрғыда кемелденуі жас ұрпақты
халқының рухани қазынасымен тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрлерімен
тереңірек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, тұлғаның
рухани мүмкіндіктерін дамытуға байланысты тәрбие мен білім беру,мұғалімнің
кәсіби даярлығын қамтамасыз етуді міндеттейді
Өйткені егемен еліміздің болашағы оның материалдық және рухани дамуы
арқылы қаруланған жас ұрпақтың білім денгейіне байланысты болып келеді.
Сондықтан да білім беру жүйесін жаңарту мен жетілдіру мәселесі барша
ұстаздардың алдында зор міндеттер жүктеп отыр. Ондай міндеттердің бірі
жалпы білім беретін орта мектептердің бастауыш сыныптарында берілетін
ұлттық тәрбие аумағында оқушылардың ұлттық дүниетанымын қалыптастыру
жолдарын қарастыру болып табылады. Ал бұл айтылған мәселелердің өзі
тікелей еңбек және дене тәрбиесі мен тығыз байланысты.
Еңбек және дене тәрбиесіне қай халықтың болса да енжарлық танытпай
өз балаларының келешегін ойланбаған халық жоқ. Қазақ халқының ертеден
келе жатқан жақсы қасиеті- өз балаларын жас кезінен еңбекке тәрбиелей
білу.
Осы мақсатта қазақ халқы ертеден- ақ тым еркінсітпей ұл балсын
әкесі,қыз баланы –шешесі отбасында әртүрлі еңбекке тәрбиелеп отырған.
Мысалы: қыз баланы шешесі үйде үй сыпыру,су әкелу,тамақ әзірлеу,сиыр
сауу,іс тігу т.б. шаруашылықтарға тәрбиелесе,ұл баланы әкесі қозы, лақ
қайыруға, құлын ұстауға, мал бағуға, ағаштан түрлі тұрмыстық бұйымдар:
күбі, астау, келі-келсап, домбыра, кебеже сандық, т.б. әртүрлі ыдыс-аяқтар
жасай білуге үйретсе, мал терілерінен жүген,ноқта сияқты ат-әбзелдерін
дайындай білуге үйрете білген.
Демек, әрбір еңбектің ролін, мазмұнын өз балаларына ерте бастан
түсіндіре білуге тырысқан. Бұл айтылған түрлі шаруашылықтар мен бірге өнер
білімге,шеберлікке икемді бола білуге баули отырып өз балаларының осындай
іс-әрекеттерге бейімділігін,қызығушылығын анықтау үшін жиын-тойларға
апарып,өз бойына өнер қонсын деп тілеген [7].
Еңбек әрекеті баланың қоршаған дүниені,нақты заттарды танып білуге-
оны тұрмыста,тіршілікте пайдалана білуге үйретеді,санасын байытады. Демек
балаларға еңбек әрекеті үлкен әсер етеді.
Өйткені еңбек-белгілі мақсатты істі орындауда адамның ақыл-ойын
дамытудың маңызды факторларының бірі болып табылады.
Қазақ халқында ағаштан үй жасауды,жүннен жіп иіруді,иірілген
жіптерден маталар тоқуды,жүннен текемет,киіздерді басуды,мал терілері нен
былғары илеуді,ағаш,метал материалдарынан ыдыс- аяқтарды жасай білуді,
кілем, алаша, басқұр тоқуды, ши тоқуды, ол бұйымдардың тұрмыста түрлі
қажеттілікті өтей білуге ол бұйымдарды өз қолдарымен жасай біліп, өз
балаларын аталған іс-әрекеттерге араластырып отырды.
Бұндай іс-әрекеттерге қатысып отыруда ұл-балалары да, қыз-балаларыда
ерте бастан ұлттық бұйымдарымыздың өмір сүруге қажеттілігін түсініп ұлттық
тәрбие негіздері бірнеше ғасырлар өтсе де, қазақ қолөнерінің өзіндік
құндылықтарын төмен түсірмей Республиқамыздың әрбір өңірінде өзіндік
ерекшеліктері мен ұзақ уақыт бойы сақталып, қоғам өзгерген сайын қайта
жаңарып, өркендеп дамып отырды.
Бұл айтып отырған қолөнер шеберлерінің еңбектері бағаланып, халық
арасында олардың күн көріс тіршіліктеріне айналып келсе, әсіресе домбыра,
қамшы, сандық, кілем, алаша, текемет т. б. бұйымдарының түр түрін дамытып,
жаңғартып қазіргі нарықтық қатынаста базарларға, дүкендерге шығарып пұлдап,
күн көрісін табуда.
Әрбір өнірде бұл бұйымдардың өзіндік әсемдігі мен, мықтылығы,
беріктілігі салыстырылып, халықтың тұтыну талаптарын орындап отыруға
қолөнер шеберлері ат салысып отыруда. Осындай өнер адамдары өзін-өзі
байытып қана қоймай, тәлім-тәрбиелік, білімділік жақтарын кеңінен
қарастырып шәкірттер тәрбиелеуде көмектер беруде. Олар өздерінен бұрыңғы
өмір сүрген ата - әжелеріміздің, апа-ағаларымыздың бойында жинақтылығы
мол тәжірибеге сүйене отырып келешек ұрпақты өнер-білімге баулу, өмірге
бейімдеу белгілі бір кәсіпке бәйімделу арқылы ауыл аймақтың игілікті
істері болуда.
Сондықтан әрбір жасаған көне көз қарияларымыздың қолынан шыққан асыл
бұйымдарын көне деп санамай, қайта олардан қалған асылы да, алтыны да
болып саналатын бұйымдар деп санауымыз керек. Сол кездегі бала тәрбиесі
үшін әрбір ата-ананың жауапкершілігі қандай болса, кәзіргі кездегі ата-
ана тәрбиесі де сол қалпында болуы тиіс. Ал бұндай өткір мәселенің
орынды, мақсатты шешілуі көңіл толарлықтай деп айтуымызға болмай отыр.
Бұндай жұмыстарымыздың көңілімізге толмай жатқандығының бір себебі,
кейбір тұрмыстық бұйымдарымыздың қажеттілігі іске аспай оның орнына батыс
және шығыс елдерінің бұйымдарының тұрмыста көбірек қолданылып, ал
өзіміздің ұлттық бай мұраларымыздың еленбей жатқаны байқалуда.
Сонда да болса сандық, бесік сияқты бұйымдарымыздың кейбір түрінің
өз құнын, мазмұнын түсірмей қайта күннен- күнге ол бұйымдарызға сұраныс
туып отырғанын мақтанышпен айтуға болады.
Осы аталған бұйымдарды қолөнер шеберлері жасап үйренуде өзінің
ісінің халықттық қажеттілік үшін тәрбиелік мәні мен ролінің халқымыздың
әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін сақтауда тәлім-тәрбиелік ролі зор
екенін айтумызға болады [8].
Қазіргі таңда қандай бұйымды болсада жасатып үйретуде мүмкіншіліктер
көп. Оның ішінде басым-рақ қазақ халқының ертеден кәсіп еткен
шаруашылықтарының бірі-бүл сәндік-қолданбалы өнер түрлері болып табылады.
Соңғы кездерде оларды мектеп оқушыларына тереңірек үйретуде қатты
көңіл аударылуда. Бұндай өнер түрлерімен қоса қазақ халқының негізгі
кәсіпшілігі болып келген ауыл шаруашылығы мен егін шаруашылықтарының
жұмыстарына балаларды баули білу. Оқушылардың өзінің жеке басының пайдасы
емес сонымен қатар жалпыға бірдей пайдалы іс үшін еңбек етуге үйрету, еңбек
адамдарының қолымен жасалынатын заттарға ұқыптылықпен қарауға
дағдылануымыз керек. Бұл деген келешек қоғамның жас жеткіншектерін
еңбекке тәрбиелеудің маңызды міндеті.
Сондықтан еңбек және дене тәрбиесі мектеп оқушыларының бойында ерте
бастан қалыптасуы қажет.
Қаншама заман өтсе де, маңызын жоймаған халықтық педагогиканы тәлім-
тәрбиенің туы қазығына айналдыру ата-ананың да, мектеп ұйымының да басты
борышы. Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру
тұрғысында жетекші орын алады және ол жеке тұлғаның жан-жақты дамуына күшті
де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке жарамды етіп
адамды қалыптастыруға оны отансүйгіштікке даярлауға қызмет етеді.Дене
тәрбиесінің жалпы орта мектептерде шын мәнінде жүзеге асырылуы оқшы денесін
өмір бойы жетілдіріп, дамытып отыруына негіз жасайды. Дене жаттығуларымен
үнемі айналысу оқушылардың бос жүрмеу проблемасые шешудің. Қоғамға жат
қылықтардың көрінісін болдырмаудың да тиімді жолы.
Қазақ халқы материалдық мұралармен қоса мәдени қазыналарға да аса
бай.Сондай қомақты дүниелер қатарына дене тәрбиесінде ойнатылатын ұлттық
ойындар жатады.Ата –бабамыздың педагогикалық-психологиялық болмысы мен
ойлау жүйелеріне зер салу, көздеген мақсаттарын саралап, дәстүрлер жалғасын
өрістетіп, өткенмен бүгінгіні байланыстыру біздің міндетіміз.
Қазақтың ұлттық ойындары – ата –бабамыздан бізге жеткен, өткенмен
бүгінгіні байланыстыратын баға жетпес мәдени байлығымыз, асыл қазынамыз.
Сондықтан, Оны үйретудің,күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай
ұрпақ тәрбиелеуде пайдасы орасан зор. Ұлттық ойындар-жасөспірім ұрпақты ел
қорғауға, бауырмалдыққа тәрбиелеуде дене тәрбиесінің ажырамас бөлігі болып
саналады.Сол сияқты патриоттық сезімді дамытуға мүмкіндік жасайды. Ұлттық
ойындарды қолдану жөнінде мәселелерді ғалымдар көтерді: Т.Ш.Қуаныш,
Б.Төтенаев, М.Тәнекеев, А.Б,Бүркітбаев, Е.С.Сағындықов.
Ойын–тіршіліктің нышаны, еңбекке бейімделудің белгісі,дене
мәдениетімен серігудің құралы. Қазақ халқы ойын баласы деп жас баланың
ойнауыа мүмкіндік туғызып отырған.Ойыннң түрлері көп. Әбір ойынның
тәрбиелік мақсаттары болады.Оқушыларға дене тәрбиесін беруде халық
педагогикасының озық үлгілерін пайдалана отырып, ойынның түрлерін
қолдануға болады.Мысалы ойынның түрлерін қауымдасып ойнау, одақтасып ойнау,
жеке ойнау деп, ал мазмұнына қарай тұрмыстық ойындар, шынығу ойындары,
кәсіптік ойындар, спорттық ойындар деп топтауға болады.Баланың тәлім-
тәрбиесі, іс-әрекеті ойыннан басталады, оның негізі болашақ өмірінде
жалғасын табады.
Міне сондықтан да оқушының бойында дене тәрбиесін халық
педагогикасының озық үлгілері арқылы қалыптастырудың маңызы өте зор. Ұлттық
ойындарды қолдана білу өмірге өте қажет.Адам баласы өте ерте заманнан бері
ұлттық ойындармен айналысып келеді.
Ұлттық ойындар дегеніміз, ол әр халықтың ата-бабасынан қалған қимыл-
қозғалысының жиынтығы.Осыған сәйкес ұлттық ойындар бір-біріне ұқсас болады
және бір-бірінен айқын айырмашылықтары да бар.Ұлттық ойындарды үйрету- дене
тәрбиесінің кең тараған маңызды түрі, ол балалар бақшасында, мектептерде,
орта және жоғарғы оқу орындарында іске-асырылады [9].
Мектеп оқушыларына ұлттық ойындарды үйретуге ерекше мән беріліп, дене
тәрбиесі бағдарламасына енгізілген.Сабаққа оқушылардың қызығушылықтарын
арттыру үшін де шаршаған кездерінде бойларын сергіту үшін де ойын
элементтерін
Ы.Алтынсарин барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары қасиеттерін
қалыптастыруда еңбек,дене, адамгершілік ақыл-ой тәрбиесінің ерекше орын
алатынын атап көрсетеді. Кемеңгер ұстаз Ы.Алтынсарин ұлағатты сөздерді,
педагогикалық мұраларды халық педагогикасында үлкен орын алады. Оларды
қазіргі қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрінің қайта жаңғырту
кезеңінде кең мағынада насихаттау әрбір ғалымның, мұғалімнің борышы болуы
қажет.
Қазақтың ағартушы-педагогтары А.Байтұрсынов ,М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедов ұстаздық етуде және тәлім-тәрбиелік еңбектер
жазуда өз ұлттың салт санасын терең зерттеген. Сан ғасырлық тарихы бар ата-
бабаларының халықтық педагогикасына терең ғылыми талдау жасады. Сөйтіп,
олар қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдеп-ғұрып, салт-дәстүрімен
тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа, ұлттық тәрбие беруде пайдалану жолдарын
көрсетті. Сол мақсатта олар қазақ мектептерінің оқушылары мен
мұғалімдеріне арнап оқулықтар, қу құралдар және әдеби шығармалар жазды
[10].
А.Байтұрсынов қазақтың халық педагогикасын жан-жақты зерттеп, қазақ
этнопедагогикасының негізін қалады, ұлттық білімнің шамшырағы болды.
Халық педагогикасының арқауы-ауыз әдебиеті мен халықтық салт-
дәстүрлері. Ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлері-ұлттық тәрбиенің
негізі.
Міне, осы тұғырлы-тұжырымды ірі ғалым лингвист, әдебиет зерттеуші
дарынды ақын, аудармашы, қазақ тілі бөлімінің іргетасын қалаушы, қазақ
баспасөз тілінің ұлттың үлгісін жасаған талантты көсем сөз иесі, туған
халқының рухани дүниесін жандандырған ғұлама – А.Байтұрснов жан-жақты
жерттеп, олардың тәрбиелік мәлін ашып берді. Ол қазақ этнопедагогикасының
негізгі нұсқаларын зерлей зерттеп, талғай тауып, олардың ғылыми теориялық
негіздерін жасады [11].
М.Жұмабаевтың ”Педагогикасы” нағыз ұлттық тәрбиені насихаттауға
бағытталған, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу мақсатында мектеп
мұғалімдері мен тыңдаушыларға арналып жазылған тұңғыш халық
этнопедагогикалық еңбек деп толық айтуға болады. Өйткені, Мағжан
”Педагогикасының” басты ерекшеліігі – оның қазақ топырағымен тығыз
байланыстығында, өзі айтқандай, қабысып жабқанында. Оқулықтың басынан
аяғына дейін ұлттық тәрбие басшылыққа алынып, оған сүйеніп, ұлттық тәрбие
беруге мұғалімдерді даярлау туралы ой-пікірлерінің айтылуы қазіргі кезде
қазақ мектептерінде оқу-тәрбие үрдісіне ұлттық мазмұн беру қажеттілігімен
сипатталады [12].
Ж.Аймауытов–ақын, жазушы, драматург, сыншы, публист, аудармашы
педагог. Ұстаз жазушы ”Тәрбие жетекшісі” деген педагогикалық еңбек жазып,
қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесіндегі келеусіз жағдайларды ашып
көрсетті де, тәрбие ісінде баланы ынталандыру тәсілдерін ұсынды. Баланы
шындыққа, жауапкершілікке тәрбиелеу үшін, оған талап қоя білу, қойған
талаптың орындалуын қадағалау, баланың ішкі дүниесіне терең үңіліп, оны
арман-тілегі қарай демеуші тәсілдерді қолдау әдісін уағыздайды [13].
Дарынды зерттеуші 1926 жылы қазақтың ұлттық жан тіршілігін терең
көрсетіп, бүкіл адамзаттық психологияның негізінде оқулық жазып, оны ”жан
жүйесінің ғылымы” деп атады.
Мұхтар Әуезов - қазақ халқының ұлттық мәдени мұраларын жоғары
бағалап, рухани байлығын ұлылықпен ашып көрсете білген, қазақ халқын бүкіл
әлемге танытқан ғұлама жазушы. Ол қазақ этнопедагогикасының бір негізі –
ауыз әдебиетін жан-жақты терең зерттеп, халық педагогикасын қадірін халыққа
таныта білді.Осы еңбектерінде оқушыларға еңбек және дене тәрбиесін халық
педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың жолдарын да айтып өткен [14].
Халық педагогикасының ауқымды бір саласы – ертегілер. Ұлы ұстаз
ертегілердің тәрбиелік мәнін терең ашып, ”Адамдағы кемдікті, мінді
бадырайтып, ұлғайтып, жиреншікті етіп көрсету үшін, хайуанның мінез-құлқын
дәл адамның мінез-құлқындай етіп сурет әсерлі болады”- деп көрсетеді.
Педагог жазушы: ”Ертегілердегі аса мол атаулар, ұғымдар, ақындық, образдық,
стильдік теңеу сөздер қазақ хлқының тілін байытады” - дейді.
Торайғыров Сұлтанмахмұт қазақ халық педагогикасының ой-мақсаттарын
өз шығармасы арқылы халық санасына жеткізе білген ұлы ақын. өз өмірінде
біраз жылдар журналистік, педагогтық қызмет атқарған ақын ұлттық білім,
халықтық тәрбие ісінің келеңсіздік жағдайларын зерлей зерттеп, ұрпақтың
үмітін оздырып, келешегіне кемелді жол сілтеді.Оқушыларға еңбек және
дене тәрбиесінберуде халық педагогикасының озық үлгілерін пайдалануда
еңбектің және дене тәрбиесінің тәрбелік мәні зор [15].
Сабақта әсіресе ұлттық ойындарды қолдана отырып оқушыларға өз
халқының дәстүрін, әдет-ғұрпын, салт-санасын үйрете отырып, оны оқушылар
бойына сіңірсек, келешке өзінің халқына жанашыр саналы адамдарды
тәрбиелеген болар едік.
1.2. Оқушыларға еңбек және дене тәрбиесін беруде халық педагогикасының
элементтерін пайдалану жолдары.
Қазақ халқының көне дәуірден бері сақталып келе жатқан салт-дәстүрлері
жас баласын тәрбиелеуде, оның адамгершілік мінез - құлқын қалыптастыруда
үлкен мәнге ие.
Білім туралы заңда білім беру жүйесінің міндеті - ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
беру үшін қажетті жағдайлардың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық
мектебін жасау.
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан саяси-әлеуметтік,
экономикалық өзгерістерден ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім және
тәрбие мазмұнын жанартудың қажеттігі айқын көрініп отырғандығы мәлім.
Сондықтан білім жүйесін жетілдіру мен мазмұнын жаңарту жолында
мемлекеттік деңгейде түрлі іс-әрекеттер мен шаралар жүзеге асырылуда.
Тәлім-тәрбие Тұжырымдамасында: Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті,
өз Отанының азаматы болуы керек екенін, ұлттың болашағы тек өзіне
байланысты болатынын есте сақтауға тиіс, -делінген.
Қай заманда болмасын адамзаттың басты міндеттерінің бірі - өскелең жас
ұрпақты акылды да саналы, тәртіпті де еңбек сүйгіш, өзінің ұлттық салт-
дәстүрін құрмет ететін ұрпақ тәрбиелеу екені көпке мәлім.
Этнопедагогика материалдары арқылы жеке тұлғаның рухани әлеміне
мақсатты түрде әсер ету үшін ең алдымен бастауыш мектеп оқушыларының
этнопедагогика материалдарына деген қызығушылықтарын оятып, оны әсерлі оқи,
тыңдай білуге баулу қажет.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың
бірі. Халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры деп
қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді, азады. Еңбек ету арқылы
адамның көзқарасы, эстетикалық сезімі, ақыл-ой деңгейі дамып жетіледі.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ертеден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халық міндеті болған. Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Адам
өзінің жан дүниесін, тән сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар
аударады. Сол себептен де баланы ерте бастан еңбекке ертеден тәрбиелеу
жанұяның қасиетті борышы.
Жас ұрпақты еңбекке тәрбиелеу халық ауыз әдебиетінің өзекті
мәселелері ретінде де жырланды.Жас ұрпақты халқымыз жалпы еңбекқорлыққа
тәрбиелей отырып, "он саусағынан өнер тамған" нақты кәсіп иесі болуды.
"Еңбекке үйренем десең, ерінбе, өнерге үйренем десең жиренбе", "Еңбек елдің
көркі", деп халық мақалдарында насихаттап отырған. Бұл мақал-мәтелдердегі
сөздерде еңбектің тәрбиелік рөлінің зор екенін, еңбек дағдысын бала бойында
қалыптастыруға жігерліктің қажет екенін нақты түсінген [16].
Қоғамның ең басты талаптарының бірі әр азаматтың өмірде өз орнында
толық күш-жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін
қосуы, еңбекке адал, саналы қатынасу, қоғамның өмір салтының алғы шарты
болып табылады.
Ол үшін әрбір адам еңбекке лайықты тәрбиелеу керек, мектептегі
еңбекке тәрбиелеу – тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі. Ал, еңбекке
тәрбиелеу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға пайдалы, өнімді
еңбекке тікелей қатысуы, оқуға деген саналы көзқарасты қалыптастырудың,
азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік жағынан қалыптастырудың
негізгі кезі болып табылады.
Мектепте оқушыларды еңбекке және дене тәрбиесіне тәрбиелеудің басты
міндеттерінің бірі біріншіден – еңбекке сүйіспеншілік пен және еңбек
адамдарына құрметпен қарау денсаулығының мықты болуы.
Екіншіден, оқушыларды қазіргі қоғамдағы халық шаруашылығының әртүрлі
салаларындағы атқарылатын еңбектің, еңбек түрлерімен таныстыру, еңбекке
тәрбиелеудің жалпы міндеттері, алуан түрлі және жеке міндеттерді орындау
арқылы іске асырылып отырады.,оның барлығы дене тәрбиесінің жақсы жолға
қойылғандығының арқасында.
Олар: оқушыларды еңбекке дене тәрбиесіне психологиялық және
практикалық тұрғыдан даярлау, оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру,
оқушылардың еңбекке ынтасы мен қабілетін дамытумен дене бітімінің дұрыс
дамып жетілуі.
Қазақ халқы, өз ұлтының мәдени жетістіктерін, қанына біткен
адамгершілік, имандылық, еңбек сүйгіштік, қайырымдылық, мейірімділік,
қонақжайлық, отан сүйгіштік т.б. қасиеттерін білдіретін тәлімгерлік
тәжірибесі бар халықтың бірі. Кешегі өткен данагөй қариялар мен ғұлама
ойшылдар, сөзге –шешен билер, батырлар мен ақын-жыраулар қалдырған
философиялық ойларымен болжамдарының өшпес ізі жатыр.
Егеменді ел атанғалы халқымыздың ертеден өзінің мәдени –этникалық
білімі мен тәрбие берудегі ұлттық тәрбие негізін қайта жаңғырту арқылы
халқымыздың мәдени құндылықтарына көңіл аударылуда. Этнопедагогика арқылы
жастарды еңбекке баулудың педагогикалық мәнінің артуы-оған қоғамдық салт-
сана, әлеуметтік-экономикалық мәдени өміріндегі саяси көзқарастардың
өзгеріп қайта қалыптасуына себеп болуда.
Бүгінгі күні халқымыздың ұлттық мәдениетінің қайта өркендеу
жағдайында келешек ұрпақтарымызды халқымыздың салт-дәстүрлерінде, әдет-
ғұрыптарында ертеден сақталып келе жатқан мәдени бай мұраларымыздың қадыр
қасиетін сезіне білу заңды құбылыс деп санауымыз керек. Өйткені бүгінгі
жас жеткіншектер өз халқының рухани мол қазынасын тереңрақ оқып білу арқылы
өз бойларына сіңіріп, ұлттық ерекшеліктерімізді қадірлей білуге
мүмкіндіктер береді.
Егер ұлттық тәрбие, болашақ ұрпақтарымыздың бойында дұрыс
қалыптаспаса,онда ұрпақтарымыздың өз ана - тілін, дінін білмеу мен бірге
салт - дәстүрлерден, әдет-ғұрыптардан бірте-бірте шет қалып,өз ата-анасын,
ата-әжесін, туыс-бауырларын қадырлей білмейтін, олардың бойында керісінше,
қатыгездік, мейрімсіздік сияқты қасиеттер белең алып ұлттық тәрбиеден қол
үзуге себеп болады.
Аталған мәселе төңірегіндегі кері тәрбиеден аулақ болуы үшін
халқымыздың салт-дәстүрлерінің, әдет-ғұрыптарының қоғамдық мәдени
сатысындағы озық үлгілерін мектептің оқу-тәрбие ісіне кеңінен пайдалану
жолын қарастыру, қоғамымыздың уақыт талабы деп білуіміз керек.
Бүгінгі таңда қоғамның ұлттық тұрғыда кемелденуі жас ұрпақты
халқының рухани қазынасымен тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрлерімен
тереңірек таныстырып, соның негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға,
тұлғаның рухани мүмкіндіктерін дамытуға байланысты тәрбие мен білім
беру,мұғалімнің кәсіби даярлығын қамтамасыз етуді міндеттейді.
Өйткені егемен еліміздің болашағы оның материалдық және рухани дамуы
арқылы қаруланған жас ұрпақтың білім денгейіне байланысты болып келеді.
Сондықтан да білім беру жүйесін жаңарту мен жетілдіру мәселесі барша
ұстаздардың алдында зор міндеттер жүктеп отыр. Ондай міндеттердің бірі
жалпы білім беретін орта мектептердің бастауыш сыныптарында берілетін
ұлттық тәрбие аумағында оқушылардың ұлттық дүниетанымын қалыптастыру
жолдарын қарастыру болып табылады. Ал бұл айтылған мәселелердің өзі
тікелей еңбек және дене тәрбиесі мен тығыз байланысты.
Еңбек тәрбиесіне қай халықтың болса да енжарлық танытпай өз
балаларының келешегін ойланбаған халық жоқ. Қазақ халқының ертеден келе
жатқан жақсы қасиеті- өз балаларын жас кезінен еңбекке тәрбиелей білу.
Осы мақсатта қазақ халқы ертеден- ақ тым еркінсітпей ұл балсын әкесі,қыз
баланы –шешесі отбасында әртүрлі еңбекке тәрбиелеп отырған. Мысалы: қыз
баланы шешесі үйде үй сыпыру,су әкелу,тамақ әзірлеу,сиыр сауу, тігіс тігу
т.б. шаруашылықтарға тәрбиелесе,ұл баланы әкесі қозы, лақ қайыруға, құлын
ұстауға, мал бағуға, ағаштан түрлі тұрмыстық бұйымдар:күбі, астау, келі-
келсап, домбыра, кебеже сандық, т.б. әртүрлі ыдыс-аяқтар жасай білуге
үйретсе, мал терілерінен жүген,ноқта сияқты ат-әбзелдерін дайындай білуге
үйрете білген [17].
Сол кездегі бала тәрбиесі үшін әрбір ата-ананың жауапкершілігі
қандай болса, кәзіргі кездегі ата-ана тәрбиесі де сол қалпында болуы тиіс.
Ал бұндай өткір мәселенің орынды, мақсатты шешілуі көңіл толарлықтай деп
айтуымызға болмай отыр.
Бұндай жұмыстарымыздың көңілімізге толмай жатқандығының бір себебі,
кейбір тұрмыстық бұйымдарымыздың қажеттілігі іске аспай оның орнына батыс
және шығыс елдерінің бұйымдарының тұрмыста көбірек қолданылып, ал
өзіміздің ұлттық бай мұраларымыздың еленбей жатқаны байқалуда.
Сонда да болса сандық, бесік сияқты бұйымдарымыздың кейбір түрінің өз
құнын, мазмұнын түсірмей қайта күннен- күнге ол бұйымдарызға сұраныс туып
отырғанын мақтанышпен айтуға болады.
Қазақ халық педагогикасының үлкен бір саласы – қазақ халқының салт-
дәстүрлері болып табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет-
ғұрыпқа, әсерлі әдет-ғұрыптар салт-дәстүрлерге, халықтың өмірінде
қалыптасқан салт-дәстүрлер салт-сана болып қалыптасқан.
Халықтың салт-дәстүрлері рәміздер мен жөн-жоралғылар, ырымдар мен
тыйымдар, түрлі сенімдер арқылы өмірде қолданыс тауып келеді. Оның бәрі
дамып, толысып, жаңарып отырады
Халықтың игі мәдени дәстүрлері: ізеттілік, қайырымдылық, мейіріділік,
еңбексүйгіштік - барлық мәдени үлгі - өнегелі іс-әрекеттердің көрінісі -
әдеп деп аталады. Қазақ халқының өсіп игі дәстүрлерін айқындап, дәлелдей
келе, халықты рухани тазалығы жағынан алып, қазақ халқын әдепті, яғни
қайрымды, мейірімді халық деп атауға әбден болады.Бұл – ұлт мәдениетінің ең
озық көріністері
Халықтық әдеп-ұрпақ тәрбиесінің өзекті арқау-дене тәрбиесі мен еңбек
тәрбиесі. Игі әдептердің өмір қолданысына айналуы - әдет-ғұрып, оның бір
жола өмір заңдылығына айналуы – салт дәстүр деп аталады. Яғни, дәстүр
–қолданылмалы іс-әрекет. Ол қалыптасқан іс-әрекет ешкімнің ”нұсқауынсыз”
еркін мәжбүрлікпен орындалады. Өмірдің өркениетті дамуы дәстүрлердің
толысып, не жаңарып отыруына себепші болады. Қазақ халық педагогикасындағы
салт-дәстүрлерінің ұлттық санаға сіңіп, біржола заңдандырылуы – салт-сана
деп аталынады. Ұлттық санаға сіңіп, қалыптасқан салт-дәстүрлер сол ұлттың
ой-санасының дәрежесін көрсетеді. Ұлттың сананың қозғаушы күші-ұлттық
намыс, ұлттық абырой. Ол жеке тұлғалардың перзенттік борышты өтеу
дәрежесіне сай өмірден өз көріністерін байқатады.
Сондықтан әрбір әдет-ғұрыптың, салт-дәстүрдің салт-санаға әсер ететін
тәрбиелік мәні зор [18].
Халықтық педагогикасының озық мұрасының бірі - дәстүр.
Дәстүр–бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отыратын қоғам. Өмірінің
дамуына сәйкес өзгеріп, кейбіреулері жаңа мазмұн алып, әрмен қарай
дамитын халықтың қоғамдық тарихи өмірінде қалыптасқан құбылыс.
Халық дәстүрінің танымдылық-тәрбиелік мәні ұланғайыр дүние. Ол
тұтастай алғанда жас ұрпақ үшін ғана адам өмірінің рухани –
адамгершілігінің қуат-қайнары. Оның ішінде тікелей бала тәрбиесіне
бағытталған баланың жан дүниесінің қалыптасуына, рухани марқаюына негіз
болатын мүмкіндіктер көп-ақ.
Ол–халықтың кәсібімен, салт-дәстүрімен, тілімен тарихымен
адамгершілік қасиет-саналарымен сабақтасып, біте қайнасып, тарихи кезеңдер
ерекшелігіне қоғам тану сатыларына қарай жетелеп, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып
отыратын қастерлі мұра.
Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған дәстүрлерінің ішінде
адамгершіліктің жоғары сапаларын, еңбектің және дене тәрбиесінің
оқушыларды тәрбиелеуге ықпал жасаған озық өнегелері бар.
Қазақ халқының дәстүрі, тәлім-тәрбие ісінде кең таратылғандығында.
Адамның туған күнімен бастап барлық өмір жолын қамтитын әртүрлі рәсім,
дәстүрлер бар.
Қазақтың қазіргі замандағы алуан жүйелі өмір тану жолдары соларға
беру әдістері ертеден қалыптасып, бітіндей қол үзбеген сыртқы күш қанша
ықпалды болса да халқымыздың дәстүрлері мүлде жойылып кетпеген. Ендіігі
мақсат ата-баба дәстүрлерінің озығын жаңарту ұрпақ тәрбиесінде басты рольге
айналдыру қазақтың ата-салтын, қағидасын қазіргі өмір тынысына сай
пайдалану, жаңарту басты міндет.
Дәстүр-адамдардың рухани тұлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр
қоғамдық сананың барлық формаларынан орын алады. Олар: саясатта, қоғам
өміріндегі дәстүр дәстүрде, халықтар арасында ынтымақтастық, теңдікте,
бостандықта, өзара көмек дәстүрде, қарым-қатынас дәстүрлерінде, ғылыми
дәстүрде, оқу-білім ғылымындағы дәстүрде, отбасы-жанұялық дәстүрде, еңбек
дәстүрінде.
Сонымен, қай халық болса да ұлттық үрдісі, ілікті қасиетте, өзіндік
әуені, тағлымды дәстүрі мәртебесін биікке бастайтыны сөзсіз. Киелі керемет
дәстүрлері арқылы ғана өзінің ұлттық бояуы мен өзінің болашақ ұрпағының
төл келбетті қалыптастырады. Ұлттық рухымыздағы дәстүр жас ұрпақты
тәрбиелеуде тиімді деп есептейміз.
Ұлы ойшылдардың, арнайы халық мұрасын зерттеушілердің жалпы тәрбие
жөніндегі идеялары, ой-пікірлері жаңа қоғамдық тарихи жағдайларда одан әрі
дамытылып, әз халықтың тәуелсіздік жолындағы күресте рухани, құдіретті
күшке айналып отыр.
Соңғы кезге дейін тәрбиеде халықтық педагогикаға өз деңгейінде мән
берілмей келді.
Халық дәстүрлері мен оның үлгілерінің жоғалуы қоғамның рухани
жағынан жутаңдыққа ұшырауына, уақыт пен ұрпақ байланысының ыдырауына әкеліп
соғуда. Көптеген адамдар өз тілін, тарихын, мәдениетін, әдебиетін білмейді,
ұлттық әдет-ғұрып, кәсіп халықтың өзіне тән тұрмыстық көрінісі жоғала
бастды.
Сондықтан сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасап, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болып өмір сынынан өкшеленіп өшкен бүгінгі өмірге жеткен әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлерді білу әрбір отбасының, тәрбиеші-ұстаздардың абройлы
міндеті.
Жалпы оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларға еңбек дене тәрбиесін беруде
қазақ халқының әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері арқылы бола бойында шынайы
адамгершілікті, имандылықты, адамдар арасында парасатта мінез-құлық
қасиеттері отбасынан бастап тәрбиелеудің мүмкіндігі көп.
Халықтың айтқан өсиет сөздерінің, ырымдардың, дүниетанымдық
болжамдарының, өнерінің, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарының көріністері -
бір тұтас ғылыми педагогикалық психологияның негізінде, этнокомплекстік
тәлім-тәрбие негізінде жалғасып, қалыптасып отыр.
Этнокомплекстік тәрбие негізінде еңбек және дене тәрбиесі жеке басты
жетілдірудің барлық саласын қамтиды. Адамның бойында еңбек тәрбиесі мен
дене тәрбиесі адам өмірінің әр қырынан көрініс табады.Сондықтан да
бүгінгі таңда мектеп оқушыларын халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу
бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.
II бөлім. Оқушыларға еңбек және дене тәрбиеін беруде халық
педагогикасының озық үлгілерін пайдаланудың әдістемесі
2.1. Халық педагогикасының озық үлгілерін еңбек және дене тәрбиесін
беруде пайдалану жолдары
Бізге оқушылардың еңбекке даярлау үдерісінің ғылыми әдістемелік
негізін сипаттамас бұрын жалпы әдіснама (методология) деген не, оның
теориясымене және практикамен байланысы қалай іске асырылмақ,
метадологияның теориясымен және әдіс-тәсілдермен байланысы айнала қоршаған
ортаны танып білудегі қызметі қандай болмақ дегендердің бетін ашуға тура
келеді.
Философиялық сөздікте “метод” деген сөзге анықтама бергенде “Метод
алғаш гректің metҺodas- шындыққа апаратын жол” деген сөзінен шыққаны, оның
мәні адамның мақсатқа жетудегі, қоршаған табиғи ортаның ішкі сырын танып
білудегі қолданылатын тәсіл, жүйелі түрдегі іс-әрекеті, қызметі дейді.
Ал “Методология”- белгілі бір ғылымда қолданылатын танымдық әдіс-
тәсілдердің жиынтығы. Айналаны тануға және дүниені өзгертуге бағытталған
практикалық қызметтерді ұйымдастырудың приниптерін, құралдары мен
өзгертудің алғы шарттарын зерттейтін білімдер саласы. Мәселен ғылыми
методология-ғылыми біліммен ғылыми қызметті зерттейді. Методологияның дамуы-
жалпы ғылыми таным дамуының бір жағы.
Әрбір ашылған ғылыми жаңалық тек заттың ( материяның ) мазмұндық
жағын ғана емес, сондай-ақ, методологияның зерттеу бағытында белгілейтін
болады. Ол “методология” зерттеу барысында зат жайлы жаңа білімді қорытып
шығаратын іс-әрекет ой жүйесіне талдау обьектісі ете отырып ғылыми
методология сонымен бірге адамның өзін-өзі танып білуі және өзін-өзі ұғыну
формасы ретінде әрекет етеді.
Методология білімде тиянақты формаға енетін қызметті айқындап,
талдап көрсетеді,- деген анықтама береді. Олай болса методология мен
методтың ұқсастығы да, өзіндік мазмұндық айырмашылығыда бар. Методологияны
қолдану арқылы ғылыми жаңалықтарды табудағы логикалық ойлау жүйесіне
басшылық жасай отырып тиісті нәтижеге жетуге болады. Бұл жағдайда метод (
әдіс-тәсіл ) методологиясының (әдіснаманың) бөлінбес бір бөлігіне
айналғанын байқаймыз.
Сонымен бірге шындыққа қол жеткізу үшін құрғақ әдіс-тәсіл
жеткіліксіз. Ол үшін бұрын-сонғы осы ғылым саласындағы теориялық қағидалар
арқылы жаңа білім қорына ( жаңа тұжырымға) қол жеткіземіз.
Олай болса методология жаңа білім қорына жетуде теорияларға сүйене
отырып, қызмет ететін адамның логикалық ойлау жүйесімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz