Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің мәні мен мазмұны
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Гуманитарлық – педагогикалық сырттай оқу факультеті
Педагогика және этнопедагогика кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің мәні мен мазмұны
Бекітемін
Ғылыми жетекшісі:
Кафедра меңгерушісі
_______п.ғ.д., профессор Б.Тойлыбаев
__________ техника Орындаған: студент
ғылымдарының кандидаты, __________ Г.Телибаева
доцент Ә.Т.Мейірбеков СПП-415, ()
__ ______ 2009 жыл
Хаттама №___
Түркістан-2009 жыл
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 бет
І бөлім. Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің теориялық
негіздері.
1.1. Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің педагогикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 6 бет
1.2. Тұлғалық бағдарланған білім берудің өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... .15 бет
ІІ тарау. Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің әдістемесі.
2.1. Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің жолдары ... ... ... 29
бет
2.2. Тұлғалық бағдарланған білім берудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. 38 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...49 бет
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
бет
Кіріспе
Адамзат қоғамының бүгінгі даму қарқыны, экономика мен мәдениетке тән
жаһандану үрдістері, қоғамның ақпараттануы білім беру жүйесіне өз әсерін
тигізеді. Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамыту саласындағы
өзгерістер жалпы орта білім берудің жаңа сапасына қол жеткізуде білім
берудің мақсатын және жоспарланған нәтижелерін қайта қарауды талап етіп
отыр. Жедел дамып отырған технологиялар заманында білім берудің басты
ұстанымы өмір бойы білім алу, адамның сапалық кәсіби және ғылыми
дайындығы, өз бетінше іздене білуі және өзін-өзі жетілдіруге қабілеттілігі
болуы қажет.
Қазақстан Республикасындағы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамытудың
тұжырымдамасында, 2010 жылға дейінгі білім беруді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасында білім берудің негізгі міндеті - білімдік шоғырланудан
нәтижеге бағытталған құзыреттілік тұрғыға көшу деп көрсетілген. Негізгі
орта білім әр оқушының жеке ерекшеліктері ескерілген білім беру нәтижелері
түрінде құзыреттіліктер жиынтығын игеруіне бағдарланған. Оқушының
бейімділіктері мен қабілеттерін есепке ала отырып, білім беру траекториясын
барынша даралау мақсатында жалпы білім беретін мектепте білім беруді
ұйымдастыру тұлғалық-бағдарлы негізде жүреді. Жалпы орта мектепті бітіруші
білімді болашақ еңбек қызметіне дайындық ретінде игеріп, адамдар арасындағы
қарым-қатынасқа дайын болуы тиіс. [1]
Тұлғалық-бағдарлы білім беруді жүзеге асыру оның философиялық,
педагогикалық-психологиялық негіздерін терең зерттеуді қажет етеді. Ғылыми
еңбектерде және әдебиеттерде тұлға дамуындағы ізгіліктік туралы ой-пікірлер
А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов және т.б., білім беруді ізгілендіру ІП.А.Амонашвили, М.Н.
Берулава, В.А. Караковский, А.А.Бейсенбаева, Ә.М.Мұханбетжанова және т.б.
Оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың әдіснамалық негіздерін жасауда
қазақстандық ғалымдар Қ.К.Жампеисова, А.А.Бейсенбаева, Ә.М.Мұханбетжанова,
Қ.Б.Сейталиев, М.Ж.Жадрина, Ү.Б.Жексенбаева, Ж.А.Қараев т.б. зерттеулері 12
жылдық мектептің жаңа жүйесін жасауда ерекше маңызды орын алады. [2,3]
Тұлғалық-бағдарлы білім беру Қазақстан Республикасына енгізілген жаңа
стандарттағы түйінді құзыреттіліктерді қалыптастырудың әдіснамалық қағидасы
ретінде бекітілген. Бұл міндетті жүзеге асыру осы тұрғының аясында
жүргізілетіні айқын. Түйінді құзыреттіліктерді қалыптастыру теориясының
міндеттеріне барынша бара-бар келетін білімдік әдіснама ретінде тұлғалық-
бағдарлы тұрғы қызмет ете алады. Себебі тұлғалық-бағдарлы білім беру әрбір
оқушының даралығына, жеке ерекшеліктеріне бағыттала отырып, оқушының жеке
даму траекториясын жасауға мүмкіндік береді. Тұлғалық-бағдарлы білім беруді
тәжірибеге ендіру және түйінді құзыреттіліктерді қалыптастырудың теориясын
жасау әлемдік педагогика ғылымы мен практикасы үшін бүгінгі күні барынша
көкейкесті мәселеге айналуда.
Қазіргі кезеңдегі білім беру мақсаттарының жиынтығы түйінді
құзыреттіліктерді қалыптастыруды көздейді, оның негіздеріне көп мәдениетті
қоғамда өмір сүруге қабілеттілік, білімді практиканың қажеттіліктерімен
байланыстыру іскерлігі, өмірлік жағдаятты бара-бар бағалай алу және
мәселені шешу жолдарын табу және т.б.
12-жылдық білім беру жағдайында дүниежүзілік деңгейде белгіленген
білім берудің міндеттерін нәтиже ретінде көру мүмкіндігі туындайды. 12-
жылдық білім беру проблемалары орталығы дайындаған Мемлекеттік жалпыға
міндетті білім беру стандарты білім берудің мазмұнын жобалау және белгілеу
тәсілдерінің жаңа модельдерін ұсынады. Бұрын мемлекеттік стандарттар
берілетін материалдың көлемі мен құрамының нормаларын белгілеген болса,
жаңа стандарт жобасында білім берудің нәтижелері норма ретінде бекітілген.
Ең басты нәтиже ретінде құзыреттілік танылып отыр. Мектептегі білім беру
үрдісінің нәтижеге бағытталуы педагогтардың алдына жаңа мәселелерді оқыту
үрдісінде пайдаланылатын технологияларды таңдау, білім беруде түйінді
құзыреттіліктерге жету жолдарын айқындауды талап етуде.
Қазіргі кезде оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім беру мазмұны
бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Сондықтан ғылыми жұмысымыздың
тақырыбын оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің мәнін
педагогикалық тұрғыдан қарастыруды қажет ететіні анықталды.
Зерттеудің мақсаты: Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің
маңыздылығын анықтау. Бағдарланған білім берудің тиімділігіне көз жеткізу.
Зерттеу нысаны: Жалпы білім беретін мектептегі білім беру үрдісі.
Зерттеу пәні: Тұлғалық бағдарлы білім берудің мазмұны мен мәні.
Зерттеу міндеттері:
- Оқушыларға тұлғалық білім берудің теориялық білім негізін анықтау,
қасиетін білу;
- Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің жолдарын анықтау;
Зерттеу әдістері:
Зерттеу мәселелері бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттермен, әдістемелік оқулықтармен танысу.
Диплом жұмысы: Кіріспеден, 2 тараудан, әр тарау екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Бөлім. Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің теориялық
негіздері.
1.1. Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің педагогикалық
мәселелері.
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымының, құндылықты бағдарлардың
өзгеруі, Қазақстанның дүниежүзілік білім беру кеңістігіне енуі қазіргі және
бұрынғы педагогикалық теорияны, оқу-тәрбие практикасын қайта қарауды талап
етіп, білім беру парадигмасын өзгерту міндеттерін белгілейді.
Білім беруді қалыптастырудың жаңа кезеңінде тұлғаны дамытуға, оның
әлеуетін анықтауға, дербестігін қалыптастыруға бағытталған ізгіліктік
педагогика басымдылыққа ие болып отыр. Педагогикалық үрдістің маңызды
бөлігі ретінде педагог пен оқушының тұлғалық бағытталған өзара әрекеттесуі
бекітіле бастады. Бұрын оқытуда мұғалім басты тұлға ретінде
танылып, оқушылар оқу материалын есте сақтауға және белгілі бір формада
қайта жеткізуге бағытталған болса, қазіргі педагогикада оқушы білім беру
үрдісінің субъектісі ретінде танылған. Осы қағида негізінде білім берудің
мазмұны жаңа іскерліктермен байытылып, оқушының құзыреттілігін қалыптастыру
міндетін шешуге бағытталған.
Қазақстандық білім беру жүйесі оқушыларға тек білім, іскерлік,
дағдылар жиынтығын меңгертіп қана қоймай, оқушы тұлғасын дамытуға, өмірлік
проблемаларды өз бетімен және тиімді шешуге, тұлғаның өзін-өзі анықтауына,
әлеуметтенуіне және өзін-өзі жүзеге асыруына мүмкіндік беретін әмбебап
білім, тәжірибе және қабілеттердің жиынтығын меңгерту болып табылады.
Білімге бағытталған оқытудан құзыретті, тұлғалық-бағдарлы білім беруге көшу
білім берудің мазмұнында экономикалық, саяси, құқықтық, дене,
коммуникативтік мәдениет компоненттерінің көрініс табуын белгілейді. Осы
міндеттерге сәйкес мектептердің басты мақсаты - оқушының өз тұлғалық
мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін барлық жағдайды тудыру, баланың даралығын
ашу, оның айқындалуына, дамуына, қалыптасуына көмек беру. [5]
Дәстүрлі сынып-сабақ жүйесінің орнына гуманистік философия,
психология және педагогиканың идеяларын біріктірген тұлғалық-бағдарлы оқыту
жүйесі қоғам сұранысына жауап береді. Аталған жүйе адамды өз өмірлік
жолының субъектісі, жасаушысы ретінде танытатын маңызды қасиетін
қалыптастыруға мүмкіндік береді; оқушыларды белсенділіктің барлық түрін
(танымдық, әлеуметтік, шығармашылық және т.б.) жауапкершілікпен жүзеге
асыруға үйретеді. Тұлғалық-бағдарлы білім беру жүйесінде бала жаңа
тәжірибені қабылдауға даяр, түрлі өмірлік сиутацияларда жауапты және саналы
шешім жасауға қабілетті болып келеді.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау барысында
анықтағанымыз, қазіргі уақытта теория мен практикада тұлғаны
қалыптастырудағы білім берудің үш парадигмасы анықталған: когнитивтік, іс-
әрекеттік және тұлғалық-бағдарлы. Когнитивтік білім беру парадигмасына
сәйкес оқытудың тұлғалық аспектілері танымдық мотивацияны және танымдық
қабілеттерді қалыптастыру болса, іс-әрекеттік парадигмада білім берудің
мақсаты - әлеуметтік, еңбек және көркемдік-қолданбалы іс-әрекеттің
тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы тәсілдерді, білім, іскерлік, дағдыны
қалыптастыру болып табылады. Когнитивтік және іс-әрекетке бағытталған білім
беру парадигмалары негізінен білім сапасына қол жеткізуге бағытталған.
Нәтижесі - білімділік және әлеуметтік даярлық.
Тұлғалық білім беру парадигмасы тек білім беру емес, өз бетімен білім
алу, тек дамыту емес, тұлғаның өзін-өзі дамытуы және өзін-өзі өзектілеуімен
ерекшеленеді. Соңғы жылдары тұлғалық-бағдарлы тұрғысына аса зор көңіл
бөлініп, белгілі психологтар, дидакттар, жаңашыл педагогтар зерттеулер
жүргізіп отыр. Әсіресе Е.В.Бондаревская, В.В.Гузеев, Н.Е.Мажар, В.В.Орлов,
Г.Е.Сенькина, В.В.Сериков, В.А.Ситаров, И.С.Якиманскаяны, қазақстандық
ғалымдардан А.А.Бейсенбаева, Ә.М.Мұханбетжанова, С.М.Бахишеваны атауға
болады.
Осы бағыттағы шетел ғалымдары Рудольф Штайнердің Вальдорф
педагогикасы, итальяндық педагог-психолог Мария Монтессоридің баланы
өзіндік еркін дамыту жүйесі, Ф.Адлердің АҚШ-тағы этикалық мәдениет мектебі,
А.Нейлдің Ұлыбританиядағы Саммерхилы, Германиядағы Хелена Ланге мектебі,
Л.С.Выготскийдің жақын даму аймағы теориясы, Л.В.Занков, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин идеяларына негізделген дамыта оқыту жұйесі мектептер
тәжірибесіне кең түрде енгізілуде.
Олардың басты үлесі - тұлғаның өзіндік танымы мен мүмкіндіктерін өзін-
өзі бағалау, пікірталас формасында сабақ өткізу және өздік шығармашылық
жұмыстар мен жобаларды орындауды біріктірген тұлғалық-бағдарлы білім беруді
дамытуға жол ашу болып табылды. [6,7]
Психологиялық тұрғыдан негізделген И.С.Якиманскаяның тұлғалық-
бағдарлы білім беру тұжырымдамасы оқушының субъектті
тәжірибесіне сүйенеді. Білім беру үрдісінде мұғалім беретін тәжірибесі және
оқушының субъектті тәжірибесі мәдениеттілік сипатқа иеленеді, өзгереді,
дамытылады, жетілдіріледі, ал білім беру үрдісі оқушы мен мұғалімнің оқу
диалогы негізінде жүреді. Н.А.Алексеев тұлғалық-бағдарлы білім берудің
мәнін тек оқушының бірегейлігі және даралығымен ғана емес, сонымен бірге
педагог тұлғасының қайталанбас ерекшелігімен, бір жағынан, және оқушының
мәдениетте өзін-өзі бекітуі арқылы өзін-өзі, өз тұлғасын жасауды беретін
мәдени акт ұғымымен байланыстырады. Тұлғалық-бағдарлы білім беруді
түсіндіруде Е.В. Бондаревская білім берудің сапасын мәдениетке
сәйкестік ұстанымымен байланыстырады. Ұстанымның мәні - тұлғаны дамытушы
және жетілдіруші орта ретіндегі мәдениет пен білім арасындағы, сонымен
қатар баланың тәрбиесі мен дамуы арасындағы қарым-қатынастарды анықтау.
Яғни, білім беру мазмұнының мәдениет орталығы - бірегей
жалпыадамзаттық, жалпыұлттық және аймақтық мәдени құндылықтар. [8]
В.В.Сериковтың тұлғалық-бағдарлы білім беру тұжырымдамасының негізі
- тұлғаны оқыту үрдісінде білім беру тәжірибесінің мақсаты
мен факторы ретінде тану жайындағы түсініктер. Тұлғалық-бағдарлы
білім беру - оқушының тұлғалық қызметтері (таңдау, мотивация,
рефлексия, өзін-өзі жүзеге асыру, шығармашылық және т.б.)
көрінетін жағдайлар тудыратын білім беру. Тұлғалық қабілеттер көрінісінің
басты шарты тұлғалық-бағдарлы ситуацияны (тұлғалық қызметтердің көрінуі
талап етілетін ситуация) тудыру болып табылады.
Қазақстандық ғалым Ә.М.Мұханбетжанованың зерттеуінде тұлғалық-бағдарлы
білім беру парадигмасының негізгі ерекшелігі педагогикалық технологияға
қатысты қарастырылады. Оқу үрдісін ұйымдастырудың жаңа сапасы ретінде
мақсатқа бағытталған тұлғалық магынаны жасау мүмкіндігін көздеу
белгіленеді. Автор оқу үрдісінде пайда болатын білім, іскерлік және
дағдының қалыптасуы оқушы тұлғасын жоғары қоятын тұлғалық-бағдарлы
технологиялар арқылы жүретіндігін атап көрсетеді. С.М.Бахишева тұлғалық-
бағдарлы тұрғының шарттарын педагогикалық үрдіс субъектілерінің өзара қарым-
қатынастарының мазмұнына негізделеді деп көрсетеді. Педагогикалық үрдісті
осы қарым-қатынастарға байланысты екендігін тұжырымдайды.
Жоғарыда айтылған пікірлерді қорытындылай келе, біз тұлғалық бағдарлы
білім беру ұғымына мынандай анықтама береміз: тұлғалық-бағдарлы білім беру
– бұл оқушы мен мұғалім тұлғасы субъект ретінде танылатын, тұлғаның
қайталанбастығы мен даралығын дамытуға, оқыту үрдісінде оқушының субъектілі
тәжірибесін есепке алуға бағытталған, мұғлаім мен оқушының диалогтық қарым-
қатынастарына және таңдау еркіндігіне негізделген білім беру үрдісі.
Бұл кезең соңына қарай олар мамандық таңдауға ұмтыла бастайды.
Мұндай оқушылармен жұмыс жүргізуде мұғалім күрделі, қарама-қайшылықты
жагдайды ұйымдастыра отырьш, өзін олардың орнына қоя білуі қажет.
Жасөспірімдер дәлелді, фактілермен келтірілген тұжырымдарды түсінуге
қабілетті.
Жоғары мектеп жасындағы балалардың дамуы. Бұл кезеңде жыныстық пісіп-
жетілуінің алғашқы кезеңі аяқталады.
Жастық шақ кезеңі - дүниетаным, сенім, мінез және өмірлік өзін-өзі
анықтауы қалыптасуымен ерекшеленеді.
Оқу пәндеріне іріктемелі қатынас байқалады. Қабылдауы мақсатты, зейіні
ерікті және тұрақты, есі логикалық сипатты болады. Ойлауына жоғары
деңгейдегі жалпылау мен абстракциялау тән, сонымен бірге ол теориялық және
сыни бағыт ала бастайды.
Бұл жастағы оқушылар құбылыстар мәнін жете түсініп, өз ой-пікірлерін
қалыптастыруға тырысады. Өзінің пікірін жоғары қояды.
Оқушылар тұлғасын дамытуда олардың жекелеген ерекшеліктерін де ескеру
қажет. Адам дамуьында жалпы және ерекше қасиеттер байқалады. Бұл ерекше
қасиеттер адамның дербестігін құрайды.
Педагогикада дербестік амал педагогикалық әсер ету формалары мен
әдістерін бейімдеу негізінде жүзеге асырылады.
Тұлғаньың дамуында акселерациялық құбылыс байқалады.
Акселерация - балалық және жасөспірімдік шақтағы үдемелі денелік
және белгілі бір мөлшерде психикалық даму құбылысы.
Кез келген дамыған өндіріс қазіргі таңда шығармашылықпен жұмыс жасауды
талап ететін адамды қажет етеді. Шығармашылықпен жұмыс жасайтын адамның
негізгі іс-әрекеті ақыл-ойға, әрі алған білімді басқа таныс емес іс-
әрекетте тасымалдай алуға негізделеді.
Оқушының шығармашылық іс-әрекеті және оның мәнін түсіну үшін жеке
тұлғаның ғылыми-педагогикалық зерттеулердің объектісі ретінде анықталу
сипатын білу қажеттілік болып табылады. Шығармашылық іс-әрекет тұлғаны
құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде де қарастырылады.
Жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына, өзіне-
өзінің сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететін ішкі және
сыртқы түйсік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік-жігер күші мен
әсерленушілік сезім дүниесіне байланысты құбылыс деген пікірді біздер
қуаттаймыз [99]. Оның себебі, ұлы ғұламаларымыз осы ой-пікірде болған деп
білеміз.
Түркі жұртының асыл перзентінің бірі - Жүсіп Баласағұн
"... Ақыл - шырақ, қара түнді ашатын,
Білім – жарық, нұрын саған шашатын..." дей келе, өзінің "Құтты білік"
(Құдатғу білік) атты еңбегінде жаратушының адамға ақыл, білім, өнер, ес
бергенін айтады. Білімді адамның білікті болатынын айта келіп, ақылдың
талай түйінді шешетінін, адамның ақыл-парасаты барлық нәрсеге қабілетті
екенін сипаттап, жан-жақты дамыған адам үлгісін елестетеді [6;7].
Әл-Фараби адамның пайда болысымен оның бойында ең алдымен бітетін
нәрсе - күш (яғни қабілет), ол осы күш арқылы қоректенетінін,
қоректендіруші күш - бір үстем күштен және қызмет етуші күштерден (жүрек,
ми, бауыр, көкбауыр, т.б.) құралатынын сипаттаған [7, 6.61-62]. Әйгілі
ойшыл қабілеттер өзінен өзі табиғат тудырған қалпында бақытқа жеткізе
алмайтынын, оларды бағдарлау, бағыттау, тәрбиелеу, дамыту керектігіне
тоқталған. Сезім арқылы қабылдай алмайтын адамдар білімнен де құралақан
қалатынын хабардар етеді [7, 6.122-123].
Абай өзінің қара сөздерінде (7-сөзі) "жан қуаты" ұғымы сыртқы
объективті өмір шындығын бес сезім арқылы сезімдік танудан соң, ойлау
процесі ретінде қаралуы логикалық танымға сәйкес келетінін айқындаған.
Танып білу бірден болатын процес емес екендігін де ескертеді. Абай танымы
бойынша өнер, ғылым, білім, ақыл атаулы рухани құбылыстардың бәрі де жан
қуаты арқылы сыртқы болмыстан туындайтын заңды құбылыстар екенін сипаттай
келе, адам тән қуатымен дәулет, байлық жиса, жан қуатымен - рухани
қажеттілікті өтеу үшін ғылым, өнер, ақыл таппағы тән екендігі мазмұндаған.
Сондықтан да жан қуаттарын жетілдіру қажеттігін айтып өткен [7; 8, 6.141].
Абай халықтың ағарту ісін өркендету үшін шығыс және батыс мәдениетін жан-
жақты зерттеп, сол мәдениет негіздерін өз халқына үлгі-өнеге етіп көрсетіп,
қазіргі уақытта білімді меңгерудегі іс-әрекеттер туралы өз ойын
төмендегідей тұжырымдаған:
- ықылас қоя тындау;
- тыңдағанды бірнеше рет ойда қайталау;
- ой кеселдерінен сақ болу.
А.А.Кыверял "Жеке тұлға — бұл өмір құбылыстарын түсініп білу,
әсірелену және оған деген қатынасы жөніндегі субъект ретіндегі нақтылы
адам", - деп жеке тұлғаға анықтама береді. Оны қысқаша жеке тұлға — бұл
сананы тасымалдаушы адам деп тұжырымдауға болады. Ал адам санасының
белсенділігі оның танымында, әсерленуінде және қарым-қатынасында жүреді.
Сонымен, жеке тұлға — бұл кіріктірілген (интегративті) жүйе, әлдебір
ыдырамайтын тұтастық. Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері - оның
саналылығы, жауапкершілігі, бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы. Даралық
бір адамның басқа адамнан, бір тұлғаның басқа тұлғадан айырмашылығын, оның
ешкімге ұқсамайтынын, өзіне тән ерекшелігі бар екенін сипаттайды.
К.К.Платонов жеке тұлға құрылымын алдын ала белгіленген өлшемдерге
сүйеніп төрт блокқа бөледі. Оның біріншісі - жеке тұлғаның бағыттылығы,
қарым-қатынасы, моральдық бейнесі; екіншісі — оқу арқылы жеке тұлғаның
тәжірибесінде меңгерілген білім, ебдейліктер, дағды және әдеті; үшіншісі —
бейнелеу формасы болып саналатын психологиялық процестері; төртіншісі
темперамент қасиеті (тұлғаның психологиялық өзгешелігі, жынысы, жас
ерекшелігі және олардың потологиялық белгілері).
Жеке тұлғаның психологиялық құрылымын Ж.Асанов А.Г.Ковалевтың және
М.С.Каганның еңбектерін зерделей келе, К.К.Платоновтың: "Жеке тұлғаның қай
құрылымы болмасын немесе тұтас жүйесі динамикалық күйде өзгеріп отырады
және оны психологиялық функция ретінде қайта қарауға болады", - деген
пікіріне сүйене отырып, жеке тұлғаның құрылым нобайын блоктар мен
құраушыларға (компоненттерге) топтайды [102]. Оның ішінде адамның
психикалық механизмге (мінез-құлық, әлеуметтік ортадағы тәртіп тұрғысынан):
қабылдау, ойлау, сөйлеу, ес, қиял, "Мен" басқару жүйесі; психологиялық
өзгешеліктерге: мінез, темперамент, нышан, қабілет; бағыттылық тұрғысынан
психологиялық өзгешеліктерге: бағыттылық, еңбекшілдік, коммуникативтік,
таным сапасы, эстетикалық талғам, білімділік, ебдейлілік, дағды.
Бұл мазмұндаудан, баланы дамытуға, психикалық механизм арқылы
шығармашылыққа баулуға (қабылдау, ой операцияларын жүзеге асыру,
қиялдау, т.б.), психологиялық өзгешелік тұғысынан нышанды, қабілетті
дамытуға, әлеуметтік психологиялық өзгешелік тұрғысынан бар білім базасы,
іскерлік пен дағды негізінде шығармашылықты қалыптастыруға немесе дамытуға
болатынын көреміз.
Оқушы жеке тұлғасьгя зерделеу тұрғысынан А.А.Кыверял жеке тұлға
қасиеттерін төрт негізгі топқа бөледі:
1) бағыттылығы (сенімі, дүниетанымы, идеалы, қызығушылығы);
2) тәжірибесі (адамның даярлығы, оның білімі, дағдысы, іскерлігі мен
әдеті);
3) психикалық процестері (қабылдауы, ойлауы, түйсінуі (ощушение),
зейіні, есі, ерік-жігері, сезімі, эмоциясы, сенсомоторикасы);
темпераменті (адамның жоғарғы жүйке қызметінің типологиялық негіздері,
жасы, жеке тұлғаның жыныстық қасиеттері мен потологиялық өзгерістері).
XX ғасырдың 80-жылдары басында орындалған жеке тұлға мәселесін
зерттеулерге талдау жасаумен, жеке тұлға деген ұғым жөніндегі
көзқарастардағы ортақ жәйттер және олардағы айырмашылықтар айқындалады.
Жеке тұлға жөніндегі ортақ жәйттерді ол мынадай қағидалармен сипаттайды:
жеке тұлға - "адам" деген ұғымға қарағанда аясы тарлау ұғым;
адам жеке тұлға болып тумайды, бірақ жеке тұлғаға айналады. Жеке тұлғаның
қалыптасу үрдісі филогенезде де, онтогенезде де әлеуметтік үрдіс;
жеке тұлға жеміс қана емес, сонымен бірге қоғамдық
қатынастардың субъектісі;
жеке тұлға — сананың иесі ретіндегі, еңбек етуге және танымдық әрекетке
қабілетті тіршілік иесі ретіндегі адам [13].
Жеке тұлға деген ұғым жөніндегі түрлі көзқарастарға жасалған талдауды
қорытындылай келе, В.С.Леднев жеке тұлға адамның дербес құрылымдық
компенент ретіндегі әлдебір оқшауланған жағы емес, әлеуметтік тұрғыдан
алғанда адамның қасиеттерінің бүкіл жиынтығы мен тұтас алғандағы нақты
адамнйң пішімі екенін, жеке тұлғада тұтас тұлға ретіндегі адамның қырлары
жоғалып кетпейтін, тек осы тұрғыдан алғанда арнайы көрініс табатынын атап
көрсетеді.
В.И.Лозовая жеке адамның белсенділігін педагогикалық мәселе ретінде
зерделеумен жеке тұлғаның белсенділігін талдай және жүйелей келе, оның мәні
мен осы ұғымның әрекет ұғымына қатынасын ашуда түрлі көзқарастың орын алып
отырғанын атап өтеді. Олар:
1. Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі
жалпы категория болып қарастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін
айрықша белсенділік ретінде көрініс табады.
2. Белсенділік және әрекет ұғымдары теңестіріледі.
3. Белсенділік әрекеттің сапалық сипаттамасы деген
анықтама беріледі.
4. Белсенділік дегеніміз жеке адамның сипаты, оның қасиеті.
Қазіргі кунде ЮНЕСКО білім мен тәрбие берудің төрт түрлі мақсатын
белгілеп отыр. Олар:
1. Тұлғаны өз бетінше білім алуға үйрету.
2. Тұлғаны өз бетінше өмір сүре білуге үйрету.
3. Тұлғаны өзгелермен бірлесіп өмір сүруге үйрету.
4. Тұлғаны өзін-өзі дамытуға, өз бетінше жұмыс істеуге үйрету [105,
6.3-8].
Бұл көрсетілген мәселелер біздің ойымызша негізінен жеке тұлғаны
әлеуметтендіру, яғни өз бетінше өмір сүруге даярлау болып табылады және
жеке тұлғаның шығармашылық әлеуметтік-педагогикалық
мәселесін құрайды деп білеміз.
1.2. Тұлғалық бағдарланған білім берудің өзіндік ерекшеліктері.
Жеке тұлға - қоғамдық - тарихи категория. Оның қоғамдық мәні мен
әлеуметтік функциясы жеке тұлға сипаттамасының ең басты көрсеткіштері болып
табылады. Жеке тұлға - тек қана қоғамдық ғылымдардың: тарих,
философия, социология, этика, эстетика, психология, педагогика
т.б. зерттеу объектісі.
Жеке тұлға қоғамда белгілі бір жағдайға ие және белгілі бір қоғамдық
роль атқаратын, саналы индивид. Роль дегеніміз - жеке тұлғаның атқаратын
әлеуметтік қызметі, мәселен, ата-ананың ролі - балаларын тәрбиелеу, мектеп
директорының ролі - мұғалімдер колективін басқару және оқушыларды оқыту
процесін ұйымдастыру.
Жеке тұлғаның позициясы дегеніміз - оның қатынастарының жүйесі. Жеке
тұлға мәнді қатынастарына: өмірдің материялдық жағдайларына, қоғамға және
адамдарға, өзіне, өзі мойынына алған міндеттерге, қоғамдық, еңбек
міндеттеріне, деген т.б. қатынастар жатады. Бұл қатынастар жеке тұлғаның
адамгершілік бейнесін, оның әлеуметтік бағдарын сипаттайды.
Қатынастарды тек олардың объектіге деген бағытына қарап қана
айырмайды, сондай - ақ олардың аңғарылу деңгейіне байланысты да ажыратады.
Әдетте қатынастарды аз аңғарылған және терең түсінілген деп бөледі. Аз
аңғарылатын қатынастар дегеніміз - ұнату мен жек көру сезімдері. Терең
түсіну дегеніміз - принциптік қатынастар, олар ситуация талаптарымен емес,
жеке адамның қалыптасқан мұратымен, ішкі сенімімен, парыз бен міндеттерді
сезінумен анықталады.
Педагогика ғылымы мен практикасында тұлғаның дамуына назар аударуды
негіздейтін бірқатар психологиялық теориялар бар. Олардын мәнін ашу тұлға
дамуын ұйымдастырудың бірден-бір жолы деп қарауға болады.
Педагогикада процесс жиі қолданылатын ұғымдардың бірі. Латын тілінен
аударғанда процесс алға, өзгеріс деген мағынаны білдіреді және қазақ
тілінде үдеріс деген балама сөзбен қолданылады. Ал даму - ағзадағы сандық
және саналық өзгерістер үдерісі. Егер адам сана және өзіндік сана иесі
ретінде іс-әрекетті өз бетінше түрлендіру деңгейіне жетсе, онда ол өзін
тұлға ретінде көрсете алады. Тұлға - қоғамдық қатынастар әсерінен және
басқа адамдармен қарым-қатынас әсерінен калыптасатын қасиеттері байқалатын
адамның әлеуметтік сипаттамасы. Тұлға, бір жағынан, қоғамдық тәжірибені
меңгеру деңгейімен, екінші жағынан, оған берерімен, яғни материалдық және
рухани құндылықтарды көбейтуге қосар үлесімен сипатталады.
Тұлғаның дамуы - күрделі, ұзақ және қарама-кайшылықты үдеріс.
Тұлғаның даму күші - қарама-қайшылықтар.
Тұлғаның дамуын түсіндіретін көптеген көзқарастарі психологиялық
тұрғыдан беріледі. Мұндай идеялар Л.С. Выготскийдің, С.П. Рубинштейннің,
А.Р. Лурияның еңбектерінде кездеседі.
Тұлғаның дамуында оның белсенділігі маңызды рөл атқарады, себебі ол —
оның қабілеттіліктері мен дарынын дамыту, жетістіктерге қол жеткізу көзі.
Тұлғаның белсенділігі - даму көзі ғана емес, оның нәтижесі деп айтуға да
болады.
Сонымен бірге педагогикалық практикада оқушының даму деңгейлерін де
анықтап отыру ерекше маңызды. Бүл жерде диагностикалаудың мәні ерекше.
Диагностика деген зерттелетін объектілер немесе үдеріс жайлы алдын ала
ақпараттар алу тәсілі болып табылады. Диагностикалау да арнайы
психологияық білімдерді қажет ететін күрделі мәселе болып табылады. [14]
Қысқаша айтқанда, оқыту мен тәрбиелеудегі тұлғаның даму ерекшеліктерін
бірқатар психологиялық теориялар түсіндіреді. Сондықтан бұл психологиялық
теориялар жайлы білудің педагогтер үшін маңызы зор. Себебі тұлғаның
қалыптасуы барысында оқытуда да, тәрбиелеуде де әлеуметтік тәжірибені
меңгеру қатар жүреді.
Педагогика мен психология ғылымында тұлға және оның дамуы шешуші
мәселелер қатарына жатады. Бұл мәселеге қатысты бұрыннан кқалыптасқан үш
негізгі бағыт бар. Олар: биологиялық, әлеуметтік және биологиялық-
әлеуметтік бағыттар.
Биологиялық бағыт өкілдері (З.Фрейд және басқалар) тұлғаны табиғи тірі
ағза деи қарастыра отырып, адамның барлық мінез-құлқын туа біткен
қажеттіліктері, ұмтылулары және инстинкттері әрекетімен түсіндіреді. Бұл
бағыт мәніне сәйкес, адам өзінің табиғи қажеттіліктерін баса отырып,
қоғамдық талаптарға бағынуға мәжбүр болады. Өзімен күресті жасыру үшін
бетперде киеді немесе табиғи қажеттіліктердің қанағаттанбауын басқа бір іс-
әрекет түрімен алмастырады.
Әлеуметтік бағыт өкілдері адам биологиялық түр ретінде пайда
болғанымен, өмір сүру барысында әлеуметтік топтар әсерімен біртіндеп
әлеуметтік мәнге ие болады деп түсіндіреді. Тұлғаның даму деңгейі төмен
болған сайын, биологиялық белгілері басым болады.
Биоәлеуметтік бағыт өкілдері психикалық үдерістерді (түйсік, қабылдау,
ойлау және т.б.) - биологиялық мәнді деп, ал тұлғаның бағыттылығы,
қызығушылығы, қабілеттілігін әлеуметтік құбылыс деп қарастырады. Тұлғаны
бүлай бөлу оның мінез-құлқын да, дамуын да түсіндіре алмайды.
Қазір қолданылып жүрген көзқарас бойынша, тұлға біртұтас және оның
биологиялық жағы әлеуметтік жағынан ажырамайды.
Өз бетінше түрлендіруші іс-әрекет жасауға мүмкіндік беретін сананың
және өзіндік сананың иесі болуын аныктайтын даму деңгейіне жеткен адамды
тұлға деп атайды. Адам туа сала тұлға болмайды, ол даму барысында тұлға
болып қалыптасады. Тұлға - адамның әлеуметтік сииаттамасы. Адам тұлға
болып әлеуметтік жүйеде жүргізілген мақсатты және ойластырылған тәрбие
негізінде қалыптасады. Тұлға бір жағынан қоғамдық тәжірибені меңгеру
дәрежесімен және екінші жағынан материалдық, рухани құндылықтарды
қалыптастыруға қосқан үлесімен анықталады.
Тұлғаның дамуы - адамның денелік, интеллектуалдық және рухани
сипаттамаларындағы сандық өзгерістердің сапалық түрде өтуін сипаттайтын био-
әлеуметтік үдеріс. Демек, тұлғаның дамуы негізінде қарама-қайшылықтар
жатады. Тұлға дамуымың қозғаушы күші - оқыту мен тәрбиелеу барысында пайда
болып, жойылып отыратын қарама-қайшылықтар болып табылады.
Мұндай қарама-қайшылықтарға жататындар: іс-әрекет барысында пайда
болатын жаңа қажеттіліктер мен оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері
арасындағы қарама-қайшылықтар; баланың дамыған денелік және рухани
мүмкіндіктері мен бұрынғы өзара қатынас формалары мен іс-әрекет түрлері
арасындағы қарама-қайшылықтар; қоғамның ересектер тобының тарапынан
қойылатын талаптар мен тұлғаның нақты даму деңгейі арасындағы қарама-
қайшылықтар.
Қарама-қайшылықтар жоғарырақ деңгейдегі іс-әрекетті қалыптастыру
арқылы шешіледі. Нәтижесінде жоғарырақ даму сатысына өту мүмкіндігі пайда
болады. Қажеттілік қанағаттанған кезде карама-қайшылық жойылады.
Қанағаттанған қажеттілік жоғарырақ реттегі жаңа қажеттілікті тудырады. Бір
қарама-қайшылық екіншісше өту арқылы - даму жалғасады.
Тұлғаның дамуына сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Сыртқы
факторлар: тұқымқуалаушылық, әлеуметтік орта, тәрбие.
Тәрбие тұлғаның дамуын мақсатты түрде ұйымдастырады, жетекшілік етуге
ықпал етеді.
Тұлғаны дамытушы ішкі факторлар; тулға белсенділігі, сезімі, еркі,
қызығушылықтары, іс-әрекеті. Бұл факторлар сыртқы факторлар әсерінен
қалыптаса отырып, өздері даму көзі болып қалыптасады.
Тұлғаның дамуы жас ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Жас
ерекшеліктері дегеніміз өмір сүрудің белгілі бір кезеңіне сәйкес байқалатын
анатомия-физиологиялық және психикалық қасиеттер болып табылады.
Даму үдерістерін дүрыс басқару үшін ертеден-ақ адам өмірі кезеңдерін
жіктеп отырған. Мұндай жас кезеңдерін жіктеуде адам өмірінің әрбір кезеңіне
сәйкес анатомия-физиологиялық және психикалық қасиеттерді негізге алған.
Жас ерекшеліктері адамның денелік дамуына сәйкес анықталған.
Денесінің өсуі, салмақ қосуы, сүт тістерінің пайда болуы, оның ауысуы,
жыныстық пісіп-жетілуі және басқа да биологиялық үдерістер белгілі бір
кезеңде сәл-пәл ауытқулармен жүріп отырады. Ал адамның биологиялық және
рухани дамуы өзара тығыз байланысты болғамдықтан, әр кезеңге сәйкес
интеллектуалдық, әлеуметтік, рухани сфераларында да өзгерістер пайда
болады. Әлеуметтік жетілу де, биологиялық сияқты, қатаң тәртіппен болмаса
да, жас кезеңіне сәйкес рухани даму динамикасын байқатады.
Мектеп жасындағы адамның өміріне сәйкес жас кезеңдеріне бөлудің
психологиялық және педагогикалық нүсқалары бар. Қазіргі ғылымда бала
өмірін кезеңдерге бөледі. Педагогикалық кезеңдерге бөлу негізінен, бір
жағынан, денелік және, екінші жағынан, рухани даму кезеңдері жүретін
тәрбиелеу жағдайларын анықтайды.
Егер ағзаның биологиялық пісіп-жетілуі, оның жүйке жүйелері мен
органдарының дамуы объективті түрде байқалатын болса және танымдық күштер
дамуымен де байланысты болса, онда тиімді ұйымдастырылған тәрбие жас
ерекшеліктеріне сүйене жүргізілуі қажет. Адамның жасы оның дамуын шектеп
отырады. Сондықтан жас ерекшеліктері заңдылықтарын ескеріп отыру қажет.
Демек, жас ерекшеліктерін ескеру негізгі педагогикалық принциптердің бірі
болып табылады. Сондықтан педагогикалық іс-әрекетте мектеп жасындағы
балаға қатысты психологиялық және педагогикалық кезеңдерге бөлу
ерекшеліктерін білудің мәні зор.
Білім беру және тәрбиелеу процесін басқару оқушыларға білімнің нақты
жүйесін баяндау ғана емес, нәтижесінде тұлға шығармашылық әрекет дағдысын
меңгере алатын әрекет формасын ұйымдастыруды да көздейді. Басқару
әрекетінің объектісі креативті білім беру мен тәрбиелеу процесі болып
табылады.
Сонымен қатар, тәжірибе шығармашылық процесті тікелей қадағалау үнемі
ойлаған нәтижеге жеткізе бермейтінін көрсетеді. Шығармашылық атмосфераны
құру үшін когинтивті және эмоционалды қызығушылықты оятатын инновациялық
технологияларды қолдана отырып, жағымды жағдай ұйымдастыру қажет.
Н.Ф.Вишнякова креативті процесті жанама басқару тұжырымдамасын қарастыра
отырып, жанама басқару деп жанама әсер ету әдістері, рефлексия және
серіктердің шығармашылықпен өзара әрекеттесу негізіндегі өнімді процесті
үйлестіруді атайды.
Жанама басқару кезінде процестердің ішкі және сыртқы механизмдері
ажыратылады. Басқарудың сыртқы механизмдеріне операционалды деңгейдегі
тұлғаның саналы және интеллектуалды-вербалды әрекетімен байланысты
процестер жатады. Креативті процесті басқарудың ішкі механизмдері креативті
әрекеттегі тұлғаның вербалды емес фейсаналы және эмоционалды құбылыстарымен
байланысты Креативтілік саналы және саналы түрде аңғарылмағанның қортпасы
болғандықтан, креативті процесті басқару аталған механизмдерге негізделуі
тиіс.
Көптеген ғалымдар шығармашылық мүмкіншілік әрбір баланың бойында бар.
креативтілікті дамыту тек шығармашылық әрекетте жүзеге асады деген пікірде.
Демек, дара шығармашылыкты қалыптастыру әлеуметтік орта жағдайына
байланысты. Мектептер баланың креативтілігін дамытуды ынталандыруы үшін
танымдық процесс, оқыту әдіс-тәсілдерін қарастырғаны жөн.
Сонымен бірге, білім беру жүйесінің тимділігінің көрсеткіші баланың
дамуы болу керек. Зерттеушілердің пікірі бойынша, білім берудің дамыту
тиімділігінің маңызды шарттарының бірі - тұлғалы-бағдарлы оқыту. Ол тек
жалаң біліммен қаруландырып қана қоймай, ең бастысы оқушы тұлғасын,
оқушылардың шығармашылық, танымдық күштерін қалыптастыруға бағытталған.
Белгіленген пікір негізделген: креативтілікті дамыту тұлғалық дамудың
орталық желісін көрсетеді, өйткені тек креативтілік адамға өзінің даралығы
мен бірегейлігін көрсетуіне мүмкіндік береді.
Бірқатар ғалымдар тұлғаның шығармашылық әлеуеті адамның шығармашылық
өзін-өзі дамуына өзін-өзі көрсетуге деген қажеттілікті қамтамасыз ететін
тұлғаның табиғи және әлеуметтік күшінің біріктірілген біртұтастылығы деп
қарастырылады.
Шығармашылық әлеуеттің құрылымдық-мазмұндық жоспары интеллекттік
қабілетті, креативтілік қасиетті, тұлғалық қасиеттердің кешенін көрсетеді.
Сонымен қатар адамның өз мүмкіншілігін толық жүзеге асыруға көңіл аударады.
Шығармашыпық әлеует жүйесі бірқатар эксперименттік зерттеулерде
(ВАМоляко және басқалар) келесі негізгі құрамдастармен айқындалған: адам
бойындағы асқан сезімталдықтан, белгілі бір таңдаулардан, ұнамдылықтардан
көрінетін қасиетгері мен икемділіктері; қызығушылық пен олардың
бағыттылығы, танымдық қызығушылықтың басым түсуі, жүйелілігі; әуестігі,
жаңаны құруға талаптануы, мәселелерді шешуге икемділігі; жаңа ақпаратты
жедел игеру, байланыстық массивтің пайда болуы; жалпы интеллектің көрінуі -
тез үйрену, тусіну, қателерді жылдам шешу жолын бағалап, тандауы, әрекеттің
барабарлығы; жеке процестердің эмоционалдық өңделуі, жұмыстағы табандылық,
мақсаттылық, батылдық, еңбекқорлық, жүйелілік, батыл шешім қабылдауы;
шығармашылық - қиыстыра білу. баламасын табу, қайтадан құрастыруы;
нұсқаларды өзгертуге қабілеттілігі, мәселелерді шешудің үнемділігі;
құралдар мен уақытты тиімді пайдалануы; интутивизм - асқан жылдамдықпен
бағалау, шешім шығару, болжауға қабілеттілік; білім, білік тәсілдерді тез
меңгеруі.
Дидактикалық және тәжірибелік тұжырымдамалар мен жүйелер құрған,
жаңашыл идеяларды ұсынып, жүзеге асырған көрнекті педагог-жаңашылдар мен
психологтар педагогикалық процесте тұлғаны субъект ретінде дамытуға,
сонымен қатар оқушылардың шығармашылық әлеуетін дамыту қажеттілігін
мойындап отыр. XX ғасырдың басыңдағы П.П.Блонский, П.Ф.Каптеревтің адам -
азат және дамыған тұлға ретіндегі идеяларды; 20-30 жылдары А.С.Макаренко,
С.Т.Шацкийдің баламалы педагогикалық тұжырымдамасы; 50-70 жылдары
З.И.Равкиннің педагогикалық ынталандыру, Ю.К.Бабанскийдің танымдық, арекет
оңтайландыру психология-педагогикалық тұжырымдамалары; Г.И.Щукинаның
танымдық қызығушылықты дамыту А.М.Матюшкин, И.Я.Лернер, М.И.Махмутовтың
бағдарламалық оқытуы, проблемалық оқытуы, Д.Н.Богоявленский,
Н.А.Менчинскаяның оқушылардың білімді меңгеру теориясы, П.Я.Гальперин,
Н.Ф.Талызинаның ой-әрекетін кезеңдер бойынша қалыптастыру теориясы,
В.В.Давыдов, Л.В.Занковтың дамыта оқыту теориясы, В.А.Сухомлинскийдің
тұжырымдамасы; 80-жылдары Ш.А.Амоношвили, И.П.Волков, И.П.Иванов,
С.Н.Лысенкова, В.Ф.Шаталов және басқалардың "ынтымақтастық педагогикасы"
идеясы, И.Б.Котова мен Е.Н Шиянов барлық тұжжырымдамаларды екі топқа
бөледі:
1. Психикалық дамытуға бағытталған тұжырымдамалар;
2. Тұлғалық дамуды ескеретін тұжырымдамалар.
Біріншісіне жалпы психологиялық даму мақсатында психологиялық
функцияларды дамытуға (көбінесе ой) бағьгтталған Л.В.Занковтың
тұжырымдамасы жатады. Сонымен қатар ойлау тәсілдерінің қалыптасуымен
байланысты Е.Н.Кабанова - Миллердің тұжырымдамасын, Г.Д.Цукерлан,
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, С.А.Смирновтың дамыта оқыту тұжырымдамасын атап
көрсетуге болады. [16]
Бұл жұмыста креативтілік тек шығармашылық, ойлау ғана емес, тұлғаның
қасиеті ретінде қарастырылады. Сол себепті тұлғалық дамуды ескеретін оқыту
тұжырымдамасы қызықтырады. Солардың ішінде В.В.Давыдовтың дамыта оқыту
жүйесі кең тараған.
В.В.Давыдов әр тұлға таусылмас шығармашылық қабілет пен үйлесімді
дамуға мүмкіндігі бар деген пікірде. В.В.Давыдовтың әдістемесінде даму
арнайы ұйымдастырылған процесс ретінде қарастырылады.
Соған байланысты оқу әрекетіндегі өзгеше жағдайларда құрылымды
компоненттері оқу міндеті, оқу әрекеті, бақылау және бағалау әрекеті болып
табылып, жұмысты ұйымдастырудың түрлі тәсілдері жасалды (3).
А.З.Рахимов шығармашылықты дамыту технологиясын ұсынды (4).
Зерттеушінің пікірі бойынша оқу әрекеті шығармашылық ойлауды ол оқу немесе
практикалық жағдаяттың өзгеруіне сәйкес қайта жаңғыруы мен көшуі арқылы
әрекеттің субъективті тәсілдерін өзгертетін қабілет ретінде қалыптастырады.
Ал оң әрекетінің құрылымының барлық компоненттері шығармашыл тұлғаның
қалыптасуына ықпал етеді.
А.З.Рахимов меңгеруді заттар мен құбылыстардың маңызды қасиеттерін
шығармашылық процесс болатын табу және шегендеудің жалпы тәсілі ретінде
қарастырады. Ол барлық заңдарды жалпылауға және ашуға әкеліп соғады. Автор
нағыз шығармашылық деп оның көмегімен өз бетінше жағдаятты теориялық
тұрғыдан талдай біле алатын, рефлексивті-бағалау әрекетінің тәсілін тауып,
жүзеге асыруды атайды. Зерттеуші шығармашылық әрекетті ұйымдастырудың
психологиялық негізі оған қатысушылардың ерекше оқу әрекеттерін орындауы
болып табылады деп есептейді. Ерекше оқу әрекеттері талдауға, табуға,
мәселені қоя білуге, шешімдердің тәсілін маңызын білуге, жоспарлауға
қабілеттіліктерін дамытады.
Сонымен бірге көптеген психологтар шығармашылық пен пәндік әрекеттің
принципті айырмашылықтарына назар аударды. Г.С.Батищев шығармашылық пен
әрекет - адам белсенділігінің принципті қарама-қарсы формалары дейді.
Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша, шығармашылық мақсатты бағытталған
әрекет болып табылмайды. А.Я.Пономарев әрекеттің негізгі белгісін оның
нәтижесінің әрекет мақсатына сәйкесті ретінде көреді. Шығармашылық акт үшін
қарама-қарсылық, яғни мақсат пен нәтиженің келісілмеуі маңызды.
Я.А.Пономаревтің пікірі бойынша, шығармашылық белсенділіктің әрекеттен
айырмашылығы бар. Шығармашылық белсенділік әрекетті жүзеге асыру барысында
пайда болуы мүмкін және соңында шығармашылық нәтиже болатын "жанама
өнімнің" туындауымен байланысты. Автордың ойынша, шығармашылық адам үшін
асқан құндылықты әрекеттің жанама нәтижелері, жаңа және ерекше бір нәрсе
құрайды. Шығармашылық емес адам үшін жаңалық емес, мақсатқа жетудегі
нәтиже маңызды. [17]
В.В.Давыдовтың теориясына сәйкес саналы оқу мектеп оқушыларының
бірқатар оқу міндеттер жүйесін шешуі процесі ретінде көрінеді, ол
шығармашылық ойлауды дамьпуға әкеліп соғады.
Л..С.Выготский бастауыш сыныптағы оқыту балалардың ашылмаған талантын
табуы қажет деген әдістемелік идеяларды ұсынды. П.Я.Гальперин,
Д.Б.Эльконин, В.В.Цавыдов ойлаудың ұғымдық құрылымын ерте қалыптастыру
қажет деген идеяға негіздей отырып, өздерінің зерттеулерінде ұғымдық немесе
формальды операционалдық ойлауға тез жетудің мүмкіншілігі мен кешенді және
жалған ұғымдық ойлау сатысын қысқарту туралы мәселе қойды.
Л.С.Выготский атап көрсеткен кешенді ойлау формалары шығармашылық
ойлау ерекшеліктерімен байланысты. Қауымдастық кешенге жалпылау негізіндегі
ырықты кауымдастық байламыстар жатады. Жанама, кездейсоқ қауымдастыққа
байланысты әнімдеу қабілеттілігі креативтілікке деген тікелей қарым-
қатынасты тудырады.
Зерттеушілердің еңбектерінде кейбір ғалымдардың пікірлері нақты
негізделгендей. Соның ішінде В.Д.Шадриковтың пікірін атап айтуға болады.
Оның ойынша, дамыта оқыту жүйесі педагогиканың табиғилығы мен жас
психологиясына қайшылық келтіреді. Өйткені дамыта оқыту жүйесі төменгі
мектеп жасында сананың сөздік-логикалық өрісіне бағыттала отырып, баланы
сәтсіздік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Гуманитарлық – педагогикалық сырттай оқу факультеті
Педагогика және этнопедагогика кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің мәні мен мазмұны
Бекітемін
Ғылыми жетекшісі:
Кафедра меңгерушісі
_______п.ғ.д., профессор Б.Тойлыбаев
__________ техника Орындаған: студент
ғылымдарының кандидаты, __________ Г.Телибаева
доцент Ә.Т.Мейірбеков СПП-415, ()
__ ______ 2009 жыл
Хаттама №___
Түркістан-2009 жыл
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 бет
І бөлім. Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің теориялық
негіздері.
1.1. Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің педагогикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 6 бет
1.2. Тұлғалық бағдарланған білім берудің өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... .15 бет
ІІ тарау. Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің әдістемесі.
2.1. Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің жолдары ... ... ... 29
бет
2.2. Тұлғалық бағдарланған білім берудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. 38 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...49 бет
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
бет
Кіріспе
Адамзат қоғамының бүгінгі даму қарқыны, экономика мен мәдениетке тән
жаһандану үрдістері, қоғамның ақпараттануы білім беру жүйесіне өз әсерін
тигізеді. Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамыту саласындағы
өзгерістер жалпы орта білім берудің жаңа сапасына қол жеткізуде білім
берудің мақсатын және жоспарланған нәтижелерін қайта қарауды талап етіп
отыр. Жедел дамып отырған технологиялар заманында білім берудің басты
ұстанымы өмір бойы білім алу, адамның сапалық кәсіби және ғылыми
дайындығы, өз бетінше іздене білуі және өзін-өзі жетілдіруге қабілеттілігі
болуы қажет.
Қазақстан Республикасындағы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамытудың
тұжырымдамасында, 2010 жылға дейінгі білім беруді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасында білім берудің негізгі міндеті - білімдік шоғырланудан
нәтижеге бағытталған құзыреттілік тұрғыға көшу деп көрсетілген. Негізгі
орта білім әр оқушының жеке ерекшеліктері ескерілген білім беру нәтижелері
түрінде құзыреттіліктер жиынтығын игеруіне бағдарланған. Оқушының
бейімділіктері мен қабілеттерін есепке ала отырып, білім беру траекториясын
барынша даралау мақсатында жалпы білім беретін мектепте білім беруді
ұйымдастыру тұлғалық-бағдарлы негізде жүреді. Жалпы орта мектепті бітіруші
білімді болашақ еңбек қызметіне дайындық ретінде игеріп, адамдар арасындағы
қарым-қатынасқа дайын болуы тиіс. [1]
Тұлғалық-бағдарлы білім беруді жүзеге асыру оның философиялық,
педагогикалық-психологиялық негіздерін терең зерттеуді қажет етеді. Ғылыми
еңбектерде және әдебиеттерде тұлға дамуындағы ізгіліктік туралы ой-пікірлер
А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов және т.б., білім беруді ізгілендіру ІП.А.Амонашвили, М.Н.
Берулава, В.А. Караковский, А.А.Бейсенбаева, Ә.М.Мұханбетжанова және т.б.
Оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың әдіснамалық негіздерін жасауда
қазақстандық ғалымдар Қ.К.Жампеисова, А.А.Бейсенбаева, Ә.М.Мұханбетжанова,
Қ.Б.Сейталиев, М.Ж.Жадрина, Ү.Б.Жексенбаева, Ж.А.Қараев т.б. зерттеулері 12
жылдық мектептің жаңа жүйесін жасауда ерекше маңызды орын алады. [2,3]
Тұлғалық-бағдарлы білім беру Қазақстан Республикасына енгізілген жаңа
стандарттағы түйінді құзыреттіліктерді қалыптастырудың әдіснамалық қағидасы
ретінде бекітілген. Бұл міндетті жүзеге асыру осы тұрғының аясында
жүргізілетіні айқын. Түйінді құзыреттіліктерді қалыптастыру теориясының
міндеттеріне барынша бара-бар келетін білімдік әдіснама ретінде тұлғалық-
бағдарлы тұрғы қызмет ете алады. Себебі тұлғалық-бағдарлы білім беру әрбір
оқушының даралығына, жеке ерекшеліктеріне бағыттала отырып, оқушының жеке
даму траекториясын жасауға мүмкіндік береді. Тұлғалық-бағдарлы білім беруді
тәжірибеге ендіру және түйінді құзыреттіліктерді қалыптастырудың теориясын
жасау әлемдік педагогика ғылымы мен практикасы үшін бүгінгі күні барынша
көкейкесті мәселеге айналуда.
Қазіргі кезеңдегі білім беру мақсаттарының жиынтығы түйінді
құзыреттіліктерді қалыптастыруды көздейді, оның негіздеріне көп мәдениетті
қоғамда өмір сүруге қабілеттілік, білімді практиканың қажеттіліктерімен
байланыстыру іскерлігі, өмірлік жағдаятты бара-бар бағалай алу және
мәселені шешу жолдарын табу және т.б.
12-жылдық білім беру жағдайында дүниежүзілік деңгейде белгіленген
білім берудің міндеттерін нәтиже ретінде көру мүмкіндігі туындайды. 12-
жылдық білім беру проблемалары орталығы дайындаған Мемлекеттік жалпыға
міндетті білім беру стандарты білім берудің мазмұнын жобалау және белгілеу
тәсілдерінің жаңа модельдерін ұсынады. Бұрын мемлекеттік стандарттар
берілетін материалдың көлемі мен құрамының нормаларын белгілеген болса,
жаңа стандарт жобасында білім берудің нәтижелері норма ретінде бекітілген.
Ең басты нәтиже ретінде құзыреттілік танылып отыр. Мектептегі білім беру
үрдісінің нәтижеге бағытталуы педагогтардың алдына жаңа мәселелерді оқыту
үрдісінде пайдаланылатын технологияларды таңдау, білім беруде түйінді
құзыреттіліктерге жету жолдарын айқындауды талап етуде.
Қазіргі кезде оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім беру мазмұны
бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Сондықтан ғылыми жұмысымыздың
тақырыбын оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің мәнін
педагогикалық тұрғыдан қарастыруды қажет ететіні анықталды.
Зерттеудің мақсаты: Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің
маңыздылығын анықтау. Бағдарланған білім берудің тиімділігіне көз жеткізу.
Зерттеу нысаны: Жалпы білім беретін мектептегі білім беру үрдісі.
Зерттеу пәні: Тұлғалық бағдарлы білім берудің мазмұны мен мәні.
Зерттеу міндеттері:
- Оқушыларға тұлғалық білім берудің теориялық білім негізін анықтау,
қасиетін білу;
- Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің жолдарын анықтау;
Зерттеу әдістері:
Зерттеу мәселелері бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттермен, әдістемелік оқулықтармен танысу.
Диплом жұмысы: Кіріспеден, 2 тараудан, әр тарау екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Бөлім. Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің теориялық
негіздері.
1.1. Оқушыларға тұлғалық бағдарланған білім берудің педагогикалық
мәселелері.
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымының, құндылықты бағдарлардың
өзгеруі, Қазақстанның дүниежүзілік білім беру кеңістігіне енуі қазіргі және
бұрынғы педагогикалық теорияны, оқу-тәрбие практикасын қайта қарауды талап
етіп, білім беру парадигмасын өзгерту міндеттерін белгілейді.
Білім беруді қалыптастырудың жаңа кезеңінде тұлғаны дамытуға, оның
әлеуетін анықтауға, дербестігін қалыптастыруға бағытталған ізгіліктік
педагогика басымдылыққа ие болып отыр. Педагогикалық үрдістің маңызды
бөлігі ретінде педагог пен оқушының тұлғалық бағытталған өзара әрекеттесуі
бекітіле бастады. Бұрын оқытуда мұғалім басты тұлға ретінде
танылып, оқушылар оқу материалын есте сақтауға және белгілі бір формада
қайта жеткізуге бағытталған болса, қазіргі педагогикада оқушы білім беру
үрдісінің субъектісі ретінде танылған. Осы қағида негізінде білім берудің
мазмұны жаңа іскерліктермен байытылып, оқушының құзыреттілігін қалыптастыру
міндетін шешуге бағытталған.
Қазақстандық білім беру жүйесі оқушыларға тек білім, іскерлік,
дағдылар жиынтығын меңгертіп қана қоймай, оқушы тұлғасын дамытуға, өмірлік
проблемаларды өз бетімен және тиімді шешуге, тұлғаның өзін-өзі анықтауына,
әлеуметтенуіне және өзін-өзі жүзеге асыруына мүмкіндік беретін әмбебап
білім, тәжірибе және қабілеттердің жиынтығын меңгерту болып табылады.
Білімге бағытталған оқытудан құзыретті, тұлғалық-бағдарлы білім беруге көшу
білім берудің мазмұнында экономикалық, саяси, құқықтық, дене,
коммуникативтік мәдениет компоненттерінің көрініс табуын белгілейді. Осы
міндеттерге сәйкес мектептердің басты мақсаты - оқушының өз тұлғалық
мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін барлық жағдайды тудыру, баланың даралығын
ашу, оның айқындалуына, дамуына, қалыптасуына көмек беру. [5]
Дәстүрлі сынып-сабақ жүйесінің орнына гуманистік философия,
психология және педагогиканың идеяларын біріктірген тұлғалық-бағдарлы оқыту
жүйесі қоғам сұранысына жауап береді. Аталған жүйе адамды өз өмірлік
жолының субъектісі, жасаушысы ретінде танытатын маңызды қасиетін
қалыптастыруға мүмкіндік береді; оқушыларды белсенділіктің барлық түрін
(танымдық, әлеуметтік, шығармашылық және т.б.) жауапкершілікпен жүзеге
асыруға үйретеді. Тұлғалық-бағдарлы білім беру жүйесінде бала жаңа
тәжірибені қабылдауға даяр, түрлі өмірлік сиутацияларда жауапты және саналы
шешім жасауға қабілетті болып келеді.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау барысында
анықтағанымыз, қазіргі уақытта теория мен практикада тұлғаны
қалыптастырудағы білім берудің үш парадигмасы анықталған: когнитивтік, іс-
әрекеттік және тұлғалық-бағдарлы. Когнитивтік білім беру парадигмасына
сәйкес оқытудың тұлғалық аспектілері танымдық мотивацияны және танымдық
қабілеттерді қалыптастыру болса, іс-әрекеттік парадигмада білім берудің
мақсаты - әлеуметтік, еңбек және көркемдік-қолданбалы іс-әрекеттің
тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы тәсілдерді, білім, іскерлік, дағдыны
қалыптастыру болып табылады. Когнитивтік және іс-әрекетке бағытталған білім
беру парадигмалары негізінен білім сапасына қол жеткізуге бағытталған.
Нәтижесі - білімділік және әлеуметтік даярлық.
Тұлғалық білім беру парадигмасы тек білім беру емес, өз бетімен білім
алу, тек дамыту емес, тұлғаның өзін-өзі дамытуы және өзін-өзі өзектілеуімен
ерекшеленеді. Соңғы жылдары тұлғалық-бағдарлы тұрғысына аса зор көңіл
бөлініп, белгілі психологтар, дидакттар, жаңашыл педагогтар зерттеулер
жүргізіп отыр. Әсіресе Е.В.Бондаревская, В.В.Гузеев, Н.Е.Мажар, В.В.Орлов,
Г.Е.Сенькина, В.В.Сериков, В.А.Ситаров, И.С.Якиманскаяны, қазақстандық
ғалымдардан А.А.Бейсенбаева, Ә.М.Мұханбетжанова, С.М.Бахишеваны атауға
болады.
Осы бағыттағы шетел ғалымдары Рудольф Штайнердің Вальдорф
педагогикасы, итальяндық педагог-психолог Мария Монтессоридің баланы
өзіндік еркін дамыту жүйесі, Ф.Адлердің АҚШ-тағы этикалық мәдениет мектебі,
А.Нейлдің Ұлыбританиядағы Саммерхилы, Германиядағы Хелена Ланге мектебі,
Л.С.Выготскийдің жақын даму аймағы теориясы, Л.В.Занков, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин идеяларына негізделген дамыта оқыту жұйесі мектептер
тәжірибесіне кең түрде енгізілуде.
Олардың басты үлесі - тұлғаның өзіндік танымы мен мүмкіндіктерін өзін-
өзі бағалау, пікірталас формасында сабақ өткізу және өздік шығармашылық
жұмыстар мен жобаларды орындауды біріктірген тұлғалық-бағдарлы білім беруді
дамытуға жол ашу болып табылды. [6,7]
Психологиялық тұрғыдан негізделген И.С.Якиманскаяның тұлғалық-
бағдарлы білім беру тұжырымдамасы оқушының субъектті
тәжірибесіне сүйенеді. Білім беру үрдісінде мұғалім беретін тәжірибесі және
оқушының субъектті тәжірибесі мәдениеттілік сипатқа иеленеді, өзгереді,
дамытылады, жетілдіріледі, ал білім беру үрдісі оқушы мен мұғалімнің оқу
диалогы негізінде жүреді. Н.А.Алексеев тұлғалық-бағдарлы білім берудің
мәнін тек оқушының бірегейлігі және даралығымен ғана емес, сонымен бірге
педагог тұлғасының қайталанбас ерекшелігімен, бір жағынан, және оқушының
мәдениетте өзін-өзі бекітуі арқылы өзін-өзі, өз тұлғасын жасауды беретін
мәдени акт ұғымымен байланыстырады. Тұлғалық-бағдарлы білім беруді
түсіндіруде Е.В. Бондаревская білім берудің сапасын мәдениетке
сәйкестік ұстанымымен байланыстырады. Ұстанымның мәні - тұлғаны дамытушы
және жетілдіруші орта ретіндегі мәдениет пен білім арасындағы, сонымен
қатар баланың тәрбиесі мен дамуы арасындағы қарым-қатынастарды анықтау.
Яғни, білім беру мазмұнының мәдениет орталығы - бірегей
жалпыадамзаттық, жалпыұлттық және аймақтық мәдени құндылықтар. [8]
В.В.Сериковтың тұлғалық-бағдарлы білім беру тұжырымдамасының негізі
- тұлғаны оқыту үрдісінде білім беру тәжірибесінің мақсаты
мен факторы ретінде тану жайындағы түсініктер. Тұлғалық-бағдарлы
білім беру - оқушының тұлғалық қызметтері (таңдау, мотивация,
рефлексия, өзін-өзі жүзеге асыру, шығармашылық және т.б.)
көрінетін жағдайлар тудыратын білім беру. Тұлғалық қабілеттер көрінісінің
басты шарты тұлғалық-бағдарлы ситуацияны (тұлғалық қызметтердің көрінуі
талап етілетін ситуация) тудыру болып табылады.
Қазақстандық ғалым Ә.М.Мұханбетжанованың зерттеуінде тұлғалық-бағдарлы
білім беру парадигмасының негізгі ерекшелігі педагогикалық технологияға
қатысты қарастырылады. Оқу үрдісін ұйымдастырудың жаңа сапасы ретінде
мақсатқа бағытталған тұлғалық магынаны жасау мүмкіндігін көздеу
белгіленеді. Автор оқу үрдісінде пайда болатын білім, іскерлік және
дағдының қалыптасуы оқушы тұлғасын жоғары қоятын тұлғалық-бағдарлы
технологиялар арқылы жүретіндігін атап көрсетеді. С.М.Бахишева тұлғалық-
бағдарлы тұрғының шарттарын педагогикалық үрдіс субъектілерінің өзара қарым-
қатынастарының мазмұнына негізделеді деп көрсетеді. Педагогикалық үрдісті
осы қарым-қатынастарға байланысты екендігін тұжырымдайды.
Жоғарыда айтылған пікірлерді қорытындылай келе, біз тұлғалық бағдарлы
білім беру ұғымына мынандай анықтама береміз: тұлғалық-бағдарлы білім беру
– бұл оқушы мен мұғалім тұлғасы субъект ретінде танылатын, тұлғаның
қайталанбастығы мен даралығын дамытуға, оқыту үрдісінде оқушының субъектілі
тәжірибесін есепке алуға бағытталған, мұғлаім мен оқушының диалогтық қарым-
қатынастарына және таңдау еркіндігіне негізделген білім беру үрдісі.
Бұл кезең соңына қарай олар мамандық таңдауға ұмтыла бастайды.
Мұндай оқушылармен жұмыс жүргізуде мұғалім күрделі, қарама-қайшылықты
жагдайды ұйымдастыра отырьш, өзін олардың орнына қоя білуі қажет.
Жасөспірімдер дәлелді, фактілермен келтірілген тұжырымдарды түсінуге
қабілетті.
Жоғары мектеп жасындағы балалардың дамуы. Бұл кезеңде жыныстық пісіп-
жетілуінің алғашқы кезеңі аяқталады.
Жастық шақ кезеңі - дүниетаным, сенім, мінез және өмірлік өзін-өзі
анықтауы қалыптасуымен ерекшеленеді.
Оқу пәндеріне іріктемелі қатынас байқалады. Қабылдауы мақсатты, зейіні
ерікті және тұрақты, есі логикалық сипатты болады. Ойлауына жоғары
деңгейдегі жалпылау мен абстракциялау тән, сонымен бірге ол теориялық және
сыни бағыт ала бастайды.
Бұл жастағы оқушылар құбылыстар мәнін жете түсініп, өз ой-пікірлерін
қалыптастыруға тырысады. Өзінің пікірін жоғары қояды.
Оқушылар тұлғасын дамытуда олардың жекелеген ерекшеліктерін де ескеру
қажет. Адам дамуьында жалпы және ерекше қасиеттер байқалады. Бұл ерекше
қасиеттер адамның дербестігін құрайды.
Педагогикада дербестік амал педагогикалық әсер ету формалары мен
әдістерін бейімдеу негізінде жүзеге асырылады.
Тұлғаньың дамуында акселерациялық құбылыс байқалады.
Акселерация - балалық және жасөспірімдік шақтағы үдемелі денелік
және белгілі бір мөлшерде психикалық даму құбылысы.
Кез келген дамыған өндіріс қазіргі таңда шығармашылықпен жұмыс жасауды
талап ететін адамды қажет етеді. Шығармашылықпен жұмыс жасайтын адамның
негізгі іс-әрекеті ақыл-ойға, әрі алған білімді басқа таныс емес іс-
әрекетте тасымалдай алуға негізделеді.
Оқушының шығармашылық іс-әрекеті және оның мәнін түсіну үшін жеке
тұлғаның ғылыми-педагогикалық зерттеулердің объектісі ретінде анықталу
сипатын білу қажеттілік болып табылады. Шығармашылық іс-әрекет тұлғаны
құраушы және оны айқындаушы фактор ретінде де қарастырылады.
Жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына, өзіне-
өзінің сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететін ішкі және
сыртқы түйсік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік-жігер күші мен
әсерленушілік сезім дүниесіне байланысты құбылыс деген пікірді біздер
қуаттаймыз [99]. Оның себебі, ұлы ғұламаларымыз осы ой-пікірде болған деп
білеміз.
Түркі жұртының асыл перзентінің бірі - Жүсіп Баласағұн
"... Ақыл - шырақ, қара түнді ашатын,
Білім – жарық, нұрын саған шашатын..." дей келе, өзінің "Құтты білік"
(Құдатғу білік) атты еңбегінде жаратушының адамға ақыл, білім, өнер, ес
бергенін айтады. Білімді адамның білікті болатынын айта келіп, ақылдың
талай түйінді шешетінін, адамның ақыл-парасаты барлық нәрсеге қабілетті
екенін сипаттап, жан-жақты дамыған адам үлгісін елестетеді [6;7].
Әл-Фараби адамның пайда болысымен оның бойында ең алдымен бітетін
нәрсе - күш (яғни қабілет), ол осы күш арқылы қоректенетінін,
қоректендіруші күш - бір үстем күштен және қызмет етуші күштерден (жүрек,
ми, бауыр, көкбауыр, т.б.) құралатынын сипаттаған [7, 6.61-62]. Әйгілі
ойшыл қабілеттер өзінен өзі табиғат тудырған қалпында бақытқа жеткізе
алмайтынын, оларды бағдарлау, бағыттау, тәрбиелеу, дамыту керектігіне
тоқталған. Сезім арқылы қабылдай алмайтын адамдар білімнен де құралақан
қалатынын хабардар етеді [7, 6.122-123].
Абай өзінің қара сөздерінде (7-сөзі) "жан қуаты" ұғымы сыртқы
объективті өмір шындығын бес сезім арқылы сезімдік танудан соң, ойлау
процесі ретінде қаралуы логикалық танымға сәйкес келетінін айқындаған.
Танып білу бірден болатын процес емес екендігін де ескертеді. Абай танымы
бойынша өнер, ғылым, білім, ақыл атаулы рухани құбылыстардың бәрі де жан
қуаты арқылы сыртқы болмыстан туындайтын заңды құбылыстар екенін сипаттай
келе, адам тән қуатымен дәулет, байлық жиса, жан қуатымен - рухани
қажеттілікті өтеу үшін ғылым, өнер, ақыл таппағы тән екендігі мазмұндаған.
Сондықтан да жан қуаттарын жетілдіру қажеттігін айтып өткен [7; 8, 6.141].
Абай халықтың ағарту ісін өркендету үшін шығыс және батыс мәдениетін жан-
жақты зерттеп, сол мәдениет негіздерін өз халқына үлгі-өнеге етіп көрсетіп,
қазіргі уақытта білімді меңгерудегі іс-әрекеттер туралы өз ойын
төмендегідей тұжырымдаған:
- ықылас қоя тындау;
- тыңдағанды бірнеше рет ойда қайталау;
- ой кеселдерінен сақ болу.
А.А.Кыверял "Жеке тұлға — бұл өмір құбылыстарын түсініп білу,
әсірелену және оған деген қатынасы жөніндегі субъект ретіндегі нақтылы
адам", - деп жеке тұлғаға анықтама береді. Оны қысқаша жеке тұлға — бұл
сананы тасымалдаушы адам деп тұжырымдауға болады. Ал адам санасының
белсенділігі оның танымында, әсерленуінде және қарым-қатынасында жүреді.
Сонымен, жеке тұлға — бұл кіріктірілген (интегративті) жүйе, әлдебір
ыдырамайтын тұтастық. Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері - оның
саналылығы, жауапкершілігі, бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы. Даралық
бір адамның басқа адамнан, бір тұлғаның басқа тұлғадан айырмашылығын, оның
ешкімге ұқсамайтынын, өзіне тән ерекшелігі бар екенін сипаттайды.
К.К.Платонов жеке тұлға құрылымын алдын ала белгіленген өлшемдерге
сүйеніп төрт блокқа бөледі. Оның біріншісі - жеке тұлғаның бағыттылығы,
қарым-қатынасы, моральдық бейнесі; екіншісі — оқу арқылы жеке тұлғаның
тәжірибесінде меңгерілген білім, ебдейліктер, дағды және әдеті; үшіншісі —
бейнелеу формасы болып саналатын психологиялық процестері; төртіншісі
темперамент қасиеті (тұлғаның психологиялық өзгешелігі, жынысы, жас
ерекшелігі және олардың потологиялық белгілері).
Жеке тұлғаның психологиялық құрылымын Ж.Асанов А.Г.Ковалевтың және
М.С.Каганның еңбектерін зерделей келе, К.К.Платоновтың: "Жеке тұлғаның қай
құрылымы болмасын немесе тұтас жүйесі динамикалық күйде өзгеріп отырады
және оны психологиялық функция ретінде қайта қарауға болады", - деген
пікіріне сүйене отырып, жеке тұлғаның құрылым нобайын блоктар мен
құраушыларға (компоненттерге) топтайды [102]. Оның ішінде адамның
психикалық механизмге (мінез-құлық, әлеуметтік ортадағы тәртіп тұрғысынан):
қабылдау, ойлау, сөйлеу, ес, қиял, "Мен" басқару жүйесі; психологиялық
өзгешеліктерге: мінез, темперамент, нышан, қабілет; бағыттылық тұрғысынан
психологиялық өзгешеліктерге: бағыттылық, еңбекшілдік, коммуникативтік,
таным сапасы, эстетикалық талғам, білімділік, ебдейлілік, дағды.
Бұл мазмұндаудан, баланы дамытуға, психикалық механизм арқылы
шығармашылыққа баулуға (қабылдау, ой операцияларын жүзеге асыру,
қиялдау, т.б.), психологиялық өзгешелік тұғысынан нышанды, қабілетті
дамытуға, әлеуметтік психологиялық өзгешелік тұрғысынан бар білім базасы,
іскерлік пен дағды негізінде шығармашылықты қалыптастыруға немесе дамытуға
болатынын көреміз.
Оқушы жеке тұлғасьгя зерделеу тұрғысынан А.А.Кыверял жеке тұлға
қасиеттерін төрт негізгі топқа бөледі:
1) бағыттылығы (сенімі, дүниетанымы, идеалы, қызығушылығы);
2) тәжірибесі (адамның даярлығы, оның білімі, дағдысы, іскерлігі мен
әдеті);
3) психикалық процестері (қабылдауы, ойлауы, түйсінуі (ощушение),
зейіні, есі, ерік-жігері, сезімі, эмоциясы, сенсомоторикасы);
темпераменті (адамның жоғарғы жүйке қызметінің типологиялық негіздері,
жасы, жеке тұлғаның жыныстық қасиеттері мен потологиялық өзгерістері).
XX ғасырдың 80-жылдары басында орындалған жеке тұлға мәселесін
зерттеулерге талдау жасаумен, жеке тұлға деген ұғым жөніндегі
көзқарастардағы ортақ жәйттер және олардағы айырмашылықтар айқындалады.
Жеке тұлға жөніндегі ортақ жәйттерді ол мынадай қағидалармен сипаттайды:
жеке тұлға - "адам" деген ұғымға қарағанда аясы тарлау ұғым;
адам жеке тұлға болып тумайды, бірақ жеке тұлғаға айналады. Жеке тұлғаның
қалыптасу үрдісі филогенезде де, онтогенезде де әлеуметтік үрдіс;
жеке тұлға жеміс қана емес, сонымен бірге қоғамдық
қатынастардың субъектісі;
жеке тұлға — сананың иесі ретіндегі, еңбек етуге және танымдық әрекетке
қабілетті тіршілік иесі ретіндегі адам [13].
