ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ-ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ МАЗМҰНЫ

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Білім беру үрдісі субъектілерінің құзыреттіліктерін арттыру
Мектептегі педагогикалық менеджмент білім беру үрдісі субъектілерін
жетілдіру шарты ретінде

Катренов Бауржан Көпжасарұлы
Көп бейінді № 3 мектеп-гимназия

ОҚУШЫЛАРҒА РУХАНИ-ЭСТЕТИКАЛЫҚ

ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ МАЗМҰНЫ

Тәуелсіздік кезеңі тіршілігіміздің алуан саласындағы жаңа да жарқын бет
бұрыстарға, жаңғыруларға бастап отыр. Сондықтан өмір шындығын, өмірлік
материалдарды авторлық концепция мен өткір проблемаларға сабақтастыра
таңдау мен толғаудың мән-маңызы айрықша. Бала болсын, үлкен болсын, өзін
қоршаған табиғатты, әлеуметтік ортаны неғұрлым жақсы білсе, соған өз
тарапынан өзгеріс жасауға соғырлым ынталы, соғырлым қабілетті. Өйткені,
жақсы – білудің соңы ілтипат – құрметке, әрекетке, жолын табуға ұласуы –
адам табиғатына тән, әрі тіршілік қажеттігі. Жайшылықта көбінің байқай
бермейтін, немесе зер салуға уақытымыз жетпеген жайттарға жазушы назар
аударып, биік көркемдік дәрежеде суреттегенде, эмоциялық – эстетикалық әсер
алмау мүмкін емес. Ал эстетикалық – эмоциялық ықпал оқырман санасында
толқыныс тудырғандықтан оның күнделікті тірлігіне, тіршілік нысанасына
тиісінше әсер етеді. Эстетикалық әсердің сыры мен салмағы болатыны
сондықтан. Ал көркемдік шындықтың жоғары деңгейде болуы эстетикалық әсердің
қуаттылығына себепкер. Әрбір елдің рухани-творчесволық күш-қуатының
көрінуіне, ғылыми потенциалының қажыр қайратын еселеуге қолайлы жағдай
жасауға талпыну – жалпы адамзат үшін тарихи қажеттілік. Әр ел өзінше бір
қуат, өзінше бір әлем, өзіндік бір мүмкіндік. Эстетикалық тәрбие-рухани
дүниемізді байытуға, көркемдік таным көкжиегін, сол арқылы ойлау өрісін
кеңейтуге қажетті алғышарттардың бірі. Адамның эстетикалық тәрбиені бойына
сіңіруі оның түйсігін ұштап, болмыс - әлем сырын жете сезініп, терең
қабылдауына, қиялының қанаттануына қалай да әсер етпек. Мұның өзі оның
бойында бұйлығып, табиғатында тыныстап жатқан тың қасиет – күштердің,
оянуының рухани дамуы мен кемелденуінің кепілі. Бұл үшін эстетикалық
дайындық пен тәрбиенің неғұрлым ертерек әрі дұрыс бағытта жүргізілгені
тиімді. Ал адам танымын, санасын бір-ақ күнде қалыптастыру немесе бір
дәлелмен өзгерте салу – жүзеге аспайтын шаруа. Сондықтан да балаларды
балғын күнінен тәрбиелеу, өмірге, жалпы табиғатқа деген құрметі мен
құштарлығын арттыру – балалар әдебиетіне қойылар биік талаптардың бірі.
Бүгінгі балалар заман жетістіктерін молынан пайдаланып отыр. Олар әлемнің
ең қиыр түкпіріндегі елдердің өмірі мен өнерін, тыныс-тіршілігін, ғылым мен
техниканың, жан-жануарлар өмірінің таңғажайыптарын бұқаралық үгіт-насихат
құралдары арқылы көріп білуде. Мұндай жағдайда әдебиет еріксіз сол
құралдармен бәсекеге түседі. Оның себебі екеуі де ортақ мақсат –
оқырмандарға әсер ету, эстетикалық-этикалық тәрбие беруді көздегенімен сыр-
сипаты мен саласы жағынан ерекшеленеді. Алдыңғысының игі мақсаты кейде
мәліметтер тасқыны салдарынан көмескіленіп қалатыны, оқырман мен көрерменді
әрі-сәрі етіп, өзіндік белгілі бір рухани топырағынан ажыратып, әлтек-
тәлтек бастырып жіберуі де ықтимал, ал кейінгісі керісінше рухани
нығайтуға, нысанадан ауытқымауға бейім. Қаласақ та, қаламасақ та, бүгінде
күллі дүние жүзіндегі ең озық зерттеулердің тоқайласар тұсы осы. Ғылыми
техникалық өрлеу экологиялық тепе-теңдікті, үйлесімдікті бұзбай тұрған
кезеңге дейінгі шығармаларды айта шолсақ, табиғаттың сұлулығына тамсанып,
саны мадақтаған, жан-жануарларды қолға үйретіп, аңдарды аулауда тапқырлық
пен жүректілік танытқан адамдарды бейнелеу басым екенін байқаймыз. Ал
бүгінде сол тамсану мен жырлаумен бірге табиғаттың тағдырына, жердің
тіршілігіне алаңдау, осы тұрғыдан суреттеу, табиғатқа деген жанашырлық
сезімін оятуға деген талап көбірек көрінуде. Бұл бағытта шығармалар екі
түрлі принципті басшылыққа алады. Біріншісі – табиғатқа қамқорлық жасау,
тозып бара жатқан жерді сақтауға ұмтылдыру. Мәселен, С.Жұбатыровтың Жасыл
сағым повесінің кейіпкері Нұраш аранын ашып анталаған аңызақтан туған
жерін арашалағысы келіп, бас қатырады. Ойлап-ойлап, іздене жүріп тапқан
амалы – шөлейт өлкені жасыл желекке бөлеу. Басқаларға бұл ойын айтуға
ұлыған ол жалғыз өзі іске кіріскенімен нәтижеге жете алмайды. Бірақ кейін
Ләйлә, Айдар, Жолтай сияқты достары қол ұшын беріп, қауымдасып, игі ниетті
жүзеге асыруға кіріспекші болады. Шығарма осынау игі идеяның аяқсыз
қалмайтынына, балалардың алған бетінен қайтпай табысқа жететіне сендіреді.
Екінші принцип – табиғаттың өзін жанды организм, өз заңдылығы, өз
тіршілігі бар әлем екенін, адам сияқты оның да өзіндік өмір сүруге хақысы
барын кестелеу. Бұл жерде біз натуралистік шығармаларды айтып отырған
жоқпыз. Таза әдеби шығармалар табиғат әлемін, көркемдік логикасы арқылы
таразылайды. Әрбір ұлттың әдебиеті өзінің өнегелі өміршең дәстүрлері мен
қасиеттерін дамыту арқылы әлемдік рухани дамуға хал-қауірынша үлес қоса
алады. Ал әдебиеттің жан-жақты дамуына оның өзін-өзі тануы айрықша игі
ықпал етеді. Ал классикалық шығармадан алатын әсеріміз рухани әлеміміздегі
қайталанбас өзіндік эстетикалық құбылыс ретінде санамызда қалған.
Осылайша эстетикалық әсерге қарағанда эстетикалық қабылдаудың термин
ретінде, де, ғылыми ұғым ретінде де мағынасы кеңірек болуға керек.
Эстетикалық әсер алу шығарманың көркемдік әлемін толық игеріп болмай жатып-
ақ арыңсыз түрде жүзеге аса беретін процесс. Бұл арада оқырманның шығарманы
ақын білуі немесе білмеуі басты мәселе емес. Гәп – оқырманның шығармадағы
көркемдік әлемге бойлау тереңдігінде. Эстетикалық әсерге қарағанда
эстетикалық қабылдаудың аясы кеңірек саналуға тиіс дейтін себебіміз –
көркем шығарманы екінің бірі және ұғына бермейді. Әсерленген мен толық
түсініп жарытпайды. Оның алған әсері рухани асылына айналуы үшін
эстетикалық құралдарда өз бойынша мейлінше молынан сіңіруі шарт. Сонда ғана
шығарма эстеиткалық тұрғыдан қабылданады немесе эстетиалық қабылдау
салыстырмалы түрде толығырақ жүзеге асады. Әрине әркімнің эстетикалық
қабылдауы әр түрлі, әсерленушінің рухани деңгейіне, әр – алуан себептерге
байланысты, сондықтан әркелкі, әйтсе де эстетикалық қабылдауға қатысты
ойлар сөз өнері туралы пікір туындай болғаннан бері азды – көпті айтылып
келе жатқанымен, көркемдік – эстетикалық қабылдау туралы толғап айтатын кез
енді келді. Бұл кезеңнің биігіне алып келген факторлар:
1. Әдебиеттің алуан бағытында көптеп дүниеге келген классикалық
шығармаларды салыстыра қарауға, сол арқылы рухани дамуыдағы
ерекшеліктермен мәселелерді түрлі тұрғыдан байытуға жағдай жасалуы.
2. Сол классикалық шығармалардың көркемдік, әлеуметтік, философиялық
ерекшеліктерін нәзік талдаған ғылыми дәуірінде сыни еңбектердің молынан
жарық көруі.
3. Тарихи дамудың әлеуметтік қоғамдық қырар құбылыстарының рухани
өміріміздегі көкейкесті мәселелерге жауап іздеуге бағыттауы, бұл талапты
қанағаттандырмайынша қоғамдық рухани дамудың проблемаларын көңілдегідей
шешу мүмкін еместігін ұғынуымызға мәжбір ету.
Ұлттық әдебиетіміздің әлемдік рухани дамуға атсалысуы оның таза
ұлттық материалына ғана емес, объективті эстетикалық қуатына да байланысты.
Ұлттық материал ерекшелігі эстетикалық қабылдаудың механизмдеріне де әсер
етеді. Қабылдау нәтижесінде қалыптасатын эмоциялық-эстетикалық тәжірибенің
субъек үшін зор тарихи мәні бар. Өйткені осындай жинақталған тәжірибе
арқылы көркемдік, сананы шектеулі мағынасында ұғыну жөнсіз. Іс жүзінде
рухани дүниеміздегі бұл фактор адамның жеке қасиеттеріне байланысты аса
үлкен роль атқаруы ықтимал. Жеке адамға қатысты айтатын болсақ, эстетикалық
қабылдау, оның көңіл-күйін суретке түсірген көңіл-күй құбылысын қамтитын
тарихи сәт. Эстетикалық әсер мен эстетикалық қабылдаудың өзіндік тарихи мән-
маңызы бар дейтін себебіміз, біріншіден, белгілі бір өтпелі мерзімді
қамтуына, қазақша айтқанда, белгілі бір мерзім ішінде жүзеге асуына,
екіншіден, көркемдік тәжірибенің, рухани дамудың өзіндік тарихи жолындағы
қажетті баспалдақ қызметін, демек өзінше тарихи роль атқарылуына,
үшіншіден, субъект үшін де қайталанбайтын тарихи сәт болуына байланысты.
Міне, осының нәтижесінде субъект үшін өткен тарихи кезеңге айналады, егер
субъект эстетикалық қуатты сезініп әсерленбесе, немесе әсерленуге қабілетті
болмаса, объективті эстетикалық қуат ол үшін тарихи мән-маңызға ие бола
алмайды, керісінше, оқу процесі дерексіз, босқа кеткен уақытқа айналады.
Бүгінде көркемдік шындықтың негізгі жариялық ғылыми ерекшеліктері көптеген
зерттеушілердің, мысалы В.Новиков, Н.Гей, Л.Тимофеевтың еңбектерінде арнайы
қарастырылып, басқа да көптеген ғалымдардың зерттеулерінде түрлі тұрғыдан
таразыланады. Олардың пікірлеріне орай ой-жарыстыру – жеке теориялық
еңбектің емшісі. Бүгінгі қазақ балалар жазушыларының ендігі бір сала
шығармаларында өмір шындығы балалар мен ересектердің өзара тығыз қарым-
қатынастары арқылы бейнеленеді. Үлкендердің әлеуметтік қызметі мен
ұмтылысы, мінезі балалардың дүниетанымы мен психиологиясына әсер ететінін,
әлеуметтік орта мен белгілі бір сәттегі нақты жағдайдың баланың рухани
дүниесінде жас айырмашылықтарына сәйкес әрқилы жағдайда түрліше көрініс
табатынын соған орай жан дүниесі мен талап-талғамында үлкендер ескеруге,
мән беруге тиіс айырмашылықтар барын көрсету – бұл жанрдың алпысыншы
жылдарға дейінгі туындыларында ішінара бой көрсетіп отырса, алпысыншы
жылдары салыстырмалы түрде көбірек көрініп, соңғы оншақты жылда балалар
прозасының көрнекті бағыттарының біріне айналды. Алайда, мұндай топтауда
шарттылық бар. Әйтседе негізгі көркемдік белгілеріне, өмір шындығын игеру
сипаттарына орай жүйелеп қарастыру – жанрдың елеулі қырларын айқындауға,
әдеби процестің негізгі ерекшелігі - өмірімен тікелей байланыстылығын
дәлелдеуге, соған орай өркендеу үстінде келе жатқанын бажайлауға балалар
жазушыларының өмірі түрлі тұрғыдан зерттеуге деген талабынан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.