Өнімнің бәсекелестік қабілеттілігін арттыру жолдары
КІРІСПЕ
1 ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІПНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ
1.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің негізгі көрсеткіштері
1.2 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың әдістемелік негіздері
1.3 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
2 «МАВИД» ЖШС.НІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 «Мавид» ЖШС.нің сипаттамасы және өндірістік.шаруашылық қызметін талдау
2.2 Өнім ассортиментін және өндіріс ырғақтылығын талдау
2.3 Негізгі қорлардың пайдаланылуын талдау
2.4 Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін, еңбек өнімділігін талдау
2.5 Өзіндік құн, табыс және рентабельділікті талдау
2.6 «Мавид» ЖШС.нің бәсекелік ұстанымын бағалау
3 НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық параметрлерін жақсарту
3.2 «Мавид» ЖШС.ғында бәсекелестікті жоғарылату мақсатында өнім ассортиментін кеңейту және өндірістік қуаттылықты пайдалануды жетілдіру
3.3 Ұсынылған шаралар тиімділігінің жинақ есебі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІПНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ
1.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің негізгі көрсеткіштері
1.2 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың әдістемелік негіздері
1.3 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
2 «МАВИД» ЖШС.НІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 «Мавид» ЖШС.нің сипаттамасы және өндірістік.шаруашылық қызметін талдау
2.2 Өнім ассортиментін және өндіріс ырғақтылығын талдау
2.3 Негізгі қорлардың пайдаланылуын талдау
2.4 Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін, еңбек өнімділігін талдау
2.5 Өзіндік құн, табыс және рентабельділікті талдау
2.6 «Мавид» ЖШС.нің бәсекелік ұстанымын бағалау
3 НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық параметрлерін жақсарту
3.2 «Мавид» ЖШС.ғында бәсекелестікті жоғарылату мақсатында өнім ассортиментін кеңейту және өндірістік қуаттылықты пайдалануды жетілдіру
3.3 Ұсынылған шаралар тиімділігінің жинақ есебі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Ғаламдану жағдайында барлық елдердің негізгі міндеті ұлттық шаруашылық пен жекелеген экономикалык субъектілердің бәсекелес қабілетін қалыптастыру және қолдау болып табылады. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту максатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасының негізгі міндеттері: ғылыми көлемді және жоғары технологиялық экспортты өндірістердің құрылуына жағдай жасау; жоғары құнды кызмет көрсету мен тауарлар пайдасына сай елдің экспортты деңгейін диверсификациялау инновациялык үрдістермен бірігіп, әлемдік шаруашылық жүйесіне интеграциялау.
Қазіргі заманғы кәсіпорындар өздерінің бәсеке бағытын нығайту үшін әлемдік нарықтың жоғарылап келе жатқан талаптары, тұтынушылық сұраныстың дифференциялануы, инновациялық айналымдардың азаю қажеттілігі және өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу мәселелерімен бетпе-бет кездесуде.
Әйтсе де, ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде колда бар жетістіктерге канағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелі іс-әрекетті арқау еткен әлемдік нарык өндірушілері барынша жаңа нарықтарды игеруге, ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатал шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік кауқарын нығайтуды, кәсіпорындардың бәсекелік қыспақтарға төтеп берерлік қабілетін арттыруды, ішкі және сыртқы нарықтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді айқындауды кажет етеді. Бұл жағдай Республика Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай: «Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу - негізгі міндетіміз болып қала береді.
Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелік қабілетін арттыру арқылы, ...қол жеткіземіз».
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізін кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулыктары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ арнайы заңдар, заңнамалық кұжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен жарлықтары, ҚР-сы статистикалық агенттігінің мәліметтері жылдық есептемелік кұжаттары құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды мен пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялык және әдістемелік негізі қарастырылган.
Бірінші бөлімінде кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінін теориялык жақтары, қазіргі нарыктық экономикадағы орны қарастырылған.
Ал, екінші бөлімінде «Мавид» ЖШС-нің қызметіне өндірістік-шаруашылық және сол кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі бойынша талдау жасалады. Яғни, сол кәсіпорын қаншалықты бәсекеге кабілетті екендігі талданады.
Үшінші бөлімінде нарықтық жағдайындағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізу жолдары қарастырылған.
Ғаламдану жағдайында барлық елдердің негізгі міндеті ұлттық шаруашылық пен жекелеген экономикалык субъектілердің бәсекелес қабілетін қалыптастыру және қолдау болып табылады. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту максатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасының негізгі міндеттері: ғылыми көлемді және жоғары технологиялық экспортты өндірістердің құрылуына жағдай жасау; жоғары құнды кызмет көрсету мен тауарлар пайдасына сай елдің экспортты деңгейін диверсификациялау инновациялык үрдістермен бірігіп, әлемдік шаруашылық жүйесіне интеграциялау.
Қазіргі заманғы кәсіпорындар өздерінің бәсеке бағытын нығайту үшін әлемдік нарықтың жоғарылап келе жатқан талаптары, тұтынушылық сұраныстың дифференциялануы, инновациялық айналымдардың азаю қажеттілігі және өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу мәселелерімен бетпе-бет кездесуде.
Әйтсе де, ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде колда бар жетістіктерге канағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелі іс-әрекетті арқау еткен әлемдік нарык өндірушілері барынша жаңа нарықтарды игеруге, ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатал шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік кауқарын нығайтуды, кәсіпорындардың бәсекелік қыспақтарға төтеп берерлік қабілетін арттыруды, ішкі және сыртқы нарықтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар тетіктерді айқындауды кажет етеді. Бұл жағдай Республика Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай: «Экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол жеткізу - негізгі міндетіміз болып қала береді.
Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелік қабілетін арттыру арқылы, ...қол жеткіземіз».
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізін кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулыктары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ арнайы заңдар, заңнамалық кұжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен жарлықтары, ҚР-сы статистикалық агенттігінің мәліметтері жылдық есептемелік кұжаттары құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды мен пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялык және әдістемелік негізі қарастырылган.
Бірінші бөлімінде кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінін теориялык жақтары, қазіргі нарыктық экономикадағы орны қарастырылған.
Ал, екінші бөлімінде «Мавид» ЖШС-нің қызметіне өндірістік-шаруашылық және сол кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі бойынша талдау жасалады. Яғни, сол кәсіпорын қаншалықты бәсекеге кабілетті екендігі талданады.
Үшінші бөлімінде нарықтық жағдайындағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізу жолдары қарастырылған.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Респу6ликасының еңбек туралы заңы. Алматы «Іргетас»,2000 ж.
2. Н.Ә. Назар6аев «Қазақстанның егемендi мемелекет ретінде қалыптасуы жане дамуының стратегиясы». Алматы. Дауір 1992Ж.
3. Н.Ә. Назарбаев «Казахстан-2030» Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы. 1 казан 1997 ж.
4. Акбердин Р. З., Стерлигова А.Н., Федотова М.А. Экокомика организации: учебное пособие. Часть 1. М:ГУУ 2001 г
5. Безруких П.С., Кашаев А.Н. Учет затрат и калькулирование в промышленности (вопросы теории, методологии и организа¬ции). - М: Финансы и статистика. 1989 г
6. Богатин Ю.В., Швандар В.А. Оценка эффективности бизне¬са и инвестиции. - М: Финансы, 1997 г
7. Бусигин А.В. Предпринимательство. Учебник для вузов. - М: Дело, 2000 г
8. Виноградов Е. Экономика в задачах. М.: Начало-пресс, 1995 т:
9. Гончарук В.А. Развитие предприятия. М.: Дело, 2000 г
10. Грузинов В.П. и др. Экономика в задачах. М.: Банки и 6ир¬жи, ЮНИТИ, 1998 г
11. Дауренбекова А Н. Қазақстан өнеркәсібінің индустриялық деңгейін көтерудiң экономикалық механизмі: монография. Алматы: Экономика, 2005 ж.
12. Долан Э.Дж., Кэмпбелл, Брю Стенли Л. Экономикс: При¬нципы, проблемы и политика. В 2т / пер. с англ. - М: Республика, 1994 г,
13. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия: Учебник - 3-е изд., перераб. и доп., - М: ИНФРА, 2000 г
14. Ералы А.Қ., Кабылбеков М.Г. Кәсіпорын экономикасы, КазҰТУ, 2004 ж.
15. Есайдар У.С. Анализ деятельности хозяйствующих субъек¬тов: Учебное пособие - Алматы: Дәуір, 2001 г.
16. Инновационная экономика. 2 изд. Исправленное и допол¬ненное - М: Наука, 2004 т,
17. Казанцев А.К., Подлесных В.Н., Серова Л.С. Практичес¬кий менеджмент. - М: ИНФРА, 2000 г
18. Курс предпринимательства: Учет/ под. ред. В.Я. Горфинке¬ля, В.А. Шавандра - М.: ЮНИТИ, 1997 г
19. Коволев В.В., Волкова О.М. Анализ хозяйственной де¬ятельности предприятия. - М: «Проспект», 2000 г
20. Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической де¬ятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. - М: ЮНИ¬ТИ, 2000 г
21. Мамыров Н.К. Менеджмент и рынок: Казахстанская мо¬дель. Алматы: Қазақ экнциклопедиясы, 1998.
22. Мамыров Н.К. Тілеужанова М.А. Микроэкономика: Оқулық - Алматы: «Экономика» , 2003.
23. Мацкевич А. Экономика в задачах и тестах - М: Вита-пресс, 1995.
24. Мейірбеков А.К., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы - Алматы: Экономика, 2003.
25. Муравьева Т.В. и др. Экономика и фирмы: уч. пособие /под ред. Т.В.Муравьевой - М: Мастерство, 2002.
26. Ниязбеков Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы /Алматы: Экономика, 2008.
27. Сейтказиева А.М. и др. Инновационная деятельность пред¬приятия. - Алматы: Экономика, 1998.
28. Слепнева Т.А. и др. Цены и ценообразования. Уч. пособие: М: ИНФРА - М, 2001.
29. Оразалин К.Ж., Жантасов М.М. Русско-казахский толко¬вый словарь по современной экономике (2100 популярных слов) - Алматы: «LЕМ» , 2001.
30. Оразалин КЖ., Есайдар УС., Төлегенов Б.Т. Кәсіпорын экономикасы (теория, тест сұрақтары, есептер). Оқу құралы : Алматы: АТУ баспасы, 2008.
31. Организация и планирование и управление предприятием машиностроения. И.М. Разумов, Л.А. глаголева, М.И. Ипатов. - М: Машиностроения, 1992.
32. Организация и планирование на предприятиях машино¬строения (под ред. М.И. Ипатова) - М: Машиностроения, 1992.
33. Пелих А.С. Бизнес-план или как организовать свой бизнес. Анализ, методика, практикум - М: Ось - 1989, 1996.
34. Прикладная экономика: Сб. задании /перевод с англ. -М: Просвещение, 1993.
35. Рефераты на казахском www.temakosan.net www.refik.ucoz.kz
36. Сергеев И.В. Экономика предприятия: уч. пособие. 2-е изд перераб. и доп. М. Финансы и статистика, 2002.
37. Төлегенов Б.Т., Карбетова З.Р., Адильханова С.А. Особенности разработки внутрифирменного планирования на предприятиях легкой и пищевой промышленности. -Алматы: АТУ баспасы, 2003.
38. Төлегенов Б.Т. Ішкі фирмалык жоспарлау: АТУ баспасы 2003.
39. Экономика предприятия: Учебник для вузов (под ред. проф В.Я. Горфинкеля, В.А.Шавандра - 3-е изд. перераб. и доп.) – М: ЮНИТИ, 2002.
40. Экономика предприятия: Учебник (под ред. О.И. Волкова 2-е изд. перераб. и доп.) - М:,ИНФРА-М, 2001.
41. Экономика предприятия (фирма). Учебник (под ред. О.И Волкова. О.В. Девяткина 3-е изд. перераб. и: доп.) - М: ИНФРА. М, 2003.
42. Экономика предприятия (фирма). Учебник (под. ред. О.И Волкова, В.Я. Поздняковой) - М: ИНФРА-М, 2003.
1. Қазақстан Респу6ликасының еңбек туралы заңы. Алматы «Іргетас»,2000 ж.
2. Н.Ә. Назар6аев «Қазақстанның егемендi мемелекет ретінде қалыптасуы жане дамуының стратегиясы». Алматы. Дауір 1992Ж.
3. Н.Ә. Назарбаев «Казахстан-2030» Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы. 1 казан 1997 ж.
4. Акбердин Р. З., Стерлигова А.Н., Федотова М.А. Экокомика организации: учебное пособие. Часть 1. М:ГУУ 2001 г
5. Безруких П.С., Кашаев А.Н. Учет затрат и калькулирование в промышленности (вопросы теории, методологии и организа¬ции). - М: Финансы и статистика. 1989 г
6. Богатин Ю.В., Швандар В.А. Оценка эффективности бизне¬са и инвестиции. - М: Финансы, 1997 г
7. Бусигин А.В. Предпринимательство. Учебник для вузов. - М: Дело, 2000 г
8. Виноградов Е. Экономика в задачах. М.: Начало-пресс, 1995 т:
9. Гончарук В.А. Развитие предприятия. М.: Дело, 2000 г
10. Грузинов В.П. и др. Экономика в задачах. М.: Банки и 6ир¬жи, ЮНИТИ, 1998 г
11. Дауренбекова А Н. Қазақстан өнеркәсібінің индустриялық деңгейін көтерудiң экономикалық механизмі: монография. Алматы: Экономика, 2005 ж.
12. Долан Э.Дж., Кэмпбелл, Брю Стенли Л. Экономикс: При¬нципы, проблемы и политика. В 2т / пер. с англ. - М: Республика, 1994 г,
13. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия: Учебник - 3-е изд., перераб. и доп., - М: ИНФРА, 2000 г
14. Ералы А.Қ., Кабылбеков М.Г. Кәсіпорын экономикасы, КазҰТУ, 2004 ж.
15. Есайдар У.С. Анализ деятельности хозяйствующих субъек¬тов: Учебное пособие - Алматы: Дәуір, 2001 г.
16. Инновационная экономика. 2 изд. Исправленное и допол¬ненное - М: Наука, 2004 т,
17. Казанцев А.К., Подлесных В.Н., Серова Л.С. Практичес¬кий менеджмент. - М: ИНФРА, 2000 г
18. Курс предпринимательства: Учет/ под. ред. В.Я. Горфинке¬ля, В.А. Шавандра - М.: ЮНИТИ, 1997 г
19. Коволев В.В., Волкова О.М. Анализ хозяйственной де¬ятельности предприятия. - М: «Проспект», 2000 г
20. Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической де¬ятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. - М: ЮНИ¬ТИ, 2000 г
21. Мамыров Н.К. Менеджмент и рынок: Казахстанская мо¬дель. Алматы: Қазақ экнциклопедиясы, 1998.
22. Мамыров Н.К. Тілеужанова М.А. Микроэкономика: Оқулық - Алматы: «Экономика» , 2003.
23. Мацкевич А. Экономика в задачах и тестах - М: Вита-пресс, 1995.
24. Мейірбеков А.К., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы - Алматы: Экономика, 2003.
25. Муравьева Т.В. и др. Экономика и фирмы: уч. пособие /под ред. Т.В.Муравьевой - М: Мастерство, 2002.
26. Ниязбеков Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы /Алматы: Экономика, 2008.
27. Сейтказиева А.М. и др. Инновационная деятельность пред¬приятия. - Алматы: Экономика, 1998.
28. Слепнева Т.А. и др. Цены и ценообразования. Уч. пособие: М: ИНФРА - М, 2001.
29. Оразалин К.Ж., Жантасов М.М. Русско-казахский толко¬вый словарь по современной экономике (2100 популярных слов) - Алматы: «LЕМ» , 2001.
30. Оразалин КЖ., Есайдар УС., Төлегенов Б.Т. Кәсіпорын экономикасы (теория, тест сұрақтары, есептер). Оқу құралы : Алматы: АТУ баспасы, 2008.
31. Организация и планирование и управление предприятием машиностроения. И.М. Разумов, Л.А. глаголева, М.И. Ипатов. - М: Машиностроения, 1992.
32. Организация и планирование на предприятиях машино¬строения (под ред. М.И. Ипатова) - М: Машиностроения, 1992.
33. Пелих А.С. Бизнес-план или как организовать свой бизнес. Анализ, методика, практикум - М: Ось - 1989, 1996.
34. Прикладная экономика: Сб. задании /перевод с англ. -М: Просвещение, 1993.
35. Рефераты на казахском www.temakosan.net www.refik.ucoz.kz
36. Сергеев И.В. Экономика предприятия: уч. пособие. 2-е изд перераб. и доп. М. Финансы и статистика, 2002.
37. Төлегенов Б.Т., Карбетова З.Р., Адильханова С.А. Особенности разработки внутрифирменного планирования на предприятиях легкой и пищевой промышленности. -Алматы: АТУ баспасы, 2003.
38. Төлегенов Б.Т. Ішкі фирмалык жоспарлау: АТУ баспасы 2003.
39. Экономика предприятия: Учебник для вузов (под ред. проф В.Я. Горфинкеля, В.А.Шавандра - 3-е изд. перераб. и доп.) – М: ЮНИТИ, 2002.
40. Экономика предприятия: Учебник (под ред. О.И. Волкова 2-е изд. перераб. и доп.) - М:,ИНФРА-М, 2001.
41. Экономика предприятия (фирма). Учебник (под ред. О.И Волкова. О.В. Девяткина 3-е изд. перераб. и: доп.) - М: ИНФРА. М, 2003.
42. Экономика предприятия (фирма). Учебник (под. ред. О.И Волкова, В.Я. Поздняковой) - М: ИНФРА-М, 2003.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІПНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 7
1.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің негізгі көрсеткіштері
... ... ... ... ... .7
1.2 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың әдістемелік
негіздері ... .13
1.3 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ..19
2 МАВИД ЖШС-НІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .28
2.1 Мавид ЖШС-нің сипаттамасы және өндірістік–шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Өнім ассортиментін және өндіріс ырғақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..32
2.3 Негізгі қорлардың пайдаланылуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..35
2.4 Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін, еңбек өнімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.5 Өзіндік құн, табыс және рентабельділікті
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...39
2.6 Мавид ЖШС-нің бәсекелік ұстанымын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3 НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 48
3.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық параметрлерін
жақсарту..48
3.2 Мавид ЖШС-ғында бәсекелестікті жоғарылату мақсатында өнім
ассортиментін кеңейту және өндірістік қуаттылықты пайдалануды жетілдіру..58
3.3Ұсынылған шаралар тиімділігінің жинақ
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5
КІРІСПЕ
Ғаламдану жағдайында барлық елдердің негізгі міндеті ұлттық шаруашылық
пен жекелеген экономикалык субъектілердің бәсекелес қабілетін қалыптастыру
және қолдау болып табылады. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере
отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын
одан ары жақсарту максатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша
құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты
ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Индустриалды-инновациялық даму
бағдарламасының негізгі міндеттері: ғылыми көлемді және жоғары
технологиялық экспортты өндірістердің құрылуына жағдай жасау; жоғары құнды
кызмет көрсету мен тауарлар пайдасына сай елдің экспортты деңгейін
диверсификациялау инновациялык үрдістермен бірігіп, әлемдік шаруашылық
жүйесіне интеграциялау.
Қазіргі заманғы кәсіпорындар өздерінің бәсеке бағытын нығайту үшін
әлемдік нарықтың жоғарылап келе жатқан талаптары, тұтынушылық сұраныстың
дифференциялануы, инновациялық айналымдардың азаю қажеттілігі және
өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу мәселелерімен бетпе-бет
кездесуде.
Әйтсе де, ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде колда бар
жетістіктерге канағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелі іс-
әрекетті арқау еткен әлемдік нарык өндірушілері барынша жаңа нарықтарды
игеруге, ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатал
шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік кауқарын нығайтуды,
кәсіпорындардың бәсекелік қыспақтарға төтеп берерлік қабілетін арттыруды,
ішкі және сыртқы нарықтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар
тетіктерді айқындауды кажет етеді. Бұл жағдай Республика Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай: Экономика біздің дамуымыздың
басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол
жеткізу - негізгі міндетіміз болып қала береді.
Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелік қабілетін арттыру арқылы, ...қол
жеткіземіз.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізін кәсіпорынның
бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулыктары мен оқу құралдары,
мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ арнайы заңдар,
заңнамалық кұжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен Қазақстан
Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен
жарлықтары, ҚР-сы статистикалық агенттігінің мәліметтері жылдық есептемелік
кұжаттары құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды мен
пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу
объектісі, теориялык және әдістемелік негізі қарастырылган.
Бірінші бөлімінде кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінін теориялык
жақтары, қазіргі нарыктық экономикадағы орны қарастырылған.
Ал, екінші бөлімінде Мавид ЖШС-нің қызметіне өндірістік-шаруашылық
және сол кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі бойынша талдау жасалады. Яғни,
сол кәсіпорын қаншалықты бәсекеге кабілетті екендігі талданады.
Үшінші бөлімінде нарықтық жағдайындағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне
қол жеткізу жолдары қарастырылған.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІПН АРТТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ
1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің негізгі көрсеткіштері
Ұлттық экономикадағы нақты саланың дамуын қамтамасыз етуде, отандық
өндірушілердің өнімдерін әлемдік нарықтың сұранысына сәйкестендіру
бағытында атқарылатын іс-шаралардың тобына шығарылатын өнімдердің
бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету мәселесін жатқызуға болады. Қазіргі
кезде өзекті болып отырған мемлекеттің экономикалық, азық-түлік
қауіпсіздігін қалыптастыру әрекеттері де сыртқы өндірушілердің ұқсас
өнімдеріне төтеп бере алатын отандық өнімдердің өндірілуіне тәуелді.
Еліміздің табиғи, экономикалық, ұлттық ерекшеліктеріне сай
иелігіміздегі құндылықтарды барынша тиімді, әрі ұтымды жұмсау, тек ішкі
нарықта ғана емес, әлемдік нарықта да жоғары сұранысқа ие болатын халық
тұтынатын тауарлар шығару, сол нарықтың қомақты бөлігін қосылған құны
жоғары өнімдер өткізу арқылы иемдену, осы арқылы мемлекетіміздің беделін
арттыру бүгінгі таңда қарқынды жүргізіліп жатқан саяси-экономикалық
үрдістердің негізін қалайды.
Сонымен қатар, тұтыну нарығындағы өскелең талаптар да отандық тауар
әндірушілерге шығаратын өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру мәселесін
алдыңғы қатарға койып отыр. Мұның өзі бәсекелік ортаның дамуына,
өндірілетін өнімнің сапасын жоғарылатуға, бағаны төмендетуге ықпалын
тигізіп, тұтынушылардың кең көлемді сұранысын қанағаттандыруға итермелейді.
Бәсекеге қабілетті өнім шығару кәсіпорынның, саланың дамуына ықпал ететін
негізгі фактор екенін уақыттың өзі дәлелдеуде.
Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз — кез-келген экономикалык объектілерге
тән қасиет. Физикалық табиғатына және атқаратын қабілетіне қарамай, барлық
тауарлар, сондай-ақ оларды өндіру, пайдалану жүйелері бәсеке мәселесі
шеңберінде қарастырылады, тіпті мұндай талдау аспектісі абстрактілі емес,
нақты экономикалық қызметтің практикалық мәні.
М. Эрлих жэне Дж. Хайн пікірлері бойынша бәсеке қабілеті — фирманың өз
тауарын сату қабілеті.
Бәсеке қабілеттілік түсінігі XX ғасырдың 70 жылдарында Батыста пайда
болды. Шамамен сол уақытта өнімнің бәсеке қабілеттілігі мәселесімен КСРО да
айналыса бастады.
Бәсекеге қабілеттілік — өнеркәсіптік өнімнің құндық және сапалық
параметрлерін ғана қамтымай, сондай-ақ кәсіпорын қызметіндегі инвестиция
мен инновациялық басқаруға, менеджмент деңгейіне тәуелді жан-жақты ұғым.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі — тауарлардың тұтынушы қажеттілігін
жоғары деңгейде қанағаттандыруын және осының арқасында нарықты өз орнын
табуы. Басқа сөзбен айтқанда, бұл тұтынушының талғамына сай келетін және
оның сатылуын қамтамасыз ететін өнімнің қасиеттері.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің сипаттамалары кандай? Оның негізгі
кұрауыштарын атап өтейік:
А. Негізгі құрауышы өнімнің өзімен тікелей байланысты және оның
сапасына көп көңіл аударылады. Көптеген зерттеулер нәтижесінде өнімді сатып
алу туралы қорытынды шешім (30-35%) оның сапалық сипаттамаларымен
байланысты екенін көрсетеді.
В. Екінші құрауышы өнімді сату мен сервисімен байланысты. Тұтынушы
көбіне өнімнің сапасы төмен, бірақ сенімді және қымбат емес сервиспен
(мысалы, авто-мототехника) сатылатын тауарды таңдайды.
С. Үшінші құрауыш бұл тұтынушыга, субъективті фактор ретінде жағымды
немесе жағымсыз әсерін тигізетінің бәрі. Кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін модельдеудің мақсаты бәкелес кәсіпорынның өнімдері арасында
нарықты бөлудің нарықтық механизмін модельдеуге келіп тіреледі. Мұның
негізінде өнімнің бәсекеге кабілеттілігінің қалыптасуының механизмін
көрсетуге болады (сурет 1).
Сурет 1. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің қалыптасуының механизмі
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір фактордардың ықпалымен
калыптасады. Олардың арасындағы негізгілері:
• Баға;
• Сапалық;
• Жаңалық;
• Жарнама;
• Пайдалану сенімділігі;
• Көркемдеу, мэнерлеу;
• Буып-түю, т.б.
Кең мағынады бәсекеге қабілеттілік бұл - күрделі нарықты жағдайдағы
жұмыс философиясы. Ең алдымен ол тұтынушының қажеттілігі білу мен
қанағаттандыру; нарықтың дамуы мен жағдайды түсін бәсекелестердің
мүмкіндіктері мен кимылдарын алдын-ала білуін бағытталған.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін оны басқа кәсіпорынмен
салыстырғанда ғана аныкталады, бұл салыстырмалы көрсеткіш болып табылады.
Ол берілген тауардың басқа тауарынан белгілі бір қажеттілікті
қанағаттандыру дәрежесі бойынша айырмашылығын көрсетеді. Тауардың бәсекеге
кабілеттілігін анықтау үшін белгілі бір қажеттілікке сәйкес келу дәрежесі
бойынша басқа тауарлармен салыстырып қана қоймай, сонымен бірге тұтынышының
тауарға жұмсаган шығыны мен өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін оның әрі
қарай қолданылуы да есептеледі.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік мәселесі қазіргі жағдайдағы әлемде
әмбебаб сипатқа ие болды. Әрбір мемлекеттің тұтынушының экономикалық және
әлеуметтік өмірі оның қаншалықты табысты шешілуіне карай байланысты.
Бәсекеге қабілеттілік - мемлекеттің, өндірушінің өнім шығару мен өткізудің
мүмкіншілігінің жиынтығы десек те болады. Бәсекелік факторының өзі
мәжбүрлік сипатқа ие, нарықтан ығыстыру қорқынышы өндірушілерді өз
тауарлардың бәсекеге қабілеттілігі мен сапа жүйесімен тоқтаусыз шұғылдануға
мәжбүр етеді, ал нарық олардың қызметінің нәтижелерін объективті және қатал
бағалайды. Дамыған бәсекелестік нарықта өнімнің бәсекеге қабілеттілігі оның
коммерциялық табыстың шешуші факторы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілік
тауардың нарық жағдайына, тұтынушының қажеттілігіне тек сапа, техникалық,
экономикалык, эстетикалық сипаттамалары бойынша ғана емес, сонымен бірге
коммерциялық және өткізудің басқа жағдайларына (баға, жеткізу мерзімі,
өткізу жолдары, сервис жарнама) байланысты болатын көп аспектілі түсінік.
Сонымен катар, өнімнің бәсекеге қабіліттіліктің негізгі құрама бөлігі болып
эксплуатация уақытына тұтынушының шығын деңгейі табылады. Басқаша айтқанда
бәсекеге қабілеттілік -нарыктағы табысты анықтайтын тауардың тұтынушылық
және құндылық (бағалық) сипаттамалардың кешені, яғни бәсекелес аналог
тауарлардың алдында берілген тауардың артықшылығы. Тауарлардың артынан
олардың өндірушілері тұрғандықтан, сәйкесінше бәсеке қабілеттілікті
кәсіпорындар, кәсіподақтар, фирмалар, мемлекеттің негізінде айтуға болады.
Нарықтағы әрбір тауар қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандыру көрсеткішіне
тексеру өтеді: әрбір сатып алушы оның жеке қажеттілігін толығымен
қанағаттандыратын тауарды сатып алады, ал барлық сатыпалушылар бәсекелес
тауарларға қарағанда қоғамдық қажеттіліктерге сәйкес келетін тауарды
сатып алады. Сондықтан өнімнің бәсекеге қабілеттілігін (яғни, бәсекелестік
нарықта коммерциялық тиімді өткізудің мүмкіншілігі) бәсекелестердің
тауарларын бір-бірімен салыстыру негізінде ғана анықтауға болады. Басқаша
айтқанда, бәсекеге қабілеттілік нақты бір сату уақытына байланысты
салыстырмалы түсінік. Әрбір сатып алушыда өз қажеттіліктерін
қанағаттандырудың бағалаудың жеке критериі бар болғандыктан, мұнда бәсекеге
қабілеттілік жеке сипатка ие болады. Сондыктан, бәсекеге қабілеттілік
тұтынушы үшін қызуғышылық туғызатын (берілген қажеттіліктерді
қанағаттандыруына кепіл береді) қасиеттермен ғана анықталады. Бұл
қызығушылықтың шегінен шықкан өнімнің барлық қасиеттері бәсекеге
қабілеттілікті бағалағанда белгілі бір жағдайда оған қатысы жок деп
есептеледі. Нормалар, стандарттар мен құқыктардың шамадан тыс асуы
(мемлекеттік талаптардан басқа) өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жаксартып
қана коймай, керісінше оны түсіреді, өйткені ол сатып алушының құндылығын
көбейтпей, бағаның өсуіне әкеледі; сондықтан ол өнім тұтынушыға тиімсіз
болып көрінеді.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің зерттелуі оның өмірлік циклының
фазаларына тығыз байланысты үздіксіз және жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.
Мұның өзі бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерінің төмендеудің бас кезеңін
уакытылы анықтау мен лайықты шешімдерді қабылдау (мысалы, өнімді өндірістен
шығару, оны модернизациялау, нарықтың басқа секторына ауыстыру, т.с.с.)
үшін қажет. Егерде ескі өнім өз бәсекеге қабілеттілік ұстанымын түгелдей
жоймаса, ал кәсіпорын жаңа өнім шығаруды көздесе бұл экономикалық тиімсіз
болады. Сонымен катар, әрбір тауар нарыққа шыққаннан кейін өзінің бәсекеге
қабілеттілік әлеуметін бірте-бірте жұмсай бастайды. Бұл процесті баяулатып,
уақытша ұстап тұруға болады, бірақ оны тоқтату мүмкін емес. Сондыктан, жаңа
өнім ескі өнім бәсекеге қабілеттілігінде маңызды жоғалтулар болған кезде
нарыққа шығаруды қамтамасыз ететін график бойынша болжайды. Яғни жаңа
тауардың бәсекеге қабілеттілігі озық және ұзақ уақыттық болу кажет.
Тауар өндіруші өзінің нақты бәсекелестерін, олардың мүмкіндіктерін,
артықшылықтары мен кемшіліктері ғана емес, сондай-ақ таңдаған нарықтағы
бәсекелестірдің жалпы жағдайын, яғни осы нарықтың бәсекелестік сипатына
байланысты типін, өзінің салалық нарығындағы бәсекелестіктің қозғаушы
күштерін өте жақсы білуі керек. Бұл жағдайда өз бәсекелестерінің іс-
әрекеттері сипатын бағалау жүйесін, оның ішінде олардың іс-әрекеттерінің
құрылымдық талдауын пайдалануға болады (сурет 2).
Бәсекелестіктің салалық деңгейдегі қозғаушы күштерін зерттеу нарықтық
экономика жағдайында барлық деңгейлерде көрініс табатын жалпылама
бәсекелестік механизмінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Мұндай
зерттеу келесідей аспектілерді қамтиды: Салада потенциалды бәсекелестердің,
яғни жаңа тауар өндірушілердің пайда болуы, бағалардың төмендеуі және
(немесе) шығындардың өсуі, тиісінше пайда нормасының түсуіне алып келуі
мүмкін өндірістік қуаттардың артуына әкеліп соқтырады.
Нарыққа жаңа бәсекелестердің енуі барысында белгілі бір тосқауылдар
болуы мүмкін. Олардың негізгілері:
• өндіріс қажеттіліктерінің үнемделуі;
•өнімнің жіктелуі мен сатып алушылардың да сол кезеңдегі шығындары;
• тарату каналдарының салыстырмалы жетіспеушігі;
• саладағы артықшылықтардың болуымен белгіленетін тосқауылдар.
Нарықта әрекет етуші компаниялар арасында бәсекелестіктің қарқандылығы
мынандай факторлармен анықталады:
• бәсекелестердің сан жағынан көп болуы және олардың күштерінің теңдігі;
• саланың салыстырмалы баяу өсуі;
• үстеме шығындар немесе тауарлы-материалдык корлар құны түріндегі тұрақты
шығындардың жоғары деңгейі;
• дифференциацияның жоқтығы (және тиісінше - конверсия шығындары);
• қуаттардың секірмелі өсімі;
• жоғары деңгейге шығу тосқауылдары.
Бәсеке сипаттамалары және оларды анықтайтын факторларды шартты түрде
микродеңгейлі (өнімнің сапасы мен бағасын көрсететін), мезодеңгейлі
(салалардың қолда бар өндірістік қорларын тиімді қолданудың көрсеткіштерін
жақсартатын) және макродеңгейлі (шаруашылық жүйелердің жалпы қалпын,
олардың балансын, инвестициялық климатын, салық тәртібін, тариф кедендік
саясатын және т.б. көрсетеді) болып бөлінеді.
Сурет 2. Нарықтағы бәсекелестер іс-әрекетінің күрылымдык талдауы
Келтірілген бәсеке сайыстың және бәсекелесу қабілетінің факторлары мен
сипаттамаларының субъектілерінің құрамы осы күрделі дәреженің
элементтерінің құрамын сипаттауға және олардың байланысын шығаруға
мүмкіндік береді. Бұл оның талдауына қажетті тиімді тәсілдер шығаруға,
қолда бар қорларды алуға қосымша мүмкіндіктер ашуға және сүт өнімі
кәсіпорындары үшін әр деңгейдегі бәсекеге қабілеттілікті жоғарлатудың
стратегиялық бағытын анықтауға көмек көрсетеді.
Экономикалық әдебиетте бәсекені оның әдістері бойынша бағалық (баға
негізіндегі бәсеке) жэне бағадан тыс бәсеке (тұтынушылық құнның сапасы
негізіндегі бәсеке) бөлуге болады. Қазіргі әлемде бағалық бәсеке бағадан
тыс әдістердің бәсеке сайысына қарай мәнсіз болып келеді. Бұл қазіргі
нарықта бағалар кақтығысы жоқ дегенді білдірмейді, олар бар, бірақ
соншалықты анық емес. Бағадан тыс бәсеке алдыңғы қатарлы бәсекелестерге
қарағанда тауардың тұтынушылық құнын арттырады. Бағадан тыс әдістердің
санына фирманы басқарудың бүкіл маркетингтік әдістері жатады. Олардың
негізгілері: тауардың жаңартылуы, сапа, жарнама, халықаралық стандарттарға
сәйкес келу, т.с.с.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің жоғарылауы, оның жақсаруы
көбінде іске асырылатын өнімнің сапасы мен өндірістің ұйымдастырушылық-
техникалық деңгейіне тәуелді.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың бірнеше әдістері бар (оны
біз 1.2 бөлімінде толык қарастырамыз). Бірақ барлығының да бір ортақ
кемшілігі бар, онда тұтынышыны қызықтыратын өнім бағасы мен сапаның
қатынасы ескерілмейді, тек тауардың басқа қасиеттерінің жиынтығы ретінде
анықталады. Осылайша, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі біз оның өнімнің
бағасы пайдалы тиімділікке қатынасындағы салыстырмалы баға деп анықтаймыз.
Әрбір нарықтың өзіндік бір ерекшеліктері бар. Баға өткізу кезіндегі
ұсынысты анықтау керек, ал жаңа өнім ұсынысы бағамен ынталандыруы кажет.
Осылай, егер баға тек өнімді өткізу кұралы ғана болса, бәсекеге
қабілетті сапа нарық дамуының жалғыз факторы - тек өнімнің белгілі бір
көрсеткіштері ғана емес, сонымен бірге ақырғы тұтынушыға бағытталған
шаралар кешені. Бәсекеге қабілетті сапа зерттелуі перспективті нарықты
бөлшектеп зерттеуінен басталады:
• жаңа өнімге талаптарды дайындау;
• сапалы шикізат жабдыктаушылады таңдау және күшейтілген бақылау;
• өндірістің барлық кезеңдері мен аралық бақылауды регламенттеу.
Ақырғы өнімнің шығу кезеңінде ол барлық белгілі бір сипаттамаларға (яғни,
бағалық ниша мен нарыққа шығудағы бастапқы баға, оның мақсатты сегменті
анықталады және сонымен сәйкес өндірілетін көрсеткіштер мен қасиеттер)
сәйкес келу керек. Бәсекеге қабілетті сапаның ажырамас бөлігі сервистік
қызмет көрсету деңгейі болып табылады. Өнімнің нарықта өмір сүруі үшін
соңғы мәселе өте маңызды болып келеді және ол нарықтық жағдайлардың
өзгеруіне тез және нақты жауап беруі тиіс.
Өнімді нарыққа шығару — өте жауапты кезең. Жаңа өнім үшін жаңадан
өткізу нарығын құру керек. Жаңа өнімнің бәсеке қабілеттілігіне немесе
нарықта өнімнің өтуіне әсер ететін факторларды карастырайық. Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігінің жоғары көрсеткіші кезінде табысты өтуі тек
өнімнің жаңалық дәрежесі мен оған тұтынушының қызығушылығы ғана емес,
сонымен бірге бағалық стратегияға да байланысты. Әдетте, өнімнің
модификациясы сату көлемін жаңалыққа карағанда тезірек ұлғайтады, өйткені
тұтынушы берілген өнім туралы біледі. Модификацияланған өнімнің бағасы бұл
этапта модификацияланбаған өнімнің баға деңгейіне карағанда сәл жоғары
болуы мүмкін. Жаңалык өнімнің бағасы бірінші этапта аналог бағалық нишаның
жоғарғы шегімен анықталады және жақсы жарнамалық, ақпараттық пен сервистік
сүйеуден кейін бәсекеге қабілеттілік деңгейіне сәйкесінше жоғарылауы
мүмкін.
Тауардың өмірлік циклының өсу этапында ғана өндіріс, маркетинг
шығындары айтып, білінетін табыс алуға болады.
Бөлімді аяқтай отырып, айта кететін жайт, бәсекелік күресте нарықты
дұрыс және уақытылы бағалай алатын өндіруші ғана ұтады.
2. Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін бағалаудың эдістемелік
негіздері
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі өнімнің бәсеке қабілеттілігімен
тікелей байланысты. Өнімнің бәсеке қабілеттілігін бағалау келесі
жүйелілікпен асады:
1. нарықты талдау — потенциалды сатып алушылар мен бәсекелестердің
қажеттіліктерін зерттеу;
2. тауарға нарыктық талаптарды қалыптастыру және оны бағалық
көрсеткіштер құрылымында көрсету;
3. салыстыру көрсеткіштер базасын таңдау;
4. бағалық класс моделінің түрін таңдау;
5. тауарды бәсеке қабілеттіліктің жеке және интегралды көрсеткіштер
бойынша бағалау;
6. бәсеке қабілеттілік туралы қорытынды жасау және оның өндіріс пен
сатып алу мақсаттылығы туралы шешім қабылдау.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау тұрғысынан нарықты зерттеудің
нәтижесі тауардағы қажеттілікттердің әрекеттестік динамикасы мен жағдайы
туралы ақпаратты жинау болып табылады. Әрбір қажеттілік сатып алушы нарықта
тауарға талаптар түрінде мәлімдеме жасайтын белгілі бір параметрлер
жиынтығымен сипатталады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату жолдарын жобалау оның нақты
және уақытылы бағалауына тікелей байланысты. Өнімнің бәсекеге түсу
қабілеттілігі талданатын өнімнің параметрлерін салыстыру базасының
параметрлерімен салыстыру арқылы бағаланады. Салыстыру базасының орнына
әдетте нарықтағы ұқсас тауар немесе тұтынушының қажеттілігі алынады. Ал
ұқсас тауар ретінде сатылу көлемі максималды және болашағы жарқын тауар
алынады. Егер өнімнің параметрлерінің физикалық өлшемі боласа, онда оған
балмен бағалау әдістері қолданылады.
Бәсекеге кабілеттілікті бағалаудың негізгі критерийлері:
• өнімнің жаңалық дәрежесі;
• өндірілу сапасы;
• өнім туралы ақпаратты тарату үшін материалдық базасының болуы;
• өткізуді ынталандыру бойынша шаралар; өткізу динамикасы;
• өнімнің нарықтық талаптарына ыңғайлану мүмкіндігі;
• қаржылық жағдайы.
Сонымен бірге, бәсекеге қабілеттілікті салыстырмалы құн мен
салыстырмалы пайда бағалық көрсеткіштері бойынша карастыруға болады. Егер
өнімнің бәсекеге қабілеттілігін баға бойынша бағалайтын болсақ, өнімнің
бағасы, сапасы мен дизайны ұқсас тауардан кем түспесе, онда өнім бәсекеге
қабілетті болып саналады. Ал егер өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
салыстырмалы қүн бойынша бағалайтын болсақ, онда салыстырылатын
мемлекеттерде өңдеуші өнеркәсіптегі еңбек бірлігінің салыстырмалы құны бір
валютада есептелінеді. Бәсекеге қабілеттілікті пайдалылық бойынша
бағалағанда, кәсіпорынның пайдалылығы жоғары болған сайын оның өнімінің
бәсекеге қабілеттілігі де жоғары болады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістері келесідей:
Біз бәсекеге қабілеттілікті талданатын өнім мен салыстыру базасының
техникалық, экономикалық және басқа параметрлер бойынша салыстыру арқылы
бағаланатынын айтқанбыз.
Бағалау екі әдіспен жүргізіледі:
- дифференциалданған;
- комплексті.
Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың дифференциалданған әдісі талданатын
өнім мен салыстыру базасының параметрлерін қолданып салыстыруына
негізделген.
а) Егер бағалау базасы ретінде қажеттілік алынатын болса, онда
бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші мына формула арқылы есептелінеді:
Q1 = РiРіо* 100% (і= 1,2,3. ..,n)
(1)
Мұндағы, Qі - і-параметрі бойынша бәсекеге қабілеттіліктің жеке
параметрлік көрсеткіші;
Рі - талданатын өнім үшін і-параметрдің мөлшері;
Ріо - қажеттілік толығымен қанағаттандырылғандағы і-параметрдің
мөлшері;
n - бағалау параметрлерінің саны,
Нормативті параметрлер бойынша бағалау кезінде жеке көрсеткіш 1 немесе
0 мәнін қабылдауы мүмкін. Егер талданатын өнім міндетті норма мен
стандартка сай келсе, онда көрсеткіш 1-ге тең; егер сай келмесе, көрсеткіш
0-ге тең болады.
Техникалық және экономикалық параметрлер бойынша бағалау кезінде жеке
көрсеткіш 1-ден үлкен немесе 1-ге тең болуы мүмкін.
б) Егер бағалау базасы ретінде үлгі алынатын болса, онда бәсекеге
қабілеттілік көрсеткіші мына формула арқылы есептелінеді:
QІ = РІРіо* 100% (і= 1,2,3,...,n)
(2)
QІ = РіоРо* 100%
(3)
Мүндағы, Qі - і-нші техникалық параметр бойынша бәсекеге
қабілеттіліктің жеке параметрлік көрсеткіші;
Рі - талданатын өнім үшін і-параметрдің мөлшері;
Ріо - үлгі ретінде алынған өнім үшін і-параметрдің мөлшері;
n - бағалау параметрлердің саны.
Бағалау нәтижелерін талдау:
Бұл 2 формуладан жеке көрсеткіштің өсіміне бәсекеге қабілеттіліктің
жоғарылауы сәйкес келетін формула алынады. (Мысалы, өнімділікті бағалау
үшін — формула (1), ал отынның шекті шығынын бағалау үшін — формула (2)
Егер өнімнің техникалық параметрлерінің физикалық өлшемі болмаса
(мысалы, ыңғайлылық, сыртқы келбет, модаға сәйкес келуі, т.б.), онда балмен
бағалау экспертті әдістер колданылады.
Дифференциалдық әдіс талданатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін немесе
ұқсас өніммен салыстырғандағы кемшіліктерді аныктауға мүмкіндік береді. Ол
өнімнің өмірлік циклдің барлық этаптарында, әсіресе оны болжамдық үлгімен
салыстырғанда қолданылады. Бірақ та ол тауардың әрбір салмақтылық
параметрлерін таңдаған кездегі тұтынушының қажеттілігіне әсерін ескермейді.
Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың комплексті әдісі. Бұл әдіс
комплексті (топтық, жалпы және интегралды) көрсеткіштерді пайдалануына және
талданатын өнім мен үлгінің шекті тиімді әсерлерді салыстыруына
негізделген.
Нормативті параметрлер бойынша топтық көрсеткіш келесі формула арқылы
есептелінеді:
Інп = Qһіn i=1 (4)
Мұндағы, Інп - нормативтік параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің
топтық көрсеткіші;
Qһі - і-нші нормативтік параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің жеке
көрсеткіші;
n - бағалауға қатысатын нормативті параметрлердің саны.
Нәтижелерді талдау:
Егер де жеке көрсеткіштердің бірі 0-ге тең болса (яғни, өнім қандай да
болмасын параметрлер бойынша керекті нормаларға сәйкес келмейді), онда
топтық көрсеткіш те 0-ге тең болады. Бұл берілген тауар қарастырылып жатқан
нарықта бәсекеге қабілетсіз екенін білдіреді.
Техникалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш мына формула арқылы
есептелінеді:
Ітп = Qi* Аіn і=1,
(5)
Мұндағы, Ітп - техникалық параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің
топтық көрсеткіші;
Аі - қажеттілікті сипаттайтын n техникалық параметрлер ішінен і-нші
параметрдің салмағы;
n - бағалауға қатысатын нормативті параметрлердің саны.
Нәтижелерді талдау:
а) Ітп топтық көрсеткіші берілген өнімнің техникалық параметрлер
бойынша кажеттілікке сәйкес келетін дәрежені көрсетеді. Ол неғұрлым жоғары
болған сайын, соғұрлым тұтынушының қажеттілігі толығырак
қанағаттандырылады.
б) Әрбір техникалык параметрдің салмақтығын анықтау үшін үлгі,
семинар, тұтынушының сұранысы, нарықтық зерттеулерге негізделген эксперттік
бағалау негіз болады.
в) Нарықтық зерттеулер өткізген кезде пайда болатын қиындық жағдайда,
сонымен қатар техникалық параметрлерден бағдарлық бағалауды өткізу және
есептеулерді оңайлату мақсатында салмақтық топ немесе комплексті
параметрлер — одан әрі салыстыруда қолданатын тиімді әсер қолданылады.
Экономикалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш өнімді сатып алуға
және тұтынуға (эксплуатация) тұтынушының толық шығындарын анықтау негізінде
есептелінеді:
3 = Зс + Сі т і=і
(6)
Мұндағы, 3 - өнім сатып алуға және тұтынуға (эксплуатация) кететін
тұтынушының толык шығындары;
Зс - өнімді сатып алуға кеткен бір жолғы шығындар;
Сі - і-нші жүмыс істеген жылына қатысты өнімнің эксплуатациясына кеткен
орташа жиынтық шығындары;
Т - жүмыс уақыты;
і - рет бойынша жыл.
Мұнда,
Сі = Scj n j=1
(7)
Сj – j -нші бап бойынша эксплуатациялық шығын;
n - эксплуатациялық шығындардың баптардың саны.
Егер өнім эксплуатациядан кейін сатылатын болса, онда толық шығындар ол
үшін табыс шамасына азаюы керек (берілген бап үшін көрсеткіш формулаға
минус таңбасымен еңгізіледі).
Экономикалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш мына формула арқылы
есептеледі:
Іип = 3Зо (8)
Іип - экономикалық параметр бойынша топтық көрсеткіш; 3, Зо -
бағаланатын сәйкесінше өнім мен үлгі үшін тұтынушының толық шығындары.
Бәсекеге қабілеттіліктің интегралды көрсеткішінің формуласы:
К = Інп * Ітп Іэп (9)
К - үлгі өнімге қатысты талданатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің
интегралдық көрсеткіші.
Нәтижелерді талдау:
К - өнімді сатып алу мен тұтынуға кеткен тұтынушының бірлік шығынына
шакқандағы тұтынушылық тиімділігіндегі салыстырылатын өнімдер арасындағы
айырмасын көрсетеді. Егер К1 болса, онда қарастырылатын тауардың бәсекеге
қабілеттілігі үлгі тауарға қарағанда төмен; ал егер К1 болса, онда
қарастырылатын тауардың бәсекеге қабілеттілігі үлгі тауарға қарағанда
жоғары; егер екі тауардың бәсекеге қабілеттілігі бірдей болса, онда К=1.
Егер талдау бірнеше үлгі бойынша жүргізілсе, онда таңдалған аналогтар
бойынша өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші әрбір
бөлек үлгі бойынша орта салмақты көрсеткіш қосындысы ретінде есептелінеді:
Кср = Зкі * Rі n i=1 (10)
Мұндағы, Кср - үлгі топтарға қатысты бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші;
Кі - і-нші үлгіге қатысты бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші;
Rі - аналогтар тобындағы і-нші үлгінің салмақтығы;
n - аналогтар саны.
Бағалаудың аралас әдісі дифференциалдық әдіс пен комплексті әдістің
қосындысы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың аралас әдісі
кезінде жартысы дифференциалдық әдіспен есептелген параметрлер жартысы
комплексті әдіспен есептелген параметрлер қолданылады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің бағалануын көрсеткіштердің
келесі топтарының негізінде іске асыру ұсынылған: өнімнің бәсекеге
қабілеттілігі; кэсіпорын өндірісінің жетік ұйымдастырушылық-техникалығы
өзіне екі жалпыландыру көрсеткіштерін косады:өндірістің техникалық деңгейін
(Ктд) және өндірістің ұйымдастырушылык деңгейін (Кұд).
Олар жекелік көрсеткіштердің функциясы ретінде анықталады
(xi ..., xn
Кұд,Ктд = f1(хi ...,хn), (11)
Әр фактор (меншікті көрсеткіш) былай табылады:
Хі = ПфіПні (12)
Мұндағы Пфі - і-нші факторының деректік мәні, өндірістің
ұйымдастырушылық-техникалық деңгейі жалпыландыру көрсеткішіне әсер етеді;
Пні - қағидалық немесе жоспарлықта дәл солай.
Жалпыландыру көрсеткішін келесі формулалар бойынша табамыз:
Кұд, Ктд = аі * хi + ... + аn * хn (13)
Мұндағы Атд жэне Аұд - өндірістің техникалық деңгейінің көрсеткіші және
ұйымдастырушылық деңгейінің көрсеткішінің салмақтандыру коэффициенттері.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің бағалауының бірнеше әдістемесін жиі
қолданылады. Оларға жататындар: матрицалық әдіс; негізгі тәсіл ретінде
кәсіпорын тауарының бағалануын қолданылатын әдіс; бәсеке тиімділігі
теориясында негізделген әдіс.
Матрицалық әдіс негізінде координаттар жүйесінің қағидасы бойынша
жасалынған матрица талдауы жатыр. Мұндай әдістерге келесі матрицалар: ВСG,
Мак-Кинзи, Хоуфер, ADL, И.Ансофф, Д.Абель бойынша стратегиялардың өрісі
жатады.
Екінші әдіс тауардың бәсекеге қабілеттілігінің параметрлерінің
анықтамасы (бағалық және бағадан тыс) және оның бәсекеге қабілеті
деңгейінің интегралды көрсеткішінің есептеуінде негізделген.
Тиімді бәсеке теориясы өндірістің ұйымдастырушылық-техникалық деңгей
көрсеткіштерінде көрсетілген өнеркәсіптік кәсіпорындардың шаруашылық
қызметінің ең маңызды бағаларын қамтиды. Оларға кәсіпорынның өндірістік
қызметінің тиімділік көрсеткіштерін, оның каржылык жағдайының
көрсеткіштерін, тауарды өткізудің ұйымдасқан тиімділік критерийлері мен
тауардың бәсекеге қабілеттілігін жатқызуға болады.
Тауар сапасының теориялық мәні — тұтынушылардың тауарға деген сұранысын
қанағаттандырудың түрлі критерийлерін шығару, яғни сапа фирманың бәсекеге
қабілеттілігінің кепілдемесі болып табылады.
Әлуетті сатып алушылардың қажеттілігін білу негізінде параметрлердің
номенклатурасы анықталады, оларды өндіруші нарықта өнімді бағалау үшін
пайдаланылады.
Егер салыстыру үшін базаны анықтау мүмкін болмаса үлгі арқылы бәсекеге
қабілетінің бағаларының жарнама әдісі қолданыла алады, әсіресе нарықта оның
үйлестігі болса және белгілі жеңгейлі өнім бағаланса. Үлгі-тауар
қажеттілікті модельдейді және оның параметрлерін бағалауға ұсынылған
параметрлермен салыстыруға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, бәсекеге қабілеттілігі талданатын өнімнің тұтынушыға
қажетті параметрлермен салыстыру аркылы бағаланады. Салыстырылатын
параметрлер өлшеудің бірдей шамаларымен көрсетіледі. Салыстыру техникалық
жэне экономикалық параметрлердің топтары бойынша іске асырылады.
1.3 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
Бәсекеге қабілеттілікті анықтайтын барлық факторларды мына топтарға
бөліп көрсетуге болады:
• Өнім және қызмет сапасы;
• Өнім және қызмет бағасы;
• Персоналдың квалификациялық деңгейі;
• Өндірістің технологиялық деңгейі;
• Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі;
• Нарықтың қаныққандығы, сұраныс және ұсыныс. Енді бұл факторларды ашып
талдайық.
Өнім сапасы. Сапа - өнімнің ең маңызды сипаттамасы. өнім белгілі бір
сапаға ие болғаннан кейін ғана аналогтар қатарында лайықты оры алуы мүмкін.
Сапаның түсінігіне мыналар кіреді: ұзак уақыт бойы қолдану, сенімділік,
нақтылық, қолданудағы қарапайымдылығы, сонымен қатар ақаулардың болмауы.
Бірақ әрбір өнімге сапаның аталған қасиеттер сай келе бермеуі мүмкін.
Мысалы, бір рет қолда-натын стақаннан ұзақ уақыт қолдануын талап ете
алмаймыз. Сондықтан, сапаның стандарттарға сәйкес келу деген маңызды
көрсеткіші бар. Бұдан басқа өнім тұтынушылардың мына қажеттіліктерін
қанағаттандыруы тиіс:
• Физикалық;
• Техникалық;
• Сенімділік;
• Эксплуатациялық;
• Эстетикалық;
• Қауіпсіздік;
• Экологиялык;
• Шығынды (эксплуатациямен байланысты шығындар), т.б.
Өнімнің бөсекеге қабілеттіліктің бұл факторлардың маңыздылығын түсініп,
біз оны кейінрек толығырақ қарастырамыз.
Өнімнің бағасы. Баға — өнімнің құндық ақшалай сипаттамасы болып
табылатын экономикалык категория. Ол өнім өндірісіне кеткен жұмыс уақытының
жанама өлшемі. Өнім бағасын анықтайтын факторлар:
1.өндіріс жалпы шығыны;
2. қоғамдық еңбек шығыны;
3. өнім саны;
4. өнім қызметі мен қасиеті;
5. персоналдың квалификациясы;
6. өндірістің технологиялық деңгейі;
7. Мемлекеттің салық туралы заңы;
8. Өнімді тасымалдау және сақтаумен байланысты шығындар;
9. Өнімді өткізу үшін ғимараттар арендасымен байланысты шығындар;
10. Өнімнің орамы;
11. Фирманың танымалдылығы;
12. Сервистік және кепілдік қызмет көрсетуінің деңгейі;
13. Фирманың маркетингтік қызметі;
14. Өнімге сұраныс пен ұсыныс;
15. Фирманың сФеникс нанық баға стратегиясы.
Кәсіпорынның баға саясатын жетілдіру бағыты нақты өндіріс орындарының
тиімділігі нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Оның себебі де бар, өйткені
нарықтық баға бәсекесі кезінде қандай да бір өнімнің құнын төмендету (ең
төмен мөлшерде табыс таба отырып) үшін кәсіпорын өзі шығаратын басқа да
өнім түрлерінен немесе қызметтерден тұрақты табыс алуы қажет. Онсыз баға
бәсекесінде нәтижелі күресу мүмкін емес. Жалпы баға саясатының қалыптасу
реті мен оған әсер ететін факторлардың сипатын сурет-3 көруге болады.
Сурет 3. Кәсіпорынның баға саясатын қалыптастыру
Баға қалыптасу стратегиясын таңдағанда белгілі бір өнім үшін қандай
мақсат қойылатынын анықтау керек. Негізінде келесі мақсаттар қойылады:
• Фирманың өміршеңдігін қамтамасыз ету, мысалы, қатал бәсекелестік кезінде;
• Ағымдағы пайданы максимилизациялау;
• Көрсеткіштік үлесі бойынша нарықты жаулап алу;
• Өнім сапасының көрсеткіштері бойынша жаулап алу, яғни белгілі бір өнімнің
имиджін қалыптастыру. Бұл жағдайда баға жоғары болады.
Бағаның өзгеруі факторлар эсер ететін уақыттың ұзақтығына қарай үш кезеңге
бөлінеді:
• Баға қозғалысының ұзак мерзімдік тенденциясы ғылыми-техникалық
жетістіктердің, мемлекеттік және монополиялык саясаттың, табиғи
құбылыстардың әсері нәтижесінде тауардың және ақша құнының өзгеруін
көрсетеді;
• Орта мерзімдік циклдік бағаның ауытқуы сұраныс пен ұсыныстың салыстырмалы
қалпының түрлі кезең циклдары бойынша өзгеруі нәтижесінде пайда болады;
• Қыска мерзімдік бағаның өзгеруі әр түрлі маусымдық және кездейсоқ
факторлардың әсерінен туындайды.
Ішкі нарықтағы бағаларға ақшаның сатып алу қабілетінің өзгеруі, ал
сыртқы сауда бағаларына ұлттық ақшаның валюталық курсының өзгеруі әсер
етеді.
Бағаның түрлері:
1.Көтерме баға – кәсіпорын үлкен мөлшерде басқа кәсіпорындарға, сауда
ұйымдарына өткізеді;
2. Контракты баға сатушылар мен сатып алушылар арасында келіссөздер
барысында тағайындалатын баға;
3. Дайындау бағасы - ауылшаруашылық өнімдерін сатып алу;
4. Бөлшек сауда бағасы - тұрғындарға сату бағасы;
5.Өзгермелі баға дайындалатын бұымдарға сауда мәмілесінде ұзақ уақыт
белгіленетін баға, осы бұйымдарды дайындау үшін қажетті уақыт ішінде
өндіріс шығынының өзгеруін есепке алуға мүмкіндік беретін өзгермелі
принципке негізделген.
Практикада қолданылатын баға стратегиялары:
1.Жоғары баға стратегиясы. Алғашқы өндіріс шығындары жоғары болады, одан
кейін ол төмендейді. Бұған жаңа тауарлар жатады. Сапасы жоғары тауарлардың
бағасы да жоғары болады.
2.Төменгі баға стратегиясы немесе нарыққа өту стратегиясы. Бұл сұранысты
ынталандыру мақсатында жүзеге асады.
3.Сараланған баға стратегиясы сатып алушылармен жұмыс істеу, яғни
кәсіпорынға деген ынтасынарттыру үшін оларға тауар жеңілдетілген бағамен
сатылады.
4. Икемді баға стратегиясы. Бағалар сатып алушылардың мүмкіндіктеріне қарай
белгіленеді.
5. Тұрақты, стандартты, өзгермейтін баға стратегиясы.
6. Дөңгелексіз баға стратегиясы, яғни сатып алушы 100 теңгенің тауарын 99
теңгеге сатып алады.
7. Жаппай көтере сатып алу стратегиясы, яғни көтерме баға.
Баға бәсекесінің пайда болуы және оның әрекет етуі мынадан байқалады:
1.Бір түрлі немесе ұқсас тауарды ең төменгі бағада сату мен басқа да тауар
сатушыларды нарықтан ығыстырып шығаруға және соның есебінен өзіне бул
салада ыңғайлы жағдай туғызуға бағытталға бәсеке.
2.Тауар алушының ұсынылған тауарға деген қажеті қанағаттандырмау салдарынан
тартатын шығынын салыстыр арқылы тауар бағасын көтеру бәсекесі.
3.Тауар алушы мен сатушының, бірінің арзан алуға, екіншісінің қымбат сатуға
ынталылығы аралығындағы бәсеке. Нәтиже екеуінің қайсысының жеңіп шығатынына
байланысты болады.
4.Тауар алушылардың бірыңғай қажеттерін қанағаттандыратын субститут - тауар
өндіретін бәсекелес салалардың үлгісі ретінде пайда болатын салааралық
бәсеке.
Персоналдың квалификациялық деңгейі. Квалификациялык жұмысшылардың бар
болуы минималды шығындармен жоғарғы сапалы өнімді шығаруға мүмкіндік
береді. Өнімнің ұлғаймалы катары жоғары квалификациялық персоналсыз
өндірілуі мүмкін емес. Сонымен бірге, жоғары квалификациялық менеджмент те
соңғы рольді атқармайды. Өйткені, жақсы білікті жүмысшылар бар болғанымен
жоғары даярланған технологтар мен инженерлерсіз бәсекеге қабілетті өнім
қалыптастыру өте қиын, сонымен катар, тәжірибелі маркетологтардың алдын-ала
есебінсіз өнімнің өткізілуі қиынға соғады.
Өндірістің технологиялық деңгейі. Квалификациялық персоналдың
деңгейімен бірге өндірістің технологиялық деңгей төмен шығынды және қысқа
уақытта жоғары сапалы өнім өндіруіне мүмкіндік береді. Осыған орай, өнімнің
өзіндік құнын төмендетіп, сапалы өнім шығаруға болады. Технологиялық
өндірісті үнемі алдыңғы қатарлы технологиямен қайта каруландыру жағдайында
көп өнім шығару мүмкін емес, бұл жағдайда қаржыландырудың қол жетерлігі
маңызды болып келеді.
Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі. Негізінде қаржыландырудың 2 түрі
бар:
• Несиелік;
•Құнды қағаздарды орналастыру (биржада акцияларды шығару және
котировкалау).
Кәсіпорынның акционерлік капиталы арқылы қаржыландыруды қамтамасыз ету
ең дұрысы болып келеді. Бірақ, кәсіпорын басшыларымен акцияларды шығару мен
орналастыруына шешім қабылдауына бірнеше мәселелер қиындық туғызады.
Біріншіден, кәсіпорын басшылары кәсіпорын капиталында улкен үлеске ие
болып, акционерлік меншікпен қолдана алады. Бұл жағдайда акцияларды
орналастыру арқылы кәсіпорынды қаржыландырғанда менеджмент пен инвестордың
қызығушылыктары дауға әкелуі мүмкін. Екіншіден, бүл әдістен бас тарту
себебі, бұл кәсіпорын менеджменті өз қызметтерін дүрыс атқармауы жағдайында
жаңа акционер басқарушылардың ауыстырылуын талап ете алады. Үшіншіден,
акцияларды орналастыру шешімін кабылдаудағы кедергі инвестор каржылық
есебінің толық мөлдірлілігін талап етеді. Мұндағы қиыншылық басшылар
табысты салық салудан жасырып, шынайы есепті инвесторға көрсете
алмайтындығы.
Акцияларды орналастыру жолымен капиталды тарту талай жігер, уакыт пен
ақшаны кажет ететіні сөзсіз.
Нарықтың қаныққындығы, сұраныс пен ұсыныс. Нарықтағы өнімнің бәсекеге
қабілеттілігі мен кәсіпорынның тиімді қызметінің негізгі мәселелердің бірі
— сұраныс пен ұсыныстың қатынасы.оны толығырақ қарастырайык.
Тұтынушының қажеттілігі көптеген факторларға тәуелді. Тұтынушының
қажеттілігін біліп тану білікті маркетологтардың жұмысы екенін ескертіп
кетейік. Басқаша айтқанда, тұтынушының қажеттілігі - бұл белгілі бір тауар
үшін төлейтін ақшаның даярлығы. Нарықтағы сұраныс берілген тауарды сатып
алушылардың саны, сонымен бірге кажеттілік пен табысқа байланысты.
Кәсіпорын бірінші факторға әсер ете алады, ал өнімді өткізу бойынша шаралар
(мысалы, жарнама) арқылы ол тұтынушының қажеттілігін ауыстыруы мүмкін.
Мысалы, қазір көптеген видеомагнитофондар ОУО ойнатқыштарына ауыстырылып
жатыр. Бұл қажеттіліктердің дамуының ғана емес, сонымен бірге тауарды
прогресс стандартына, мәртебеге байланысты жарнамалық шаралардың нәтижесі.
Сонымен, сұраныс жоғарыда аталған үш факторларға тәуелді.
Бәсекеге қабілеттілік - Қазақстанның әлемдік экономика мен
қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Және мұның қажетті шарты -Қазақстан
тауарлары мен қызметтерінің озық халықаралық стандарттардың сапалық
деңгейіне шығуы, деп айтқан Қазақстан Республикасының Президенті өзінің
халқына жолдауында осы жылы.
Нарықтық жағдайда егер кәсіпорын өз өнімнің немесе қызметтің бәсеке
қабілеттілігін қамтамасыз ете алмаса, онда бұл кәсіпорынды ешқандай
инвестициялар құтқара алмайды. Бәсеке қабілеттіліктің негізі сапа болып
табылады. Бәсеке қабілеттіліктің құрамына сападан басқа баға, жеткізу
уақыты, кепілдік, сервистік қызмет көрсету және тағы басқа көрсеткіштер
кіргенімен сатып алушылар мен тапсырыс берушілер өнімді таңдағанда сапаны
басқа қасиеттерден жоғары бағалайды.
Бәсекеге қабілетті өнім кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз
етеді, ал мұның өзі экономиканың жалпы дамуына оң әсерін тигізеді. Кейбір
өндірушілер үшін өнім сапасы жеке мәселе ғана емес. Ол біртіндеп халықтың
өмірінің жалпыұлттық сапа мәселесіне айналып келеді. Мұны сапа саласында
жетекші болып табылатын соғыстан кейінгі уақытта Жапония экономикасының
даму мысалында көруге болады.
Өнімнің сапасы — бұл белгілі мұқтаждықты қанағаттандыруға үлкен себепші
болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі мен кәсіпорынның маңызды
көрсеткіштерінің бірі болып саналады. Өнімнің сапалығы тек техникалық,
тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең маңызды экономикалық санаты болып
табылады. Экономикалық санаты ретінде ол тұтыну құнына тығыз байланысты.
Егер де тұтыну құны — бұл жалпы алғанда тауардың пайдалылығы болса, ал
өнімнің сапалылығы — бұл оны пайдаланудағы нақтылы жағдайда тұтыну кұнының
деңгейінің көрінуі.
Өнімнің сапасы — өндіріс тиімділігінің жогарлауының, кәсіпорынның
бәсеке қабілетінің, елдің өмірлік деңгейінің өсуінің маңызды факторы,
көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілуінің амалы. Сонымен қатар, ол
қоғамдық еңбектің өнімділігінің өсуіне, қор қайтымына, материалдық
ресурстардың үнемделуіне ықпалын тигізеді.
Сапа қасиеттерінің бірнеше көрсеткіштері бар:
Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасының талғамы мыналар есебімен
негізделеді:
• өнімнің тағайындауы және қолдану шарттары;
• тұтынушылардың талаптарын талдау;
• сапа көрсеткіштерінің негізгі талаптары;
• сипатталатын қасиеттердің құрамы мен кұрылымы;
• өнім сапасын басқару мәселелері.
Сипатталатын қасиеттердің құрылымы мен құрамын анықтаудың негізгі
бағыттары өнімнің сапа деңгейін бағалауда қолданылатын көрсеткіштер
классификациясын көрсетеді. Сипатталатын қасиеттер бойынша олар:
• жеке ;
• комплексті (топтық, жалпы, интегралды).
Өлшем бірліктері:
• натуралды (килограмм, метр, литр)
• құндық бірлікте.
Сапа деңгейін бағалау бойынша:
• базалық;
• қатысты көрсеткіштер.
Анықтау сатысы бойынша:
• болжанатын;
• жобаланатын
• өндірістік;
• эксплуатациялық көрсеткіштер.
Сипатталатын қасиеттер бойынша келесі көрсеткіштер топтары қолданылады:
• тағайындау;
• сенімділік;
• технологиялық;
• стандарттау және сәйкестендіру;
• экономикалық
• эргономикалық;
• эстетикалық;
• тасымалдау;
• патенттік-құқықтық;
• экологиялық; қауіпсіздік.
Тағайындау көрсеткіштері өнімді белгілі бір бағыт бойынша қолданудан
алынған экономикалық пайдалы тиімділікті көрсетеді. Өндірістік-техникалық
өнімдер үшін негізгі көрсеткіш ретінде өнімділік көрсеткіші алынады. Ол
бағаланатын өнімнің көмегі арқылы шығарылатын өнімнің жалпы көлемін
анықтауға қажет.
Сенімділік көрсеткіштері өнімдердің төзімділігін, ұзақ уақыт сақталуын,
жөндеуге жарамдылығын көрсетеді.
Технологиялық көрсеткіштер өнімдерді шығарудағы және жөндеудегі еңбек
өнімділігін арттырудың конструкторлық-технологиялық шешімдердің тиімділігін
көрсетеді. Бұл көрсеткіштер арқылы жаппай өнім шығаруға, өндірісті
технологиялық дайындау, өнімді шығару және сату барысында материалдар мен
еңбек құралдарын, уақытты тиімді пайдалануға жағдай жасайды.
Технологиялық көрсеткіштеріне жатады:
• өнім дайындаудың салыстырмалы еңбек сыйымдылығы;
• өнім дайындаудың салыстырмалы материал сыйымдылығы;
• материалды қолданудың коэффициенті;
•өнім дайындаудың салыстырмалы энергия сыйымдылығы, т.б. Стандарттау және
сәйкестендіру көрсеткіштері шығарылған өнімдердің стандартталған және
сәйкестендірілген бөліктерінен тұрады.
Экономикалық көрсеткіштер сатып алушының сатып алуға немесе
эксплуатацияға кеткен толық шығындарды сипаттайды және тұтыну баға
элементтерін ұсынады. Жалпы түрде тұтыну бағасы келесі элементтерді
құрайды:
• тауар бағасы;
• қолдану орнына дейін тауардың транспорттауына кеткен шығын;
• орнату, монтаждау құны;
• қызмет көрсетуші персалды оқытып үйрету;
• электроэнергия, отын шығындары;
• қызмет көрсетуші персоналдың еңбекақысы;
• салықтар;
• алдын-ала көзделмеген шығындар.
Эргономикалық көрсеткіштер адамдар мен заттардың арасындағы
арақатынастар, адамдардың заттарды қолданудағы психологиялық,
физиологиялық, гигиеналық қасиеттерін көрсетеді. (Температураның, шудың,
вибрацияның, газдың, будың және т.б. ылғалдылықтың әсерлері).
Эстетикалық көрсеткіштер өнімнің сыртқы орындалуын, формасын, тауарлық
түрін қамтамасыз етеді.
Тасымалдауға шыдамдылық көрсеткіштері өнімнің тасымалдауға
бейімділігін, шыдамдылығын көрсетеді. Тасымалдау көрсеткіштеріне жатады:
• тасымалдауға өнімді дайындаудың орташа ұзақтығы;
• тасымалдауға өнімді дайындаудың орташа еңбек сыйымдылыгы;
• тасымалдау құралының көлемін қолданудың коэффициенті;
• тасымалдау құралынан өнім партиясын түсіруінің орташа ұзақтығы. Патенттік-
құқықтық көрсеткіштер — патенттік тазалық, патенттік қорғалымдылықты,
өнімдердегі жаңа техникалык шешімдерді, тауарлық белгі мен өндірістік
үлгіні тіркеуді көрсетеді.
Экологиялық көрсеткіштер — өнімдерді іске косқанда және қолданғанда
қоршаған ортаға тигізетін кері әсерінің деңгейін көрсетеді. (Мысалы: өнімді
сақтағанда, тасымалдаганда және іске косқанда, қауіпті қоспалардың,
газдардың, радиациялық сәулелердің болу мүмкіндігі). Экологиялық
көрсеткіштер есебі қамтамасыз ету керек:
• табиғатқа, қоршаған ортаға өнеркәсіптік, тасымалдау заттардың, ағын
сулардың шектеулі көлемде лақтырылуы;
• биологиялық ресурстардың рационалды қолданылуы және оларды сақтау;
• өсімдік пен жануар әлемінің геоқорын сақтау.
Қауіпсіздік көрсеткіштер (өнімді жөндеу, сақтау,тасымалдау, шығару,
қолдану кезіндегі қауіпсіздікті сақтау).
Осы көрсеткіштердің жиынтығы өнімнің сапасын құрайды. Сапаны жобалау,
сақтау және қолдану процестері сапаны басқару жүйесіне кіреді.
Сапа көрсеткіштері келесі негізгі талаптарға жауап беруі тиіс:
• халық шаруашылығ мен халық қажеттіліктеріне өнім сапасының сәйкес келуін
қамтамасыз ету;
• тұрақты болуы керек;
• өндіріс тиімділігінің жоспарлы өсуіне жағдай жасау керек;
• халық шаруашылық салаларындағы техника, ғылым, техникалық прогрестің
бағыттарының қазіргі замандағы жетістіктерін ескеруі қажет;
• оның тағайындауымен байланысты белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыратын өнімнің барлық қасиеттерін сипаттау.
Өнім сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау реті алдын- ала
анықталады:
• өнім топтарының түрі;
• өнімнің сапа көрсеткішінің номенклатурасын қолдану мақсаттары;
• сапа көрсеткіштерінің бастапқы номенклатура топтары;
• әрбір топ бойынша сапа көрсеткіштерінің бастапқы номенклатурасы;
• сапа көрсеткішінің номенклатурасын таңдау әдісі.
Бәсеке қабілеттіліктің деңгейін бағалау үшін өнімнің параметрлерін
сандық анықтау маңызды мәселе болып табылады. Сандық анықтау әдісі бойынша
қатты және жұмсақ параметрлер ажыратылады.
Қатты параметрлердің белгілі бір бірлікте көрсетілген табиғи
физикалық өлшемі бар, конструктивті принциппен берілген өнімнің негізгі
функцияларын көрсетеді. Мысалы, қуаттық, мөлшер, дәлдік, т.б.
Жұмсақ параметрлердің әдетте табиғи физикалық өлшемі жоқ, сондықтан
оны сандық бағалау өте қиын. Жұмсақ параметрлерге өнімнің эстетикалық,
эргономикалық қасиеттерін сипаттайтын көрсеткіштер, ұйымдастырушылық-
коммерциялық көрсеткіштер жатады. Бұл көрсеткіштерді анықтау үшін сандық
бағалау әдісін таңдау керек. Ол кезде адамның өнімнің белгілі бір
қасиеттерін қабылдауына негізделген органолептикалык әдіс немесе балдық
жүйе қолданылуы мүмкін. Одан басқа, жұмсақ параметрлерін бағалау кезінде
экспер топтары өткізетін квалиметрикалық әдістер де пайдаланылады. Ол
кезде эксперттер тек өнімнің қасиеттерін қабылдауына ғана емес, сонымен
қатар нарықтағы жүмыс тәжірибесіне, сатып алушының қажеттіліктерін
қанағаттандыратын өнімнің қасиеттеріне бағытталады. Квалиметрикалык әдістер
өнімнің әртүрлі қасиеттерінің өлшемі мен эксперттік бағалар талдауына
негізделеді.
Нарықтық экономика жағдайында сапаның дамуы бәсекелестікпен анықталады.
Қазіргі заманғы тенденциялар кәсіпорын қызметінің барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІПНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 7
1.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің негізгі көрсеткіштері
... ... ... ... ... .7
1.2 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың әдістемелік
негіздері ... .13
1.3 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ..19
2 МАВИД ЖШС-НІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .28
2.1 Мавид ЖШС-нің сипаттамасы және өндірістік–шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Өнім ассортиментін және өндіріс ырғақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..32
2.3 Негізгі қорлардың пайдаланылуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..35
2.4 Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін, еңбек өнімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.5 Өзіндік құн, табыс және рентабельділікті
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...39
2.6 Мавид ЖШС-нің бәсекелік ұстанымын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3 НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 48
3.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық параметрлерін
жақсарту..48
3.2 Мавид ЖШС-ғында бәсекелестікті жоғарылату мақсатында өнім
ассортиментін кеңейту және өндірістік қуаттылықты пайдалануды жетілдіру..58
3.3Ұсынылған шаралар тиімділігінің жинақ
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 5
КІРІСПЕ
Ғаламдану жағдайында барлық елдердің негізгі міндеті ұлттық шаруашылық
пен жекелеген экономикалык субъектілердің бәсекелес қабілетін қалыптастыру
және қолдау болып табылады. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере
отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын
одан ары жақсарту максатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша
құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты
ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Индустриалды-инновациялық даму
бағдарламасының негізгі міндеттері: ғылыми көлемді және жоғары
технологиялық экспортты өндірістердің құрылуына жағдай жасау; жоғары құнды
кызмет көрсету мен тауарлар пайдасына сай елдің экспортты деңгейін
диверсификациялау инновациялык үрдістермен бірігіп, әлемдік шаруашылық
жүйесіне интеграциялау.
Қазіргі заманғы кәсіпорындар өздерінің бәсеке бағытын нығайту үшін
әлемдік нарықтың жоғарылап келе жатқан талаптары, тұтынушылық сұраныстың
дифференциялануы, инновациялық айналымдардың азаю қажеттілігі және
өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу мәселелерімен бетпе-бет
кездесуде.
Әйтсе де, ғаламдық даму үдерімінің қазіргі кезеңінде колда бар
жетістіктерге канағаттану жеткіліксіз. Тынымсыз ізденіс пен нәтижелі іс-
әрекетті арқау еткен әлемдік нарык өндірушілері барынша жаңа нарықтарды
игеруге, ондағы тұтынушыларды жаулауға белсене кірісуде. Нарықтың бұл қатал
шарты отандық өнім өндірушілердің бәсекелік кауқарын нығайтуды,
кәсіпорындардың бәсекелік қыспақтарға төтеп берерлік қабілетін арттыруды,
ішкі және сыртқы нарықтарда сұранысы жоғары өнім өндіруге тиімді әсері бар
тетіктерді айқындауды кажет етеді. Бұл жағдай Республика Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай: Экономика біздің дамуымыздың
басты басымдығы, ал экономикалық өсімнің барынша жоғары қарқынына қол
жеткізу - негізгі міндетіміз болып қала береді.
Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелік қабілетін арттыру арқылы, ...қол
жеткіземіз.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізін кәсіпорынның
бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулыктары мен оқу құралдары,
мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ арнайы заңдар,
заңнамалық кұжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен Қазақстан
Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен
жарлықтары, ҚР-сы статистикалық агенттігінің мәліметтері жылдық есептемелік
кұжаттары құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды мен
пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу
объектісі, теориялык және әдістемелік негізі қарастырылган.
Бірінші бөлімінде кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінін теориялык
жақтары, қазіргі нарыктық экономикадағы орны қарастырылған.
Ал, екінші бөлімінде Мавид ЖШС-нің қызметіне өндірістік-шаруашылық
және сол кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі бойынша талдау жасалады. Яғни,
сол кәсіпорын қаншалықты бәсекеге кабілетті екендігі талданады.
Үшінші бөлімінде нарықтық жағдайындағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне
қол жеткізу жолдары қарастырылған.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІПН АРТТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘЛЕУМЕТТІК МАҢЫЗЫ
1. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің негізгі көрсеткіштері
Ұлттық экономикадағы нақты саланың дамуын қамтамасыз етуде, отандық
өндірушілердің өнімдерін әлемдік нарықтың сұранысына сәйкестендіру
бағытында атқарылатын іс-шаралардың тобына шығарылатын өнімдердің
бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету мәселесін жатқызуға болады. Қазіргі
кезде өзекті болып отырған мемлекеттің экономикалық, азық-түлік
қауіпсіздігін қалыптастыру әрекеттері де сыртқы өндірушілердің ұқсас
өнімдеріне төтеп бере алатын отандық өнімдердің өндірілуіне тәуелді.
Еліміздің табиғи, экономикалық, ұлттық ерекшеліктеріне сай
иелігіміздегі құндылықтарды барынша тиімді, әрі ұтымды жұмсау, тек ішкі
нарықта ғана емес, әлемдік нарықта да жоғары сұранысқа ие болатын халық
тұтынатын тауарлар шығару, сол нарықтың қомақты бөлігін қосылған құны
жоғары өнімдер өткізу арқылы иемдену, осы арқылы мемлекетіміздің беделін
арттыру бүгінгі таңда қарқынды жүргізіліп жатқан саяси-экономикалық
үрдістердің негізін қалайды.
Сонымен қатар, тұтыну нарығындағы өскелең талаптар да отандық тауар
әндірушілерге шығаратын өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру мәселесін
алдыңғы қатарға койып отыр. Мұның өзі бәсекелік ортаның дамуына,
өндірілетін өнімнің сапасын жоғарылатуға, бағаны төмендетуге ықпалын
тигізіп, тұтынушылардың кең көлемді сұранысын қанағаттандыруға итермелейді.
Бәсекеге қабілетті өнім шығару кәсіпорынның, саланың дамуына ықпал ететін
негізгі фактор екенін уақыттың өзі дәлелдеуде.
Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз — кез-келген экономикалык объектілерге
тән қасиет. Физикалық табиғатына және атқаратын қабілетіне қарамай, барлық
тауарлар, сондай-ақ оларды өндіру, пайдалану жүйелері бәсеке мәселесі
шеңберінде қарастырылады, тіпті мұндай талдау аспектісі абстрактілі емес,
нақты экономикалық қызметтің практикалық мәні.
М. Эрлих жэне Дж. Хайн пікірлері бойынша бәсеке қабілеті — фирманың өз
тауарын сату қабілеті.
Бәсеке қабілеттілік түсінігі XX ғасырдың 70 жылдарында Батыста пайда
болды. Шамамен сол уақытта өнімнің бәсеке қабілеттілігі мәселесімен КСРО да
айналыса бастады.
Бәсекеге қабілеттілік — өнеркәсіптік өнімнің құндық және сапалық
параметрлерін ғана қамтымай, сондай-ақ кәсіпорын қызметіндегі инвестиция
мен инновациялық басқаруға, менеджмент деңгейіне тәуелді жан-жақты ұғым.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі — тауарлардың тұтынушы қажеттілігін
жоғары деңгейде қанағаттандыруын және осының арқасында нарықты өз орнын
табуы. Басқа сөзбен айтқанда, бұл тұтынушының талғамына сай келетін және
оның сатылуын қамтамасыз ететін өнімнің қасиеттері.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің сипаттамалары кандай? Оның негізгі
кұрауыштарын атап өтейік:
А. Негізгі құрауышы өнімнің өзімен тікелей байланысты және оның
сапасына көп көңіл аударылады. Көптеген зерттеулер нәтижесінде өнімді сатып
алу туралы қорытынды шешім (30-35%) оның сапалық сипаттамаларымен
байланысты екенін көрсетеді.
В. Екінші құрауышы өнімді сату мен сервисімен байланысты. Тұтынушы
көбіне өнімнің сапасы төмен, бірақ сенімді және қымбат емес сервиспен
(мысалы, авто-мототехника) сатылатын тауарды таңдайды.
С. Үшінші құрауыш бұл тұтынушыга, субъективті фактор ретінде жағымды
немесе жағымсыз әсерін тигізетінің бәрі. Кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін модельдеудің мақсаты бәкелес кәсіпорынның өнімдері арасында
нарықты бөлудің нарықтық механизмін модельдеуге келіп тіреледі. Мұның
негізінде өнімнің бәсекеге кабілеттілігінің қалыптасуының механизмін
көрсетуге болады (сурет 1).
Сурет 1. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің қалыптасуының механизмі
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір фактордардың ықпалымен
калыптасады. Олардың арасындағы негізгілері:
• Баға;
• Сапалық;
• Жаңалық;
• Жарнама;
• Пайдалану сенімділігі;
• Көркемдеу, мэнерлеу;
• Буып-түю, т.б.
Кең мағынады бәсекеге қабілеттілік бұл - күрделі нарықты жағдайдағы
жұмыс философиясы. Ең алдымен ол тұтынушының қажеттілігі білу мен
қанағаттандыру; нарықтың дамуы мен жағдайды түсін бәсекелестердің
мүмкіндіктері мен кимылдарын алдын-ала білуін бағытталған.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін оны басқа кәсіпорынмен
салыстырғанда ғана аныкталады, бұл салыстырмалы көрсеткіш болып табылады.
Ол берілген тауардың басқа тауарынан белгілі бір қажеттілікті
қанағаттандыру дәрежесі бойынша айырмашылығын көрсетеді. Тауардың бәсекеге
кабілеттілігін анықтау үшін белгілі бір қажеттілікке сәйкес келу дәрежесі
бойынша басқа тауарлармен салыстырып қана қоймай, сонымен бірге тұтынышының
тауарға жұмсаган шығыны мен өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін оның әрі
қарай қолданылуы да есептеледі.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік мәселесі қазіргі жағдайдағы әлемде
әмбебаб сипатқа ие болды. Әрбір мемлекеттің тұтынушының экономикалық және
әлеуметтік өмірі оның қаншалықты табысты шешілуіне карай байланысты.
Бәсекеге қабілеттілік - мемлекеттің, өндірушінің өнім шығару мен өткізудің
мүмкіншілігінің жиынтығы десек те болады. Бәсекелік факторының өзі
мәжбүрлік сипатқа ие, нарықтан ығыстыру қорқынышы өндірушілерді өз
тауарлардың бәсекеге қабілеттілігі мен сапа жүйесімен тоқтаусыз шұғылдануға
мәжбүр етеді, ал нарық олардың қызметінің нәтижелерін объективті және қатал
бағалайды. Дамыған бәсекелестік нарықта өнімнің бәсекеге қабілеттілігі оның
коммерциялық табыстың шешуші факторы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілік
тауардың нарық жағдайына, тұтынушының қажеттілігіне тек сапа, техникалық,
экономикалык, эстетикалық сипаттамалары бойынша ғана емес, сонымен бірге
коммерциялық және өткізудің басқа жағдайларына (баға, жеткізу мерзімі,
өткізу жолдары, сервис жарнама) байланысты болатын көп аспектілі түсінік.
Сонымен катар, өнімнің бәсекеге қабіліттіліктің негізгі құрама бөлігі болып
эксплуатация уақытына тұтынушының шығын деңгейі табылады. Басқаша айтқанда
бәсекеге қабілеттілік -нарыктағы табысты анықтайтын тауардың тұтынушылық
және құндылық (бағалық) сипаттамалардың кешені, яғни бәсекелес аналог
тауарлардың алдында берілген тауардың артықшылығы. Тауарлардың артынан
олардың өндірушілері тұрғандықтан, сәйкесінше бәсеке қабілеттілікті
кәсіпорындар, кәсіподақтар, фирмалар, мемлекеттің негізінде айтуға болады.
Нарықтағы әрбір тауар қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандыру көрсеткішіне
тексеру өтеді: әрбір сатып алушы оның жеке қажеттілігін толығымен
қанағаттандыратын тауарды сатып алады, ал барлық сатыпалушылар бәсекелес
тауарларға қарағанда қоғамдық қажеттіліктерге сәйкес келетін тауарды
сатып алады. Сондықтан өнімнің бәсекеге қабілеттілігін (яғни, бәсекелестік
нарықта коммерциялық тиімді өткізудің мүмкіншілігі) бәсекелестердің
тауарларын бір-бірімен салыстыру негізінде ғана анықтауға болады. Басқаша
айтқанда, бәсекеге қабілеттілік нақты бір сату уақытына байланысты
салыстырмалы түсінік. Әрбір сатып алушыда өз қажеттіліктерін
қанағаттандырудың бағалаудың жеке критериі бар болғандыктан, мұнда бәсекеге
қабілеттілік жеке сипатка ие болады. Сондыктан, бәсекеге қабілеттілік
тұтынушы үшін қызуғышылық туғызатын (берілген қажеттіліктерді
қанағаттандыруына кепіл береді) қасиеттермен ғана анықталады. Бұл
қызығушылықтың шегінен шықкан өнімнің барлық қасиеттері бәсекеге
қабілеттілікті бағалағанда белгілі бір жағдайда оған қатысы жок деп
есептеледі. Нормалар, стандарттар мен құқыктардың шамадан тыс асуы
(мемлекеттік талаптардан басқа) өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жаксартып
қана коймай, керісінше оны түсіреді, өйткені ол сатып алушының құндылығын
көбейтпей, бағаның өсуіне әкеледі; сондықтан ол өнім тұтынушыға тиімсіз
болып көрінеді.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің зерттелуі оның өмірлік циклының
фазаларына тығыз байланысты үздіксіз және жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.
Мұның өзі бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерінің төмендеудің бас кезеңін
уакытылы анықтау мен лайықты шешімдерді қабылдау (мысалы, өнімді өндірістен
шығару, оны модернизациялау, нарықтың басқа секторына ауыстыру, т.с.с.)
үшін қажет. Егерде ескі өнім өз бәсекеге қабілеттілік ұстанымын түгелдей
жоймаса, ал кәсіпорын жаңа өнім шығаруды көздесе бұл экономикалық тиімсіз
болады. Сонымен катар, әрбір тауар нарыққа шыққаннан кейін өзінің бәсекеге
қабілеттілік әлеуметін бірте-бірте жұмсай бастайды. Бұл процесті баяулатып,
уақытша ұстап тұруға болады, бірақ оны тоқтату мүмкін емес. Сондыктан, жаңа
өнім ескі өнім бәсекеге қабілеттілігінде маңызды жоғалтулар болған кезде
нарыққа шығаруды қамтамасыз ететін график бойынша болжайды. Яғни жаңа
тауардың бәсекеге қабілеттілігі озық және ұзақ уақыттық болу кажет.
Тауар өндіруші өзінің нақты бәсекелестерін, олардың мүмкіндіктерін,
артықшылықтары мен кемшіліктері ғана емес, сондай-ақ таңдаған нарықтағы
бәсекелестірдің жалпы жағдайын, яғни осы нарықтың бәсекелестік сипатына
байланысты типін, өзінің салалық нарығындағы бәсекелестіктің қозғаушы
күштерін өте жақсы білуі керек. Бұл жағдайда өз бәсекелестерінің іс-
әрекеттері сипатын бағалау жүйесін, оның ішінде олардың іс-әрекеттерінің
құрылымдық талдауын пайдалануға болады (сурет 2).
Бәсекелестіктің салалық деңгейдегі қозғаушы күштерін зерттеу нарықтық
экономика жағдайында барлық деңгейлерде көрініс табатын жалпылама
бәсекелестік механизмінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Мұндай
зерттеу келесідей аспектілерді қамтиды: Салада потенциалды бәсекелестердің,
яғни жаңа тауар өндірушілердің пайда болуы, бағалардың төмендеуі және
(немесе) шығындардың өсуі, тиісінше пайда нормасының түсуіне алып келуі
мүмкін өндірістік қуаттардың артуына әкеліп соқтырады.
Нарыққа жаңа бәсекелестердің енуі барысында белгілі бір тосқауылдар
болуы мүмкін. Олардың негізгілері:
• өндіріс қажеттіліктерінің үнемделуі;
•өнімнің жіктелуі мен сатып алушылардың да сол кезеңдегі шығындары;
• тарату каналдарының салыстырмалы жетіспеушігі;
• саладағы артықшылықтардың болуымен белгіленетін тосқауылдар.
Нарықта әрекет етуші компаниялар арасында бәсекелестіктің қарқандылығы
мынандай факторлармен анықталады:
• бәсекелестердің сан жағынан көп болуы және олардың күштерінің теңдігі;
• саланың салыстырмалы баяу өсуі;
• үстеме шығындар немесе тауарлы-материалдык корлар құны түріндегі тұрақты
шығындардың жоғары деңгейі;
• дифференциацияның жоқтығы (және тиісінше - конверсия шығындары);
• қуаттардың секірмелі өсімі;
• жоғары деңгейге шығу тосқауылдары.
Бәсеке сипаттамалары және оларды анықтайтын факторларды шартты түрде
микродеңгейлі (өнімнің сапасы мен бағасын көрсететін), мезодеңгейлі
(салалардың қолда бар өндірістік қорларын тиімді қолданудың көрсеткіштерін
жақсартатын) және макродеңгейлі (шаруашылық жүйелердің жалпы қалпын,
олардың балансын, инвестициялық климатын, салық тәртібін, тариф кедендік
саясатын және т.б. көрсетеді) болып бөлінеді.
Сурет 2. Нарықтағы бәсекелестер іс-әрекетінің күрылымдык талдауы
Келтірілген бәсеке сайыстың және бәсекелесу қабілетінің факторлары мен
сипаттамаларының субъектілерінің құрамы осы күрделі дәреженің
элементтерінің құрамын сипаттауға және олардың байланысын шығаруға
мүмкіндік береді. Бұл оның талдауына қажетті тиімді тәсілдер шығаруға,
қолда бар қорларды алуға қосымша мүмкіндіктер ашуға және сүт өнімі
кәсіпорындары үшін әр деңгейдегі бәсекеге қабілеттілікті жоғарлатудың
стратегиялық бағытын анықтауға көмек көрсетеді.
Экономикалық әдебиетте бәсекені оның әдістері бойынша бағалық (баға
негізіндегі бәсеке) жэне бағадан тыс бәсеке (тұтынушылық құнның сапасы
негізіндегі бәсеке) бөлуге болады. Қазіргі әлемде бағалық бәсеке бағадан
тыс әдістердің бәсеке сайысына қарай мәнсіз болып келеді. Бұл қазіргі
нарықта бағалар кақтығысы жоқ дегенді білдірмейді, олар бар, бірақ
соншалықты анық емес. Бағадан тыс бәсеке алдыңғы қатарлы бәсекелестерге
қарағанда тауардың тұтынушылық құнын арттырады. Бағадан тыс әдістердің
санына фирманы басқарудың бүкіл маркетингтік әдістері жатады. Олардың
негізгілері: тауардың жаңартылуы, сапа, жарнама, халықаралық стандарттарға
сәйкес келу, т.с.с.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің жоғарылауы, оның жақсаруы
көбінде іске асырылатын өнімнің сапасы мен өндірістің ұйымдастырушылық-
техникалық деңгейіне тәуелді.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың бірнеше әдістері бар (оны
біз 1.2 бөлімінде толык қарастырамыз). Бірақ барлығының да бір ортақ
кемшілігі бар, онда тұтынышыны қызықтыратын өнім бағасы мен сапаның
қатынасы ескерілмейді, тек тауардың басқа қасиеттерінің жиынтығы ретінде
анықталады. Осылайша, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі біз оның өнімнің
бағасы пайдалы тиімділікке қатынасындағы салыстырмалы баға деп анықтаймыз.
Әрбір нарықтың өзіндік бір ерекшеліктері бар. Баға өткізу кезіндегі
ұсынысты анықтау керек, ал жаңа өнім ұсынысы бағамен ынталандыруы кажет.
Осылай, егер баға тек өнімді өткізу кұралы ғана болса, бәсекеге
қабілетті сапа нарық дамуының жалғыз факторы - тек өнімнің белгілі бір
көрсеткіштері ғана емес, сонымен бірге ақырғы тұтынушыға бағытталған
шаралар кешені. Бәсекеге қабілетті сапа зерттелуі перспективті нарықты
бөлшектеп зерттеуінен басталады:
• жаңа өнімге талаптарды дайындау;
• сапалы шикізат жабдыктаушылады таңдау және күшейтілген бақылау;
• өндірістің барлық кезеңдері мен аралық бақылауды регламенттеу.
Ақырғы өнімнің шығу кезеңінде ол барлық белгілі бір сипаттамаларға (яғни,
бағалық ниша мен нарыққа шығудағы бастапқы баға, оның мақсатты сегменті
анықталады және сонымен сәйкес өндірілетін көрсеткіштер мен қасиеттер)
сәйкес келу керек. Бәсекеге қабілетті сапаның ажырамас бөлігі сервистік
қызмет көрсету деңгейі болып табылады. Өнімнің нарықта өмір сүруі үшін
соңғы мәселе өте маңызды болып келеді және ол нарықтық жағдайлардың
өзгеруіне тез және нақты жауап беруі тиіс.
Өнімді нарыққа шығару — өте жауапты кезең. Жаңа өнім үшін жаңадан
өткізу нарығын құру керек. Жаңа өнімнің бәсеке қабілеттілігіне немесе
нарықта өнімнің өтуіне әсер ететін факторларды карастырайық. Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігінің жоғары көрсеткіші кезінде табысты өтуі тек
өнімнің жаңалық дәрежесі мен оған тұтынушының қызығушылығы ғана емес,
сонымен бірге бағалық стратегияға да байланысты. Әдетте, өнімнің
модификациясы сату көлемін жаңалыққа карағанда тезірек ұлғайтады, өйткені
тұтынушы берілген өнім туралы біледі. Модификацияланған өнімнің бағасы бұл
этапта модификацияланбаған өнімнің баға деңгейіне карағанда сәл жоғары
болуы мүмкін. Жаңалык өнімнің бағасы бірінші этапта аналог бағалық нишаның
жоғарғы шегімен анықталады және жақсы жарнамалық, ақпараттық пен сервистік
сүйеуден кейін бәсекеге қабілеттілік деңгейіне сәйкесінше жоғарылауы
мүмкін.
Тауардың өмірлік циклының өсу этапында ғана өндіріс, маркетинг
шығындары айтып, білінетін табыс алуға болады.
Бөлімді аяқтай отырып, айта кететін жайт, бәсекелік күресте нарықты
дұрыс және уақытылы бағалай алатын өндіруші ғана ұтады.
2. Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін бағалаудың эдістемелік
негіздері
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі өнімнің бәсеке қабілеттілігімен
тікелей байланысты. Өнімнің бәсеке қабілеттілігін бағалау келесі
жүйелілікпен асады:
1. нарықты талдау — потенциалды сатып алушылар мен бәсекелестердің
қажеттіліктерін зерттеу;
2. тауарға нарыктық талаптарды қалыптастыру және оны бағалық
көрсеткіштер құрылымында көрсету;
3. салыстыру көрсеткіштер базасын таңдау;
4. бағалық класс моделінің түрін таңдау;
5. тауарды бәсеке қабілеттіліктің жеке және интегралды көрсеткіштер
бойынша бағалау;
6. бәсеке қабілеттілік туралы қорытынды жасау және оның өндіріс пен
сатып алу мақсаттылығы туралы шешім қабылдау.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау тұрғысынан нарықты зерттеудің
нәтижесі тауардағы қажеттілікттердің әрекеттестік динамикасы мен жағдайы
туралы ақпаратты жинау болып табылады. Әрбір қажеттілік сатып алушы нарықта
тауарға талаптар түрінде мәлімдеме жасайтын белгілі бір параметрлер
жиынтығымен сипатталады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату жолдарын жобалау оның нақты
және уақытылы бағалауына тікелей байланысты. Өнімнің бәсекеге түсу
қабілеттілігі талданатын өнімнің параметрлерін салыстыру базасының
параметрлерімен салыстыру арқылы бағаланады. Салыстыру базасының орнына
әдетте нарықтағы ұқсас тауар немесе тұтынушының қажеттілігі алынады. Ал
ұқсас тауар ретінде сатылу көлемі максималды және болашағы жарқын тауар
алынады. Егер өнімнің параметрлерінің физикалық өлшемі боласа, онда оған
балмен бағалау әдістері қолданылады.
Бәсекеге кабілеттілікті бағалаудың негізгі критерийлері:
• өнімнің жаңалық дәрежесі;
• өндірілу сапасы;
• өнім туралы ақпаратты тарату үшін материалдық базасының болуы;
• өткізуді ынталандыру бойынша шаралар; өткізу динамикасы;
• өнімнің нарықтық талаптарына ыңғайлану мүмкіндігі;
• қаржылық жағдайы.
Сонымен бірге, бәсекеге қабілеттілікті салыстырмалы құн мен
салыстырмалы пайда бағалық көрсеткіштері бойынша карастыруға болады. Егер
өнімнің бәсекеге қабілеттілігін баға бойынша бағалайтын болсақ, өнімнің
бағасы, сапасы мен дизайны ұқсас тауардан кем түспесе, онда өнім бәсекеге
қабілетті болып саналады. Ал егер өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
салыстырмалы қүн бойынша бағалайтын болсақ, онда салыстырылатын
мемлекеттерде өңдеуші өнеркәсіптегі еңбек бірлігінің салыстырмалы құны бір
валютада есептелінеді. Бәсекеге қабілеттілікті пайдалылық бойынша
бағалағанда, кәсіпорынның пайдалылығы жоғары болған сайын оның өнімінің
бәсекеге қабілеттілігі де жоғары болады.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістері келесідей:
Біз бәсекеге қабілеттілікті талданатын өнім мен салыстыру базасының
техникалық, экономикалық және басқа параметрлер бойынша салыстыру арқылы
бағаланатынын айтқанбыз.
Бағалау екі әдіспен жүргізіледі:
- дифференциалданған;
- комплексті.
Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың дифференциалданған әдісі талданатын
өнім мен салыстыру базасының параметрлерін қолданып салыстыруына
негізделген.
а) Егер бағалау базасы ретінде қажеттілік алынатын болса, онда
бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші мына формула арқылы есептелінеді:
Q1 = РiРіо* 100% (і= 1,2,3. ..,n)
(1)
Мұндағы, Qі - і-параметрі бойынша бәсекеге қабілеттіліктің жеке
параметрлік көрсеткіші;
Рі - талданатын өнім үшін і-параметрдің мөлшері;
Ріо - қажеттілік толығымен қанағаттандырылғандағы і-параметрдің
мөлшері;
n - бағалау параметрлерінің саны,
Нормативті параметрлер бойынша бағалау кезінде жеке көрсеткіш 1 немесе
0 мәнін қабылдауы мүмкін. Егер талданатын өнім міндетті норма мен
стандартка сай келсе, онда көрсеткіш 1-ге тең; егер сай келмесе, көрсеткіш
0-ге тең болады.
Техникалық және экономикалық параметрлер бойынша бағалау кезінде жеке
көрсеткіш 1-ден үлкен немесе 1-ге тең болуы мүмкін.
б) Егер бағалау базасы ретінде үлгі алынатын болса, онда бәсекеге
қабілеттілік көрсеткіші мына формула арқылы есептелінеді:
QІ = РІРіо* 100% (і= 1,2,3,...,n)
(2)
QІ = РіоРо* 100%
(3)
Мүндағы, Qі - і-нші техникалық параметр бойынша бәсекеге
қабілеттіліктің жеке параметрлік көрсеткіші;
Рі - талданатын өнім үшін і-параметрдің мөлшері;
Ріо - үлгі ретінде алынған өнім үшін і-параметрдің мөлшері;
n - бағалау параметрлердің саны.
Бағалау нәтижелерін талдау:
Бұл 2 формуладан жеке көрсеткіштің өсіміне бәсекеге қабілеттіліктің
жоғарылауы сәйкес келетін формула алынады. (Мысалы, өнімділікті бағалау
үшін — формула (1), ал отынның шекті шығынын бағалау үшін — формула (2)
Егер өнімнің техникалық параметрлерінің физикалық өлшемі болмаса
(мысалы, ыңғайлылық, сыртқы келбет, модаға сәйкес келуі, т.б.), онда балмен
бағалау экспертті әдістер колданылады.
Дифференциалдық әдіс талданатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін немесе
ұқсас өніммен салыстырғандағы кемшіліктерді аныктауға мүмкіндік береді. Ол
өнімнің өмірлік циклдің барлық этаптарында, әсіресе оны болжамдық үлгімен
салыстырғанда қолданылады. Бірақ та ол тауардың әрбір салмақтылық
параметрлерін таңдаған кездегі тұтынушының қажеттілігіне әсерін ескермейді.
Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың комплексті әдісі. Бұл әдіс
комплексті (топтық, жалпы және интегралды) көрсеткіштерді пайдалануына және
талданатын өнім мен үлгінің шекті тиімді әсерлерді салыстыруына
негізделген.
Нормативті параметрлер бойынша топтық көрсеткіш келесі формула арқылы
есептелінеді:
Інп = Qһіn i=1 (4)
Мұндағы, Інп - нормативтік параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің
топтық көрсеткіші;
Qһі - і-нші нормативтік параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің жеке
көрсеткіші;
n - бағалауға қатысатын нормативті параметрлердің саны.
Нәтижелерді талдау:
Егер де жеке көрсеткіштердің бірі 0-ге тең болса (яғни, өнім қандай да
болмасын параметрлер бойынша керекті нормаларға сәйкес келмейді), онда
топтық көрсеткіш те 0-ге тең болады. Бұл берілген тауар қарастырылып жатқан
нарықта бәсекеге қабілетсіз екенін білдіреді.
Техникалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш мына формула арқылы
есептелінеді:
Ітп = Qi* Аіn і=1,
(5)
Мұндағы, Ітп - техникалық параметр бойынша бәсекеге қабілеттіліктің
топтық көрсеткіші;
Аі - қажеттілікті сипаттайтын n техникалық параметрлер ішінен і-нші
параметрдің салмағы;
n - бағалауға қатысатын нормативті параметрлердің саны.
Нәтижелерді талдау:
а) Ітп топтық көрсеткіші берілген өнімнің техникалық параметрлер
бойынша кажеттілікке сәйкес келетін дәрежені көрсетеді. Ол неғұрлым жоғары
болған сайын, соғұрлым тұтынушының қажеттілігі толығырак
қанағаттандырылады.
б) Әрбір техникалык параметрдің салмақтығын анықтау үшін үлгі,
семинар, тұтынушының сұранысы, нарықтық зерттеулерге негізделген эксперттік
бағалау негіз болады.
в) Нарықтық зерттеулер өткізген кезде пайда болатын қиындық жағдайда,
сонымен қатар техникалық параметрлерден бағдарлық бағалауды өткізу және
есептеулерді оңайлату мақсатында салмақтық топ немесе комплексті
параметрлер — одан әрі салыстыруда қолданатын тиімді әсер қолданылады.
Экономикалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш өнімді сатып алуға
және тұтынуға (эксплуатация) тұтынушының толық шығындарын анықтау негізінде
есептелінеді:
3 = Зс + Сі т і=і
(6)
Мұндағы, 3 - өнім сатып алуға және тұтынуға (эксплуатация) кететін
тұтынушының толык шығындары;
Зс - өнімді сатып алуға кеткен бір жолғы шығындар;
Сі - і-нші жүмыс істеген жылына қатысты өнімнің эксплуатациясына кеткен
орташа жиынтық шығындары;
Т - жүмыс уақыты;
і - рет бойынша жыл.
Мұнда,
Сі = Scj n j=1
(7)
Сj – j -нші бап бойынша эксплуатациялық шығын;
n - эксплуатациялық шығындардың баптардың саны.
Егер өнім эксплуатациядан кейін сатылатын болса, онда толық шығындар ол
үшін табыс шамасына азаюы керек (берілген бап үшін көрсеткіш формулаға
минус таңбасымен еңгізіледі).
Экономикалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш мына формула арқылы
есептеледі:
Іип = 3Зо (8)
Іип - экономикалық параметр бойынша топтық көрсеткіш; 3, Зо -
бағаланатын сәйкесінше өнім мен үлгі үшін тұтынушының толық шығындары.
Бәсекеге қабілеттіліктің интегралды көрсеткішінің формуласы:
К = Інп * Ітп Іэп (9)
К - үлгі өнімге қатысты талданатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің
интегралдық көрсеткіші.
Нәтижелерді талдау:
К - өнімді сатып алу мен тұтынуға кеткен тұтынушының бірлік шығынына
шакқандағы тұтынушылық тиімділігіндегі салыстырылатын өнімдер арасындағы
айырмасын көрсетеді. Егер К1 болса, онда қарастырылатын тауардың бәсекеге
қабілеттілігі үлгі тауарға қарағанда төмен; ал егер К1 болса, онда
қарастырылатын тауардың бәсекеге қабілеттілігі үлгі тауарға қарағанда
жоғары; егер екі тауардың бәсекеге қабілеттілігі бірдей болса, онда К=1.
Егер талдау бірнеше үлгі бойынша жүргізілсе, онда таңдалған аналогтар
бойынша өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші әрбір
бөлек үлгі бойынша орта салмақты көрсеткіш қосындысы ретінде есептелінеді:
Кср = Зкі * Rі n i=1 (10)
Мұндағы, Кср - үлгі топтарға қатысты бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші;
Кі - і-нші үлгіге қатысты бәсекеге қабілеттілік көрсеткіші;
Rі - аналогтар тобындағы і-нші үлгінің салмақтығы;
n - аналогтар саны.
Бағалаудың аралас әдісі дифференциалдық әдіс пен комплексті әдістің
қосындысы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың аралас әдісі
кезінде жартысы дифференциалдық әдіспен есептелген параметрлер жартысы
комплексті әдіспен есептелген параметрлер қолданылады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің бағалануын көрсеткіштердің
келесі топтарының негізінде іске асыру ұсынылған: өнімнің бәсекеге
қабілеттілігі; кэсіпорын өндірісінің жетік ұйымдастырушылық-техникалығы
өзіне екі жалпыландыру көрсеткіштерін косады:өндірістің техникалық деңгейін
(Ктд) және өндірістің ұйымдастырушылык деңгейін (Кұд).
Олар жекелік көрсеткіштердің функциясы ретінде анықталады
(xi ..., xn
Кұд,Ктд = f1(хi ...,хn), (11)
Әр фактор (меншікті көрсеткіш) былай табылады:
Хі = ПфіПні (12)
Мұндағы Пфі - і-нші факторының деректік мәні, өндірістің
ұйымдастырушылық-техникалық деңгейі жалпыландыру көрсеткішіне әсер етеді;
Пні - қағидалық немесе жоспарлықта дәл солай.
Жалпыландыру көрсеткішін келесі формулалар бойынша табамыз:
Кұд, Ктд = аі * хi + ... + аn * хn (13)
Мұндағы Атд жэне Аұд - өндірістің техникалық деңгейінің көрсеткіші және
ұйымдастырушылық деңгейінің көрсеткішінің салмақтандыру коэффициенттері.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің бағалауының бірнеше әдістемесін жиі
қолданылады. Оларға жататындар: матрицалық әдіс; негізгі тәсіл ретінде
кәсіпорын тауарының бағалануын қолданылатын әдіс; бәсеке тиімділігі
теориясында негізделген әдіс.
Матрицалық әдіс негізінде координаттар жүйесінің қағидасы бойынша
жасалынған матрица талдауы жатыр. Мұндай әдістерге келесі матрицалар: ВСG,
Мак-Кинзи, Хоуфер, ADL, И.Ансофф, Д.Абель бойынша стратегиялардың өрісі
жатады.
Екінші әдіс тауардың бәсекеге қабілеттілігінің параметрлерінің
анықтамасы (бағалық және бағадан тыс) және оның бәсекеге қабілеті
деңгейінің интегралды көрсеткішінің есептеуінде негізделген.
Тиімді бәсеке теориясы өндірістің ұйымдастырушылық-техникалық деңгей
көрсеткіштерінде көрсетілген өнеркәсіптік кәсіпорындардың шаруашылық
қызметінің ең маңызды бағаларын қамтиды. Оларға кәсіпорынның өндірістік
қызметінің тиімділік көрсеткіштерін, оның каржылык жағдайының
көрсеткіштерін, тауарды өткізудің ұйымдасқан тиімділік критерийлері мен
тауардың бәсекеге қабілеттілігін жатқызуға болады.
Тауар сапасының теориялық мәні — тұтынушылардың тауарға деген сұранысын
қанағаттандырудың түрлі критерийлерін шығару, яғни сапа фирманың бәсекеге
қабілеттілігінің кепілдемесі болып табылады.
Әлуетті сатып алушылардың қажеттілігін білу негізінде параметрлердің
номенклатурасы анықталады, оларды өндіруші нарықта өнімді бағалау үшін
пайдаланылады.
Егер салыстыру үшін базаны анықтау мүмкін болмаса үлгі арқылы бәсекеге
қабілетінің бағаларының жарнама әдісі қолданыла алады, әсіресе нарықта оның
үйлестігі болса және белгілі жеңгейлі өнім бағаланса. Үлгі-тауар
қажеттілікті модельдейді және оның параметрлерін бағалауға ұсынылған
параметрлермен салыстыруға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, бәсекеге қабілеттілігі талданатын өнімнің тұтынушыға
қажетті параметрлермен салыстыру аркылы бағаланады. Салыстырылатын
параметрлер өлшеудің бірдей шамаларымен көрсетіледі. Салыстыру техникалық
жэне экономикалық параметрлердің топтары бойынша іске асырылады.
1.3 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
Бәсекеге қабілеттілікті анықтайтын барлық факторларды мына топтарға
бөліп көрсетуге болады:
• Өнім және қызмет сапасы;
• Өнім және қызмет бағасы;
• Персоналдың квалификациялық деңгейі;
• Өндірістің технологиялық деңгейі;
• Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі;
• Нарықтың қаныққандығы, сұраныс және ұсыныс. Енді бұл факторларды ашып
талдайық.
Өнім сапасы. Сапа - өнімнің ең маңызды сипаттамасы. өнім белгілі бір
сапаға ие болғаннан кейін ғана аналогтар қатарында лайықты оры алуы мүмкін.
Сапаның түсінігіне мыналар кіреді: ұзак уақыт бойы қолдану, сенімділік,
нақтылық, қолданудағы қарапайымдылығы, сонымен қатар ақаулардың болмауы.
Бірақ әрбір өнімге сапаның аталған қасиеттер сай келе бермеуі мүмкін.
Мысалы, бір рет қолда-натын стақаннан ұзақ уақыт қолдануын талап ете
алмаймыз. Сондықтан, сапаның стандарттарға сәйкес келу деген маңызды
көрсеткіші бар. Бұдан басқа өнім тұтынушылардың мына қажеттіліктерін
қанағаттандыруы тиіс:
• Физикалық;
• Техникалық;
• Сенімділік;
• Эксплуатациялық;
• Эстетикалық;
• Қауіпсіздік;
• Экологиялык;
• Шығынды (эксплуатациямен байланысты шығындар), т.б.
Өнімнің бөсекеге қабілеттіліктің бұл факторлардың маңыздылығын түсініп,
біз оны кейінрек толығырақ қарастырамыз.
Өнімнің бағасы. Баға — өнімнің құндық ақшалай сипаттамасы болып
табылатын экономикалык категория. Ол өнім өндірісіне кеткен жұмыс уақытының
жанама өлшемі. Өнім бағасын анықтайтын факторлар:
1.өндіріс жалпы шығыны;
2. қоғамдық еңбек шығыны;
3. өнім саны;
4. өнім қызметі мен қасиеті;
5. персоналдың квалификациясы;
6. өндірістің технологиялық деңгейі;
7. Мемлекеттің салық туралы заңы;
8. Өнімді тасымалдау және сақтаумен байланысты шығындар;
9. Өнімді өткізу үшін ғимараттар арендасымен байланысты шығындар;
10. Өнімнің орамы;
11. Фирманың танымалдылығы;
12. Сервистік және кепілдік қызмет көрсетуінің деңгейі;
13. Фирманың маркетингтік қызметі;
14. Өнімге сұраныс пен ұсыныс;
15. Фирманың сФеникс нанық баға стратегиясы.
Кәсіпорынның баға саясатын жетілдіру бағыты нақты өндіріс орындарының
тиімділігі нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін. Оның себебі де бар, өйткені
нарықтық баға бәсекесі кезінде қандай да бір өнімнің құнын төмендету (ең
төмен мөлшерде табыс таба отырып) үшін кәсіпорын өзі шығаратын басқа да
өнім түрлерінен немесе қызметтерден тұрақты табыс алуы қажет. Онсыз баға
бәсекесінде нәтижелі күресу мүмкін емес. Жалпы баға саясатының қалыптасу
реті мен оған әсер ететін факторлардың сипатын сурет-3 көруге болады.
Сурет 3. Кәсіпорынның баға саясатын қалыптастыру
Баға қалыптасу стратегиясын таңдағанда белгілі бір өнім үшін қандай
мақсат қойылатынын анықтау керек. Негізінде келесі мақсаттар қойылады:
• Фирманың өміршеңдігін қамтамасыз ету, мысалы, қатал бәсекелестік кезінде;
• Ағымдағы пайданы максимилизациялау;
• Көрсеткіштік үлесі бойынша нарықты жаулап алу;
• Өнім сапасының көрсеткіштері бойынша жаулап алу, яғни белгілі бір өнімнің
имиджін қалыптастыру. Бұл жағдайда баға жоғары болады.
Бағаның өзгеруі факторлар эсер ететін уақыттың ұзақтығына қарай үш кезеңге
бөлінеді:
• Баға қозғалысының ұзак мерзімдік тенденциясы ғылыми-техникалық
жетістіктердің, мемлекеттік және монополиялык саясаттың, табиғи
құбылыстардың әсері нәтижесінде тауардың және ақша құнының өзгеруін
көрсетеді;
• Орта мерзімдік циклдік бағаның ауытқуы сұраныс пен ұсыныстың салыстырмалы
қалпының түрлі кезең циклдары бойынша өзгеруі нәтижесінде пайда болады;
• Қыска мерзімдік бағаның өзгеруі әр түрлі маусымдық және кездейсоқ
факторлардың әсерінен туындайды.
Ішкі нарықтағы бағаларға ақшаның сатып алу қабілетінің өзгеруі, ал
сыртқы сауда бағаларына ұлттық ақшаның валюталық курсының өзгеруі әсер
етеді.
Бағаның түрлері:
1.Көтерме баға – кәсіпорын үлкен мөлшерде басқа кәсіпорындарға, сауда
ұйымдарына өткізеді;
2. Контракты баға сатушылар мен сатып алушылар арасында келіссөздер
барысында тағайындалатын баға;
3. Дайындау бағасы - ауылшаруашылық өнімдерін сатып алу;
4. Бөлшек сауда бағасы - тұрғындарға сату бағасы;
5.Өзгермелі баға дайындалатын бұымдарға сауда мәмілесінде ұзақ уақыт
белгіленетін баға, осы бұйымдарды дайындау үшін қажетті уақыт ішінде
өндіріс шығынының өзгеруін есепке алуға мүмкіндік беретін өзгермелі
принципке негізделген.
Практикада қолданылатын баға стратегиялары:
1.Жоғары баға стратегиясы. Алғашқы өндіріс шығындары жоғары болады, одан
кейін ол төмендейді. Бұған жаңа тауарлар жатады. Сапасы жоғары тауарлардың
бағасы да жоғары болады.
2.Төменгі баға стратегиясы немесе нарыққа өту стратегиясы. Бұл сұранысты
ынталандыру мақсатында жүзеге асады.
3.Сараланған баға стратегиясы сатып алушылармен жұмыс істеу, яғни
кәсіпорынға деген ынтасынарттыру үшін оларға тауар жеңілдетілген бағамен
сатылады.
4. Икемді баға стратегиясы. Бағалар сатып алушылардың мүмкіндіктеріне қарай
белгіленеді.
5. Тұрақты, стандартты, өзгермейтін баға стратегиясы.
6. Дөңгелексіз баға стратегиясы, яғни сатып алушы 100 теңгенің тауарын 99
теңгеге сатып алады.
7. Жаппай көтере сатып алу стратегиясы, яғни көтерме баға.
Баға бәсекесінің пайда болуы және оның әрекет етуі мынадан байқалады:
1.Бір түрлі немесе ұқсас тауарды ең төменгі бағада сату мен басқа да тауар
сатушыларды нарықтан ығыстырып шығаруға және соның есебінен өзіне бул
салада ыңғайлы жағдай туғызуға бағытталға бәсеке.
2.Тауар алушының ұсынылған тауарға деген қажеті қанағаттандырмау салдарынан
тартатын шығынын салыстыр арқылы тауар бағасын көтеру бәсекесі.
3.Тауар алушы мен сатушының, бірінің арзан алуға, екіншісінің қымбат сатуға
ынталылығы аралығындағы бәсеке. Нәтиже екеуінің қайсысының жеңіп шығатынына
байланысты болады.
4.Тауар алушылардың бірыңғай қажеттерін қанағаттандыратын субститут - тауар
өндіретін бәсекелес салалардың үлгісі ретінде пайда болатын салааралық
бәсеке.
Персоналдың квалификациялық деңгейі. Квалификациялык жұмысшылардың бар
болуы минималды шығындармен жоғарғы сапалы өнімді шығаруға мүмкіндік
береді. Өнімнің ұлғаймалы катары жоғары квалификациялық персоналсыз
өндірілуі мүмкін емес. Сонымен бірге, жоғары квалификациялық менеджмент те
соңғы рольді атқармайды. Өйткені, жақсы білікті жүмысшылар бар болғанымен
жоғары даярланған технологтар мен инженерлерсіз бәсекеге қабілетті өнім
қалыптастыру өте қиын, сонымен катар, тәжірибелі маркетологтардың алдын-ала
есебінсіз өнімнің өткізілуі қиынға соғады.
Өндірістің технологиялық деңгейі. Квалификациялық персоналдың
деңгейімен бірге өндірістің технологиялық деңгей төмен шығынды және қысқа
уақытта жоғары сапалы өнім өндіруіне мүмкіндік береді. Осыған орай, өнімнің
өзіндік құнын төмендетіп, сапалы өнім шығаруға болады. Технологиялық
өндірісті үнемі алдыңғы қатарлы технологиямен қайта каруландыру жағдайында
көп өнім шығару мүмкін емес, бұл жағдайда қаржыландырудың қол жетерлігі
маңызды болып келеді.
Қаржыландыру көздерінің қол жетерлігі. Негізінде қаржыландырудың 2 түрі
бар:
• Несиелік;
•Құнды қағаздарды орналастыру (биржада акцияларды шығару және
котировкалау).
Кәсіпорынның акционерлік капиталы арқылы қаржыландыруды қамтамасыз ету
ең дұрысы болып келеді. Бірақ, кәсіпорын басшыларымен акцияларды шығару мен
орналастыруына шешім қабылдауына бірнеше мәселелер қиындық туғызады.
Біріншіден, кәсіпорын басшылары кәсіпорын капиталында улкен үлеске ие
болып, акционерлік меншікпен қолдана алады. Бұл жағдайда акцияларды
орналастыру арқылы кәсіпорынды қаржыландырғанда менеджмент пен инвестордың
қызығушылыктары дауға әкелуі мүмкін. Екіншіден, бүл әдістен бас тарту
себебі, бұл кәсіпорын менеджменті өз қызметтерін дүрыс атқармауы жағдайында
жаңа акционер басқарушылардың ауыстырылуын талап ете алады. Үшіншіден,
акцияларды орналастыру шешімін кабылдаудағы кедергі инвестор каржылық
есебінің толық мөлдірлілігін талап етеді. Мұндағы қиыншылық басшылар
табысты салық салудан жасырып, шынайы есепті инвесторға көрсете
алмайтындығы.
Акцияларды орналастыру жолымен капиталды тарту талай жігер, уакыт пен
ақшаны кажет ететіні сөзсіз.
Нарықтың қаныққындығы, сұраныс пен ұсыныс. Нарықтағы өнімнің бәсекеге
қабілеттілігі мен кәсіпорынның тиімді қызметінің негізгі мәселелердің бірі
— сұраныс пен ұсыныстың қатынасы.оны толығырақ қарастырайык.
Тұтынушының қажеттілігі көптеген факторларға тәуелді. Тұтынушының
қажеттілігін біліп тану білікті маркетологтардың жұмысы екенін ескертіп
кетейік. Басқаша айтқанда, тұтынушының қажеттілігі - бұл белгілі бір тауар
үшін төлейтін ақшаның даярлығы. Нарықтағы сұраныс берілген тауарды сатып
алушылардың саны, сонымен бірге кажеттілік пен табысқа байланысты.
Кәсіпорын бірінші факторға әсер ете алады, ал өнімді өткізу бойынша шаралар
(мысалы, жарнама) арқылы ол тұтынушының қажеттілігін ауыстыруы мүмкін.
Мысалы, қазір көптеген видеомагнитофондар ОУО ойнатқыштарына ауыстырылып
жатыр. Бұл қажеттіліктердің дамуының ғана емес, сонымен бірге тауарды
прогресс стандартына, мәртебеге байланысты жарнамалық шаралардың нәтижесі.
Сонымен, сұраныс жоғарыда аталған үш факторларға тәуелді.
Бәсекеге қабілеттілік - Қазақстанның әлемдік экономика мен
қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Және мұның қажетті шарты -Қазақстан
тауарлары мен қызметтерінің озық халықаралық стандарттардың сапалық
деңгейіне шығуы, деп айтқан Қазақстан Республикасының Президенті өзінің
халқына жолдауында осы жылы.
Нарықтық жағдайда егер кәсіпорын өз өнімнің немесе қызметтің бәсеке
қабілеттілігін қамтамасыз ете алмаса, онда бұл кәсіпорынды ешқандай
инвестициялар құтқара алмайды. Бәсеке қабілеттіліктің негізі сапа болып
табылады. Бәсеке қабілеттіліктің құрамына сападан басқа баға, жеткізу
уақыты, кепілдік, сервистік қызмет көрсету және тағы басқа көрсеткіштер
кіргенімен сатып алушылар мен тапсырыс берушілер өнімді таңдағанда сапаны
басқа қасиеттерден жоғары бағалайды.
Бәсекеге қабілетті өнім кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз
етеді, ал мұның өзі экономиканың жалпы дамуына оң әсерін тигізеді. Кейбір
өндірушілер үшін өнім сапасы жеке мәселе ғана емес. Ол біртіндеп халықтың
өмірінің жалпыұлттық сапа мәселесіне айналып келеді. Мұны сапа саласында
жетекші болып табылатын соғыстан кейінгі уақытта Жапония экономикасының
даму мысалында көруге болады.
Өнімнің сапасы — бұл белгілі мұқтаждықты қанағаттандыруға үлкен себепші
болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі мен кәсіпорынның маңызды
көрсеткіштерінің бірі болып саналады. Өнімнің сапалығы тек техникалық,
тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең маңызды экономикалық санаты болып
табылады. Экономикалық санаты ретінде ол тұтыну құнына тығыз байланысты.
Егер де тұтыну құны — бұл жалпы алғанда тауардың пайдалылығы болса, ал
өнімнің сапалылығы — бұл оны пайдаланудағы нақтылы жағдайда тұтыну кұнының
деңгейінің көрінуі.
Өнімнің сапасы — өндіріс тиімділігінің жогарлауының, кәсіпорынның
бәсеке қабілетінің, елдің өмірлік деңгейінің өсуінің маңызды факторы,
көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілуінің амалы. Сонымен қатар, ол
қоғамдық еңбектің өнімділігінің өсуіне, қор қайтымына, материалдық
ресурстардың үнемделуіне ықпалын тигізеді.
Сапа қасиеттерінің бірнеше көрсеткіштері бар:
Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасының талғамы мыналар есебімен
негізделеді:
• өнімнің тағайындауы және қолдану шарттары;
• тұтынушылардың талаптарын талдау;
• сапа көрсеткіштерінің негізгі талаптары;
• сипатталатын қасиеттердің құрамы мен кұрылымы;
• өнім сапасын басқару мәселелері.
Сипатталатын қасиеттердің құрылымы мен құрамын анықтаудың негізгі
бағыттары өнімнің сапа деңгейін бағалауда қолданылатын көрсеткіштер
классификациясын көрсетеді. Сипатталатын қасиеттер бойынша олар:
• жеке ;
• комплексті (топтық, жалпы, интегралды).
Өлшем бірліктері:
• натуралды (килограмм, метр, литр)
• құндық бірлікте.
Сапа деңгейін бағалау бойынша:
• базалық;
• қатысты көрсеткіштер.
Анықтау сатысы бойынша:
• болжанатын;
• жобаланатын
• өндірістік;
• эксплуатациялық көрсеткіштер.
Сипатталатын қасиеттер бойынша келесі көрсеткіштер топтары қолданылады:
• тағайындау;
• сенімділік;
• технологиялық;
• стандарттау және сәйкестендіру;
• экономикалық
• эргономикалық;
• эстетикалық;
• тасымалдау;
• патенттік-құқықтық;
• экологиялық; қауіпсіздік.
Тағайындау көрсеткіштері өнімді белгілі бір бағыт бойынша қолданудан
алынған экономикалық пайдалы тиімділікті көрсетеді. Өндірістік-техникалық
өнімдер үшін негізгі көрсеткіш ретінде өнімділік көрсеткіші алынады. Ол
бағаланатын өнімнің көмегі арқылы шығарылатын өнімнің жалпы көлемін
анықтауға қажет.
Сенімділік көрсеткіштері өнімдердің төзімділігін, ұзақ уақыт сақталуын,
жөндеуге жарамдылығын көрсетеді.
Технологиялық көрсеткіштер өнімдерді шығарудағы және жөндеудегі еңбек
өнімділігін арттырудың конструкторлық-технологиялық шешімдердің тиімділігін
көрсетеді. Бұл көрсеткіштер арқылы жаппай өнім шығаруға, өндірісті
технологиялық дайындау, өнімді шығару және сату барысында материалдар мен
еңбек құралдарын, уақытты тиімді пайдалануға жағдай жасайды.
Технологиялық көрсеткіштеріне жатады:
• өнім дайындаудың салыстырмалы еңбек сыйымдылығы;
• өнім дайындаудың салыстырмалы материал сыйымдылығы;
• материалды қолданудың коэффициенті;
•өнім дайындаудың салыстырмалы энергия сыйымдылығы, т.б. Стандарттау және
сәйкестендіру көрсеткіштері шығарылған өнімдердің стандартталған және
сәйкестендірілген бөліктерінен тұрады.
Экономикалық көрсеткіштер сатып алушының сатып алуға немесе
эксплуатацияға кеткен толық шығындарды сипаттайды және тұтыну баға
элементтерін ұсынады. Жалпы түрде тұтыну бағасы келесі элементтерді
құрайды:
• тауар бағасы;
• қолдану орнына дейін тауардың транспорттауына кеткен шығын;
• орнату, монтаждау құны;
• қызмет көрсетуші персалды оқытып үйрету;
• электроэнергия, отын шығындары;
• қызмет көрсетуші персоналдың еңбекақысы;
• салықтар;
• алдын-ала көзделмеген шығындар.
Эргономикалық көрсеткіштер адамдар мен заттардың арасындағы
арақатынастар, адамдардың заттарды қолданудағы психологиялық,
физиологиялық, гигиеналық қасиеттерін көрсетеді. (Температураның, шудың,
вибрацияның, газдың, будың және т.б. ылғалдылықтың әсерлері).
Эстетикалық көрсеткіштер өнімнің сыртқы орындалуын, формасын, тауарлық
түрін қамтамасыз етеді.
Тасымалдауға шыдамдылық көрсеткіштері өнімнің тасымалдауға
бейімділігін, шыдамдылығын көрсетеді. Тасымалдау көрсеткіштеріне жатады:
• тасымалдауға өнімді дайындаудың орташа ұзақтығы;
• тасымалдауға өнімді дайындаудың орташа еңбек сыйымдылыгы;
• тасымалдау құралының көлемін қолданудың коэффициенті;
• тасымалдау құралынан өнім партиясын түсіруінің орташа ұзақтығы. Патенттік-
құқықтық көрсеткіштер — патенттік тазалық, патенттік қорғалымдылықты,
өнімдердегі жаңа техникалык шешімдерді, тауарлық белгі мен өндірістік
үлгіні тіркеуді көрсетеді.
Экологиялық көрсеткіштер — өнімдерді іске косқанда және қолданғанда
қоршаған ортаға тигізетін кері әсерінің деңгейін көрсетеді. (Мысалы: өнімді
сақтағанда, тасымалдаганда және іске косқанда, қауіпті қоспалардың,
газдардың, радиациялық сәулелердің болу мүмкіндігі). Экологиялық
көрсеткіштер есебі қамтамасыз ету керек:
• табиғатқа, қоршаған ортаға өнеркәсіптік, тасымалдау заттардың, ағын
сулардың шектеулі көлемде лақтырылуы;
• биологиялық ресурстардың рационалды қолданылуы және оларды сақтау;
• өсімдік пен жануар әлемінің геоқорын сақтау.
Қауіпсіздік көрсеткіштер (өнімді жөндеу, сақтау,тасымалдау, шығару,
қолдану кезіндегі қауіпсіздікті сақтау).
Осы көрсеткіштердің жиынтығы өнімнің сапасын құрайды. Сапаны жобалау,
сақтау және қолдану процестері сапаны басқару жүйесіне кіреді.
Сапа көрсеткіштері келесі негізгі талаптарға жауап беруі тиіс:
• халық шаруашылығ мен халық қажеттіліктеріне өнім сапасының сәйкес келуін
қамтамасыз ету;
• тұрақты болуы керек;
• өндіріс тиімділігінің жоспарлы өсуіне жағдай жасау керек;
• халық шаруашылық салаларындағы техника, ғылым, техникалық прогрестің
бағыттарының қазіргі замандағы жетістіктерін ескеруі қажет;
• оның тағайындауымен байланысты белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыратын өнімнің барлық қасиеттерін сипаттау.
Өнім сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау реті алдын- ала
анықталады:
• өнім топтарының түрі;
• өнімнің сапа көрсеткішінің номенклатурасын қолдану мақсаттары;
• сапа көрсеткіштерінің бастапқы номенклатура топтары;
• әрбір топ бойынша сапа көрсеткіштерінің бастапқы номенклатурасы;
• сапа көрсеткішінің номенклатурасын таңдау әдісі.
Бәсеке қабілеттіліктің деңгейін бағалау үшін өнімнің параметрлерін
сандық анықтау маңызды мәселе болып табылады. Сандық анықтау әдісі бойынша
қатты және жұмсақ параметрлер ажыратылады.
Қатты параметрлердің белгілі бір бірлікте көрсетілген табиғи
физикалық өлшемі бар, конструктивті принциппен берілген өнімнің негізгі
функцияларын көрсетеді. Мысалы, қуаттық, мөлшер, дәлдік, т.б.
Жұмсақ параметрлердің әдетте табиғи физикалық өлшемі жоқ, сондықтан
оны сандық бағалау өте қиын. Жұмсақ параметрлерге өнімнің эстетикалық,
эргономикалық қасиеттерін сипаттайтын көрсеткіштер, ұйымдастырушылық-
коммерциялық көрсеткіштер жатады. Бұл көрсеткіштерді анықтау үшін сандық
бағалау әдісін таңдау керек. Ол кезде адамның өнімнің белгілі бір
қасиеттерін қабылдауына негізделген органолептикалык әдіс немесе балдық
жүйе қолданылуы мүмкін. Одан басқа, жұмсақ параметрлерін бағалау кезінде
экспер топтары өткізетін квалиметрикалық әдістер де пайдаланылады. Ол
кезде эксперттер тек өнімнің қасиеттерін қабылдауына ғана емес, сонымен
қатар нарықтағы жүмыс тәжірибесіне, сатып алушының қажеттіліктерін
қанағаттандыратын өнімнің қасиеттеріне бағытталады. Квалиметрикалык әдістер
өнімнің әртүрлі қасиеттерінің өлшемі мен эксперттік бағалар талдауына
негізделеді.
Нарықтық экономика жағдайында сапаның дамуы бәсекелестікпен анықталады.
Қазіргі заманғы тенденциялар кәсіпорын қызметінің барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz