Оқушыларды адамгершілік қасиеттерге ұлттық салт-дәстүрлері арқылы тәрбиелеудің теориялық негіздері

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...

I. Бөлім Оқушыларды адамгершілік қасиеттерге ұлттық
салт-дәстүрлері арқылы тәрбиелеудің теориялық негіздері

1.1. Оқушыларға адамгершілік тәрбие беру бүгінгі
күннің – педагогикалық
проблемасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...

1.2. Оқушыларды ұлттық салт-дәстүрлерге баулу – адамгершілікке
тәрбиелеу құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

II. Бөлім Ұлттық салт-дәстүрлері арқылы оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық шарттары

2.1. Ұлттық салт-дәстүрлерінің материалдарын қолдану
арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбие берудің
мазмұны ... ... ... ... ... ..

2.2. Ұлттық салт-дәстүрлер бойынша тәрбиелік іс-шаралар
ұйымдастыру барысында оқушыларға адамгершілік тәрбиесін
берудің бағдарламасы мен
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе

Зерттеудің көкейкестілігі: Адам бойындағы бар игі қасиет
мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан еліміздің ертеңгі ұлт
тізгінін ұстар жастарымыздың тәрбиесіне аса мән беру біздің
негізгі мақсатымыз. Осыған орай мектептегі тәрбие үрдісін
ұлттық қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді.
Бүгінгі таңдағы мектептер балаларға жекеленген ғылыми пәндерді
терең оқытуға тырысса да, адамгершілік құндылықтар арқылы
тәрбиелеуге мән бермей келеді. Соның салдарынан жастарымыз
жағымсыз қылықтарға бой алдырып, адамгершілік дегеннің не екенін
білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани-адами сауаттылық
жолын қалыптастыру уақыты жеткен тәрізді.
Еліміздің президенті Н.Назарбаев: 21 ғасырда білімін дамыта
алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Қазақстан жоғары оқу
орнының міндеті әлемдік стандарттар деңгейінде білім беру
-деген өзінің жолдауында еліміздің дамуына, дамыған елдермен
теңесуіне мүмкіндік беретін білім екендігін айтып өтеді.
Жас ұрпақты адамгершілікке, әдептілікке, имандылыққа тәрбиелеуде
ұлттық сана-сезімнің қайнар бұлағы салт-дәстүрлер, мақал-мәтелдер,
құнды әдеби мұралар, нақыл сөздер болып табылады.
Адамның жарық дүниеге келуі, өсуі, ержетуі, тіршілік етуі,
қартаюы, ата мен баланың қарым-қатынасы, үлкендік пен кішілік,
сыйластық, әдептілік пен арлылық, инабаттылық тәрізді маңызды
мәселелер адамгершіліктің маңызды құрамдас бөлігі ретінде
ешқашан да назардан тыс қалмаған. Жастардың үлкендерге құрмет
көрсетуі, үлкендердің кішілерге ізет білдіруі өмір сүру салтына
айналған.
Қоғамда берік қалыптасқан осындай көрегенділікпен өмір кешу
дағдылары жинала келіп, барша адамгершілік қағидалардың,
жазылмаған кодекстерінің қалыптасуына негіз болған.
Қазақ халқында ешқандай қағазға жазылмаса да, бала
тәрбиелеудің белгілі бір жүйесі болған. Ол ғасырдан-ғасырға, ата-
анадан балаға, баладан оның ұрпақтарына жалғасып келе жатқан
ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыптар мен салт-саналар. Олар халық
педагогикасының басты тарауларының бірі.
Халық тәрбиесі - сол халықтың ой-арманымен, тіршілік тынысымен,
шаруашылық кәсібімен, отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәлім-тәрбие
дәстүрімен тығыз байланыста туып, өсіп-өркендеп, дамып жеткен тарихи
және мәдени мұрасы.
Әрине, ұрпақ тәрбиесі қай заманда да маңызды әлеуметтік-
педагогикалық құбылыс.
Өскін ұрпаққа тәлім-тәрбие беріп, олардың жан дүниесін дамыту
жайында ұлы орыс педагогі К.Д.Ушинский әрбір халық пен ұлт
өз ана тілі мен салт-дәстүрін қастерлеп, тарихи даму жағдайына
орай білім алып, тәрбиелеу керек деген өзінің ұлағатты ойын
Родная речь атты еңбегінде ерекше атап айтады [29.26].
Халқымыздың ұлы перзенті Ы.Алтынсарин өзінің еңбектерін
ана тілінде жазып, бала тәрбиесі оның табиғи ортасы мен халқының
салт -дәстүрі рухында тәрбиеленетін болса, оның сана-сезімінің
дамып жетілуі де ұлты мен халқына қызмет ететін көкірегі
ояу, салауатты азаматтар болып өседі - деген ой түйген болатын.
Ал, Шәкәрім Құдайбердиев: Адамның жақсы өмір сүруіне үш
сапа негіз бола алады, олар барлығынан басым болатын адал
еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек. Бұл сапалар адамды дүниеге келген
күнінен бастап тәрбиелейді [ ] - деп жазды.
Шынында да, құнды қасиеттерге ие рухани адамды қалыптастыру
бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Адамның адам болып қалыптасуында ата-аналармен қатар
тәрбиеші мен мұғалімнің рөлі зор. Яғни, білім жүйесінің
қызметкерлеріне болашақ ұрпақты тәрбиелеуде үлкен жауапкершілік
жүктелген. Сондықтан бұл істе асығыс шешім, жалған әдіс,
қалыптағыдай қатып қалған, ескірген тәсіл қолданылмауы тиіс.
Қазақ халқының этностық ерекшеліктерін байыптасақ, бұл халық
ұрпақ сабақтастығын сақтап, алысты жақындатып, аразды
татуластырған, ізетті келіннен таныған, татулықты абысыннан тапқан,
дарқандықты даласынан, даналықты бабасынан, пәктікті баласынан алған
халық. Қазақ адамгершіліктің басы әділдікті ту етіп, әділдіктің басы
болған адалдықты анасынан алған. Аналар ұрпақты ұлағаттыққа баулып,
дауға-дәру, жауға -қару, араздыққа-араша, татулыққа-тамыр, тазалыққа-нәр,
пәктікке-пәрмен, дәстүрге-дәрмен, өнерге-тұлпар, көкте-сұңқар етіп
тәрбиелеген.
Халқымыздың ғасырдан-ғасырға қастерлеп келген құнды дәстүрлері
өте көп. Оны бүгінгі ұрпақ қаншалықты біледі, қастерлейді, білмесе
білуге ұмтыла ма, халқын сүйген салтын да сүйеді демекші, олар
ата-салтын мақтаныш тұта ма, деген сұрақтар төңірегінде ойланғаныз
жөн.
Қазақтар балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның
тәрбиесімен тәрбиеле, [ ] -дегендей халқымыздың бойына сіңген
атадан балаға жалғасып келе жатқан ұлттық тәрбиесі өзге
ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән қасиеттерді көрсетіп тұратындығын
жоққа шығара алмаймыз.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады.
Сондықтан еліміздің ертеңгі ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың
тәрбиесіне аса мән беру - біздің негізгі мақсатымыз. Осыған орай
мектептегі тәрбие үрдісін ұлттық адамгершілік қағидалармен
толықтыру өте қажеттілікті талап етеді. Бүгінгі таңдағы мектептер
балаларға жекеленген ғылыми пәндерді терең оқытуға тырысса да,
адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиелеуге мән бермей келеді.
Соның салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып,
адамгершілік дегеннің не екенін білмей өсуіне әкеп соғуда. Ендеше
рухани-адами салауаттылық жолын қалыптастыру уақыты жеткен тәрізді.
Бүгінгі күні тіліміздің аясы кеңіп, мемлекеттік мәртебе алып
отырған шақта қазақ мектептерінің саны да артып келеді. Алайда ең
керегі оқу орнының саны емес - сапасы екенін естен шығармау
керек.
Көбінесе тақырдан басталған халықтық тәрбиенің негізі - орыс
мектептеріне арналған оқулықтар мен оқу құралдарынан, әдістемелерден
аударып бағдарламаларға енгізілді. Ал, бұл тұста атап айтып тұрғандай,
біздің ұлтымызға ғана тән тіліндегі, дініндегі, өмір сүру
үрдісіндегі, тұрмыс салты мен әдет-ғұрпындағы басқа ешбір халықта
қайталанбайтын ерекшеліктер ескерілмеді. Басқасын былай қойғанда
жетпіс жыл бойы солақай саясаттың шырмауында, сол кездегі саясатқа
байланысты қазақ мектептерінде, ұлттық тәрбие мүлдем
жүргізілмегендігі ешкімге жасырын емес.
Жоғарыдағы ойымызды тірілтер болсақ, қазақ тілінде дәріс беретін
көптеген мектептерде Халық педагогикасы өз дәрежесінде
жүргізілмейді.
Осының салдарынан ұлттық дәстүр мен әдет-ғұрыпты аяқ асты
ету, үлкенді кішінің, ата-енені келіннің сыйламауы, ағаның ақылын
інінің алмауы, жастардың еңбекті сүймеуі, жатып ішер жалқаулық,
нашақорлық пен маскүнемдік, пайдакүнемдік т.б. сорақы қылықтар
жастар арасында жиі көрініс беруде.
Бала тәрбиесі баршаға ортақ іс. Оған көпшілік қоғам болып
жұмылу, парасаттылық пен байсалдылық керек. Ұрпақ тәрбиесіндегі
ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрі мен тағылымдарын,
мәдениет тарихын, ұлы ойшыл педагогтардың еңбектерін оқып жетік
білмей, оны жақсы меңгермей тұрып келер буынға дұрыс тәлім-тәрбие
беру мүмкін емес. Себебі, өткенді жақсы білмейінше келешекке
сапар шегу, Л.Толстой айтқандай, айсыз қаранғыда сүрлеу соқпақ
іздеп шатасумен пара-пар.
Қазақстан Республикасының 1999 жылы қабылданған Білім туралы
заңының 8 бабында Білім беру жүйесінің міндеттерінде: Азаматтық
пен елжандылыққа, өз Отаны - Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, конституцияға қайшы және қоғамға қарсы кез-келген
көріністерге төзбеуге тәрбиелеп, қазақ халқының мәдениеті мен
дәстүр салтын оқып-үйрену үшін жағдай жасау [ ] деп
көрсетілген.
Сондықтан да ұлттық салт-дәстүрлерді бала бақшадан бастап
жоғарғы оқу орындарына дейін кең түрде насихаттау қажет. Бұл
мәселемен Республикаға есімі танымал ғалымдар мен педагогтар, атап
айтқанда, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаев, М.Балтабаев, Ә.Табылдиев,
С.Тілеуова, Қ.Ералин, Б.Ортаев сынды зерттеушілер айналысқан.
Қазіргі таңда салт-дәстүрлердің тәрбиелік мәнін ашу, тәрбиелік
әдіс-тәсілдерін жетілдіру қажеттігі айқын көрінуде. Салт-дәстүрлердің
тәрбиелік қажеттілігі мен оның тәрбие үрдісінде қолданудың арасында
қарама-қайшылық орын алуда.
Осы мәселелерді қарастыра келе дипломдық жұмыс тақырыбын
Оқушыларды ұлттық салт-дәстүрлеріне баулу негізінде
адамгершілікке тәрбиелеу деп таңдадым.
Зерттеу объектісі:
Педагогикалық жүйедегі тәрбие процесі.
Зерттеу пәні:
Оқушыларға адамгершілік қасиеттерді ұлттық салт-дәстүрлері
арқылы қалыптастыру барысы.
Зерттеу мақсаты:
Адамгершілікті құраушы сапалық қасиеттерін анықтау және
оларды ұлттық салт-дәстүрлері арқылы жастардың тәрбиесіне
ықпалын жетілдіру.
Зерттеу міндеттері:
1. Оқушыларға адамгершілік тәрбиесін берудің теориясын
зерделеу;
2. Оқушыларға ұлттық салт-дәстүрлері арқылы адамгершілік
тәрбие берудің педагогикалық шарттарын анықтау;
3. Ұлттық салт-дәстүрлері бойынша материалдарды мектептегі
оқу тәрбие жұмыстарында пайдалану мазмұны, әдіс-тәсілдері,
формаларын мазмұндау;
4. Қазақ этнопедагогикасы негізіндегі адамгершілік қасиетті
қалыптастыру тәлім-тәрбиелік тұрғыдан сұрыпталып, оқу тәрбие
процесіне ендірілсе, онда оқушылардың адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру нәтижесі артады.
Зерттеудің әдістері:
1. Педагогикалық әдістер мен оқулықтарды талдау.
2. Педагогикалық белгілеу экспериментін жүргізу.
Зерттеу көздері: Ғалымдардың зерттеу проблемасына сай
еңбектері; ҚР ресми материалдары (заңдар, Конституция, қаулылар), ҚР
Білім министрлігінің мектептердің оқу тәрбие жөніндегі
құжаттары (Конституция, стандарт, реформалар, бағдарламалар);
этнопедагогикалық еңбектер.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан
қаласындағы М.Әбенова атындағы қазақ орта мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі
нәтижелері мен тұжырымдары мазмұндалып, әдістемелік ұсыныстар
берілді.

I. Бөлім Оқушыларды адамгершілік қасиеттерге ұлттық

салт - дәстүрлері арқылы тәрбиелеудің теориялық
негіздері

1.1. Оқушыларға адамгершілік тәрбие беру бүгінгі

күннің - педагогикалық проблемасы

Қоғамда болып жатқан саяси-әлеуметтік және экономикалық
өзгерістер мектеп мұғалімдерінің білім беру қызметінде жаңаша
қарауды, яғни, адамгершілік тәрбиенің ғылыми-педагогикалық
негіздерін қызмет барысында қолдануды талап етеді. Адамгершілік
тәрбиесін бала жүрегінде дарытатын оның пәрменділігін арттыратын
ұстаз қауымы. Жастайынан адамгершілік, имандылық қасиеттерді
бойына сіңіріп, жүрегіне дарытқан баланы жамандыққа әуес болады
деп ойлаудың өзі қиын.
Жастардың білім деңгейі, ата-анадан алған тәлім-тәрбиесі
қандай дәрежеде деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа
қанағаттанарлық жауап айту әзірге қиындау. Оған дәлел бүгінгі
қоғамымыздағы күннен-күнге көбейіп отырған сан алуан қылмыстар.
Қоғам өміріндегі қазіргі терең өзгерістер ұлттық тәрбие
адамгершілік, имандылық қасиеттерін бүкіл адамзат жинақтаған
тәжірибемен ұштастыра отырып дамыту, қазақ мектебінің жаңа
белеске көтерілуіне жағдай туғызады. Адамгершілік тәрбиесінің
көптеген қырлары, рухани байлықтары бүгінгі мектептердің білім
мен тәлім-тәрбие мазмұнынан берік орын алуы тиіс.
Әрбір халықтың өз ерекшелігі бар. Сондай ерекшеліктердің
бірі - салт-дәстүрі. Салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын ұмытқан халық
тарихтан өз орнын таба алмайды.
Ендеше сол тарихқа көз жіберсек, біздің қазақ халқы екі
ғасырдан астам уақыт отаршылдық саясаттың астында болыпты.
Жүздеген жылдар отарлық езгіні көп ұлттар басынан кешкенімен, тап
біз сияқты тіл мен әдет-ғұрпына, мәдениетіне орны толмас зиян
келтірген ел жоқ шығар.
Халқымыз ежелден өз ұрпағын адамгершілікке, инабаттылыққа,
ізгілікке, имандылыққа тәрбиелеуді ең басты мақсат деп санаған.
Сондықтан ата-бабамыз көшіп-қонып жүріп-ақ ұрпақ қамын жеп, оның
болашағына жеткілікті мән берген. Сонау Жеті жарғыдан
бастап ата-салт, әдет-ғұрпымыз бұған дейінгі талай ұрпақ үшін
теңдесі жоқ, тәрбиелік маңызы зор адамгершілік кодексіміз
болды. Оған айғақ шетел оқымыстылары, ойшылдары біздің салт-
дәстүрімізге ерекше назар аударып, зерттеп тамсана жазғаны.
Әдет-ғұрып пен дәстүрді идеалды форма ретінде түсіндіру
Маркстік философияға дейін үстемдік еткен көзқарас болды.
Капитализмнің дамуына байланысты археология, антропология, этнография,
географиялық жорықтар мен жаңа ашылулар аймақтарында қарқынды
зерттеулер жүргізіліп, дәстүр мен әдет-ғұрып этнографияның,
этиканың, лингвистиканың, өнертану, әдебиеттанушы ғылымдарының зерттеу
нысанына айналды.
А.Ампер өзінің Философиялық ғылымдар тәжірибесі еңбегінде
адамзат білімін табиғи классификациялауды бере отырып, ұлттың заңы
мен әдет-ғұрпын қарастыратын ғылымды этнодицей деп ұсынады.

Реті Ғалымның Еңбегі, жылы Этнопедагогикаға жақын
аты-жөні ұғымдар
1 Винаградов С. Народная педагогика.

Ирктск. 1929г.
2 Жарықбаев Қ Қазақ Халықтық тәлім-тәрбиені,
Қалиев С. тәлім-тәрбиесі. оның тәжірибесін қоры-
Алматы 1995ж. тындылап,жүйелейтін
теориялық сипаттағы ғылым
саласы.
3 Ұзақбаев С. Тамыры терең тәрбие. Тәрбие мен оқыту
Алматы 1995ж. саласындағы халық бұқара-
сы білімдерінің, іскер-
ліктерінің, дағдыларының
жиынтығы.
4 Қалиев С. Қазақ этнопедагогика-...фольклорлық шығарма-
сының теориялық лар мен ұлттық салт
негіздері мен -дәстүрлердің тәлім-тәрбие
тарихы. -лік мән-мағынасы мен
оны оқу-тәрбие жүйесінде
қолданудың әдіс-тәсілдерін
зерттейтін педагогика
ғылымының бір саласы.
5 Ғаббасов С. Халық педагогикасы- ...адамның жан дүниесін
ның негіздері. тәрбиелейтін ілім...
Алматы 1995ж. Этнопе-дагогика соның
құрамын дағы бір ғана
саласы ...
6 Табылдиев Ә. Қазақ Жалпы педагогиканың бастау
этнопедагогикасы. негізі, қозғаушы, түрткі
оқу құралы Алматы түбі.
1995ж.
7 Қалиев Қ. Болашақ мұғалімдерді
оқушыларға ұлттық
тәрбие беруге дайын-
даудың теориясы мен
практикасы. Алматы:
Ғылым 2001ж.
8 Қожахметова Казахская
Л.Ж. этнопедагогика:
методология теория,
практика.
Алматы 1998г.

1945 жылы Қазақстанда Ш.Уалиханов атындағы Тарих,
археология, этнографиялық институтының ашылуына байланысты қазақ
ұлтының тарихын, мәдениетін, тынысын зерттеу дұрыс жолға қойыла
бастады. Ол кездегі ғалымдар Х.Арғынбаев, И.Захаров, М.Мұқанов,
Ө.Жәнібеков, С.Ақатаев т.б. қазақ ұлты туралы этнографиялық
білімді кеңейтуге ат салысты. Ал бүгінгі таңда қазақ мәдениетінің
этнографиялық, философиялық, мәдени аспектілері бойынша Н.Масанов,
Н.Шаханов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылдиев және т.б. ғалымдардың
еңбектерін атап көрсетуге болады. Бұл жинақталған білім көздері,
зерттеулер, саралаулар ұлт ұрпағын тәрбиелеуде қолдануды қажет
етеді.
Біздің қарастырып отырған тақырыбымыз салт-дәстүр,
адамгершілік ұғымдары болғандықтан, соның әрқайсысына жеке-жеке
тоқталып, мағынасын ашайық.
Салт ұғымына Қазақ Совет энциклопедиясында Салт - халықтар
кәсібіне, сеніміне, тіршілігіне байланысты қалыптасып ұрпақтан-
ұрпаққа ауысып отыратын әдет-ғұрып, дәстүр. Уақыт озған сайын оған
жаңалық еніп, өзгеріп қоғамдық болмыс принципіне бейімделіп
отырады. Ал жаңа қоғамдық қатынастарға қайшы келетіндері жойылып,
өмірге қажеттілері жаңа жағдайға ілгері дамиды [ ] -деп
анықтама берілген.
Ал, дәстүр ұғымына келетін болсақ, бұл көп мағыналы ұғым.
Оған әр түрлі сөздіктердегі анықтамалар дәлел. Сондай-ақ,
ол - педагогикалық, психологиялық, философиялық, этнографиялық
зерттеулердің де өзегі.
Қазақ Совет Энциклопедиясында Дәстүр - ұрпақтан-ұрпаққа
көшетін, тарихи қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер.
Дәстүр - қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез-құлқы мен іс-
әрекетінің негізі [ ] - делінсе, философиялық сөздікте
Дәстүр - тарих барысында қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып
отыратын әдет- ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң мұрат пен
игілік, мінез-құлық қалыптары және т.б. қоғамда, ұлтта немесе
жекелеген әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт бойы сақталған әлеуметтік
- мәдени мұра элементтері [ ] делінген.
Кейбір зерттеушілер дәстүрге әр түрлі әрекет формасы арқылы
анықтама беруге тырысады. Е.Попов дәстүрді сананың спецификалық
жағдайы деп қарастырса, И.Петров тарихи дамудың нәтижесінде
пайда болған мінез-құлық нормасын, ой мен әрекет бейнесін
белгілеген үлкен қоғамдық құндылық және ол өскелең ұрпаққа
тапсырылуы қажет дейді. [30.43].
Дәстүр - адамзат есіндегілерді және әлеуметтік тарихи
тәжірибені ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші және жинақтаушы. Дәстүрде
бірнеше ұрпақтың мәдениеті мен мәдениеттілігінің көптүрлігі және
бірлігі жинақталған. Дәстүр қоғамдық өмірдің барлық саласын,
тәжірибесін қамти отырып, қоғамның әр деңгейіндегі ақылды даналықты
бейнелейді.
Дәстүр әр қырынан әр түрлі аспектіде қарастырылатындықтан
және әр түрлі ғылымның зерделеу нысаны болғандықтан дәстүр
классификациясы да әр алуан. Мәселен, Д.Зеленин дәстүрді аймақтық
(территориялық), ұлттық, отбасылық деп жүйелесе, Е.Белоусова дәстүрді
жалпы әлеуметтік-саяси, діни экономикалық, халықтық-ұлттық, отбасылық,
ұжымдық, мемлекеттік -патриотизмдік, еңбектік, ерліктік деп жүйелейді.
Сонымен, дәстүр ұғымы ретінде мәдениеттің маңызды
категориясының бірі және ол дәстүр оқу-тәрбие үрдісінің құралы
да.
Салт пен дәстүрдің айырмашылығы неде дегенге келсек, салт
адам өмірінің күнделікті тіршілігінде жиі қолданылатын мінез-
құлық, қарым-қатынас ережелері мен жол-жора, рәсім, заңдарының
жиынтығы.
Ал дәстүрлердің өрісі салттан әлдеқайда кеңірек. Дәстүр
қоғамдық сананың барлық салаларымен байланыста дамыған, топтасқан
қауымның қалыптасқан бірыңғай көзқарасын, әдет заңын марапаттайтын
ритуал. Дәстүр идеологияға жақындау да, ал салт қоғамдық
психологияға жақын.
Салт дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуымен туып, бірге
дамып келе жатқан тарихи және көне процесс. Ол ұрпақ
тәрбиесінен, мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс
бере отырып, адамның дүниеге келуімен бірге өрбіп, о дүниеге
аттанып кеткенше құндақтайтын, тербететін алтын бесігі іспеттес.
Енді, осы дстүрлердің бөліктерін қарастырайық, оған жататындар:

а) дәстүрлердің мазмұндарында қоғамдық-экономикалық қарым-
қатынастардың белгілері болатындығында;
ә) дәстүрлердің белгілі бір дәуірдің қоғамдық-экономикалық
қарым-қатынасын бейнелейтін идеялардан тұратындығы;
б) арнайы адамдар тобына ғана тән даралық қасиеттерді
(темперамент, мінез-құлық т.б.) көрсететін дәстүрлердің
айырмашылықтары.
Аталған дәстүрлердің элементтерінің мазмұны - салт пен
ғұрыптар арқылы беріледі. Яғни салттар мен ғұрыптар дәстүрлердің
нақты іс-әрекеті ретінде қабылданып, дәстүрлердің (структуралық)
түрлерін анықтауға қол жеткізеді.
Дәстүрлердің құрылымына тоқталсақ, оларға:
1. Дәстүрлер бірлігін анықтайтын мазмұн;
2. Салттар мен ғұрыптар, дәстүрлер элементтерінің түрлерін
жалғастыратындығы;
3. Ішкі сенімнен тұратын мотивке негізделген салт пен
ғұрыптардың қимыл, іс-әрекеті арқылы дәстүрлерден көрініс табуы.
Дәстүрлердің атқаратын жалпы және жеке қызметтерін талдай
келе, жеке қызметінен жалпы қызметтің ерекшелігі; - дәстүрлер мәнінің
белгілі бір нақты тарихи жағдайлармен анықталатындығында.
Дәстүрлердің жалпы қызметін атап айтсақ:
а) өзгермелі және үнемі даму үстінде болатын қарым-қатынаста
тұрақтылықты қамтамасыз ететіндігі;
ә) адамдар қарым-қатынасын ретке келтіру қызметі;
б) адамдардың біріккен іс-әрекетін ұйымдастыру қызметі;
в) әлеуметтік тәжірибені сақтау және келесі ұрпаққа
жеткізетін қызметі;
г) адамдарды әлеуметтендіру қызметі;
д) тәрбиелік қызметі.
Дәстүрлердің қызметін талдай келе олардың қоғам дамуындағы
рухани және материалдық өміріндегі алатын орны, адамның
дүниетанымына тигізетін ықпалы болатындығына көз жеткіземіз.
Бұдан шығатын пікір ұлттық салт-дәстүрлер белгілі бір
халықтың адамгершілік қасиеттерін, мінез-құлықтарын, рухани және
материалдық болмысын қалыптастыра алады. [18.64].
Адамгершілік ұғымына келер болсақ.
Адамгершілік – адам бойындағы гуманисттік құндылық, әдеп
ұғымы кісілік, ізгілік, имандылық тәрізді ұғымдармен мәндес.
Халықтық дүниетанымда мінез-құлықтың әр түрлі жағымды жақтары
осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде көзге
түсетін төмендегідей адамгершілік белгілерін атап өтуге
болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар ұятты сақтау, ізеттілік
пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылдық, т.б. [ .94].
Ал осы адамгершілік қасиеттерді жастардың бойына біз қазақ
халқының салт-дәстүрлері негізінде сіңіруіміз керек.
Адамгершілік салт-дәстүрлерінің мынандай ерекшеліктері бар.
Адамгершілік қоғамдық өмірдің тарихи - әлеуметтік заңдылықтарына
сәйкес, адамдар арасындағы қарым қатынастар жүйесін реттеп отыруға
негіз болатын, халықтық игі іс-әрекеттер, мінез-құлықтағы имандылық
пен инабаттылықты, әдептілік қалыптарын көрсететін терең мәнді ұғым.
Халық келер ұрпағын өзіне дейінгі қоғамда қолы жеткен
тәрбиелік жақсы дәстүр атаулыны жинақтап, пайдалана отырып, шынайы
адамгершілік қасиеттерге баулып тәрбиелеуді мақсат еткен.
Адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі әдістеріне түсіндіруді
жатқызуға болады. Оның құралдары ретінде мақал-мәтелдер, әңгімелер мен
ертегілер, аңыздар, халық әндері сезім мен санаға ықпалды әсер ету
құралдары болып табылады.
Халық педагогикасына адамгершілікке тәрбиелеудің аса бай
жолдары белгілі болғанына көз жеткізу үшін келесі әдістер мен
құралдарды атап өтуге болады. Олар: көрсету, үйрету, жаттықтыру,
сендіру, өтіну, тыйым салу, ант беру, сөгіс беру, кінәлау және т.б.
Адамгершілік қасиеттің негізі имандылық пен ізеттілікте. Ал ол
отбасындағы тәрбиеден басталады. Осыны ұстам тұтқан қазақ халқы
жастарды отбасында кішіпейілдікке, ізеттілікке, инабаттылыққа
тәрбиелеуді бірінші міндет деп санаған.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі - қайырымдылық, достық.
Халық ұғымында жақсылық және жамандық, достық пен қастық
адамгершілік қасиетінің екі түрлі белгісі ретінде салыстыра
суреттелген.
Бала тәрбиесіне ежелден ерекше көңіл бөлген халқымыз өздерінің
мақал-мәтел, нақыл сөздерінде адамгершіліктің асыл белгілері: ар-ұят,
ождан сақтау, сыпайыгершілікті, әдептілікті, үлкенді сыйлауды, достықты
уағыздай отырып, осы тамаша қасиеттерге қарама-қарсы адамды аздыратын
өтірік, өсек, еріншек сияқты жаман әдеттерден сақтандырып бақты.
Адамгершіліктің ең жоғарғы түрі - бауырмалдық, бүкіл адам баласын
бауыр, дос тұту, көпшіл болу.
Қазіргі тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлер шақ туды. Әрине,
бала тәрбиесі қай кезде де назардан тыс қалып көрген емес. Бірақ
бүгінгідей қоғамның аласапыран шағында исі адам баласын адамгершілік
тәрбиеге баулу өте маңызды мәселе болмақ. Өйткені, тәрбиенің негізгі-
іргетасы адамгершілік тәрбиесіне байланысты. [2.45.]
Бүгінгі күнге дейін келіп жеткен қазақ салт-дәстүрлерінен
өнегелік қасиеттер, әдет-ғұрпы, жөн-жоралғы т.б. қазақ халқының асқан
даналығы мен ғажайып зердесі, ақыл-парасаты анық көрінеді.
Жас ұрпақ тәрбиесінде таптырмас тәрбие құралы болып
саналатын қазақ этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасуын, осы
мәселе төңірегінде алғаш рет туындылар жазған демократ
ағартушылар Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың есімімен
байланысты.
Бұл жөнінде Ш.Уалиханұлы былай деп жазады: Даналық орданың
тұрғыны - қазақ өзінің моральдық қасиеті, ақыл-ой қабілеті жөнінен
отырықшы татар немесе түркі шаруаларына қарағанда әлдеқайда жоғары
тұр... [17.46].
Халық қазынасының қайнар бұлағымен сусындап өскен, халқымыздың
дана перзенті Абайдың шығармасы инабаттылыққа, имандылық пен
адамгершілікке тәрбиелейді. Олай болса, адамгершілігі мол, иманды
азамат тәрбиелеу ісінде Абай еңбектері теңдесі жоқ туындылар.
Адам баласының бойындағы әділеттілік, мейірімділік, рақымдылық,
жомарттық тәрізді адамгершілік қасиеттерді басты орынға қоя
білді. Толық адам тәрбиелеуде Абай жастарды оқу-білімге шақыра
отырып, білімді де жан-жақты, саналы, ақылды, парасатты, кеудесінде
жастық қуаты тасып тұрған қайратты жастың жүрегі ізгі
қасиеттерге толы болсын дейді. Абай сомдаған толық адам немесе
жүрек тәрбиесі туралы ой қозғауы - қазақ халқының ертеден келе
жатқан ұлттық тәрбие ойлары, халық даналығынан бастау алған.
Халық мұрасының қыр-сырын жақсы білген Абай - өзінің
шығармаларында халықтың мақал-мәтелдерін, нақыл сөздерін, салт-
дәстүрлерін орынды пайдалана отырып,адам бойындағы надандық пен
зұлымдыққа, жалқаулық пен менмендікке қарсы шыға білді.
Ағартушы демократ Абай шығармаларының құндылығы - халық
қазынасының озығын ақылды да әдепті, жан-жақты жетілген, адамгершілігі
мол азамат тәрбиелеуде таптырмас тәрбие құралы.
Олай болса, қазақтың ақыл-ой дамуының деңгейін көрсететін,
болмысының өзіндік бейнесі болатын рухани жеңіл материалдық мұраны
өзіне біріктіре алған қазақ салт-дәстүрлерінің ұлттық дүниетаным
қалыптастыруда, ұрпақты тәрбиелеуде атқаратын қызметі зор екендгі
даусыз.
Қазақ халқының көптеген салт-дәстүрлерін топтауға болады. Кейбір
авторлар, (С.Қалиев және т.б.) оларды үш үлкен топқа бөледі:
- бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер;
- тұрмыс салт-дәстүрлері;
- әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлер.
Бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптарға баланың дүниеге
келген күннен бері жүргізілетін тәлім-тәрбиелік дәстүрлерден
(шілдехана, сүйінші, балаға ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару,
тілін дамыту, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндет тойы т.б.) бастап қыз
бала мен ұл баланы келешек отбасы-жанұя құруға, шаруашылыққа, өмірге,
еңбекке бейімдеуге арналған азаматтық жөн-жоралғылар кіреді.
Ал, тұрмыс-салт дәстүрлеріне қазақтың киіз үйі, киіз үйдің
жиһаздары, ұлттық киімдер мен тағамдар, мал бағу, егіншілік, аңшылық,
құсбегілік, балықшылыққа қатысты кәсіптерге үйретудің тәлімгерлік
түрлері енеді.
Сондай-ақ әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлерге: қазақ ауылы, ауыл
адамдарының туыстық қарым-қатынасы, шешендік сөз өнері, қазақтың
ұлттық музыка аспаптары, қонақ күту, өлікті жөнелту рәсімдері, әдет-
ғұрыптары жатады. Енді осылардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталсақ.
Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлердің мынандай
ерекшеліктері бар. Жұбайлар отбасын құрған соң, олар баласы болуын
арман етеді. Себебі, бала өмірдің жалғасы.
Жас келіннің бойына бала біткенін сезген ене оны өз қамқорлығына
алып, пәле-жаладан, тіл-көзден сақтаудың шарасын істей бастайды. Абысын-
ажын, ауыл әйелдерін жинап, құрсақ тойын өткізеді. Оған жиналған
әйелдер шашуларын әкеп шашып, келінге бата-тілектерін білдіріседі.
Дүниеге жаңа келген жас нәрестенің құрметіне жасалатын ойын-той,
салтанатты жиындар мен рәсімдер көп. Соның ең алғашқысы - жарыс
қазан. Жарыс қазан атанатыны - мұндайда аяу, ірку деген болмайды. Бұл
дәм - перзент ас піскенге дейін немесе астың пісуімен қоса тусын
деген ниетпен жасалған.
Нәрестенің дүниеге келген құрметіне арналатын салт-дәстүрдің
бірі - шілдехана. Оны кей жерде шілделік күзету деп те атайды. Бұл
жерде ана аман-есен босанған соң сол күні-ақ ауыл жастарына
берілетін той.
Сүйінші. Жас нәрестенің, әсіресе ұл баланың өмірге келуі отбасы
мүшелеріне үлкен қуаныш әкелген. Жас нәресте дүниеге келсе,
қуанышты хабарды тез жеткізу үшін сүйінші сұрайтын болған.
Балаға ат қою. Бала туғаннан кейін ел ішіндегі аузы дуалы
қарияға немесе баланың атасына, әжесіне немересінің атын қойғызады.
Кейде Қырықтың бірі қыдыр деп құдайы қонаққа да баланың атын
қойғызады. Адамға ат қоюдың себептері алуан түрлі тілек мақсаттарға
орайлас болып келеді. Айталық: 1) бала бай, қуатты болсын деген
тілекпен: Байбол, Дәулет; 2) күшті де батыл, ер жүрек болсын деп:
Арыстан, Батырбек, Алпамыс; сұлу да көрікті, ажарлы, әдемі болсын деп:
Айсұлу, Нұрсұлу, Әсем, Раушан т.б. есімдерді таңдап қойған.
Бесік. Қазақ баласын ағаш бесікке салып асырайды. Ағаш бесік
көшпелі өмірге өте қолайлы. Бала бөлеген бесіктің үстіне жеті нәрсе
жабады. Бесікке салғандарға бірнеше білезік, сақина, жүзік үлестіреді.

Бесік той. Бала қырқынан шыққан соң атасы мен әжесі немесе
әке шешесі ауыл-аймақты жинап, баланың қарын шашын алып, бесікке
салу тойын жасайды.
Бесікте бала емшектен шыққанша жатады. Ит көйлегі тозып,
еңбектеп жүре бастаған кезде баланы бесіктен мүлде шығарады.
Бесікті қазақтың құрмет тұтуы сонша, кейде атасы жатқан
бесікке немерелері жатады.
Енді тұсау кесерге келетін болсақ:
Қаз баса ғой қарағым
Құтты болсын қадамың
Өмірге аяқ баса бер
Асулардан аса бер- деп талай ұрпақтың тұсауы
кесілген.
Тұсау кесетін адамды үй иесі өзі қалап алады. Тұсауға
кезінде қойдың тоқ ішегін пайдаланса, қазірде жіңішке ала жіпті
байлап жүр. Тұсау кескен адамға үй иесі көйлек кигізіп, сый-сияпат
жасаған.
Атқа мінгізу тойы. Бала 4,5 – 5 –ке толғанша әке-шешесі ұл
балаға арнайы ат, ертоқым даярлайды.
Ел жиналғаннан кейін баланың өзіне арналған құнанына ер
салып, баланы киіндіріп, атқа отырғызып жетектеген.
Қазақ баласы қарашадайынан атқа мініп шабуды, 5-6 жасынан
бастап қозы, лақ қайыруды үйренген.
Сүндет той. Сүндетке отырғызу VII-VIII ғасырларда араб
елдерінен шығып, бүкіл мұсылман жұртына тараған. Сүндетке отырғызу
мұсылмандықтың белгісі болып саналған. Баланы сүндетке 5,7 немесе 9
жасында отырғызған.
Балаға ата-тегін үйрету. Балаға 7-9 жасында әкесінен бастап
ағайын- туысты, нағашы жұртын, алыс-жақынды таныстыру, aта-тегін, руын,
ел жұртын білдіруге ерекше көңіл бөлінген. Жеті атасын білу заң
болған. Жеті атасын білмеген жетесіз - деп тегін білмеуді
ар санаған. Ер жігіттің үш жұрты бар, оның шығу тарихын, тегін
білу әр азаматқа парыз деп ұққан. Әкесі, атасы балаға тек жеті
атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана қоймай, олардың
қандай адам болғанын, ел-жұрты үшін еткен еңбегі, өнегелі істері
жайында әңгіме еткен. Сол арқылы бала ата дәстүрін жалғастырса екен
деген мақсат көзделген.
Тұрмыс салт-дәстүрлеріне мынадай іс-әрекет нормалары кіреді. Мал
баққан көшпелі халықтардың қысы-жазы отыратын баспанасы киіз үй
болған. Ол, тез жығып, түйеге артып жүруге, шапшаң тігуге ыңғайлы.
Қазақтың киіз үйі сыртқы жабғысына қарай: үзікті, көтерме
туырлықты, сүйегінің уақ-ірілігіне қарай: 4 қанат, 6 қанат, 8 қанат, 12
қанат, 18 қанат болып бөлінеді.
Киіз үйдің сүйегі дегеніміз, ол - кереге, сықырлауық, уық,
шаңырақ. Киіз үйдің сыртқы әбзелдері: туырлық, үзік, түңдік күн
сәулесі мен тамшы өткізбеу, жылу сақтау қызметін атқарады.
Қазақтың киіз үйне лайықталынып жасалған үй жиһаздары болған.
Олар: кебеже, абдыра, кереует, жастық ағаш, сандық, адалбақан, жүк аяқ,
түс киіз, кілем, алаша, текемет, сырмақ, бірсалар, тулақ, құрақ көрпеше,
жер жастық.
Қазақтың тұрмыс-салт дәстүрлеріне: зергерлік өнер, дастархан
мәзірі, төрт түлік малды бағу, аң аулау кіреді.
Әлеуметтік - мәдени салт-дәстүрлер мынандай іс-әрекет түрлерімен
ерекшеленеді. Әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлер қоғамдық сана, қоғамдық
болмыспен тығыз байланысты, бір-біріне зор әсерін тигізеді. Әлеуметтік
мәдени салт-дәстүрлерге: шешендік өнер, қазақтың музыкалық аспаптары,
үй болуға байланысты салт-дәстүрлер, ұлттық ойындар, қонақ күту,
мейрамдар, жерлеу және ас беру рәсімдері жатады.
Философия ғылымының докторы, профессор Н.Сәрсенбаев өзінің
Әдет-ғұрып, дәстүр және қоғамдық өмір атты еңбегінде әдет-ғұрып,
дәстүрдің қоғамдық өмірден алатын орнына, атқаратын қызметіне
философиялық тұрғыдан талдау жасап: Дәстүрге әдет-ғұрыптың өткен
қоғамнан қалған озық түрлері мен тұрмыстық формалары, ырым-
жоралары, рәсімдер жиынтығы кіреді , [ ] - дейді.
Дәстүр - тарихи тұрақтанған, қоғамдық қарым-қатынастық нормада
бір ұрпақтан екінші ұрпаққа жалғасып жататын, көпшілік қоғам
мүшелеріне ортақ әдет-ғұрыптардың жинақталған түрі.
Әдет-ғұрып - рәсім арқылы көрсетілетін әрекет, қимыл. Ол да
көпшілікке ортақ іс-әрекеттен көрініс береді. Ал жол-жоралар, ырымдар
әдет-ғұрыптың бөлшектері, сонан келіп салт пен дәстүр тоғысып
туындайды.
Біздің пікірімізше, ырым, рәсімдер, жол-жоралар салттың құрамдас
бөлшектері болып саналады да, дәстүр осылардың сұрыпталып, өмір
өткелінен өтіп, тұрмыста орын алған синтездік формасы демекпіз. Ал
әдет-ғұрыпқа салттың синонимі деп қарау керек.
Салт-дәстүрлер бір жағынан халықтың тұрмыс-тіршілігімен
байланыста туған этнографиялық құбылыс болып саналса, екінші жағынан
ұрпақ тәрбиесінің ритуалы болып саналады.
Қазақтың салт-дәстүрлерінің құрылымына келетін болсақ. Салт пен
дәстүр ең негізгі басты бөлігі болып табылады. Соның ішінде, салтқа:
ырым, жол-жора, кәделер кіреді. Олардың өзі: баланы күтумен байланысты,
құда түсу, қыз ұзату, келін түсіру, өлікті жөнелту, ұлттық тағамдар
дайындаумен, қонақ күтумен, көшіп-қонумен байланысты.
Қазіргі таңда мектеп қабырғасында халықтық тәрбие дәстүрлерін
педагогикалық үрдісте пайдаланудың шарттары айқындалды:
1) Педагогтардың ұрпақтар байланысын отбасындағы қарым-
қатынастағы секілді әлеуметтік орта мен қатынаста балалар мен
үлкендердің біріккен әрекетін ұйымдастыру жолымен қамтамасыз етуі;
2) Қазақ салт-дәстүрлерін ауызша шығармашылықтар туындыларымен
жазба мұралар, архитектуралық ескерткіштер, сәндік- қолданбалы өнер
туындылары мен танысу арқылы меңгеру;
3) Халықтың рухани байлығы мен тілін туғызушы қайнар көзі
ана тілін жетік игеру.
Отбасындағы салт-дәстүрлер болсын, адамгершілік салт-дәстүрлері
болсын, еңбек салт-дәстүрлері болсын, өнер салт-дәстүрлері, дене
тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер болсын барлығының да басты
атқаратын қызметі жан-жақты жетілген, өз ойын ашық айта алатын, дені
сау, еліміздің болашағын ойлайтын ойлы, іскер, еңбекқор, білімді
азамат етіп тәрбиелеу.
Қазіргі таңда ұлттық салт-дәстүрлердің оқу-тәрбие процесіне
енгізілуі негізге алынып отыр. Оқушыларға отбасынан басқа ұлттық
тәлім-тәрбие беруде мектептің алатын орны ерекше. Үйде бала ата-
анасына еркелесе, мектепте балаларға мұғалімнің айтқаны заң, олар
ұстазының айтқанын бұлжытпай орындауға тырысады. Сондықтан да оқу-
тәрбие процесінде ұлттық салт-дәстүрлерін пайдаланудың рөлі ерекше.
Осы құрылымдарын негізге ала отырып, біз ұлттық салт-
дәстүрлерінің құрылымының схемасын ұсынамыз.

Ұлттық салт – дәстүрлерінің құрылымы

Ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты.
Толық жетіліп қалыптасқан ұлттың сана-қабілетінде, түсінік-талғамында,
мінез-құлқында, өзіне тән ерекшелік менталитеті болатынын ғылым
дәлелдеген. Бірақ, мұны басқаның бойына жуытпайтын оқшаулық деп
түсінсек, қатты қателесеміз.
Дұрысы, оны ұлтымыздың өзек-мәйегі, ұлттық ерекшелігіміздің
негізі деп қарастырсақ жөн болмақ. Қоғамымыздың іргетасын нығайту
үшін бүгінгі жастарға үлгілі, өнегелі тәрбие беру - қазіргі
міндеттердің бірі. Адамгершілік, ізгілік, имандылық, елжандылық және де
толып жатқан кісілік қасиеттер мектеп қабырғасында қалыптасады. Бұлар
арқылы оқушыны алға талпындыруға, Отанды сүйюге, ата-аналарға,
үлкендерге деген кішіпейілділікті бойына сіңіруге, залалды әдеттерден
аулақ болуға тәрбиелеуге тиіспіз.
Сонымен бірге дәстүрдің озығы бар, дәурені жеткен тозығы
бар дегендей, жылтырағанның бәрі алтын емес. Қазіргі заман
талабына тура келмейтін, мән-мағынасы өзгерген, ескірген салт-
дәстүрлердің кейбіреулеріне сын көзімен қарап, тәлімдік мәнін
жоймаған салт-дәстүрлерді бүгінгі талғамы мен пікірі жоғары
жастардың кәдесіне жарату қажет.

1.2. Оқушыларды ұлттық салт-дәстүрлерге
баулу

- адамгершілікке тәрбиелеу
құралы

Оқушыларды рухани адамгершілікке тәрбиелеу, болашағына жол
сілтеу - бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мәселе. Адамгершілік
тәрбиесін беру білім берумен ғана шектелмейді. Баланың сезіміне әсер
ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нәтижесінде оның рухани
адамгершілік қасиеттері қалыптасады.
Қазіргі уақыттағы оқушыларды тәрбиелеу ісінде олардың ішкі
жан дүниесі мен рухани әлемін тану, дамыту, жетілдіруге байланысты
бірнеше іс-шаралар жүзеге асуда. Халықтық дәстүр, рухани мәдениет
негізінде баланы рухани адамгершілік дұрыс жолға қою міндеттерін
жүзеге асыру басты мақсат болатыны белгілі.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы міндеттің ең
бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын, салауатты, саналы ұрпақ
тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып табылады.
Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол,
мәдени-ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу біздің қоғам
алдындағы борышымыз. Ал ойлы-паймымды, білімді, мәдениетті, іскер
азамат тәрбиелеуді адамзаттың ақыл-ойы мен мәдениетінің дамуындағы
бағалы байлықтың бәрін игере отырып және оны бүгінгі ұрпақтың
санасына ұстаздық шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге
асыруға болады.
Ал жастарды жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық
салт-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық рөлі орасан зор.
Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде
атам заманнан бергі жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз
бойындағы ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, елін-жерін
сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті
тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді. Адамның
жарық дүниеге келген күннен бастап, оның есейіп, қартайып, о дүниеге
аттанып кеткенге дейінгі өмірі мен іс-әрекеті - салт-дәстүрлерден
өзекті орын алып, адамның дүниетану көзқарасын қалыптастыратын
тәрбие мектебі. Өз ұрпағының өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат
еткен ата-бабамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін осы уақытқа
дейін өлең жырмен насихаттады.
Еліміздің ежелден дәріптеп, қастерлеп келген ұлттық өнерінің
тегін тектеу, болмысын тану, оның асылын тарихтың рухани көш-
керуеніне ілестіріп отыру арқылы бүгінгі және болашақ ұрпақ қамын
қамдау өскелең өмір талабы болып отыр.
Өкінішке орай, ұзақ жылдар ұлттық салт-дәстүрді аяқ асты ету,
ана тілі мен ұлт мәдениетіне менсінбей қарайтындардың көбеюі,
сонымен қатар кісі өлтіріп, үй тонап, бас еркінен айрылып, еңбек
түзеу колонияларында отырғандардың көпшілігінің жастар болуы
ұлттық тәлім-тәрбиенің мектептер мен арнайы оқу орындарында
пәрменді түрде жүргізілмеуінен туындаған сорақы, жат көріністер
еді.
Осы тәрбиенің дәстүрмен тығыз байланысын тұңғыш қарастырушы
К.Д.Ушинский болды. Ол өз еңбектерінде тәрбиенің халықтық сипатына
және тәрбиедегі адамгершілік мәселелеріне көңіл бөле отырып
тәрбие көзі - халықтық педагогика деген тұжырымға келген. Осы
идеяны қазақ жерінде жалғастырушы педагог Ы.Алтынсарин. ол
қазақтың қыз ұзату, бесікке салу дәстүрлерін арнайы зерттей отырып,
халықтық тәрбиенің өзегі ұлттық салт-дәстүр екендігін көрсетеді.

Салт-дәстүр халықтың белгілі бір әдет-ғұрыптарымен байланысты
туады. Мысалы: бала тәрбиесімен байланысты: шілдехана өткізу, тұсау
кесу, атқа мінгізу тойлары; үй болумен байланысты: құда түсу, есік-
төр көрсету, ұрын келу, жасау беру т.б. салт-дәстүрлер, кәде-ырымдар
қазақ халқында ежелден сақталған. Міне, осының бәрі өміршең ұлттық
тәрбие.
Осылардың ішінде бесік жырының тәрбиелік мәніне келер болсақ.
Тұрмыс салт әуендерімен айтылатын бесік жыры бөбекті жұбату үшін
ғана шығарылған емес.
Біріншіден, бесік жырының ырғағы тәрбиесіне сәйкес келетін
сабырлы екпінде айтылатын қоңыржай әуен бөбектің сезім мүшелері
арқылы оған сүйкімді әсер етіп, жан жүйесін жадыратады.
Екіншіден, баланың келешегіне үміт артып, тілек айта отырып, оны
жұбатушы ана болашақтың шамшырағымен нұр сәулесінен қуат алғандай
әсер етеді.
Үшіншіден, ата-ана жатқа айтқан әуендерді тілі шыққан
балдырғандарда жаттап әрі тілі дамиды, әрі сол сөздерден тәлім
алады.
Бесік жырларын мазмұнына қарай: шілдехана, бесік тойы, жұбату,
үміт арту және тілек айту деп топтауға болады.
Жаңылтпаштардың тәрбиелік мәніне келер болсақ. Халық баланың
тілін ширату үшін, оған сөз үйретіп, дүниетанымын дамыту мақсатында
жаңылтпаштар ойлап шығарған.
Жаңылтпаштарды жаттап, жатқа айту арқылы баланың ана тілін
ардақтау, сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, тәлім
алады.
Жаңылтпаштар тек жас балалардың тілін ширату үшін ғана
қолданылмайды, сонымен қатар жаңылтпаш айтысып, тіл ұстартуды үлкендер
де салтқа айналдырған болатын.
Шілдехана рәсімінің әдептілік мәні зор. Шілдехана - нәресте
туған күннен бастап, үш күнге дейін, нәрестені әрі күзетіп, әрі
ананы қуаныш-шаттыққа бөлеп, ойын-сауық өткізу рәсімі.
Жарық дүниеге жаңа келген нәрестенің әсем әуен, күмбір күй,
анасының үні қосылған дабыр арқылы сезім жүйесі ояна түседі.
Халық салтында шілдехана тойында ішімдікке жол беру - әрі
обал, әрі күнә, әрі қылмыс болып табылады.
Балаға ат қою рәсімі, көбінесе, шілдехана ойын-сауық кешінде
орындалады. Ертеде нәрестеге ат қою рәсімін жанұядағы ең үлкен
ұлағатты кісі орындаған. Балаға ат қоюда қазақ халқы, көбінесе атақт
адамдардың атын қоюды дәстүрге айналдырған. Мысалы: елін сүйген
ерлердей болсын деп халық ұл балаларын: Алпамыс, Төлеген, Бауыржан,
Тоқтар десе, қыз балаларын Мәншүк, Әлия деп атайды, мөлдір махаббат
пен асқан сұлулықты қастерлеген халық қыз балаларын көбінесе: Баян,
Жібек, Ақтоты, Қарашаш деп атайды.
Аттың атау кезінде жан жүйеге әсер ететін, әдептілікке
бейімдейтін қасиеттері сол аттың өз мәніне байланысты болады.
Бата, тілек тілеудің тәрбиелік мәні. Бата - адам баласына
жақсылық ойлау, оған тілек айту қазақ халқының дінге байланыссыз
алғашқы қауымда қалыптасқан дәстүрі. Бата мен тілектің мағынасы
бірдей, яғни бата дегеніміз - тілек, тілек дегеніміз - бата. Үйің
құтты болсын, Сапарың оң болсын, Жақсы жатып жайлы тұрыңыз
деген тілектер қысқа баталық сөздер.
Бата - адам баласына жақсылық ойлау, ол жастарды бірлікке,
әдептілікке, адамгершілікке тәрбиелейді.
Батаның түрлері өте көп, ал оның негізгі ой-мақсаты - жақсылық
тілеу, жеке адамды адамгершілікке тәрбиелеу.
Тілек - батаның ұсыныс түрі. Тілек айтушы өз тілегін
ризашылықпен айтып, Тәбетіңіз тартымды болсын, Тату-тәтті
тұрыңдар дейді.
Бата, тілек жақсылық ниетпен айтылып, жеке адамды адамгершілікке
тәрбиелейді, алға бастап арман биігіне көтереді, сенімділікпен
батылдыққа баурайды.
Сауап, кесір, обал, ысырап, ырымның тәрбиелік мәніне келер
болсақ. Сауап, кесір, обал, ысырап - халық педагогикасының күнделікті
тәрбиелік тәсілдеріне қолданылатын уәжімдері.
Сауап - басқаға жақсылық істеу. Балам, анау қарияның жүгін
көтерісіп сауабын (батасын) алшы, - дейді. Қазақ дәстүрінде сауап
жасау, сауабын алу әрбір адамның адамгершілік борышы болып
табылады.
Кесір - қалыптан тыс анайы қылық, теріс әрекет, ақымақтықтың
көрінісі. Артылған нанды тастама кесір болады, - деп айтады. Асты
қорлама, құстырады , Тойсаң тоба қыл, Әр асқанға бір тосқан
деген сияқты мақал-мәтелді халық осы кесір-кесапатқа қарсы
шығарған.
Обал - жақсы нәрсенің қадірін біл, оны тастама, түбінде оның
зарын тартасың деген ұғымды білдіреді. Сүтті төкпе, обал болады,
-дейді әжесі. Обал болады деп қатаң ескерту арқылы халық ұрпағын
адамның, жануардың, табиғаттың қадірін білуге тәрбиелейді.
Нанды баспа, нанды бір қолмен үзбе, табалдырыққа тұрма т.б.
Әрбір ырымның үлкен тәрбиелік мәні бар. Халық осы ырым-тыйымдар
арқылы өмір заңдылықтарын бұзбауға баурайды.
Жөн-жоралғы, кәде рәсімдердің де өзіндік тәрбиелік мәні бар.
Қазақ халқының әдептілігі тарихи қалыптасқан мәдени үлгі болып
табылады. Әдептілік негіздері: әдеп, рәсім, дәстүр, әдет-ғұрып, салт-сана.
Халқымыздың салт-санасы - ұрпағына берген үлгі-өнегесі, мәдени
мұрасы.
Тұрмысқа байланысты әдет-ғұрыптарды орындау әрекеттері рәсімдер
деп аталады.
Халықтық әдет-ғұрып елдің тұрмысына, кәсібіне, халықтық
қасиеттеріне байланысты қалыптасты. Яғни, игілікті әдептердің ғұрыпқа,
тұрмысқа еніп, қалыптасуы әдет-ғұрып көріністері болып табылады.
Жеке адамдар бір-бірінің қуанышы мен сыйласымын сүйінші, шашу,
көрімдік беру, байғазы беру т.б. рәсімдер арқылы көрсетеді, ортақ
қуанышын білдіреді.
Қазақтың тыйым рәсімдері өте көп. Олар жас ұрпақты аруақты
сыйлауға, табиғатты қорғауға, әдепті болуға, қарапайымдылық пен
адамгершілікке баулиды. Кітаптан аттама, кем балаға күлме, босқа
үһілеме, пышақ кеземе, есікті керме т.б. тыйымдар ырымдық ұғымдармен
де байланысты.
Қазақта жасөспірімді тәрбиелеу үшін, талап ету, талап қою
рәсімдері өмірлік, тұрмыстық ереже болып қалыптасқан. Мысалы, қыз
балаға: ізетті болу, таза жүру, әке-шешесін күту, өнерлі болу, іс
тіге білу, мейманды күте білу, үлкеннің жолын кеспеу, ұлттық
дәстүрлерді құрметтеу т.б. талаптар қойылады. Сонымен қатар ер
баланың да іскер, инабатты, батыл, ержүрек болып өсуіне қамқорлық
жасалынады.
Міне, осы ата дәстүрлерін сақтап, қазіргі таңдағы жаңаша
тұрмысқа сәйкес ұйымдастыруымыз қажет. Сауап, кесір, ысырап,
ырымдардың тәрбиелік мәнін арттыра түсу үшін жанұялық ойындар
әртүрлі қойылымдар қойылу қажет. Бауырмашылдық, қайырымдылық,
мейірімділік туралы балдырғандарға қызықты әңгімелер оқып беріп,
арнайы сұрақтар бойынша әңгіме өткізіп, олардың бауырмашылдық
сезімдерін дамыту қажет.
Сонымен қатар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар мен айтыстар, өлең
жырлар, ертегілер арқылы да оқушылардың тәрбиесін жетілдіруге
болады.
Мәселен, мақал-мәтелдерде адамгершілік тәрбиесіне байланысты
әдет-ғұрыптар насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда ақыл-ой
тәрбиесі, өлең, жыр-дастандарда - әсемдік тәрбиесінің негізгі
принциптері, ал ертегілер халықтық тәрбиенің сан-алуан мәселелерін
қозғайтын тәлімдік материал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.