Жеке тұлға деген ұғым жөніндегі түрлі көзқарастарға жасалған талдауды
қорытындылай келе, В.С.Леднев жеке тұлға адамның дербес құрылымдық
компенент ретіндегі әлдебір оқшауланған жағы емес, әлеуметтік тұрғыдан
алғанда адамның қасиеттерінің бүкіл жиынтығы мен тұтас алғандағы нақты
адамнйң пішімі екенін, жеке тұлғада тұтас тұлға ретіндегі адамның қырлары
жоғалып кетпейтін, тек осы тұрғыдан алғанда арнайы көрініс табатынын атап
көрсетеді.
В.И.Лозовая жеке адамның белсенділігін педагогикалық мәселе ретінде
зерделеумен жеке тұлғаның белсенділігін талдай және жүйелей келе, оның мәні
мен осы ұғымның әрекет ұғымына қатынасын ашуда түрлі көзқарастың орын алып
отырғанын атап өтеді. Олар:
1. Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі
жалпы категория болып қарастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін
айрықша белсенділік ретінде көрініс табады.
2. Белсенділік және әрекет ұғымдары теңестіріледі.
3. Белсенділік әрекеттің сапалық сипаттамасы деген
анықтама беріледі.
4. Белсенділік дегеніміз жеке адамның сипаты, оның қасиеті.
Қазіргі кунде ЮНЕСКО білім мен тәрбие берудің төрт түрлі мақсатын
белгілеп отыр. Олар:
1. Тұлғаны өз бетінше білім алуға үйрету.
2. Тұлғаны өз бетінше өмір сүре білуге үйрету.
3. Тұлғаны өзгелермен бірлесіп өмір сүруге үйрету.
4. Тұлғаны өзін-өзі дамытуға, өз бетінше жұмыс істеуге үйрету [105,
6.3-8].
Бұл көрсетілген мәселелер біздің ойымызша негізінен жеке тұлғаны
әлеуметтендіру, яғни өз бетінше өмір сүруге даярлау болып табылады және
жеке тұлғаның шығармашылық әлеуметтік-педагогикалық
мәселесін құрайды деп білеміз.
1.2. Тұлғалық бағдарланған білім берудің өзіндік ерекшеліктері.
Жеке тұлға - қоғамдық - тарихи категория. Оның қоғамдық мәні мен
әлеуметтік функциясы жеке тұлға сипаттамасының ең басты көрсеткіштері болып
табылады. Жеке тұлға - тек қана қоғамдық ғылымдардың: тарих,
философия, социология, этика, эстетика, психология, педагогика
т.б. зерттеу объектісі.
Жеке тұлға қоғамда белгілі бір жағдайға ие және белгілі бір қоғамдық
роль атқаратын, саналы индивид. Роль дегеніміз - жеке тұлғаның атқаратын
әлеуметтік қызметі, мәселен, ата-ананың ролі - балаларын тәрбиелеу, мектеп
директорының ролі - мұғалімдер колективін басқару және оқушыларды оқыту
процесін ұйымдастыру.
Жеке тұлғаның позициясы дегеніміз - оның қатынастарының жүйесі. Жеке
тұлға мәнді қатынастарына: өмірдің материялдық жағдайларына, қоғамға және
адамдарға, өзіне, өзі мойынына алған міндеттерге, қоғамдық, еңбек
міндеттеріне, деген т.б. қатынастар жатады. Бұл қатынастар жеке тұлғаның
адамгершілік бейнесін, оның әлеуметтік бағдарын сипаттайды.
Қатынастарды тек олардың объектіге деген бағытына қарап қана
айырмайды, сондай - ақ олардың аңғарылу деңгейіне байланысты да ажыратады.
Әдетте қатынастарды аз аңғарылған және терең түсінілген деп бөледі. Аз
аңғарылатын қатынастар дегеніміз - ұнату мен жек көру сезімдері. Терең
түсіну дегеніміз - принциптік қатынастар, олар ситуация талаптарымен емес,
жеке адамның қалыптасқан мұратымен, ішкі сенімімен, парыз бен міндеттерді
сезінумен анықталады.
Педагогика ғылымы мен практикасында тұлғаның дамуына назар аударуды
негіздейтін бірқатар психологиялық теориялар бар. Олардын мәнін ашу тұлға
дамуын ұйымдастырудың бірден-бір жолы деп қарауға болады.
Педагогикада процесс жиі қолданылатын ұғымдардың бірі. Латын тілінен
аударғанда процесс алға, өзгеріс деген мағынаны білдіреді және қазақ
тілінде үдеріс деген балама сөзбен қолданылады. Ал даму - ағзадағы сандық
және саналық өзгерістер үдерісі. Егер адам сана және өзіндік сана иесі
ретінде іс-әрекетті өз бетінше түрлендіру деңгейіне жетсе, онда ол өзін
тұлға ретінде көрсете алады. Тұлға - қоғамдық қатынастар әсерінен және
басқа адамдармен қарым-қатынас әсерінен калыптасатын қасиеттері байқалатын
адамның әлеуметтік сипаттамасы. Тұлға, бір жағынан, қоғамдық тәжірибені
меңгеру деңгейімен, екінші жағынан, оған берерімен, яғни материалдық және
рухани құндылықтарды көбейтуге қосар үлесімен сипатталады.
Тұлғаның дамуы - күрделі, ұзақ және қарама-кайшылықты үдеріс.
Тұлғаның даму күші - қарама-қайшылықтар.
Тұлғаның дамуын түсіндіретін көптеген көзқарастарі психологиялық
тұрғыдан беріледі. Мұндай идеялар Л.С. Выготскийдің, С.П. Рубинштейннің,
А.Р. Лурияның еңбектерінде кездеседі.
Тұлғаның дамуында оның белсенділігі маңызды рөл атқарады, себебі ол —
оның қабілеттіліктері мен дарынын дамыту, жетістіктерге қол жеткізу көзі.
Тұлғаның белсенділігі - даму көзі ғана емес, оның нәтижесі деп айтуға да
болады.
Сонымен бірге педагогикалық практикада оқушының даму деңгейлерін де
анықтап отыру ерекше маңызды. Бүл жерде диагностикалаудың мәні ерекше.
Диагностика деген зерттелетін объектілер немесе үдеріс жайлы алдын ала
ақпараттар алу тәсілі болып табылады. Диагностикалау да арнайы
психологияық білімдерді қажет ететін күрделі мәселе болып табылады. [14]
Қысқаша айтқанда, оқыту мен тәрбиелеудегі тұлғаның даму ерекшеліктерін
бірқатар психологиялық теориялар түсіндіреді. Сондықтан бұл психологиялық
теориялар жайлы білудің педагогтер үшін маңызы зор. Себебі тұлғаның
қалыптасуы барысында оқытуда да, тәрбиелеуде де әлеуметтік тәжірибені
меңгеру қатар жүреді.
Педагогика мен психология ғылымында тұлға және оның дамуы шешуші
мәселелер қатарына жатады. Бұл мәселеге қатысты бұрыннан кқалыптасқан үш
негізгі бағыт бар. Олар: биологиялық, әлеуметтік және биологиялық-
әлеуметтік бағыттар.
Биологиялық бағыт өкілдері (З.Фрейд және басқалар) тұлғаны табиғи тірі
ағза деи қарастыра отырып, адамның барлық мінез-құлқын туа біткен
қажеттіліктері, ұмтылулары және инстинкттері әрекетімен түсіндіреді. Бұл
бағыт мәніне сәйкес, адам өзінің табиғи қажеттіліктерін баса отырып,
қоғамдық талаптарға бағынуға мәжбүр болады. Өзімен күресті жасыру үшін
бетперде киеді немесе табиғи қажеттіліктердің қанағаттанбауын басқа бір іс-
әрекет түрімен алмастырады.
Әлеуметтік бағыт өкілдері адам биологиялық түр ретінде пайда
болғанымен, өмір сүру барысында әлеуметтік топтар әсерімен біртіндеп
әлеуметтік мәнге ие болады деп түсіндіреді. Тұлғаның даму деңгейі төмен
болған сайын, биологиялық белгілері басым болады.
Биоәлеуметтік бағыт өкілдері психикалық үдерістерді (түйсік, қабылдау,
ойлау және т.б.) - биологиялық мәнді деп, ал тұлғаның бағыттылығы,
қызығушылығы, қабілеттілігін әлеуметтік құбылыс деп қарастырады. Тұлғаны
бүлай бөлу оның мінез-құлқын да, дамуын да түсіндіре алмайды.
Қазір қолданылып жүрген көзқарас бойынша, тұлға біртұтас және оның
биологиялық жағы әлеуметтік жағынан ажырамайды.
Өз бетінше түрлендіруші іс-әрекет жасауға мүмкіндік беретін сананың
және өзіндік сананың иесі болуын аныктайтын даму деңгейіне жеткен адамды
тұлға деп атайды. Адам туа сала тұлға болмайды, ол даму барысында тұлға
болып қалыптасады. Тұлға - адамның әлеуметтік сииаттамасы. Адам тұлға
болып әлеуметтік жүйеде жүргізілген мақсатты және ойластырылған тәрбие
негізінде қалыптасады. Тұлға бір жағынан қоғамдық тәжірибені меңгеру
дәрежесімен және екінші жағынан материалдық, рухани құндылықтарды
қалыптастыруға қосқан үлесімен анықталады.
Тұлғаның дамуы - адамның денелік, интеллектуалдық және рухани
сипаттамаларындағы сандық өзгерістердің сапалық түрде өтуін сипаттайтын био-
әлеуметтік үдеріс. Демек, тұлғаның дамуы негізінде қарама-қайшылықтар
жатады. Тұлға дамуымың қозғаушы күші - оқыту мен тәрбиелеу барысында пайда
болып, жойылып отыратын қарама-қайшылықтар болып табылады.
Мұндай қарама-қайшылықтарға жататындар: іс-әрекет барысында пайда
болатын жаңа қажеттіліктер мен оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері
арасындағы қарама-қайшылықтар; баланың дамыған денелік және рухани
мүмкіндіктері мен бұрынғы өзара қатынас формалары мен іс-әрекет түрлері
арасындағы қарама-қайшылықтар; қоғамның ересектер тобының тарапынан
қойылатын талаптар мен тұлғаның нақты даму деңгейі арасындағы қарама-
қайшылықтар.
Қарама-қайшылықтар жоғарырақ деңгейдегі іс-әрекетті қалыптастыру
арқылы шешіледі. Нәтижесінде жоғарырақ даму сатысына өту мүмкіндігі пайда
болады. Қажеттілік қанағаттанған кезде карама-қайшылық жойылады.
Қанағаттанған қажеттілік жоғарырақ реттегі жаңа қажеттілікті тудырады. Бір
қарама-қайшылық екіншісше өту арқылы - даму жалғасады.
Тұлғаның дамуына сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Сыртқы
факторлар: тұқымқуалаушылық, әлеуметтік орта, тәрбие.
Тәрбие тұлғаның дамуын мақсатты түрде ұйымдастырады, жетекшілік етуге
ықпал етеді.
Тұлғаны дамытушы ішкі факторлар; тулға белсенділігі, сезімі, еркі,
қызығушылықтары, іс-әрекеті. Бұл факторлар сыртқы факторлар әсерінен
қалыптаса отырып, өздері даму көзі болып қалыптасады.
Тұлғаның дамуы жас ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Жас
ерекшеліктері дегеніміз өмір сүрудің белгілі бір кезеңіне сәйкес байқалатын
анатомия-физиологиялық және психикалық қасиеттер болып табылады.
Даму үдерістерін дүрыс басқару үшін ертеден-ақ адам өмірі кезеңдерін
жіктеп отырған. Мұндай жас кезеңдерін жіктеуде адам өмірінің әрбір кезеңіне
сәйкес анатомия-физиологиялық және психикалық қасиеттерді негізге алған.
Жас ерекшеліктері адамның денелік дамуына сәйкес анықталған.
Денесінің өсуі, салмақ қосуы, сүт тістерінің пайда болуы, оның ауысуы,
жыныстық пісіп-жетілуі және басқа да биологиялық үдерістер белгілі бір
кезеңде сәл-пәл ауытқулармен жүріп отырады. Ал адамның биологиялық және
рухани дамуы өзара тығыз байланысты болғамдықтан, әр кезеңге сәйкес
интеллектуалдық, әлеуметтік, рухани сфераларында да өзгерістер пайда
болады. Әлеуметтік жетілу де, биологиялық сияқты, қатаң тәртіппен болмаса
да, жас кезеңіне сәйкес рухани даму динамикасын байқатады.
Мектеп жасындағы адамның өміріне сәйкес жас кезеңдеріне бөлудің
психологиялық және педагогикалық нүсқалары бар. Қазіргі ғылымда бала
өмірін кезеңдерге бөледі. Педагогикалық кезеңдерге бөлу негізінен, бір
жағынан, денелік және, екінші жағынан, рухани даму кезеңдері жүретін
тәрбиелеу жағдайларын анықтайды.
Егер ағзаның биологиялық пісіп-жетілуі, оның жүйке жүйелері мен
органдарының дамуы объективті түрде байқалатын болса және танымдық күштер
дамуымен де байланысты болса, онда тиімді ұйымдастырылған тәрбие жас
ерекшеліктеріне сүйене жүргізілуі қажет. Адамның жасы оның дамуын шектеп
отырады. Сондықтан жас ерекшеліктері заңдылықтарын ескеріп отыру қажет.
Демек, жас ерекшеліктерін ескеру негізгі педагогикалық принциптердің бірі
болып табылады. Сондықтан педагогикалық іс-әрекетте мектеп жасындағы
балаға қатысты психологиялық және педагогикалық кезеңдерге бөлу
ерекшеліктерін білудің мәні зор.
Білім беру және тәрбиелеу процесін басқару оқушыларға білімнің нақты
жүйесін баяндау ғана емес, нәтижесінде тұлға шығармашылық әрекет дағдысын
меңгере алатын әрекет формасын ұйымдастыруды да көздейді. Басқару
әрекетінің объектісі креативті білім беру мен тәрбиелеу процесі болып
табылады.
Сонымен қатар, тәжірибе шығармашылық процесті тікелей қадағалау үнемі
ойлаған нәтижеге жеткізе бермейтінін көрсетеді. Шығармашылық атмосфераны
құру үшін когинтивті және эмоционалды қызығушылықты оятатын инновациялық
технологияларды қолдана отырып, жағымды жағдай ұйымдастыру қажет.
Н.Ф.Вишнякова креативті процесті жанама басқару тұжырымдамасын қарастыра
отырып, жанама басқару деп жанама әсер ету әдістері, рефлексия және
серіктердің шығармашылықпен өзара әрекеттесу негізіндегі өнімді процесті
үйлестіруді атайды.
Жанама басқару кезінде процестердің ішкі және сыртқы механизмдері
ажыратылады. Басқарудың сыртқы механизмдеріне операционалды деңгейдегі
тұлғаның саналы және интеллектуалды-вербалды әрекетімен байланысты
процестер жатады. Креативті процесті басқарудың ішкі механизмдері креативті
әрекеттегі тұлғаның вербалды емес фейсаналы және эмоционалды құбылыстарымен
байланысты Креативтілік саналы және саналы түрде аңғарылмағанның қортпасы
болғандықтан, креативті процесті басқару аталған механизмдерге негізделуі
тиіс.
Көптеген ғалымдар шығармашылық мүмкіншілік әрбір баланың бойында бар.
креативтілікті дамыту тек шығармашылық әрекетте жүзеге асады деген пікірде.
Демек, дара шығармашылыкты қалыптастыру әлеуметтік орта жағдайына
байланысты. Мектептер баланың креативтілігін дамытуды ынталандыруы үшін
танымдық процесс, оқыту әдіс-тәсілдерін қарастырғаны жөн.
Сонымен бірге, білім беру жүйесінің тимділігінің көрсеткіші баланың
дамуы болу керек. Зерттеушілердің пікірі бойынша, білім берудің дамыту
тиімділігінің маңызды шарттарының бірі - тұлғалы-бағдарлы оқыту. Ол тек
жалаң біліммен қаруландырып қана қоймай, ең бастысы оқушы тұлғасын,
оқушылардың шығармашылық, танымдық күштерін қалыптастыруға бағытталған.
Белгіленген пікір негізделген: креативтілікті дамыту тұлғалық дамудың
орталық желісін көрсетеді, өйткені тек креативтілік адамға өзінің даралығы
мен бірегейлігін көрсетуіне мүмкіндік береді.
Бірқатар ғалымдар тұлғаның шығармашылық әлеуеті адамның шығармашылық
өзін-өзі дамуына өзін-өзі көрсетуге деген қажеттілікті қамтамасыз ететін
тұлғаның табиғи және әлеуметтік күшінің біріктірілген біртұтастылығы деп
қарастырылады.
Шығармашылық әлеуеттің құрылымдық-мазмұндық жоспары интеллекттік
қабілетті, креативтілік қасиетті, тұлғалық қасиеттердің кешенін көрсетеді.
Сонымен қатар адамның өз мүмкіншілігін толық жүзеге асыруға көңіл аударады.
Шығармашыпық әлеует жүйесі бірқатар эксперименттік зерттеулерде
(ВАМоляко және басқалар) келесі негізгі құрамдастармен айқындалған: адам
бойындағы асқан сезімталдықтан, белгілі бір таңдаулардан, ұнамдылықтардан
көрінетін қасиетгері мен икемділіктері; қызығушылық пен олардың
бағыттылығы, танымдық қызығушылықтың басым түсуі, жүйелілігі; әуестігі,
жаңаны құруға талаптануы, мәселелерді шешуге икемділігі; жаңа ақпаратты
жедел игеру, байланыстық массивтің пайда болуы; жалпы интеллектің көрінуі -
тез үйрену, тусіну, қателерді жылдам шешу жолын бағалап, тандауы, әрекеттің
барабарлығы; жеке процестердің эмоционалдық өңделуі, жұмыстағы табандылық,
мақсаттылық, батылдық, еңбекқорлық, жүйелілік, батыл шешім қабылдауы;
шығармашылық - қиыстыра білу. баламасын табу, қайтадан құрастыруы;
нұсқаларды өзгертуге қабілеттілігі, мәселелерді шешудің үнемділігі;
құралдар мен уақытты тиімді пайдалануы; интутивизм - асқан жылдамдықпен
бағалау, шешім шығару, болжауға қабілеттілік; білім, білік тәсілдерді тез
меңгеруі.
Дидактикалық және тәжірибелік тұжырымдамалар мен жүйелер құрған,
жаңашыл идеяларды ұсынып, жүзеге асырған көрнекті педагог-жаңашылдар мен
психологтар педагогикалық процесте тұлғаны субъект ретінде дамытуға,
сонымен қатар оқушылардың шығармашылық әлеуетін дамыту қажеттілігін
мойындап отыр. XX ғасырдың басыңдағы П.П.Блонский, П.Ф.Каптеревтің адам -
азат және дамыған тұлға ретіндегі идеяларды; 20-30 жылдары А.С.Макаренко,
С.Т.Шацкийдің баламалы педагогикалық тұжырымдамасы; 50-70 жылдары
З.И.Равкиннің педагогикалық ынталандыру, Ю.К.Бабанскийдің танымдық, арекет
оңтайландыру психология-педагогикалық тұжырымдамалары; Г.И.Щукинаның
танымдық қызығушылықты дамыту А.М.Матюшкин, И.Я.Лернер, М.И.Махмутовтың
бағдарламалық оқытуы, проблемалық оқытуы, Д.Н.Богоявленский,
Н.А.Менчинскаяның оқушылардың білімді меңгеру теориясы, П.Я.Гальперин,
Н.Ф.Талызинаның ой-әрекетін кезеңдер бойынша қалыптастыру теориясы,
В.В.Давыдов, Л.В.Занковтың дамыта оқыту теориясы, В.А.Сухомлинскийдің
тұжырымдамасы; 80-жылдары Ш.А.Амоношвили, И.П.Волков, И.П.Иванов,
С.Н.Лысенкова, В.Ф.Шаталов және басқалардың "ынтымақтастық педагогикасы"
идеясы, И.Б.Котова мен Е.Н Шиянов барлық тұжжырымдамаларды екі топқа
бөледі:
1. Психикалық дамытуға бағытталған тұжырымдамалар;
2. Тұлғалық дамуды ескеретін тұжырымдамалар.
Біріншісіне жалпы психологиялық даму мақсатында психологиялық
функцияларды дамытуға (көбінесе ой) бағьгтталған Л.В.Занковтың
тұжырымдамасы жатады. Сонымен қатар ойлау тәсілдерінің қалыптасуымен
байланысты Е.Н.Кабанова - Миллердің тұжырымдамасын, Г.Д.Цукерлан,
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, С.А.Смирновтың дамыта оқыту тұжырымдамасын атап
көрсетуге болады. [16]
Бұл жұмыста креативтілік тек шығармашылық, ойлау ғана емес, тұлғаның
қасиеті ретінде қарастырылады. Сол себепті тұлғалық дамуды ескеретін оқыту
тұжырымдамасы қызықтырады. Солардың ішінде В.В.Давыдовтың дамыта оқыту
жүйесі кең тараған.
В.В.Давыдов әр тұлға таусылмас шығармашылық қабілет пен үйлесімді
дамуға мүмкіндігі бар деген пікірде. В.В.Давыдовтың әдістемесінде даму
арнайы ұйымдастырылған процесс ретінде қарастырылады.
Соған байланысты оқу әрекетіндегі өзгеше жағдайларда құрылымды
компоненттері оқу міндеті, оқу әрекеті, бақылау және бағалау әрекеті болып
табылып, жұмысты ұйымдастырудың түрлі тәсілдері жасалды (3).
А.З.Рахимов шығармашылықты дамыту технологиясын ұсынды (4).
Зерттеушінің пікірі бойынша оқу әрекеті шығармашылық ойлауды ол оқу немесе
практикалық жағдаяттың өзгеруіне сәйкес қайта жаңғыруы мен көшуі арқылы
әрекеттің субъективті тәсілдерін өзгертетін қабілет ретінде қалыптастырады.
Ал оң әрекетінің құрылымының барлық компоненттері шығармашыл тұлғаның
қалыптасуына ықпал етеді.
А.З.Рахимов меңгеруді заттар мен құбылыстардың маңызды қасиеттерін
шығармашылық процесс болатын табу және шегендеудің жалпы тәсілі ретінде
қарастырады. Ол барлық заңдарды жалпылауға және ашуға әкеліп соғады. Автор
нағыз шығармашылық деп оның көмегімен өз бетінше жағдаятты теориялық
тұрғыдан талдай біле алатын, рефлексивті-бағалау әрекетінің тәсілін тауып,
жүзеге асыруды атайды. Зерттеуші шығармашылық әрекетті ұйымдастырудың
психологиялық негізі оған қатысушылардың ерекше оқу әрекеттерін орындауы
болып табылады деп есептейді. Ерекше оқу әрекеттері талдауға, табуға,
мәселені қоя білуге, шешімдердің тәсілін маңызын білуге, жоспарлауға
қабілеттіліктерін дамытады.
Сонымен бірге көптеген психологтар шығармашылық пен пәндік әрекеттің
принципті айырмашылықтарына назар аударды. Г.С.Батищев шығармашылық пен
әрекет - адам белсенділігінің принципті қарама-қарсы формалары дейді.
Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша, шығармашылық мақсатты бағытталған
әрекет болып табылмайды. А.Я.Пономарев әрекеттің негізгі белгісін оның
нәтижесінің әрекет мақсатына сәйкесті ретінде көреді. Шығармашылық акт үшін
қарама-қарсылық, яғни мақсат пен нәтиженің келісілмеуі маңызды.
Я.А.Пономаревтің пікірі бойынша, шығармашылық белсенділіктің әрекеттен
айырмашылығы бар. Шығармашылық белсенділік әрекетті жүзеге асыру барысында
пайда болуы мүмкін және соңында шығармашылық нәтиже болатын "жанама
өнімнің" туындауымен байланысты. Автордың ойынша, шығармашылық адам үшін
асқан құндылықты әрекеттің жанама нәтижелері, жаңа және ерекше бір нәрсе
құрайды. Шығармашылық емес адам үшін жаңалық емес, мақсатқа жетудегі
нәтиже маңызды. [17]
В.В.Давыдовтың теориясына сәйкес саналы оқу мектеп оқушыларының
бірқатар оқу міндеттер жүйесін шешуі процесі ретінде көрінеді, ол
шығармашылық ойлауды дамьпуға әкеліп соғады.
Л..С.Выготский бастауыш сыныптағы оқыту балалардың ашылмаған талантын
табуы қажет деген әдістемелік идеяларды ұсынды. П.Я.Гальперин,
Д.Б.Эльконин, В.В.Цавыдов ойлаудың ұғымдық құрылымын ерте қалыптастыру
қажет деген идеяға негіздей отырып, өздерінің зерттеулерінде ұғымдық немесе
формальды операционалдық ойлауға тез жетудің мүмкіншілігі мен кешенді және
жалған ұғымдық ойлау сатысын қысқарту туралы мәселе қойды.
Л.С.Выготский атап көрсеткен кешенді ойлау формалары шығармашылық
ойлау ерекшеліктерімен байланысты. Қауымдастық кешенге жалпылау негізіндегі
ырықты кауымдастық байламыстар жатады. Жанама, кездейсоқ қауымдастыққа
байланысты әнімдеу қабілеттілігі креативтілікке деген тікелей қарым-
қатынасты тудырады.
Зерттеушілердің еңбектерінде кейбір ғалымдардың пікірлері нақты
негізделгендей. Соның ішінде В.Д.Шадриковтың пікірін атап айтуға болады.
Оның ойынша, дамыта оқыту жүйесі педагогиканың табиғилығы мен жас
психологиясына қайшылық келтіреді. Өйткені дамыта оқыту жүйесі төменгі
мектеп жасында сананың сөздік-логикалық өрісіне бағыттала отырып, баланы
сәтсіздік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz