Оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мектеп пен отбасының бірлігі
Лекция тақырыбы: Оқушылардың эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудағы мектеп пен отбасының бірлігі
Маќсаты: Мектеп оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды
теориялық тұрғыдан негіздеу.
Міндеттері:
1. Оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негізін
анықтау.
2. Эстетикалық мәдениет қалыптастырудағы мектеп пен отбасының бірлескен іс-
әрекеттерінің ерекшеліктерін ашу.
Мәселенің көкейкестілігі. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында жасалған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы атты Қазақстан халқына жолдауының Осы заманғы білім беруді
дамыту, кадрлардың біліктілігі мен оларды қайта даярлаудың ұдайы артуы және
Қазақстан халқы мәдениетінің одан әрі өркендеуі делінген төртінші
басымдықтың бірінші бөлімінде Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге
нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды
құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне
сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет екендігі жазылған [1].
Қазіргі таңда қоғамды жүріп жатқан күрделі өзгерістерге байланысты,
әрбір жас адамның жеке адам ретінде қалыптасы үшін, оның психикалық дау
ерекшеліктерін ескере отырып, адамға берілген мүмкіндіктерді толық
пайдалану қажеттілігі оқу-тәрбие үрдісінің негізгі бағыты болуы тиіс [2].
Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғаcында,
жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында қалыптасады.
Эстетикалық тәрбиені жүзеге асырудың негізінде білім беру жүйесінің
пайда болғандығы белгілі. Сондықтан да тәрбие, білім беру үдерісі қоғамдық-
тарихи жағдайдағы қоғамдық қатынаспен, қоғам өмірімен тығыз байланыста
жүреді.
Ғылым мен техниканың дамуына сәйкес қоғамның өндіргіш күшін даярлау
қоғамдық қажеттілік, соның негізінде білім беру қоғамдық құбылыс ретінде
жетілдіріледі. Білім беру қоғамдық құбылыс болғандықтан, жас ұрпаққа
мектеп қабырғасынан бастап аға ұрпақ қол жеткізген өндірістік эстетикалық
тәрбиені игертіп, қоғамға қажетті өндірістік күш даярлауды жүзеге асырады.
Өндіргіш күштердің белгілі деңгейде дамуы, соған лайықты меншіктің
қатынасы және экономикалық базисті анықтайды. Осы қатынастардың сипатына
сай өндіргіш күштер мен тәрбиенің, білім берудің мазмұны анықталады.
Анықталған білім мен тәрбие мазмұны адамды, әсіресе мектеп қабырғасында
баланы тәрбиелеудің бағыт-бағдарын айқындайды әрі жүзеге асырады.
Жетілдірілген білім беру мазмұны танымдық қасиеті жоғары, шығармашылықпен
жұмыс жасайтын тұлға талап етеді.
Эстетика ғылым ретінде құлдық қоғам дәуірінде Египет, Вавилон, Индия,
Қытай жерлерінде бастау алды.
Эстетиканың негізгі бағыттарының дамуы Ежелгі Грек жерінде анық
көрініп, Гераклит, Аристотель, Эпикур идеяларында орын алды. Кайта Өрлеу
дәуірінде Леонардо да Винчи, Л.Альберти, А.Дюрер, М.Монтень, В.Шекспир,
М.Сервантес сияқты өнер өкілдерінің табиғат пен адамның түп тамырында
сұлулық жатқандығы туралы ой-пікірлері эстетика ауқымын кеңейте түсті. Олар
табиғатты шығармашылықтың көзі деп, ал оны адаммен біріктіре қарауды көркем
бейнелеудің құралы деп бағалады.
Педагогика ғылымының соңғы жетістіктері тұрғысынан қарағанда тұлғаның
эстетикалық мәдениетін қалыптастыру – күрделі мәселелердің біріне айналды.
Баланың жеке тұлғасын дамыту ісінде тәрбие институттары ішінде мектепке
ең күрделі міндеттер артылады. Алайда, ол мектепте жеке тұлғаның дамуын оқу
қызметіндегі бірінші кезектегі міндет деп танығанда ғана іске асады.
Эстетикалық тәрбие теориясы мен практикасын талдауға халық ағарту
ісінің көрнекті қайраткерлері Н.К.Крупская[3], А.С.Макаренко[4],
В.А.Сухомлинский[5], П.П.Блонский[6], С.Т.Щацкий[7], Б.М.Неменский[8]
секілді өкілдері қатысты.
Эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары - әдебиет және өнер. Олар зор
идеялық тәрбиелік роль атқарады. Әдебиет пен өнер адамдарды қуанышқа
бөлейді, жігерлендіреді, олардың идеялық жағынан баюына игі әсер етеді.
Өнер және әдебиет адам санасына белгілі көзқарастарды әртүрлі құралдар
арқылы (әдебиетте – проза, поэзия; кескіндеме – жанр, баталия, пейзаж;
мүсінде – бюст, т.б.; музыкада – симфония, оратория, ән) енгізеді.
Белгілі орыс суретшілері П.А.Федотовтың, В.Г.Перовтың, И.Е.Репиннің,
В.В.Верещагиннің, И.И.Шишкиннің, И.Н.Левитанның және қазақ суретшілері
Ә.Қастеевтің, М.Кенбаевтың, Қ.Шаяхметовтың т.б. шығармашылығымен байланысты
бейнелеу өнері оқушылардың тәрбиесіне күшті ықпал етеді.
М.Горький, Н.А.Островский, А.А.Фадеев, М.А.Шолохов, Мағжан Жұмабаев,
Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Сәбит Мұқанов т.б.
еңбектеріндегі адам баласының бақыты және бостандығы үшін күрескендердің
бейнелері жастарды ұлы ерлікке рухтандырады. Қазақтың ағартушысы-
демократтары Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев және т.б.
ақын–жырау, жазушыларымыз халқымыздың рухани дамуына өлшеусіз үлес қоса
отырып, эстетикалық тәлім-тәрбиенің, мәдениеттің маңызына ерекше мән
берген.
Халық дәстүрлер арқылы балаларға эстетикалық тәрбие беру мәселелерін
С.А.Ұзақбаева[9], К.Ж.Қожахметова[10], З.Әбілова[11] т.б. қарастырған.
У.Асанова болса айтыс өнері арқылы оқушыларға адамгершілік-эстетикалық
тәрбие мәселелерін зерттеген. Б.А.Альмұхамбетов[12] ұлттық бейнелеу өнері
құралдары арқылы 4-7 сынып оқушыларның эстетикалық тәрбиесін зерттесе,
Р.К.Дүйсенбінова[13] қазақ халқының ән өнері арқылы оқушыларға музыкалық-
эстетикалық тәрбие беру мәселесін қарастырды. Ал А.Қ.Ералина қазақ қолөнері
арқылы болашақ мұғалімдерді оқушыларға эстетикалық тәрбие беруге даярлау
мәселесін зерттеді.
Отбасы тәрбиесі мәселелері Шығыстың ұлы ойшылдары Әл-Фараби [14],
Қ.Ясауи [15], М.Қашқари [16], Ж.Баласағұн [17], классик педагогтар
Я.Коменский [18], К.Ушинский [19], И.Песталоцци [20], қазақ ағартушылары
Абай [21], Ыбырай [22] еңбектерінде, кеңес педагогтары В.Сухомлинский [23],
А.Макаренко [4], Ж.Аймауытов [24], М.Әуезов [25], С.В.Ковалев [26] т.б.
еңбектерінде кеңінен орын алды. Бүгінде отбасы тәрбиесі мәселелері ғалымдар
И.В.Гребенников [27], Ш.Ахметов [28], Ж.Қоянбаев [29], А.Табылдиев [30]
және т.б. тарапынан зерттелініп келеді. Сол сияқты С.С.Қоңырбаева [31]
отбасында баланың іс-әрекетін ұйымдастыру жолдарын, әдістерін зерттеген,
Қ.Т.Атемова [32] қазақ балаларын отбасында халық дәстүрлері арқылы
тәрбиелеу жолдарын қарастырса, К.А.Оразбекова[33] халық тәрбиесінің
психологиялық жақтарын ашып береді.
Адам өмірге келгеннен бастап өмірінің соңына дейін отбасының ықпалын
сезінеді. Бұнымен ешқандай тәрбиелік қоғамдық институттар тең келуі мүмкін
емес. Әрбір отбасында өзіне тән белгілі бір адамгершілік-рухани,
эстетикалық-ізгіліктік деңгей қалыптасқан. Осы деңгей қаншалықты жоғары
болса, отбасындағы адамдардың әсіресе балалардың мәдени қажетін
қанағаттандыру, қызығуы мен қабілетін дамытуға үлкен мүмкіндік болып, бала
тәрбиесі соншалықты дұрыс жалғасын тауып, адамгершілік және көңіл күйлік-
эстетикалық байлықпен өмір сүреді. Яғни мектеп пен отбасы тәрбиесінің
бірлікте жүруі – тұлға қалыптастыру үдерісіндегі ең басты қажеттілік болып
табылады.
Эстетикалық тәрбие тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың бір
аспектісі ретінде қарастырылады. Яғни эстетикалық мәдениет материалдық
өндірістің эстетикалық ұйымдастырылуын құрайды.
Оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мектеп пен отбасы
бірлігінің педагогикалық негізі.
Қоғамның даму жағдайында эстетикалық тәрбие жеке тұлғаның үйлесімді
дамуын қалыптастыруда адамгершілік тәрбиесінен кейін маңызды орын алады.
Эстетика адамның өмірі, іс-әрекеті, тәжірибесімен органикалық байланыста
болып келеді. Сондықтан тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуында әрбір
адамның өз өмірін әдемілік заңы бойынша құруға тырысуы қажет.
Эстетика грек сөзі. Сезім, түйсік деген мағынаны білдіреді. Олай
болса, эстетика - өмірді сезім арқылы танып білудің негізгі жолы.
Эстетикалық талғамы биік, сезімтал адам еңбектегі әдемілікті, табиғатты,
өнердегі сұлулықты танып, оны сүйе, қастерлей білетін болады.
Этика ұғымын тұңғыш рет ғылымға енгізген неміс философы (ратционалист)
Александр Баумгартен (1714–1762 жж.) болды. Ол өзінің эстетика атты
еңбегін 1750 жылы басып шығарады. Осы кезден бастап эстетика ұғымы
жаңа ғылым атауы ретінде қалыптасты.
Эстетика ғылым ретінде құлдық қоғам дәуірінде Египет, Вавилон, Индия,
Қытай жерлерінде бастау алды.
Эстетикалық тәрбие теориясы мен практикасын талдауға халық ағарту
ісінің көрнекті қайраткерлері А.В.Луначарский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский, П.П.Блонский, С.Т.Щацкий, В.Н.Щацкая, А.И.Буров секілді
өкілдері қатысты. А.В.Луначарский эстетикалық тәрбиенің мәнін аша келе,
эстетика саласынан қайсыбір өнерді қарапайым түрде оқыту деп түсінуге
болмайтындығын, керісінше, олардың сезім мүшелері мен шығармашылық
қабілеттеріне жүйелі түрде әсер ететін оқуды, одан оқушылардың ләззат
алып, оны өздері жасай білу мүмкіншіліктерін дамыту деп түсіну керектігін
айтқан. Еңбек пен ғылым саласынан берілген білімде эстетика қамтылмаса,
онда сол білімнің жансыздығы (сыңаржақтылығы) деп есептелген [34].
Л.Н.Толстой әрбір адамның бойында көркемдік шығармашылығына қатысты
әртүрлі қажеттіліктің болатындығына, соны міндетті түрде дамытып, тәрбие
мақсатына қолдану туралы ойын айтса[35], К.Д.Ушинский – барлық балалар
бірі қалмастан әуесқой - суретші деген[36]. Ал В.А.Сухомлинский әрбір
бала - ақын деп жазған[37].
Демократиялық эстетикалық ой-пікірлерді дамытуда орыс әдебиетінің
көрнекті өкілдері Ф.М.Достоевский, Н.Г.Чернышевский, А.И.Герцен,
Н.А.Добролюбов, Л.Н.Толстой т.б. еңбектерінің үлесі мол. Әсіресе
Н.Г.Чернышевскийдің ең басты үлесі негізгі эстетикалық категорияларды
(сұлулық, асқақтату, трагедия, комедия, өнер) материалистік тұрғыдан
қарастыруға талпынды. Ол өнердің халықтық екендігін және жоғары идеялылығын
негіздеді[34].
Қазақтың ағартушысы–демократтары Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин,
Абай Құнанбаев және т.б. ақын – жырау жазушыларымыз халқымыздың рухани
дамуына өлшеусіз үлес қоса отырса, эстетикалық тәлім – тәрбиенің маңызына
ерекше мән берген.
Б.М.Неменский Эстетикалық тәрбиенің негізгі, мақсаты мен мәні
атты мақаласында эстетикалық тәрбие дегеніміз – айналадағы болмыста,
табиғатта, қоғамдық өмірде, еңбекте, көркемөнер құбылыстарындағы әсемдікті
сезініп, мақсатты қабылдау қабілетін тәрбиелеу. Көркемөнерде, өмірде
әсемдікті жасауға шамасынша қатысуға қабілеттері мен мүмкіндіктерін
тәрбиелеу, - деп сипаттама берсе[8], С.Т.Шацкий эстетикалық тәрбиеге
әсемдік заңы бойынша адамның әрекетке және көркем өнерге эстетикалық
көзқарасын, эстетикалық қажеті мен творчестволық әрекетін қалыптастыру, -
деген тұжырым жасайды[7].
Эстетикалық тәрбие тәрбиенің басқа салалармен де тығыз байланысты. Ол
еңбек, ақыл ой, адамгершілік, денешынықтыру, т.б. тәрбие түрлерімен қоян
қолтық ұштасып жатады. Оқушыға оқылатын құбылыстың әсемдік сырын ашпай
тұрып, оған ақыл – ой тәрбиесін беру, еңбек процесі мен мазмұнының игі
жақтарын танытпай еңбек тәрбиесін беру, іс әрекеттің адалдығын танытпай
адамгершілік тәрбиесін беру, адам дене құрылыс мүшелерін танытып алмай
дене тәрбиесін беру мүмкін емес. Олай болса, эстетикалық тәрбие жеке
тұлғаның адамгершілік сезіміне, рухани дамуына ықпал етеді. Оның жаман
әдеттен бойын аулақ ұстауына, көркем әдебиет оқуын, музыкалық шығармаларды
түсіне білуіне негіз болады. Сондықтан, эстетикалық тәрбие адам баласына
өмірдегі, табиғатты, өнердегі, табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, адамдар
арасындағы қарым-қатынаста бар жақсылықты, әдемілік пен әсемділікті
түсіне білуге, көре білуге, қабылдай білуге, тіпті соны өзі адам игілігіне
жасай білуге үйретуді, жаттықтыруды және соған қабілет болу дағдыларын
меңгертуді көздейді.
Эстетикалық тәрбие берудің мазмұны көркемдік талғамды жетілдірумен,
оқушыларды өнерге тартып таныстырумен ғана шектелмейді. Ол ақиқатқа
эстетикалық көзқарасты, өмірдегі әсемдікті дұрыс қабылдауды, табиғатты
эстетикалық тұрғыда қабылдауды қарастырады.
Өмірдегі, өнердегі және табиғаттағы әсемдікті көре білу, сезіну және
ұғыну сәбилік шақтан пайда болады. Мектепте мұның бәрі одан әрі дамиды,
онда болмысқа деген эстетикалық көзқарастың негіздері қаланады. Мектеп
оқушыларды табиғаттағы, өнердегі, адамдарды қарым-қатынастағы әсемдікті
ұғынуға және бағалауға дағдыландырады. Яғни, олар әсемдік заңы бойынша
өмір сүруге үйренеді, шығармашылық қабілеттерін дамытуға дағдыланады.
Егер адам сана және өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс-
әрекет орындауға қабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады.
Тұлға ретінде әрбір адам әлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы және
ойластырылған тәрбие барысында қалыптасады. Әрбір тұлға, бір жағынан,
қоғамдық тәжірибені игеру деңгейімен, ал екінші жағынан, материалдық және
рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады.Тұлға үшін
адам өзіне табиғаттан берілген және өмір мен тәрбие желісінде қалыптасқан
ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт.
Мектеп оқушыларының эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор роль
атқарады. Әсемдікті көре,түсіне жасай білу жеке тұлғаның рухани өмірін
байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләззатттануға мүмкіндік
береді. Біз әр жеке тұлғаның эстетикалық сезімі тұлғалық мәнін жан – жақты
дамытуға ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті,
әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Жеке тұлғаның әсемдікті
және жексұрындықты, сәулеттілікті және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны
т.б. түсінуіне байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез құлқы
айқындалады. Осыдан келіп жеке тұлға әсемділікке шынайы көзқарасы мен
мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысының
зер салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам жеке
тұлға тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған орта,
тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді.Эстетикалық
кзөқарастар жеке тұлға шындыққа қатынасын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді.Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу тән
нәрсе.Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар құрбыларына,
ересектерге еліктейді.Балалардың өз еңбек іс әрекеті тиімді және сапалы
болу үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн.Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, іс-әрекет әсемділігіне
сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселереге
әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл біздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс
адамдардың өскелең рухани және (мәдениеттілік) материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталғандығынан туындайды. Өндірілген товарлар
сапасының әсемдігі тұтынылу тиімділігіне үлкен әсер етеді. Мұның өзі әр
баланың білім алуда белгілі дәрежеде эстетикалық көзқарас мәдениеті болуын
талап етеді.
Кең ой-өрістілік сөйлеу іс-әрекетінің мазмұнынан сөз өнерін, ақыл-ой
еңбегін, шындықтың обьективтік жақтарын, көркем сөз сұлулығын бөліп
қарайды. Еңбек іс-әрекетінде еңбек мақсаттары мен процесі, оның нәтижесі,
сұлулығы ерекше көрсетіледі. Құқықтық іс-әрекетінде қоғамдық
мұрағаттардағы, оның ынтасы мен тәртібіндегі сұлулыққа баса назар
аударылады. Бейнелеу іс әрекеті барысында балаларға көзге көрінетін әлем,
музыкада адам жасаған дыбыс үйлесімділігінің сұлулықтары ашылады. Дене
тәрбиесі мәдениет және гигиена негіздері арқылы бала адам денесінің тән
және жан сұлулығын таниды т.б.
Әсемдікке тәрбиелеудің оқушыны жан жақты және үйлесімді дамытудың
жалпы жүйесінде жанама қызметі де бар.
Әсемдіктің адам үшін зор тартымды күші бола отырып, сонымен бірге
оның іс-әрекетінің белсенді және тиімді дем берушісі де болады. Оқушы
өнегелілігінің әсемдігі, оның жан дүниесінің байлығы, шешендігі оны басқа
адамдарға тартымды етеді. Оқушылар алдында ашық көрініс берген еңбек
әсемдігі, ол еңбегі тартымды етеді және іс әрекетінің процесін
жеңілдетеді. Ерлік пен шын азаматтық әсемдігі адамдарды қоғамдық тәртіп
және құқықтық әрекеттерін орындауға жетелейді.
Эстетикалық тәрбие және білім алудағы мақсаттар: тұлғаның өнер мен
қоршаған болмыс нысандарын қабылдау, игеру және бағалау дайындығын
дамыту;көркем өнер, рухани және денешынықтыру мәдениеті саласындағы
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбие тұлғаны әсемдікті тануға орайласқан санасын
(сезімі, талғамдары ұғымдары, мұраттары, құндылықтары мен көзқарастары),
оның қасиеттерін, бағалау эстетикалық қатынастарын және олардың әрекет –
қылық пен мінезде, өз қалаулары мен іс әрекеттерінде (қабылдауында,
бағалауында, шығармашылық қызметтестік пен өзіндік жасампаздық, сезіне
жауапқа келуінде, талдауда) көрінісін ашуға, анықтауға бағытталған.
Қазіргі заман жағдайларына орай аса маңыздылары ретінде эстетикалық
тәрбиенің келесі бағыттары алға тартылуда: көркем өнерлік білімді үздіксіз
дамыту: оқушылардың ән күй мәдениетін қалыптастыру, театрға байланысты
тәрбие мен білім беру, көркем әдебиеттік қабілеттер дарыту және дамыту.
Әсемдікке тәрбиелеудің нәтижелік көрсеткіштері: тәрбиеленушілердің
эстетикалық санасының даму деңгейі; олардың эстетикалық құнды заттары,
құбылыстар көркем шығармалар әлемінен игерілген қорға шығармашылдықпен
қатысуы болып табылады.
Эстетикалық тәрбие бойынша қызметтер мазмұны; мұражайлар мен
көрмелерге саяхаттар ұйымдастыру, көркем әдебиет туындылары бойынша
конференциялар өткізу; дөңгелек үстел төңірегінде кездесулер
ұйымдастыру; әйгілі орындаушылар (жеке әншілер, хор, оркестрлер) күй
табақтарын жинақтау; тірі табиғат бұрышын және т.б. жасау.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән мәселелері бар. Олардың бірі
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері:
1. Эстетикалық сезімді тәрбиелеу.
2. Өнер және әдебиет салаларында балалардың қабілетін, ынтасын,
бейімділігін дамыту.
3. Оқушыларды эстетикаға, өнерге сезімдерін талғамдарын қалыптастыру.
4. Эстетикалық құралдарды пайдалана білу дағдыларын қалыптастыру.
5. Оқушылардың әсемдікке өз тарапынан үлесін қоса білуге тәрбиелеу[38].
Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру жеке тұлғаларда әр түрлі
болады.Біреулер онша мән бермейді, қалай болса солай қарап, жанынан өте
шығады. Әдемілікті сезу үшін, оған түсіну үшін, ең алдымен бейнелеу өнері,
музыка және ән саласынан әрбір жеке тұлғада білім болуы қажет. Білім жеке
тұлғада әдеміліктің обьективтік критерилерімен қаруландырады. Білімді тұлға
сұлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге сезімталдық,
эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық
дамуының негізі болады.
Эстетикалық ұғымды байымдауды, баға беруді қалыптастыру
эстетикалық тәрбиенің тағыда бір міндеті. Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін
балаға негізінен көмектесетін білім. Сондықтан бала бейнелеу өнері
саласындағы ырғақ, үндестік музыка мен әндегі дыбыстарды және өнер әдістері
туралы білімді игеру қажет. Осыған байланысты ол эстетикалық терең түсінуге
тырысады, байымдай және бағалай біледі.
Эстетикалық тәрбиенің келесі бір мәселесі – жас ұрпақты өмірдің
барлық салаларындағы; жеке тұлғаның өмірі мен тұрмысындағы, еңбектегі
көркемөнердегі және табиғаттағы сұлулық пен әсемділікті көре білетін, ұға
білетін, бақылай алатын және оларды өзі жасай алатын азамат етіп тәрбиелеу.
Егер адам ол үшін жас жеткіншектер сауатты, терең білімді болу керек.
Әдебиетті, музыканы, сәулет өнерін, кескіндеме, кино мен театрды түсініп,
олардан жанға рухани азық, ләззат ала білу үшін де сезім – түйсігі ұшқыр,
ақыл ойы алғыр, білімді адам болуы тиіс.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы
өте зор. Эстетикалық таным – бұл өмірдегі еңбектегі және табиғаттағы
сыртқы әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу, өнер
шығармаларына жоғары талап қою. Мысалы: мұзда конькимен мәнерлеп сырғанақ
тебу, яғни, жарыс өткізіледі. Сонда орындаушыларға екі түрлі баға, яғни,
бірінші баға – көркемділігін келістіре орындағаны үшін, екінші баға-
мәнерлеп сырғанаудың техникасын жоғары дәрежеде игергені үшін қойылады.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өмірге қажетті мәселелердің бірі – жеке
тұлғаның эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп және
оның құқықтарын түсініп қана қоймай, осы құқық бойынша өзін қоршаған
айналаға өзгеріс жасауы қажет. Өмірге енген эстетика (еңбек, табиғат
эстетикасы, адамдар қатынасы және жай-жағдай эстетикасы) адамды
түсіндіреді. Адамды белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемділікке өз
үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы қажет. Балаларды
эстетикалық белсенділікке тәрбиелей отырып, оларды өздігінен ілтипатты
оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тыңдаушы болуға үйрету керек. Балалар
әдебиетті оқуға, кинофильмді, теледидарды, спектакльді көруге, музыканы
тыңдауға өте ынталы болады. Әртүрлі әдеби, музыкалық шығармалардағы іс-
әрекеттің, оқиға желісін дұрыс түсіну үшін балаларды көп ізденуге үйрету,
бағыт беру ұстаздардың басты міндеті.
Баланың эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас педагогикалық
үдерісте дамиды. Сондықтан оның барлық еңбегі, демалысы эстетикалық бағытта
тиімді ұйымдастырылса, ол өз өміріне әдемілік элементтерін енгізе алады.
Эстетикалық тәрбие мәселелерінің маңызды міндеті - өнер және әдебиет
салаларында балалардың қабілетін, ынтасын және бейімділігін дамыту. Осыған
орай мектепке оқушылардың ықтимал мүмкіндіктерін және қабілетін барынша ашу
керек.
Оқушылардың эстетикалық санасының және шындыққа қатынасының
ерекшеліктерін білу оқушылар өмірін эстетикалық көзқарас тұрғысында дұрыс
ұйымдастыруға көмектеседі.
Мектеп пен отбасының бірлесе тәрбиелік іс-әрекеттер жасамауынан
қоғамда қиын балалар саны арта түсуде.
Қиын балалардың пайда болуының негізгі белгілері мыналар:
- баланың психикалық өсуіне, өте ерте және тез физикалық өсуінің озық
болуы;
- жалпы қабылданған тәртіп мөлшерімен баланың ішкі жай–күйінің арасындағы
жікшілдіктің болуы;
- рефлексивтік ептіліктің болмауы;
- бөтен ғана емес, өзіне жақын адамдарға деген аяушылық сезімінің және
еріктік қасиеттердің болмауы;
- жан дүниесінің азып–тозуы.
Мұғалім осы белгілерді анықтап алғаннан кейін, сыныппен істейтін тәрбие
жұмысының жоспарын осы құбылыстардың болдырмау және алдын–алу мақсатында
келесі үрдістердің негізінде құрағаны дұрыс:
1. тәрбие жалпы адамгершілік құндылығы негізінде құрылуы керек;
2. тәрбие жеке тұлға өзін-өзі дамытуды ынталандыру бағытында жүргізілуі
керек;
3. тәрбие жүйесі адам тәні жан-дүниесі, ақыл–ойы, сезімнің бірлігін
сақтауға бағытталуы керек;
4. тәрбие жеке тұлғаның жас ерекшеліктік және жеке бас ерекшеліктерінің
ескере отырып құрылуы керек;
5. тәрбие баланың құқығын қорғау және сақтау бағытында: оның дербестік және
қарым–қатынас сұранысы ескерілуі керек;
6. тәрбие халықтық педагогика элементтерінің негізінде құрылуы керек.
7. Педагогика ғылымында бала мен ата–ананың, педагог пен оқушының
арасындағы бір–бірімен қарым–қатынасының жалпы ережесі бар:
8. кез келген қарым–қатынас формалды болуы керек;
9. өзара қарым–қатынас ересек адамның жеке басының қызығушылығын көрсетіп,
баланың қызығушылығын ояту керек;
10. қарым–қатынас қабылдауға және көмектесуге бағытталуы керек;
11. қарым-қатынас әділ және тура болуы керек;
12. қарым–қатынас болашаққа көз тастауға мүмкіншілік туғызуы керек.
Тәрбие үздіксіз үдеріс ретінде сабақтан басталып, сабақтан тыс уақытта
өзінің жалғасын және толықтырылуын табады. Мұғалімге тәрбие жұмысын
құрғанда тәрбие үдерісінің келесі қисынын сақтауы керек, олар: сыныпты және
баланың тәрбиелік деңгейін зерттеуі, өзінің құрдастарымен, жоғары сынып
оқушыларының және жасы үлкендермен қарым–қатынасының қалыптастыру
біліктілігі, тәрбие құралы таңдауы, тәрбие іс-әрекетін ұйымдастыруы және
оны талдауы, қол жеткен тәрбиелілік деңгейін анықтауы және жаңа мақсатта
қою біліктілігі.
Педагогикалық ғылым педагогтарға ғылыми танымдық меңгеру әдістеріне
бағдар береді, жалпы педагогикалық үдерістерді дамыту және теормялық білім
негізінде шеберлігін арттыру жолдарын ашады. Педагогикалық практикада
мұғалім өзінің шығармашылығын, педагогикалық шеберлігін дамыта отырып тұлға
ретінде іске асырады.
Бұл жерде мұғалім тұлғасы, оның құндылығы, оның жан – дүниесінің
тереңдігі, атап айтқанда оның кәсіптік бейнесі маңызды болып табылады.
Мұғалімнің жан – дүниесінің жаңа кәсіптік бейнесі қазіргі мектепте
тәрбиелеу және білім берудің жаңа ғылыми тәсілдеріне негізделген құндылықта
құрылады.
Мұғалімінің қызметінде оқушы тұлғасын зерттеу маңызды және жауапты іс.
Бұл үдерісте тұлғаны диагностикалаудың әдістері қолданылады. Егер тұлғаның
психологтың ұстанымы тұрғысынан қарасақ, онда әр адамға сәйкес келетін
жалпы құрылымдарға бөлуге болады. Оның ең негізгілері:
1) бағыттылық – қажеттілік, қызығушылық, адамның бағыттылық мақсаты;
2) сана - әлемнің шағылуының рефлексивтік қабілеттілігі;
3) мінез – басқа адамдармен қарым – қатынас орнату қабілеті;
4) ерік - әлсіздену, күшею, өз қызметін өзі реттейтін қабілет;
5) сезім - әлемді эмоционалдық түрде қабылдау қабілеті, рақымшылық жасау
немесе өктемдік істеу және бүлдіру қабілеті;
6) темперамент – көбіне әлеуметтік белсенділікті анықтайтын нервілік
үрдістің жүру жылдамдығын білдіретін биологиялық қабілет.
Отбасы тәрбиесі мәселелері Шығыстың ұлы ойшылдары Әл-Фараби [14],
Қ.Ясауи [15], М.Қашқари [16], Ж.Баласағұн [17], классик педагогтар
Я.Коменский [18], К.Ушинский [19], И.Песталоцци [20], қазақ ағартушылары
Абай [21], Ыбырай [22] еңбектерінде, кеңес педагогтары В.Сухомлинский [23],
А.Макаренко [4], Ж.Аймауытов [24], М.Әуезов [25], С.В.Ковалев [26] т.б.
еңбектерінде кеңінен орын алды. Бүгінде отбасы тәрбиесі мәселелері ғалымдар
И.В.Гребенников [27], Ш.Ахметов [28], Ж.Қоянбаев [29], А.Табылдиев [30]
және т.б. тарапынан зерттелініп келеді. Сол сияқты С.С.Қоңырбаева [31]
отбасында баланың іс-әрекетін ұйымдастыру жолдарын, әдістерін зерттеген,
Қ.Т.Атемова [32] қазақ балаларын отбасында халық дәстүрлері арқылы
тәрбиелеу жолдарын қарастырса, К.А.Оразбекова[33] халық тәрбиесінің
психологиялық жақтарын ашып береді.
Отбасы – ғасырдан ғасырға созылған адамдар өмір сүретін әлеуметтік
және тәрбиелік орта. Отбасындағы тәрбие халықтық тәрбиемен етене байланыста
дамиды, яғни, ұлттық салт-дәстүрлер, тәжірибелер, мінез-құлық, сана, іс-
әрекеттер т.б. түйісіп жататын қойнаудың көзі де отбасы болып
табылады.Келешек ұрпақтың отбасында тәрбиесін, бүкіл дүниетанымын,
мәдениетін қалыптастырмай тұрып, ауқымды әлеуметтік, бүкілхалықтық
мақсаттарды межелеудің пайда бермейтіні анық. Отбасындағы негізгі тәрбие
түрі адамгершілік, еңбек тәрбиесі болса, одан кейінгі орында баланың
мәдениетін қалыптастыруға тікелей ықпал жасайтын эстетикалық тәрбие тұрады.
Отбасы бала тұлғасының қалыптасуына екі жақты әсер етеді:
- отбасының материалдық жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру дәстүрі
арқылы, яғни отбасы мүшелелерінің материалдық және рухани қажетсінуі мен
әлеуметтік құндылықтар арқылы әсер етеді;
- әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған тәрбиелік шаралар арқылы
әсер етеді.
Отбасы тарихи категория болып табылады. Оның типтері, формалары мен
функциялары өмір сүріп отырған өндірістік қатынастардың, жалпы қоғамдық
қатынастардың сипатына, сондай-ақ, қоғамның мәдени даму деңгейіне
байланысты болады. Өз кезегінде отбасы да қоғам өміріне ықпал жасайды. Ол
баланың туылуы, балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік орнын табуы, үй
шаруашылығындағы еңбегі, өз мүшелерінің күші, рухани және адамгершілік-
эстетикалық жағынан дамуына әсерін тигізуі. Отбасы ұғымына әртүрлі
саладағы еңбектерде әрқилы анықтамалар берілген. Мәселен, Р.Нұрғалиев
Өзінің философиялық сөздігінде Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ол
ерлі-зайыпты одаққа және туыстық байланыстарға, яғни, ері мен әйелінің, ата-
аналар мен балалардың, аға-інілер мен апа-қарындастардың, бірге туып ортақ
шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы саналуан қатынастарға
негізделген жеке тұрмысы деп анықтама берілген. Ж.Қоянбаев еңбегінде
Отбасы – ол бірге тұратын некеге негізделген қандас туыстар тобы деп
анықтама берілді[39]. Осы анықтамалар негізінде отбасының мынадай
белгілерін көрсетуге болады:
- отбасы өзара туыстық қатысы бар, әртүрлі жастағы және әртүрлі құқылы
адамдардан біріккен ұжым;
- отбасын ерлі-зайыптылық, ата-аналық, балалардың ата-аналарына,
ересектердің кішілерге және бір-біріне деген қарым-қатынас жасау міндеттері
байланыстырып тұрады;
- ата-аналар мен балалар бір-бірінен отбасын басқарумен, екіншілері
сол отбасында тәрбиеленумен ерекшеленеді;
- отбасы өмірі әртүрлі материалдық және рухани үдерістермен
сипатталады.
Отбасындағы рухани үдерістің негізін ондағы адамгершілік-эстетикалық
тәрбие шаралары құрайды. Балалардың сұлулықты сезінуі, оны қабылдауы,
саналы эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға отбасындағы ата-ананың
ұйымдастыратын күнделікті бақылау мен төзімділік, қадағалауды қажет ететін
әрі баланың жеке, дербес ерекшеліктерін есепке ала отырып жүргізетін
ауқымды жұмыстары ықпал жасайды. Оның пәрменділігіне отбасындағы дәстүрлер,
тәрбиелік науқандар да әсер етеді. Мәселен, ата-анасының әдептілік пен
мәдениеттіліктің үлгісін күнделікті жағдайларда өздерінің көрсетіп отыруы,
сұлулық, әдемілік туралы ертегілер айтуы, таза, әдемі киініп жүру этикетін
сақтау ережесін орындауды талап етуі, былапыт сөйлеуге қатаң тиым салу,
мәдениеттілік туралы нақыл сөздер мен мақал-мәтелдерді отбасында дәріптеп
жүру т.б.
М.Жұмабаев бала тәрбиесіндегі, дүниетанымын қалыптастырудағы қиялдың
алатын орнын дәлелдей келе: Фантазия - өмірдің гүлді, көрікті болуының
түпкі діңгегі, фантазиясыз (қиялсыз) адам - тұсаулы есек. Фантазия ақылды
кеңейтеді, фантазиясыз жаңадан бір нәрсені ойлап табуға мүмкін емес.
Фантазия әдемілік сезімін тереңдетеді. Біз неше түрлі әдеміліктерден
фантазия арқылы ғана ләззат аламыз. Адам неғұрлым білімді, тәжірибелі
болса, қиялы да сонша бай болмақ,-дейді [40].
М.Жұмабаев балалардың сұлулық сезімдерін ояту, оны тәрбиелеу, дамыту
жолдарын да тоқталып, саралап өтеді. Баланың сұлулық арқылы дүниені танып-
білуіне мүмкіндігі ашылатындығын, оның бірден-бір құралы - табиғат,
табиғат сұлулығы деп біледі. Ол: Жаратылыстың һәм искусствоның сұлу
заттары адам жанында сұлулық сезімдерін оятады. Үлбіреген гүл, күңіренген
орман, сылдыраған су, былдыраған бұлақ..., міне, осылар сықылды
жаратылыстың сұлу заттары, көріністері яки искусствоның тылсымды жанды
билеп алып кететін ән, күй, сиқырлы сөз, сұлу картина сықылды әсерлері адам
жанында бір ләззат, бір сұлулық толқынын оятып, туғызбай қоймайды,
архитектура, сұлу сурет (живопись),скульптура сықылды пластикалыќ
искусствоның адамның көру сезімін сиқырлап барып, жанда сұлулық толқындарын
туғызады. Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сұлу ләззат іздеуіне, сұлу
нәрсені сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, хатта жақсылыққа ұмтылып,
жауыздықтан тиылуына көп көмек көрсетеді. Сондықтан баланың сұлулық
сезімдері жақсы тәрбие қылынуға тиісті,-деп баланың эстетикалық
тәрбиесінің маңыздылығына, оның бейнелеу өнері, яғни суретпен байланысын
ашып береді [40; 132-б.].
Балалардың бейнелеу өнері арқылы көру, есту сезімдерін дамыту - бұл
қазіргі бейнелеу өнері пәнінің ең басты міндеттерінің бірі. М.Жұмабаев
барлық білімнің төртпен үшін көру сезімі арқылы алатынымызды, ал есту
сезімі адамдарды сыртқы жаратылыспен таныстырып, көру сезіміне көмек
көрсететінін айта келе, балаға қоршаған заттар мен құбылыстарды таныстыруда
абайлы, яғни зейінді болуды тәрбиелеу қажеттілігін тұжырымдайды. Сөйтіп
балалардағы эстетикалық тәрбиенің маңыздылығын бейнелеу өнерінің балаға
танымдық әсерін арттыруға ән мен әдебиеттің ықпалын былай қорытады: Баланы
сұлу искусствомен терең таныстыру керек. Бала неше түрлі сұлу үндерді
естісін, неше түрлі сұлу түрлерді, түстерді көрсін, сұлу сөздер, сұлу
өлеңдер жаттасын. Түрлі музыка құралдарының үндерін тыңдасын, сурет салып
үйренсін. Ән салып, музыка құралдарында ойнап үйренсін. Міне, осыларды
істесе, баланың сұлулық сезімдері өркендейді. Білу керек, топас адам – тірі
өлік [40].
Бұдан шығатын қорытынды, баланың сұлулық сезімін, эстетикалық
мәдениетін қалыптастыру бала табиғатын білуді, әрдайым жүйелі жұмыс
жүргізуді талап етеді. Мұғалімдердің ата-аналармен тығыз байланыста болуы –
баланың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың алғышарты болып табылады.
Яғни, мектепте жүргізілетін эстетикалық мәдениет қалыптастыру жұмыстары ата-
анамен, отбасымен бірлесе моспарлауды, ұйымдастыруды қажет етеді. Соның
негізінде сол жұмыстардың нәтижелілігі де өсе түседі.
Бүгінгі отбасы тәрбиесінің барысын екі жақты қырынан байқауға болады.
Біріншісі, отбасының мектеппен бірлесе әрекет етуге өте ынталы болып
отырғандығы. Мұнда ата-аналар балаларының сапалы білім алып, жан-жақты
дамуы үшін оларды ең таңдаулы мектептерге оқуға береді. Оқушылардың ұлттық
тәрбие алуымен қатар әлемдік тәрбие жетістіктерін пайдалану қолға алынуда.
Мектеп пен отбасының өзара бірлескен іс-әрекеті нәтижесінде ата-аналар
тарапынан мектептің педагогикалық қызметіне әртүрлі көмектер көрсету, атап
айтқанда, демеушілік жасау, тәрбие тәжірибелелерімен бөлісу т.б. жүзеге
асырылады. Екіншіден, отбасының мектеппен бірлесе тәрбие жұмыстарын
жүргізуге немқұрайлылықпен қарауы орын алуда. Бұл күнкөріс жағдайымен
отбасындағы балалар тәрбиесіне кеңілдің бөлінбеуі, тіпті, ата-аналардың
жиналысқа келмеуі, мектеппен байланыс жасауға талпыныстың болмауы, бала
тәрбиесіне қатысты кітаптарды аз оқитындығы, кеңестер алуға ниет
білдірмеуі, баланың мәдениетін дұрыс қалыптастыруға құлшыныс
білдірмейтіндігі т.б. арқылы анықталады. Бұл байланыстың нашарлауының
негізі сынып жетекшісінің ата-аналармен жүргізетін жұмыстарын дұрыс
ұйымдастыра алмауы, тәжірибенің аздығы, педагогикалық практика барысындағы
болашақ педагогтардың ата-аналармен жүргізілетін жұмыстарына жете мән
бермеуі және ата-аналардың отбасы тәрбиесіне селқос қарау тенденциясының
пайда болуы, отбасындағы әлеуметтік-тұрмыстық жағдайдың төмендеуі т.б.
себептерге байланысты болады.
Отбасы тәрбиесін жетілдіруде, оқушылардың эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруда мектеп пен отбасының бірлесе іс-әрекет етуі мынадай
қағидаларға негізделуі тиіс:
- эстетикалық мәдениет қалыптастыруда қоғам, мектеп, отбасы және басқа да
арнаулы тәрбие институттарының тәрбиелік мүмкіндіктерін пайдалану;
- мектеп отбасындағы ұжыммен тығыз байланыс орната отырып, әрбір баланың
қабілетін ашу мен дамытуға мүмкіндік жасау;
- мұғалімдер мен оқушылардың және ата-аналардың белсенділігін,
бастамашылдығы мен шығармашылдығын арттыруды ізгілендіру;
- оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды халықтық тәрбие
негізінде жүргізіп, соңғы озық тәжірибелерді пайдалану.
Оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда мектеп пен
отбасының бірлігін қамтамасыз ету мақсатында сынып жетекшісі отбасын
зерттеуден бастайды. Өйткені, тәрбие мүмкіндігі әртүрлі отбасыларында
жүргізілетін жұмыстар да әртүрлу ұйымдастырылуы тиіс.
Адам өмірге келгеннен бастап өмірінің соңына дейін отбасының ықпалын
сезінеді. Бұнымен ешқандай тәрбиелік қоғамдық институттар тең келуі мүмкін
емес. Әрбір отбасында өзіне тән белгілі бір адамгершілік-рухани,
эстетикалық-ізгіліктік деңгей қалыптасқан. Осы деңгей қаншалықты жоғары
болса, отбасындағы адамдардың әсіресе балалардың мәдени қажетін
қанағаттандыру, қызығуы мен қабілетін дамытуға үлкен мүмкіндік болып, бала
тәрбиесі соншалықты дұрыс жалғасын тауып, адамгершілік және көңіл күйлік-
эстетикалық байлықпен өмір сүреді. Яғни мектеп пен отбасы тәрбиесінің
бірлікте жүруі – тұлға қалыптастыру үдерісіндегі ең басты қажеттілік болып
табылады.
Эстетикалық мәдениет қалыптастырудағы мектеп пен отбасының бірлескен
іс-әрекеттерінің ерекшеліктері.
Тұлға мәдениетінің негізгі және қажетті құрамды буыны, оның
эстетикалық мәдениетінің болуын қажет етеді.
Тұлғаның эстетикалық дамуы оның барлық өмірін қамтиды. Оның дамуының
бастапқы кезеңі танымдардың – бағдарлық сипатта болады. Жастық кезеңде және
әсіресе кемелденген шақта тұлға әрекеті құрылымының сапалық тұрғыда алға
жылжуы – құндылық – бағдарламалық және ерікті іс -әрекеттілік себеп басым
болады.
Тұлғаның эстетикалық даму көрінісінің формалары бағыт-бағдар
әртүрлі болып келеді. Дегенмен, бұл бағытта тұлғаның нақтылы дамуы
көркемөнерлік тұрғыда, эстетикалық–адамгершілік және идеялық–эстетикалық
сипатта бірлікте, гармониялық үйлесімділікті сипаттайды.
Тұлғаның эстетикалық даму деңгейінде эстетикалық көзқарастар,
мұраттар, бағалау қандай дәрежеде көрініс береді, соған сәйкес оның шынайы
мінез-құлқына ықпал етеді. Тұлғаның белгілі бір эстетикалық құндылыққа
бағыты, сонымен бірге оның дара қажеті, талғамы мен бейімділігіне тәуелді
болады.
Дегенмен, тұлғаның өнерге және табиғаттың, қоғамның эстетикалық
құндылықтарына, еңбек қатынасын орнықтыру ерекшелігі тек оның сенімі мен
құндылық бағытына ғана байланысты емес, оның жан-жақты әрекеті барысында –
еңбекте, оқуда, белсенді демалысында да т.б. жүзеге асады.
Эстетикалық тәрбиеде оқушылардың белсенділігін арттыра отырып,
олардың эстетикалық санасын, қажеттілігін ояту, өмірдің барлық саласындағы
эстетикалық құндылықтарды меңгеру және көбейтуге бағытталған әрекеттері,
әсіресе оқуы мен өзінің өміріндегі эстетикалық аспектілерді саналы түрде
ұғынуы – негізгі буын болып табылады.
Саналы көзқарас негізіне тұлғаның сенімін жатқызу керек. Өйткені,
оның шығармашылық әрекеті ретінде қоғамның пайдалы істер тек ол үшін жай
көңіл көтеру ретінде ғана бағаланбауы керек, керісінше өзі үшін
қажеттілігіне сенімі болуы тиіс.
Эстетикалық тәрбие – тәрбиенің маңызды құрамдас бөлігі. Ол
эстетикалық – мәдени жұмыстарын арнайы ұйымдастыратын арна, ақиқат шындықты
эстетикалық тұрғыдан меңгеру тәсілі, сондықтан бір эстетикалық сана және
эстетикалық дағдыны қалыптастыру әрекеті.
Адам өмірінің рухани саласының бірі – эстетикалық тәрбиенің атқаратын
қызметі айырықша. Эстетика дегеніміз түпкі тегінде дүниетанудың бір түрі.
Эстетитика - өмірді сезім арқылы танып білудің негізгі жолы.
Эстетикалық сезімдер дегеніміз – адамның ең үстінде тарихи қалыптасып
дамыған рухани қымбат қасиеті.Адам табиғатының тек кең өріс алған
обьективті байлығының молдығы арқасында ғана адам сезімінің субьектті
байлығы пайда болды, әдемілік түрлерін сезіне алатын музыкаға бейім құлақ
пен көз пайда болады, қысқасы адамның ләззат алуға бейім кейбір сезімдері
жаңа туып, кейбірі одан әрі дамып отырады.
Әсемдік - өте биік эстетикалық құндылық. Ғылым үшін ақиқат қандай
маңызды болса, эстетика үшін әсемдік сондай маңызды. Әсемдіктің тану, білу
жөнінде маңызы зор. Адам және табиғат сұлулығы, өнер табиғаты, адам
өміріндегі эстетикалық құндылықтар – біздің әсемдік жайындағы түсінігімізге
байланысты. Әсемдіктің жақсылық пен ақиқаттан айырмашылығы адам сезімі және
адам санасымен тығыз байланыста болуы.
Әсемдікке қызықпайтын, оған сүйсінбейтін бірде-бір адам жоқ. Бірақ осы
қызығушылық пен сүйсінудің мөлшері адам баласының бәрінде бірдей дамыған
емес. Өйткені, әсемдікті түсініп, танып бағалаудың да дәрежесі әртүрлі.
Қоғамда өмір сүріп, әрі іс-әрекетпен айналыса отырып, адам өзін жеке адам
ретінде көрсетеді, айналадағы дүниеге, адамдарға, өзінің ісі мен көзқарасын
білдіреді. Кейде бұл көзқарастың көрінісі төтенше, кездейсоқ сипатта да
болады. Мәселен, мектеп оқушысы жолдастарына күтпеген жерден тектен-текке
шарт та шұрт бола қалды. Басқалар мұның мінезіне таң қалысты, өйткені
әдетте бұл бала байсалды, кішіпейіл болатын. Оған анайылық көрсету тән
емес. Екінші бір мектеп оқушысы айналадағыларға тік мінез көрсететін, анайы
болатын. Бұл – оған тән, тұрақты, талай көрінген қасиет, оны жеке адам
ретінде сипаттайтын. Сондықтан да бұл қасиетті оның мінезінің
ерекшеліктерінің бірі деуге болады.
Қоғамның мүшесі ретінде адамның елеулі тұрақты психикалық
қасиеттерінің жиынтығы, болмысқа деген оның қарым-қатынасынан көрінеді де,
оның мінезі мен қылығына өз таңбасын түсіреді, бұл мінез деп аталады.
Гуманизм адамныњ ќ±ќын, бостандыѓын, абыройын, ар-намысын терењ
ќ±рметтеу мен мойындауѓа негізделеді. Оќушыныњ єділеттілікке,
ќайырымдылыќтыњ салтанат ќ±ратынына сенімін оятып, мектеп пен жан±я адамныњ
ќоѓамдыќ мєнін кемсіту мен ќорлауѓа тµзімсіздігін тєрбиелейді. Гуманизм
адамныњ моральдыќ бейнесініњ кµрінісі ретінде адамдарѓа кµмек етуге
баѓытталѓан іс-єрекеттерде, жолдастарымен ќарым-ќатынастарда, µзара талапты
ќайырымдылыќта, жауапкерлікте, оќушылар арасындаѓы ќара бастыњ ќамын ойлау
кµріністерімен белсенді к‰ресте тєрбиеленеді.
¤негелікке, сұлулыққа тєрбиелеу мазм±нына µмір салтыныњ ажырамас бµлігі
тєртіп мєдениеті енеді. Ж‰ріс-т±рыс мєдениеті адамныњ сырт пішінінде,
ќылыќтарында (±стамдылыќ, сезімталдыќ, єрекеттіњ алдын алу, ілтипаттылыќ),
єрбір оќу-ењбектік тапсырманы, тапсырылѓан істер немесе берілген уєдесін
орындаудаѓы жауапкерлігінде, моральѓа жаттыњ бєріне ќарсылыѓында
(маск‰немдік, б±заќылыќ, бейбастаќтыќ) т.б. болып кµрінеді.
Сонымен µнегелікке, сұлулыққа тєрбиелеу баѓдарламасы µмір салтын
бейнелеп, жиынтыѓы адамныњ ќоѓамдыќ мєнініњ ±стамын, оныњ рухани мєнініњ
арќауын аныќтайтын ќасиеттер мен сипаттардыњ кењ шењберін ќамтиды.
Тєрбиеніњ басќа жаќтарымен бірлесіп, µнегелік пен әсемдікке тєрбиелеу
адамныњ бірт±тас ќоѓамдыќ мєніне баѓытталады, оныњ жан-жаќты жєне ‰йлесімді
дамуына шешуші ‰лес ќосады.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының өмірінде болып жатқан қоғамдық
өзгерістер жаңаша мазмұн мен бағыт бағдар беруде. Еліміздің заңдылықтарына
сәйкес сай білімді әрі жан–жақты жастарды тәрбиелеу – басты мақсат.
Егеменді еліміздің ертеңгі болашағы, тірегі елдің тізгіні солардың
қолында. Сондықтан жоғарғы деңгейде тәрбие беруді бүгінгі талаптарға сай
ұйымдастыру оқу тәрбиесі жұмысының тиімді әдіс түрлерін енгізу - қазіргі
уақыт талабы.
Ұрпақ тәрбиесі – адамзат баласының асыл мұраты. Келешекте жастар
қандай болу керек деген жанды сұрақ әрбір саналы адамды ойландыратыны
сөзсіз. Сондықтан Елбасымыз Н.Назарбаев "Халқымыздың алдында ХХІ ғасырды
құрушы іскер, өмірге икемделген жан – жақты мәдениетті, жеке тұлғаны
тәрбиелеу керек" – деп жауапты міндет қойып отыр.
Атамыз қазақ "баланы - жастан" деп бекер айтпаған ғой. Осындай
салауатты саналы адамзат тәрбиелеу үшін оқытушы оқушының оқу – тәрбие
үдерісінде әрбір баланың жеке басының ерекшелігін есепке алуы тиіс. Осындай
жалпы заңдылықтардың бірі мынада: балада жаңа психологиялық құрылымдардың
пайда болуы міндетті түрде баланың өз белсенділігімен байланысты жаңа
құрылым тіпті ол оқыту үстінде мысалы тәсіл үстінде сырттан берілсе де іс-
әрекетке енгізуі, осы іс-әрекетті өзгеріске түсірумен байланыстыруы тиіс.
Белгілі бір матералды игерудің өзі түрліше жүзеге асады. Оны қазіргі кезде
мектепке арнайы дайындалған стандарт бағдарламада көрсетілген оқушыға
мұғалім сол бағдарламаға сүйене отырып, өзінің тәжірибесіне сүйене отырып
жеткізеді. Бұл жерде баланың даму дәрежесіне қарай түрлі психологиялық
ерекшеліктерге көңіл бөліп, педогогикалық шарттарды талап етеді. Игеру
үдерісінде бала бағыттылық сана және іс-әрекет ерекшеліктері бар адам
ретінде көрінеді. Баланың жеке басының негізгі жақтарының дамуы игеру
механизмінің өзгерісін туғызады, таным психикалық үдерістерінің (түйсік,
қабылдау, зейін, ойлау, сайлау т.б.) дамуымен бірге баланың психикалық
қасиеттері де (қабілет, бейімділік, мінез.) қалыптасады. Ал ерік дегеніміз
– адамның белгілі бір мақсатқа ұмытылуы мен белсенді қимылы. Осының
арқасында белгілі бір жастағы балаларға тән жетекші бағыттылық
ерекшеліктері ескеріліп отырылуы қажет.
Тәрбие нәтижесінде қалыптасқан адамның қажеттіліктерін, оның мұратын
бағалауын әрі өзін-өзі бағалауын білдіретін жеке адамның іс-әрекетінің
жиынтығы, позициясы жоғарғы өтетін ішкі жағдайлар арқылы болатын түрлі
сыртқы іс-әрекет әсерлері жеке адамның бір шама тәуелсіз етеді. Бұл идеяны
жүзеге асыра отырып, кеңес психологтары жеке адамның психикалық үдерістері
мен қасиеттерін белсенді қалыптастырудың стратегиясын жасады. Психикалық
дамудың жеткен дәрежесі тіркеумен ғана шектелген басқа психологиялық-
педагогикалық концепцияларға қарама-қарсы, кеңес зерттеушілері белсенді
қалыптастыру жолымен баланың психикалық дамуының эксперименттік үлгісін
жасады. Кеңестік педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының
концепциясының бірі ақыл-ой әрекетінің кезеңмен қалыптасу теориясы болды.
Ақыл-ой әрекеті білімдер алу үшін оқушылардың іс-әрекеті процесінде,
әрекеттердің белгілі бір жүйесін оларды орындауы жағдайында және соның
нәтижесінде жүзеге асады. Педагог міндеті-осы процесті жақсы басқара білуі,
оны бақылауы тиіс.
Педагогикалық ғылымдар салалары өзара бірыңғай байланысып, қисынды бір
ізгілікпен дамиды. Педагогика ғылымы басқа ғылымдармен тығыз байланыста
дамиды. Адамды жан-жақты және жарасымды етіп тәрбиелеу проблемасын шешу
үшін педагогика басқа ғылымдармен байланысып отырады. Әсіресе соның ішінде
философия ғылымының орны ерекше.
Философия табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдарын түбегейлі
мәселелерін зерттейді, өмір шындығын танып білуге көз қарастың негізгі
жүйесі болып табылады, адамды күшті идеялық сенімге, айқын түсіне
білушілікке тәрбиелейді. Тәрбиенің мақсаттары халыққа білім берудің мазмұны
педагогикалық процесті ұйымдастыру сияқты проблемаларды зерттеудің
барысында, педагогика ғылымы алдын–ала болған нақтылы әдіснамалық жүйеге
сүйенеді. Ғылым педагогика тәрбие процесінің ерекшеліктерін негізгі
кезеңдерін, басқа құбылыстармен өзара қатынастарын қарастырады. Олардың
заңдылықтарын анықтап қалыптастырады.
Мектеп оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда мектеп пен
отбасының бірлесе іс-әрекетін ұйымдастырушылар сынып жетекшісі мен сынып
мұғалімдері болып табылады.
Сынып мұғалімі мен ата-аналар оқушылардың негізгі тәрбиешілері болып
табылады. Сондықтан да педагог жүргізетін тәрбие жұмысының нәтижелілігі
оның ата-аналарымен жұмыс істей білуіне, олармен ортақ тіл тауып, олардың
көмегі мен қолдауына сүйене білуіне байланысты.
Мұғалімнің ата-аналарымен жұмысының формалары мен әдістері әртүрлі.
Оған ата-аналардың жиналысын өткізу де, оларды жұмысқа тікелей қатыстыру
да, ата-аналар арасында педагогикалық білімдерді тарату да жатады. Бірақ
формалар мен әдістердің әртүрлілігі жұмыстың табысты болуын қамтамасыз ете
бермейтінін мұғалім жақсы түсінуге тиіс.
Мұғалім, оқушылар және ата-аналардың арасында қалыптасатын қарым-
қатынас стилі де тәрбие жұмысында шешуші ролге ие.
Мұғалім ата-аналармен жұмыс істей жүріп, балаға оның қылықтарына,
оқудағы табыстаы мен ұтылыстарына, өз міндеттеріне көзқарасына, т.б. баға
беріп отырады. Мұғалімнің ата-аналармен өзара түсіну жайы оның дұрыс және
бұрыс баға беру дәрежесіне байланысты. Бұл жерде педагог үнемі мына жайды
есте ұстауы тиіс. Әр жолы баланың жеке басына емес, оның нақты қылығына
баға беру керек, міндетті түрде ата-аналармен бірлесе отырып, әрбір
жағдайдан шығудың, оны түзеудің жолдарын табу қажет. Екіншіден, бұғалім
балаға теріс баға беру арқылы еріксізден-еріксіз ата-анаға да баға береді.
Оның үстіне ата-анаға-әке-шешеге, әрі тәрбиеші ретінде де баға беріледі.
Мұғалімнің балаға және ата-аналардың тәрбиелік ықпалына дұрыс талап қойып,
дұрыс баға беру педагогикалық тұрғадын мақсатты, әділетті формада болуға
тиіс, сонда ғана педагог пен ата-аналардың арсында дұрыс қарым-қатынас
орнайды.
Педагогикалық тұрғыдан дұрыс қарым-қатынас болу үшін мұғалім мен ата-
ана тәрбиенің мақсаттары мен міндеттерін бірдей дәрежеде түсінуі,
балалардың дамуына бірдей көзқараста болуы, әр баланың дамуының келешегі
мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қалыптастырудағы мектеп пен отбасының бірлігі
Маќсаты: Мектеп оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды
теориялық тұрғыдан негіздеу.
Міндеттері:
1. Оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негізін
анықтау.
2. Эстетикалық мәдениет қалыптастырудағы мектеп пен отбасының бірлескен іс-
әрекеттерінің ерекшеліктерін ашу.
Мәселенің көкейкестілігі. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында жасалған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы атты Қазақстан халқына жолдауының Осы заманғы білім беруді
дамыту, кадрлардың біліктілігі мен оларды қайта даярлаудың ұдайы артуы және
Қазақстан халқы мәдениетінің одан әрі өркендеуі делінген төртінші
басымдықтың бірінші бөлімінде Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге
нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды
құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне
сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет екендігі жазылған [1].
Қазіргі таңда қоғамды жүріп жатқан күрделі өзгерістерге байланысты,
әрбір жас адамның жеке адам ретінде қалыптасы үшін, оның психикалық дау
ерекшеліктерін ескере отырып, адамға берілген мүмкіндіктерді толық
пайдалану қажеттілігі оқу-тәрбие үрдісінің негізгі бағыты болуы тиіс [2].
Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғаcында,
жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында қалыптасады.
Эстетикалық тәрбиені жүзеге асырудың негізінде білім беру жүйесінің
пайда болғандығы белгілі. Сондықтан да тәрбие, білім беру үдерісі қоғамдық-
тарихи жағдайдағы қоғамдық қатынаспен, қоғам өмірімен тығыз байланыста
жүреді.
Ғылым мен техниканың дамуына сәйкес қоғамның өндіргіш күшін даярлау
қоғамдық қажеттілік, соның негізінде білім беру қоғамдық құбылыс ретінде
жетілдіріледі. Білім беру қоғамдық құбылыс болғандықтан, жас ұрпаққа
мектеп қабырғасынан бастап аға ұрпақ қол жеткізген өндірістік эстетикалық
тәрбиені игертіп, қоғамға қажетті өндірістік күш даярлауды жүзеге асырады.
Өндіргіш күштердің белгілі деңгейде дамуы, соған лайықты меншіктің
қатынасы және экономикалық базисті анықтайды. Осы қатынастардың сипатына
сай өндіргіш күштер мен тәрбиенің, білім берудің мазмұны анықталады.
Анықталған білім мен тәрбие мазмұны адамды, әсіресе мектеп қабырғасында
баланы тәрбиелеудің бағыт-бағдарын айқындайды әрі жүзеге асырады.
Жетілдірілген білім беру мазмұны танымдық қасиеті жоғары, шығармашылықпен
жұмыс жасайтын тұлға талап етеді.
Эстетика ғылым ретінде құлдық қоғам дәуірінде Египет, Вавилон, Индия,
Қытай жерлерінде бастау алды.
Эстетиканың негізгі бағыттарының дамуы Ежелгі Грек жерінде анық
көрініп, Гераклит, Аристотель, Эпикур идеяларында орын алды. Кайта Өрлеу
дәуірінде Леонардо да Винчи, Л.Альберти, А.Дюрер, М.Монтень, В.Шекспир,
М.Сервантес сияқты өнер өкілдерінің табиғат пен адамның түп тамырында
сұлулық жатқандығы туралы ой-пікірлері эстетика ауқымын кеңейте түсті. Олар
табиғатты шығармашылықтың көзі деп, ал оны адаммен біріктіре қарауды көркем
бейнелеудің құралы деп бағалады.
Педагогика ғылымының соңғы жетістіктері тұрғысынан қарағанда тұлғаның
эстетикалық мәдениетін қалыптастыру – күрделі мәселелердің біріне айналды.
Баланың жеке тұлғасын дамыту ісінде тәрбие институттары ішінде мектепке
ең күрделі міндеттер артылады. Алайда, ол мектепте жеке тұлғаның дамуын оқу
қызметіндегі бірінші кезектегі міндет деп танығанда ғана іске асады.
Эстетикалық тәрбие теориясы мен практикасын талдауға халық ағарту
ісінің көрнекті қайраткерлері Н.К.Крупская[3], А.С.Макаренко[4],
В.А.Сухомлинский[5], П.П.Блонский[6], С.Т.Щацкий[7], Б.М.Неменский[8]
секілді өкілдері қатысты.
Эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдары - әдебиет және өнер. Олар зор
идеялық тәрбиелік роль атқарады. Әдебиет пен өнер адамдарды қуанышқа
бөлейді, жігерлендіреді, олардың идеялық жағынан баюына игі әсер етеді.
Өнер және әдебиет адам санасына белгілі көзқарастарды әртүрлі құралдар
арқылы (әдебиетте – проза, поэзия; кескіндеме – жанр, баталия, пейзаж;
мүсінде – бюст, т.б.; музыкада – симфония, оратория, ән) енгізеді.
Белгілі орыс суретшілері П.А.Федотовтың, В.Г.Перовтың, И.Е.Репиннің,
В.В.Верещагиннің, И.И.Шишкиннің, И.Н.Левитанның және қазақ суретшілері
Ә.Қастеевтің, М.Кенбаевтың, Қ.Шаяхметовтың т.б. шығармашылығымен байланысты
бейнелеу өнері оқушылардың тәрбиесіне күшті ықпал етеді.
М.Горький, Н.А.Островский, А.А.Фадеев, М.А.Шолохов, Мағжан Жұмабаев,
Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Сәбит Мұқанов т.б.
еңбектеріндегі адам баласының бақыты және бостандығы үшін күрескендердің
бейнелері жастарды ұлы ерлікке рухтандырады. Қазақтың ағартушысы-
демократтары Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев және т.б.
ақын–жырау, жазушыларымыз халқымыздың рухани дамуына өлшеусіз үлес қоса
отырып, эстетикалық тәлім-тәрбиенің, мәдениеттің маңызына ерекше мән
берген.
Халық дәстүрлер арқылы балаларға эстетикалық тәрбие беру мәселелерін
С.А.Ұзақбаева[9], К.Ж.Қожахметова[10], З.Әбілова[11] т.б. қарастырған.
У.Асанова болса айтыс өнері арқылы оқушыларға адамгершілік-эстетикалық
тәрбие мәселелерін зерттеген. Б.А.Альмұхамбетов[12] ұлттық бейнелеу өнері
құралдары арқылы 4-7 сынып оқушыларның эстетикалық тәрбиесін зерттесе,
Р.К.Дүйсенбінова[13] қазақ халқының ән өнері арқылы оқушыларға музыкалық-
эстетикалық тәрбие беру мәселесін қарастырды. Ал А.Қ.Ералина қазақ қолөнері
арқылы болашақ мұғалімдерді оқушыларға эстетикалық тәрбие беруге даярлау
мәселесін зерттеді.
Отбасы тәрбиесі мәселелері Шығыстың ұлы ойшылдары Әл-Фараби [14],
Қ.Ясауи [15], М.Қашқари [16], Ж.Баласағұн [17], классик педагогтар
Я.Коменский [18], К.Ушинский [19], И.Песталоцци [20], қазақ ағартушылары
Абай [21], Ыбырай [22] еңбектерінде, кеңес педагогтары В.Сухомлинский [23],
А.Макаренко [4], Ж.Аймауытов [24], М.Әуезов [25], С.В.Ковалев [26] т.б.
еңбектерінде кеңінен орын алды. Бүгінде отбасы тәрбиесі мәселелері ғалымдар
И.В.Гребенников [27], Ш.Ахметов [28], Ж.Қоянбаев [29], А.Табылдиев [30]
және т.б. тарапынан зерттелініп келеді. Сол сияқты С.С.Қоңырбаева [31]
отбасында баланың іс-әрекетін ұйымдастыру жолдарын, әдістерін зерттеген,
Қ.Т.Атемова [32] қазақ балаларын отбасында халық дәстүрлері арқылы
тәрбиелеу жолдарын қарастырса, К.А.Оразбекова[33] халық тәрбиесінің
психологиялық жақтарын ашып береді.
Адам өмірге келгеннен бастап өмірінің соңына дейін отбасының ықпалын
сезінеді. Бұнымен ешқандай тәрбиелік қоғамдық институттар тең келуі мүмкін
емес. Әрбір отбасында өзіне тән белгілі бір адамгершілік-рухани,
эстетикалық-ізгіліктік деңгей қалыптасқан. Осы деңгей қаншалықты жоғары
болса, отбасындағы адамдардың әсіресе балалардың мәдени қажетін
қанағаттандыру, қызығуы мен қабілетін дамытуға үлкен мүмкіндік болып, бала
тәрбиесі соншалықты дұрыс жалғасын тауып, адамгершілік және көңіл күйлік-
эстетикалық байлықпен өмір сүреді. Яғни мектеп пен отбасы тәрбиесінің
бірлікте жүруі – тұлға қалыптастыру үдерісіндегі ең басты қажеттілік болып
табылады.
Эстетикалық тәрбие тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың бір
аспектісі ретінде қарастырылады. Яғни эстетикалық мәдениет материалдық
өндірістің эстетикалық ұйымдастырылуын құрайды.
Оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мектеп пен отбасы
бірлігінің педагогикалық негізі.
Қоғамның даму жағдайында эстетикалық тәрбие жеке тұлғаның үйлесімді
дамуын қалыптастыруда адамгершілік тәрбиесінен кейін маңызды орын алады.
Эстетика адамның өмірі, іс-әрекеті, тәжірибесімен органикалық байланыста
болып келеді. Сондықтан тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуында әрбір
адамның өз өмірін әдемілік заңы бойынша құруға тырысуы қажет.
Эстетика грек сөзі. Сезім, түйсік деген мағынаны білдіреді. Олай
болса, эстетика - өмірді сезім арқылы танып білудің негізгі жолы.
Эстетикалық талғамы биік, сезімтал адам еңбектегі әдемілікті, табиғатты,
өнердегі сұлулықты танып, оны сүйе, қастерлей білетін болады.
Этика ұғымын тұңғыш рет ғылымға енгізген неміс философы (ратционалист)
Александр Баумгартен (1714–1762 жж.) болды. Ол өзінің эстетика атты
еңбегін 1750 жылы басып шығарады. Осы кезден бастап эстетика ұғымы
жаңа ғылым атауы ретінде қалыптасты.
Эстетика ғылым ретінде құлдық қоғам дәуірінде Египет, Вавилон, Индия,
Қытай жерлерінде бастау алды.
Эстетикалық тәрбие теориясы мен практикасын талдауға халық ағарту
ісінің көрнекті қайраткерлері А.В.Луначарский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский, П.П.Блонский, С.Т.Щацкий, В.Н.Щацкая, А.И.Буров секілді
өкілдері қатысты. А.В.Луначарский эстетикалық тәрбиенің мәнін аша келе,
эстетика саласынан қайсыбір өнерді қарапайым түрде оқыту деп түсінуге
болмайтындығын, керісінше, олардың сезім мүшелері мен шығармашылық
қабілеттеріне жүйелі түрде әсер ететін оқуды, одан оқушылардың ләззат
алып, оны өздері жасай білу мүмкіншіліктерін дамыту деп түсіну керектігін
айтқан. Еңбек пен ғылым саласынан берілген білімде эстетика қамтылмаса,
онда сол білімнің жансыздығы (сыңаржақтылығы) деп есептелген [34].
Л.Н.Толстой әрбір адамның бойында көркемдік шығармашылығына қатысты
әртүрлі қажеттіліктің болатындығына, соны міндетті түрде дамытып, тәрбие
мақсатына қолдану туралы ойын айтса[35], К.Д.Ушинский – барлық балалар
бірі қалмастан әуесқой - суретші деген[36]. Ал В.А.Сухомлинский әрбір
бала - ақын деп жазған[37].
Демократиялық эстетикалық ой-пікірлерді дамытуда орыс әдебиетінің
көрнекті өкілдері Ф.М.Достоевский, Н.Г.Чернышевский, А.И.Герцен,
Н.А.Добролюбов, Л.Н.Толстой т.б. еңбектерінің үлесі мол. Әсіресе
Н.Г.Чернышевскийдің ең басты үлесі негізгі эстетикалық категорияларды
(сұлулық, асқақтату, трагедия, комедия, өнер) материалистік тұрғыдан
қарастыруға талпынды. Ол өнердің халықтық екендігін және жоғары идеялылығын
негіздеді[34].
Қазақтың ағартушысы–демократтары Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин,
Абай Құнанбаев және т.б. ақын – жырау жазушыларымыз халқымыздың рухани
дамуына өлшеусіз үлес қоса отырса, эстетикалық тәлім – тәрбиенің маңызына
ерекше мән берген.
Б.М.Неменский Эстетикалық тәрбиенің негізгі, мақсаты мен мәні
атты мақаласында эстетикалық тәрбие дегеніміз – айналадағы болмыста,
табиғатта, қоғамдық өмірде, еңбекте, көркемөнер құбылыстарындағы әсемдікті
сезініп, мақсатты қабылдау қабілетін тәрбиелеу. Көркемөнерде, өмірде
әсемдікті жасауға шамасынша қатысуға қабілеттері мен мүмкіндіктерін
тәрбиелеу, - деп сипаттама берсе[8], С.Т.Шацкий эстетикалық тәрбиеге
әсемдік заңы бойынша адамның әрекетке және көркем өнерге эстетикалық
көзқарасын, эстетикалық қажеті мен творчестволық әрекетін қалыптастыру, -
деген тұжырым жасайды[7].
Эстетикалық тәрбие тәрбиенің басқа салалармен де тығыз байланысты. Ол
еңбек, ақыл ой, адамгершілік, денешынықтыру, т.б. тәрбие түрлерімен қоян
қолтық ұштасып жатады. Оқушыға оқылатын құбылыстың әсемдік сырын ашпай
тұрып, оған ақыл – ой тәрбиесін беру, еңбек процесі мен мазмұнының игі
жақтарын танытпай еңбек тәрбиесін беру, іс әрекеттің адалдығын танытпай
адамгершілік тәрбиесін беру, адам дене құрылыс мүшелерін танытып алмай
дене тәрбиесін беру мүмкін емес. Олай болса, эстетикалық тәрбие жеке
тұлғаның адамгершілік сезіміне, рухани дамуына ықпал етеді. Оның жаман
әдеттен бойын аулақ ұстауына, көркем әдебиет оқуын, музыкалық шығармаларды
түсіне білуіне негіз болады. Сондықтан, эстетикалық тәрбие адам баласына
өмірдегі, табиғатты, өнердегі, табиғаттағы, өнердегі, еңбектегі, адамдар
арасындағы қарым-қатынаста бар жақсылықты, әдемілік пен әсемділікті
түсіне білуге, көре білуге, қабылдай білуге, тіпті соны өзі адам игілігіне
жасай білуге үйретуді, жаттықтыруды және соған қабілет болу дағдыларын
меңгертуді көздейді.
Эстетикалық тәрбие берудің мазмұны көркемдік талғамды жетілдірумен,
оқушыларды өнерге тартып таныстырумен ғана шектелмейді. Ол ақиқатқа
эстетикалық көзқарасты, өмірдегі әсемдікті дұрыс қабылдауды, табиғатты
эстетикалық тұрғыда қабылдауды қарастырады.
Өмірдегі, өнердегі және табиғаттағы әсемдікті көре білу, сезіну және
ұғыну сәбилік шақтан пайда болады. Мектепте мұның бәрі одан әрі дамиды,
онда болмысқа деген эстетикалық көзқарастың негіздері қаланады. Мектеп
оқушыларды табиғаттағы, өнердегі, адамдарды қарым-қатынастағы әсемдікті
ұғынуға және бағалауға дағдыландырады. Яғни, олар әсемдік заңы бойынша
өмір сүруге үйренеді, шығармашылық қабілеттерін дамытуға дағдыланады.
Егер адам сана және өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс-
әрекет орындауға қабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады.
Тұлға ретінде әрбір адам әлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы және
ойластырылған тәрбие барысында қалыптасады. Әрбір тұлға, бір жағынан,
қоғамдық тәжірибені игеру деңгейімен, ал екінші жағынан, материалдық және
рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады.Тұлға үшін
адам өзіне табиғаттан берілген және өмір мен тәрбие желісінде қалыптасқан
ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт.
Мектеп оқушыларының эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор роль
атқарады. Әсемдікті көре,түсіне жасай білу жеке тұлғаның рухани өмірін
байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләззатттануға мүмкіндік
береді. Біз әр жеке тұлғаның эстетикалық сезімі тұлғалық мәнін жан – жақты
дамытуға ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті,
әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Жеке тұлғаның әсемдікті
және жексұрындықты, сәулеттілікті және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны
т.б. түсінуіне байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез құлқы
айқындалады. Осыдан келіп жеке тұлға әсемділікке шынайы көзқарасы мен
мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысының
зер салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам жеке
тұлға тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған орта,
тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді.Эстетикалық
кзөқарастар жеке тұлға шындыққа қатынасын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді.Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу тән
нәрсе.Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар құрбыларына,
ересектерге еліктейді.Балалардың өз еңбек іс әрекеті тиімді және сапалы
болу үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау деңгейіне
жеткені жөн.Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, іс-әрекет әсемділігіне
сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселереге
әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл біздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс
адамдардың өскелең рухани және (мәдениеттілік) материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталғандығынан туындайды. Өндірілген товарлар
сапасының әсемдігі тұтынылу тиімділігіне үлкен әсер етеді. Мұның өзі әр
баланың білім алуда белгілі дәрежеде эстетикалық көзқарас мәдениеті болуын
талап етеді.
Кең ой-өрістілік сөйлеу іс-әрекетінің мазмұнынан сөз өнерін, ақыл-ой
еңбегін, шындықтың обьективтік жақтарын, көркем сөз сұлулығын бөліп
қарайды. Еңбек іс-әрекетінде еңбек мақсаттары мен процесі, оның нәтижесі,
сұлулығы ерекше көрсетіледі. Құқықтық іс-әрекетінде қоғамдық
мұрағаттардағы, оның ынтасы мен тәртібіндегі сұлулыққа баса назар
аударылады. Бейнелеу іс әрекеті барысында балаларға көзге көрінетін әлем,
музыкада адам жасаған дыбыс үйлесімділігінің сұлулықтары ашылады. Дене
тәрбиесі мәдениет және гигиена негіздері арқылы бала адам денесінің тән
және жан сұлулығын таниды т.б.
Әсемдікке тәрбиелеудің оқушыны жан жақты және үйлесімді дамытудың
жалпы жүйесінде жанама қызметі де бар.
Әсемдіктің адам үшін зор тартымды күші бола отырып, сонымен бірге
оның іс-әрекетінің белсенді және тиімді дем берушісі де болады. Оқушы
өнегелілігінің әсемдігі, оның жан дүниесінің байлығы, шешендігі оны басқа
адамдарға тартымды етеді. Оқушылар алдында ашық көрініс берген еңбек
әсемдігі, ол еңбегі тартымды етеді және іс әрекетінің процесін
жеңілдетеді. Ерлік пен шын азаматтық әсемдігі адамдарды қоғамдық тәртіп
және құқықтық әрекеттерін орындауға жетелейді.
Эстетикалық тәрбие және білім алудағы мақсаттар: тұлғаның өнер мен
қоршаған болмыс нысандарын қабылдау, игеру және бағалау дайындығын
дамыту;көркем өнер, рухани және денешынықтыру мәдениеті саласындағы
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбие тұлғаны әсемдікті тануға орайласқан санасын
(сезімі, талғамдары ұғымдары, мұраттары, құндылықтары мен көзқарастары),
оның қасиеттерін, бағалау эстетикалық қатынастарын және олардың әрекет –
қылық пен мінезде, өз қалаулары мен іс әрекеттерінде (қабылдауында,
бағалауында, шығармашылық қызметтестік пен өзіндік жасампаздық, сезіне
жауапқа келуінде, талдауда) көрінісін ашуға, анықтауға бағытталған.
Қазіргі заман жағдайларына орай аса маңыздылары ретінде эстетикалық
тәрбиенің келесі бағыттары алға тартылуда: көркем өнерлік білімді үздіксіз
дамыту: оқушылардың ән күй мәдениетін қалыптастыру, театрға байланысты
тәрбие мен білім беру, көркем әдебиеттік қабілеттер дарыту және дамыту.
Әсемдікке тәрбиелеудің нәтижелік көрсеткіштері: тәрбиеленушілердің
эстетикалық санасының даму деңгейі; олардың эстетикалық құнды заттары,
құбылыстар көркем шығармалар әлемінен игерілген қорға шығармашылдықпен
қатысуы болып табылады.
Эстетикалық тәрбие бойынша қызметтер мазмұны; мұражайлар мен
көрмелерге саяхаттар ұйымдастыру, көркем әдебиет туындылары бойынша
конференциялар өткізу; дөңгелек үстел төңірегінде кездесулер
ұйымдастыру; әйгілі орындаушылар (жеке әншілер, хор, оркестрлер) күй
табақтарын жинақтау; тірі табиғат бұрышын және т.б. жасау.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән мәселелері бар. Олардың бірі
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері:
1. Эстетикалық сезімді тәрбиелеу.
2. Өнер және әдебиет салаларында балалардың қабілетін, ынтасын,
бейімділігін дамыту.
3. Оқушыларды эстетикаға, өнерге сезімдерін талғамдарын қалыптастыру.
4. Эстетикалық құралдарды пайдалана білу дағдыларын қалыптастыру.
5. Оқушылардың әсемдікке өз тарапынан үлесін қоса білуге тәрбиелеу[38].
Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру жеке тұлғаларда әр түрлі
болады.Біреулер онша мән бермейді, қалай болса солай қарап, жанынан өте
шығады. Әдемілікті сезу үшін, оған түсіну үшін, ең алдымен бейнелеу өнері,
музыка және ән саласынан әрбір жеке тұлғада білім болуы қажет. Білім жеке
тұлғада әдеміліктің обьективтік критерилерімен қаруландырады. Білімді тұлға
сұлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге сезімталдық,
эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық
дамуының негізі болады.
Эстетикалық ұғымды байымдауды, баға беруді қалыптастыру
эстетикалық тәрбиенің тағыда бір міндеті. Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін
балаға негізінен көмектесетін білім. Сондықтан бала бейнелеу өнері
саласындағы ырғақ, үндестік музыка мен әндегі дыбыстарды және өнер әдістері
туралы білімді игеру қажет. Осыған байланысты ол эстетикалық терең түсінуге
тырысады, байымдай және бағалай біледі.
Эстетикалық тәрбиенің келесі бір мәселесі – жас ұрпақты өмірдің
барлық салаларындағы; жеке тұлғаның өмірі мен тұрмысындағы, еңбектегі
көркемөнердегі және табиғаттағы сұлулық пен әсемділікті көре білетін, ұға
білетін, бақылай алатын және оларды өзі жасай алатын азамат етіп тәрбиелеу.
Егер адам ол үшін жас жеткіншектер сауатты, терең білімді болу керек.
Әдебиетті, музыканы, сәулет өнерін, кескіндеме, кино мен театрды түсініп,
олардан жанға рухани азық, ләззат ала білу үшін де сезім – түйсігі ұшқыр,
ақыл ойы алғыр, білімді адам болуы тиіс.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы
өте зор. Эстетикалық таным – бұл өмірдегі еңбектегі және табиғаттағы
сыртқы әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу, өнер
шығармаларына жоғары талап қою. Мысалы: мұзда конькимен мәнерлеп сырғанақ
тебу, яғни, жарыс өткізіледі. Сонда орындаушыларға екі түрлі баға, яғни,
бірінші баға – көркемділігін келістіре орындағаны үшін, екінші баға-
мәнерлеп сырғанаудың техникасын жоғары дәрежеде игергені үшін қойылады.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өмірге қажетті мәселелердің бірі – жеке
тұлғаның эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп және
оның құқықтарын түсініп қана қоймай, осы құқық бойынша өзін қоршаған
айналаға өзгеріс жасауы қажет. Өмірге енген эстетика (еңбек, табиғат
эстетикасы, адамдар қатынасы және жай-жағдай эстетикасы) адамды
түсіндіреді. Адамды белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемділікке өз
үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы қажет. Балаларды
эстетикалық белсенділікке тәрбиелей отырып, оларды өздігінен ілтипатты
оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тыңдаушы болуға үйрету керек. Балалар
әдебиетті оқуға, кинофильмді, теледидарды, спектакльді көруге, музыканы
тыңдауға өте ынталы болады. Әртүрлі әдеби, музыкалық шығармалардағы іс-
әрекеттің, оқиға желісін дұрыс түсіну үшін балаларды көп ізденуге үйрету,
бағыт беру ұстаздардың басты міндеті.
Баланың эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас педагогикалық
үдерісте дамиды. Сондықтан оның барлық еңбегі, демалысы эстетикалық бағытта
тиімді ұйымдастырылса, ол өз өміріне әдемілік элементтерін енгізе алады.
Эстетикалық тәрбие мәселелерінің маңызды міндеті - өнер және әдебиет
салаларында балалардың қабілетін, ынтасын және бейімділігін дамыту. Осыған
орай мектепке оқушылардың ықтимал мүмкіндіктерін және қабілетін барынша ашу
керек.
Оқушылардың эстетикалық санасының және шындыққа қатынасының
ерекшеліктерін білу оқушылар өмірін эстетикалық көзқарас тұрғысында дұрыс
ұйымдастыруға көмектеседі.
Мектеп пен отбасының бірлесе тәрбиелік іс-әрекеттер жасамауынан
қоғамда қиын балалар саны арта түсуде.
Қиын балалардың пайда болуының негізгі белгілері мыналар:
- баланың психикалық өсуіне, өте ерте және тез физикалық өсуінің озық
болуы;
- жалпы қабылданған тәртіп мөлшерімен баланың ішкі жай–күйінің арасындағы
жікшілдіктің болуы;
- рефлексивтік ептіліктің болмауы;
- бөтен ғана емес, өзіне жақын адамдарға деген аяушылық сезімінің және
еріктік қасиеттердің болмауы;
- жан дүниесінің азып–тозуы.
Мұғалім осы белгілерді анықтап алғаннан кейін, сыныппен істейтін тәрбие
жұмысының жоспарын осы құбылыстардың болдырмау және алдын–алу мақсатында
келесі үрдістердің негізінде құрағаны дұрыс:
1. тәрбие жалпы адамгершілік құндылығы негізінде құрылуы керек;
2. тәрбие жеке тұлға өзін-өзі дамытуды ынталандыру бағытында жүргізілуі
керек;
3. тәрбие жүйесі адам тәні жан-дүниесі, ақыл–ойы, сезімнің бірлігін
сақтауға бағытталуы керек;
4. тәрбие жеке тұлғаның жас ерекшеліктік және жеке бас ерекшеліктерінің
ескере отырып құрылуы керек;
5. тәрбие баланың құқығын қорғау және сақтау бағытында: оның дербестік және
қарым–қатынас сұранысы ескерілуі керек;
6. тәрбие халықтық педагогика элементтерінің негізінде құрылуы керек.
7. Педагогика ғылымында бала мен ата–ананың, педагог пен оқушының
арасындағы бір–бірімен қарым–қатынасының жалпы ережесі бар:
8. кез келген қарым–қатынас формалды болуы керек;
9. өзара қарым–қатынас ересек адамның жеке басының қызығушылығын көрсетіп,
баланың қызығушылығын ояту керек;
10. қарым–қатынас қабылдауға және көмектесуге бағытталуы керек;
11. қарым-қатынас әділ және тура болуы керек;
12. қарым–қатынас болашаққа көз тастауға мүмкіншілік туғызуы керек.
Тәрбие үздіксіз үдеріс ретінде сабақтан басталып, сабақтан тыс уақытта
өзінің жалғасын және толықтырылуын табады. Мұғалімге тәрбие жұмысын
құрғанда тәрбие үдерісінің келесі қисынын сақтауы керек, олар: сыныпты және
баланың тәрбиелік деңгейін зерттеуі, өзінің құрдастарымен, жоғары сынып
оқушыларының және жасы үлкендермен қарым–қатынасының қалыптастыру
біліктілігі, тәрбие құралы таңдауы, тәрбие іс-әрекетін ұйымдастыруы және
оны талдауы, қол жеткен тәрбиелілік деңгейін анықтауы және жаңа мақсатта
қою біліктілігі.
Педагогикалық ғылым педагогтарға ғылыми танымдық меңгеру әдістеріне
бағдар береді, жалпы педагогикалық үдерістерді дамыту және теормялық білім
негізінде шеберлігін арттыру жолдарын ашады. Педагогикалық практикада
мұғалім өзінің шығармашылығын, педагогикалық шеберлігін дамыта отырып тұлға
ретінде іске асырады.
Бұл жерде мұғалім тұлғасы, оның құндылығы, оның жан – дүниесінің
тереңдігі, атап айтқанда оның кәсіптік бейнесі маңызды болып табылады.
Мұғалімнің жан – дүниесінің жаңа кәсіптік бейнесі қазіргі мектепте
тәрбиелеу және білім берудің жаңа ғылыми тәсілдеріне негізделген құндылықта
құрылады.
Мұғалімінің қызметінде оқушы тұлғасын зерттеу маңызды және жауапты іс.
Бұл үдерісте тұлғаны диагностикалаудың әдістері қолданылады. Егер тұлғаның
психологтың ұстанымы тұрғысынан қарасақ, онда әр адамға сәйкес келетін
жалпы құрылымдарға бөлуге болады. Оның ең негізгілері:
1) бағыттылық – қажеттілік, қызығушылық, адамның бағыттылық мақсаты;
2) сана - әлемнің шағылуының рефлексивтік қабілеттілігі;
3) мінез – басқа адамдармен қарым – қатынас орнату қабілеті;
4) ерік - әлсіздену, күшею, өз қызметін өзі реттейтін қабілет;
5) сезім - әлемді эмоционалдық түрде қабылдау қабілеті, рақымшылық жасау
немесе өктемдік істеу және бүлдіру қабілеті;
6) темперамент – көбіне әлеуметтік белсенділікті анықтайтын нервілік
үрдістің жүру жылдамдығын білдіретін биологиялық қабілет.
Отбасы тәрбиесі мәселелері Шығыстың ұлы ойшылдары Әл-Фараби [14],
Қ.Ясауи [15], М.Қашқари [16], Ж.Баласағұн [17], классик педагогтар
Я.Коменский [18], К.Ушинский [19], И.Песталоцци [20], қазақ ағартушылары
Абай [21], Ыбырай [22] еңбектерінде, кеңес педагогтары В.Сухомлинский [23],
А.Макаренко [4], Ж.Аймауытов [24], М.Әуезов [25], С.В.Ковалев [26] т.б.
еңбектерінде кеңінен орын алды. Бүгінде отбасы тәрбиесі мәселелері ғалымдар
И.В.Гребенников [27], Ш.Ахметов [28], Ж.Қоянбаев [29], А.Табылдиев [30]
және т.б. тарапынан зерттелініп келеді. Сол сияқты С.С.Қоңырбаева [31]
отбасында баланың іс-әрекетін ұйымдастыру жолдарын, әдістерін зерттеген,
Қ.Т.Атемова [32] қазақ балаларын отбасында халық дәстүрлері арқылы
тәрбиелеу жолдарын қарастырса, К.А.Оразбекова[33] халық тәрбиесінің
психологиялық жақтарын ашып береді.
Отбасы – ғасырдан ғасырға созылған адамдар өмір сүретін әлеуметтік
және тәрбиелік орта. Отбасындағы тәрбие халықтық тәрбиемен етене байланыста
дамиды, яғни, ұлттық салт-дәстүрлер, тәжірибелер, мінез-құлық, сана, іс-
әрекеттер т.б. түйісіп жататын қойнаудың көзі де отбасы болып
табылады.Келешек ұрпақтың отбасында тәрбиесін, бүкіл дүниетанымын,
мәдениетін қалыптастырмай тұрып, ауқымды әлеуметтік, бүкілхалықтық
мақсаттарды межелеудің пайда бермейтіні анық. Отбасындағы негізгі тәрбие
түрі адамгершілік, еңбек тәрбиесі болса, одан кейінгі орында баланың
мәдениетін қалыптастыруға тікелей ықпал жасайтын эстетикалық тәрбие тұрады.
Отбасы бала тұлғасының қалыптасуына екі жақты әсер етеді:
- отбасының материалдық жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру дәстүрі
арқылы, яғни отбасы мүшелелерінің материалдық және рухани қажетсінуі мен
әлеуметтік құндылықтар арқылы әсер етеді;
- әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған тәрбиелік шаралар арқылы
әсер етеді.
Отбасы тарихи категория болып табылады. Оның типтері, формалары мен
функциялары өмір сүріп отырған өндірістік қатынастардың, жалпы қоғамдық
қатынастардың сипатына, сондай-ақ, қоғамның мәдени даму деңгейіне
байланысты болады. Өз кезегінде отбасы да қоғам өміріне ықпал жасайды. Ол
баланың туылуы, балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік орнын табуы, үй
шаруашылығындағы еңбегі, өз мүшелерінің күші, рухани және адамгершілік-
эстетикалық жағынан дамуына әсерін тигізуі. Отбасы ұғымына әртүрлі
саладағы еңбектерде әрқилы анықтамалар берілген. Мәселен, Р.Нұрғалиев
Өзінің философиялық сөздігінде Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ол
ерлі-зайыпты одаққа және туыстық байланыстарға, яғни, ері мен әйелінің, ата-
аналар мен балалардың, аға-інілер мен апа-қарындастардың, бірге туып ортақ
шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы саналуан қатынастарға
негізделген жеке тұрмысы деп анықтама берілген. Ж.Қоянбаев еңбегінде
Отбасы – ол бірге тұратын некеге негізделген қандас туыстар тобы деп
анықтама берілді[39]. Осы анықтамалар негізінде отбасының мынадай
белгілерін көрсетуге болады:
- отбасы өзара туыстық қатысы бар, әртүрлі жастағы және әртүрлі құқылы
адамдардан біріккен ұжым;
- отбасын ерлі-зайыптылық, ата-аналық, балалардың ата-аналарына,
ересектердің кішілерге және бір-біріне деген қарым-қатынас жасау міндеттері
байланыстырып тұрады;
- ата-аналар мен балалар бір-бірінен отбасын басқарумен, екіншілері
сол отбасында тәрбиеленумен ерекшеленеді;
- отбасы өмірі әртүрлі материалдық және рухани үдерістермен
сипатталады.
Отбасындағы рухани үдерістің негізін ондағы адамгершілік-эстетикалық
тәрбие шаралары құрайды. Балалардың сұлулықты сезінуі, оны қабылдауы,
саналы эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға отбасындағы ата-ананың
ұйымдастыратын күнделікті бақылау мен төзімділік, қадағалауды қажет ететін
әрі баланың жеке, дербес ерекшеліктерін есепке ала отырып жүргізетін
ауқымды жұмыстары ықпал жасайды. Оның пәрменділігіне отбасындағы дәстүрлер,
тәрбиелік науқандар да әсер етеді. Мәселен, ата-анасының әдептілік пен
мәдениеттіліктің үлгісін күнделікті жағдайларда өздерінің көрсетіп отыруы,
сұлулық, әдемілік туралы ертегілер айтуы, таза, әдемі киініп жүру этикетін
сақтау ережесін орындауды талап етуі, былапыт сөйлеуге қатаң тиым салу,
мәдениеттілік туралы нақыл сөздер мен мақал-мәтелдерді отбасында дәріптеп
жүру т.б.
М.Жұмабаев бала тәрбиесіндегі, дүниетанымын қалыптастырудағы қиялдың
алатын орнын дәлелдей келе: Фантазия - өмірдің гүлді, көрікті болуының
түпкі діңгегі, фантазиясыз (қиялсыз) адам - тұсаулы есек. Фантазия ақылды
кеңейтеді, фантазиясыз жаңадан бір нәрсені ойлап табуға мүмкін емес.
Фантазия әдемілік сезімін тереңдетеді. Біз неше түрлі әдеміліктерден
фантазия арқылы ғана ләззат аламыз. Адам неғұрлым білімді, тәжірибелі
болса, қиялы да сонша бай болмақ,-дейді [40].
М.Жұмабаев балалардың сұлулық сезімдерін ояту, оны тәрбиелеу, дамыту
жолдарын да тоқталып, саралап өтеді. Баланың сұлулық арқылы дүниені танып-
білуіне мүмкіндігі ашылатындығын, оның бірден-бір құралы - табиғат,
табиғат сұлулығы деп біледі. Ол: Жаратылыстың һәм искусствоның сұлу
заттары адам жанында сұлулық сезімдерін оятады. Үлбіреген гүл, күңіренген
орман, сылдыраған су, былдыраған бұлақ..., міне, осылар сықылды
жаратылыстың сұлу заттары, көріністері яки искусствоның тылсымды жанды
билеп алып кететін ән, күй, сиқырлы сөз, сұлу картина сықылды әсерлері адам
жанында бір ләззат, бір сұлулық толқынын оятып, туғызбай қоймайды,
архитектура, сұлу сурет (живопись),скульптура сықылды пластикалыќ
искусствоның адамның көру сезімін сиқырлап барып, жанда сұлулық толқындарын
туғызады. Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сұлу ләззат іздеуіне, сұлу
нәрсені сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, хатта жақсылыққа ұмтылып,
жауыздықтан тиылуына көп көмек көрсетеді. Сондықтан баланың сұлулық
сезімдері жақсы тәрбие қылынуға тиісті,-деп баланың эстетикалық
тәрбиесінің маңыздылығына, оның бейнелеу өнері, яғни суретпен байланысын
ашып береді [40; 132-б.].
Балалардың бейнелеу өнері арқылы көру, есту сезімдерін дамыту - бұл
қазіргі бейнелеу өнері пәнінің ең басты міндеттерінің бірі. М.Жұмабаев
барлық білімнің төртпен үшін көру сезімі арқылы алатынымызды, ал есту
сезімі адамдарды сыртқы жаратылыспен таныстырып, көру сезіміне көмек
көрсететінін айта келе, балаға қоршаған заттар мен құбылыстарды таныстыруда
абайлы, яғни зейінді болуды тәрбиелеу қажеттілігін тұжырымдайды. Сөйтіп
балалардағы эстетикалық тәрбиенің маңыздылығын бейнелеу өнерінің балаға
танымдық әсерін арттыруға ән мен әдебиеттің ықпалын былай қорытады: Баланы
сұлу искусствомен терең таныстыру керек. Бала неше түрлі сұлу үндерді
естісін, неше түрлі сұлу түрлерді, түстерді көрсін, сұлу сөздер, сұлу
өлеңдер жаттасын. Түрлі музыка құралдарының үндерін тыңдасын, сурет салып
үйренсін. Ән салып, музыка құралдарында ойнап үйренсін. Міне, осыларды
істесе, баланың сұлулық сезімдері өркендейді. Білу керек, топас адам – тірі
өлік [40].
Бұдан шығатын қорытынды, баланың сұлулық сезімін, эстетикалық
мәдениетін қалыптастыру бала табиғатын білуді, әрдайым жүйелі жұмыс
жүргізуді талап етеді. Мұғалімдердің ата-аналармен тығыз байланыста болуы –
баланың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың алғышарты болып табылады.
Яғни, мектепте жүргізілетін эстетикалық мәдениет қалыптастыру жұмыстары ата-
анамен, отбасымен бірлесе моспарлауды, ұйымдастыруды қажет етеді. Соның
негізінде сол жұмыстардың нәтижелілігі де өсе түседі.
Бүгінгі отбасы тәрбиесінің барысын екі жақты қырынан байқауға болады.
Біріншісі, отбасының мектеппен бірлесе әрекет етуге өте ынталы болып
отырғандығы. Мұнда ата-аналар балаларының сапалы білім алып, жан-жақты
дамуы үшін оларды ең таңдаулы мектептерге оқуға береді. Оқушылардың ұлттық
тәрбие алуымен қатар әлемдік тәрбие жетістіктерін пайдалану қолға алынуда.
Мектеп пен отбасының өзара бірлескен іс-әрекеті нәтижесінде ата-аналар
тарапынан мектептің педагогикалық қызметіне әртүрлі көмектер көрсету, атап
айтқанда, демеушілік жасау, тәрбие тәжірибелелерімен бөлісу т.б. жүзеге
асырылады. Екіншіден, отбасының мектеппен бірлесе тәрбие жұмыстарын
жүргізуге немқұрайлылықпен қарауы орын алуда. Бұл күнкөріс жағдайымен
отбасындағы балалар тәрбиесіне кеңілдің бөлінбеуі, тіпті, ата-аналардың
жиналысқа келмеуі, мектеппен байланыс жасауға талпыныстың болмауы, бала
тәрбиесіне қатысты кітаптарды аз оқитындығы, кеңестер алуға ниет
білдірмеуі, баланың мәдениетін дұрыс қалыптастыруға құлшыныс
білдірмейтіндігі т.б. арқылы анықталады. Бұл байланыстың нашарлауының
негізі сынып жетекшісінің ата-аналармен жүргізетін жұмыстарын дұрыс
ұйымдастыра алмауы, тәжірибенің аздығы, педагогикалық практика барысындағы
болашақ педагогтардың ата-аналармен жүргізілетін жұмыстарына жете мән
бермеуі және ата-аналардың отбасы тәрбиесіне селқос қарау тенденциясының
пайда болуы, отбасындағы әлеуметтік-тұрмыстық жағдайдың төмендеуі т.б.
себептерге байланысты болады.
Отбасы тәрбиесін жетілдіруде, оқушылардың эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруда мектеп пен отбасының бірлесе іс-әрекет етуі мынадай
қағидаларға негізделуі тиіс:
- эстетикалық мәдениет қалыптастыруда қоғам, мектеп, отбасы және басқа да
арнаулы тәрбие институттарының тәрбиелік мүмкіндіктерін пайдалану;
- мектеп отбасындағы ұжыммен тығыз байланыс орната отырып, әрбір баланың
қабілетін ашу мен дамытуға мүмкіндік жасау;
- мұғалімдер мен оқушылардың және ата-аналардың белсенділігін,
бастамашылдығы мен шығармашылдығын арттыруды ізгілендіру;
- оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды халықтық тәрбие
негізінде жүргізіп, соңғы озық тәжірибелерді пайдалану.
Оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда мектеп пен
отбасының бірлігін қамтамасыз ету мақсатында сынып жетекшісі отбасын
зерттеуден бастайды. Өйткені, тәрбие мүмкіндігі әртүрлі отбасыларында
жүргізілетін жұмыстар да әртүрлу ұйымдастырылуы тиіс.
Адам өмірге келгеннен бастап өмірінің соңына дейін отбасының ықпалын
сезінеді. Бұнымен ешқандай тәрбиелік қоғамдық институттар тең келуі мүмкін
емес. Әрбір отбасында өзіне тән белгілі бір адамгершілік-рухани,
эстетикалық-ізгіліктік деңгей қалыптасқан. Осы деңгей қаншалықты жоғары
болса, отбасындағы адамдардың әсіресе балалардың мәдени қажетін
қанағаттандыру, қызығуы мен қабілетін дамытуға үлкен мүмкіндік болып, бала
тәрбиесі соншалықты дұрыс жалғасын тауып, адамгершілік және көңіл күйлік-
эстетикалық байлықпен өмір сүреді. Яғни мектеп пен отбасы тәрбиесінің
бірлікте жүруі – тұлға қалыптастыру үдерісіндегі ең басты қажеттілік болып
табылады.
Эстетикалық мәдениет қалыптастырудағы мектеп пен отбасының бірлескен
іс-әрекеттерінің ерекшеліктері.
Тұлға мәдениетінің негізгі және қажетті құрамды буыны, оның
эстетикалық мәдениетінің болуын қажет етеді.
Тұлғаның эстетикалық дамуы оның барлық өмірін қамтиды. Оның дамуының
бастапқы кезеңі танымдардың – бағдарлық сипатта болады. Жастық кезеңде және
әсіресе кемелденген шақта тұлға әрекеті құрылымының сапалық тұрғыда алға
жылжуы – құндылық – бағдарламалық және ерікті іс -әрекеттілік себеп басым
болады.
Тұлғаның эстетикалық даму көрінісінің формалары бағыт-бағдар
әртүрлі болып келеді. Дегенмен, бұл бағытта тұлғаның нақтылы дамуы
көркемөнерлік тұрғыда, эстетикалық–адамгершілік және идеялық–эстетикалық
сипатта бірлікте, гармониялық үйлесімділікті сипаттайды.
Тұлғаның эстетикалық даму деңгейінде эстетикалық көзқарастар,
мұраттар, бағалау қандай дәрежеде көрініс береді, соған сәйкес оның шынайы
мінез-құлқына ықпал етеді. Тұлғаның белгілі бір эстетикалық құндылыққа
бағыты, сонымен бірге оның дара қажеті, талғамы мен бейімділігіне тәуелді
болады.
Дегенмен, тұлғаның өнерге және табиғаттың, қоғамның эстетикалық
құндылықтарына, еңбек қатынасын орнықтыру ерекшелігі тек оның сенімі мен
құндылық бағытына ғана байланысты емес, оның жан-жақты әрекеті барысында –
еңбекте, оқуда, белсенді демалысында да т.б. жүзеге асады.
Эстетикалық тәрбиеде оқушылардың белсенділігін арттыра отырып,
олардың эстетикалық санасын, қажеттілігін ояту, өмірдің барлық саласындағы
эстетикалық құндылықтарды меңгеру және көбейтуге бағытталған әрекеттері,
әсіресе оқуы мен өзінің өміріндегі эстетикалық аспектілерді саналы түрде
ұғынуы – негізгі буын болып табылады.
Саналы көзқарас негізіне тұлғаның сенімін жатқызу керек. Өйткені,
оның шығармашылық әрекеті ретінде қоғамның пайдалы істер тек ол үшін жай
көңіл көтеру ретінде ғана бағаланбауы керек, керісінше өзі үшін
қажеттілігіне сенімі болуы тиіс.
Эстетикалық тәрбие – тәрбиенің маңызды құрамдас бөлігі. Ол
эстетикалық – мәдени жұмыстарын арнайы ұйымдастыратын арна, ақиқат шындықты
эстетикалық тұрғыдан меңгеру тәсілі, сондықтан бір эстетикалық сана және
эстетикалық дағдыны қалыптастыру әрекеті.
Адам өмірінің рухани саласының бірі – эстетикалық тәрбиенің атқаратын
қызметі айырықша. Эстетика дегеніміз түпкі тегінде дүниетанудың бір түрі.
Эстетитика - өмірді сезім арқылы танып білудің негізгі жолы.
Эстетикалық сезімдер дегеніміз – адамның ең үстінде тарихи қалыптасып
дамыған рухани қымбат қасиеті.Адам табиғатының тек кең өріс алған
обьективті байлығының молдығы арқасында ғана адам сезімінің субьектті
байлығы пайда болды, әдемілік түрлерін сезіне алатын музыкаға бейім құлақ
пен көз пайда болады, қысқасы адамның ләззат алуға бейім кейбір сезімдері
жаңа туып, кейбірі одан әрі дамып отырады.
Әсемдік - өте биік эстетикалық құндылық. Ғылым үшін ақиқат қандай
маңызды болса, эстетика үшін әсемдік сондай маңызды. Әсемдіктің тану, білу
жөнінде маңызы зор. Адам және табиғат сұлулығы, өнер табиғаты, адам
өміріндегі эстетикалық құндылықтар – біздің әсемдік жайындағы түсінігімізге
байланысты. Әсемдіктің жақсылық пен ақиқаттан айырмашылығы адам сезімі және
адам санасымен тығыз байланыста болуы.
Әсемдікке қызықпайтын, оған сүйсінбейтін бірде-бір адам жоқ. Бірақ осы
қызығушылық пен сүйсінудің мөлшері адам баласының бәрінде бірдей дамыған
емес. Өйткені, әсемдікті түсініп, танып бағалаудың да дәрежесі әртүрлі.
Қоғамда өмір сүріп, әрі іс-әрекетпен айналыса отырып, адам өзін жеке адам
ретінде көрсетеді, айналадағы дүниеге, адамдарға, өзінің ісі мен көзқарасын
білдіреді. Кейде бұл көзқарастың көрінісі төтенше, кездейсоқ сипатта да
болады. Мәселен, мектеп оқушысы жолдастарына күтпеген жерден тектен-текке
шарт та шұрт бола қалды. Басқалар мұның мінезіне таң қалысты, өйткені
әдетте бұл бала байсалды, кішіпейіл болатын. Оған анайылық көрсету тән
емес. Екінші бір мектеп оқушысы айналадағыларға тік мінез көрсететін, анайы
болатын. Бұл – оған тән, тұрақты, талай көрінген қасиет, оны жеке адам
ретінде сипаттайтын. Сондықтан да бұл қасиетті оның мінезінің
ерекшеліктерінің бірі деуге болады.
Қоғамның мүшесі ретінде адамның елеулі тұрақты психикалық
қасиеттерінің жиынтығы, болмысқа деген оның қарым-қатынасынан көрінеді де,
оның мінезі мен қылығына өз таңбасын түсіреді, бұл мінез деп аталады.
Гуманизм адамныњ ќ±ќын, бостандыѓын, абыройын, ар-намысын терењ
ќ±рметтеу мен мойындауѓа негізделеді. Оќушыныњ єділеттілікке,
ќайырымдылыќтыњ салтанат ќ±ратынына сенімін оятып, мектеп пен жан±я адамныњ
ќоѓамдыќ мєнін кемсіту мен ќорлауѓа тµзімсіздігін тєрбиелейді. Гуманизм
адамныњ моральдыќ бейнесініњ кµрінісі ретінде адамдарѓа кµмек етуге
баѓытталѓан іс-єрекеттерде, жолдастарымен ќарым-ќатынастарда, µзара талапты
ќайырымдылыќта, жауапкерлікте, оќушылар арасындаѓы ќара бастыњ ќамын ойлау
кµріністерімен белсенді к‰ресте тєрбиеленеді.
¤негелікке, сұлулыққа тєрбиелеу мазм±нына µмір салтыныњ ажырамас бµлігі
тєртіп мєдениеті енеді. Ж‰ріс-т±рыс мєдениеті адамныњ сырт пішінінде,
ќылыќтарында (±стамдылыќ, сезімталдыќ, єрекеттіњ алдын алу, ілтипаттылыќ),
єрбір оќу-ењбектік тапсырманы, тапсырылѓан істер немесе берілген уєдесін
орындаудаѓы жауапкерлігінде, моральѓа жаттыњ бєріне ќарсылыѓында
(маск‰немдік, б±заќылыќ, бейбастаќтыќ) т.б. болып кµрінеді.
Сонымен µнегелікке, сұлулыққа тєрбиелеу баѓдарламасы µмір салтын
бейнелеп, жиынтыѓы адамныњ ќоѓамдыќ мєнініњ ±стамын, оныњ рухани мєнініњ
арќауын аныќтайтын ќасиеттер мен сипаттардыњ кењ шењберін ќамтиды.
Тєрбиеніњ басќа жаќтарымен бірлесіп, µнегелік пен әсемдікке тєрбиелеу
адамныњ бірт±тас ќоѓамдыќ мєніне баѓытталады, оныњ жан-жаќты жєне ‰йлесімді
дамуына шешуші ‰лес ќосады.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының өмірінде болып жатқан қоғамдық
өзгерістер жаңаша мазмұн мен бағыт бағдар беруде. Еліміздің заңдылықтарына
сәйкес сай білімді әрі жан–жақты жастарды тәрбиелеу – басты мақсат.
Егеменді еліміздің ертеңгі болашағы, тірегі елдің тізгіні солардың
қолында. Сондықтан жоғарғы деңгейде тәрбие беруді бүгінгі талаптарға сай
ұйымдастыру оқу тәрбиесі жұмысының тиімді әдіс түрлерін енгізу - қазіргі
уақыт талабы.
Ұрпақ тәрбиесі – адамзат баласының асыл мұраты. Келешекте жастар
қандай болу керек деген жанды сұрақ әрбір саналы адамды ойландыратыны
сөзсіз. Сондықтан Елбасымыз Н.Назарбаев "Халқымыздың алдында ХХІ ғасырды
құрушы іскер, өмірге икемделген жан – жақты мәдениетті, жеке тұлғаны
тәрбиелеу керек" – деп жауапты міндет қойып отыр.
Атамыз қазақ "баланы - жастан" деп бекер айтпаған ғой. Осындай
салауатты саналы адамзат тәрбиелеу үшін оқытушы оқушының оқу – тәрбие
үдерісінде әрбір баланың жеке басының ерекшелігін есепке алуы тиіс. Осындай
жалпы заңдылықтардың бірі мынада: балада жаңа психологиялық құрылымдардың
пайда болуы міндетті түрде баланың өз белсенділігімен байланысты жаңа
құрылым тіпті ол оқыту үстінде мысалы тәсіл үстінде сырттан берілсе де іс-
әрекетке енгізуі, осы іс-әрекетті өзгеріске түсірумен байланыстыруы тиіс.
Белгілі бір матералды игерудің өзі түрліше жүзеге асады. Оны қазіргі кезде
мектепке арнайы дайындалған стандарт бағдарламада көрсетілген оқушыға
мұғалім сол бағдарламаға сүйене отырып, өзінің тәжірибесіне сүйене отырып
жеткізеді. Бұл жерде баланың даму дәрежесіне қарай түрлі психологиялық
ерекшеліктерге көңіл бөліп, педогогикалық шарттарды талап етеді. Игеру
үдерісінде бала бағыттылық сана және іс-әрекет ерекшеліктері бар адам
ретінде көрінеді. Баланың жеке басының негізгі жақтарының дамуы игеру
механизмінің өзгерісін туғызады, таным психикалық үдерістерінің (түйсік,
қабылдау, зейін, ойлау, сайлау т.б.) дамуымен бірге баланың психикалық
қасиеттері де (қабілет, бейімділік, мінез.) қалыптасады. Ал ерік дегеніміз
– адамның белгілі бір мақсатқа ұмытылуы мен белсенді қимылы. Осының
арқасында белгілі бір жастағы балаларға тән жетекші бағыттылық
ерекшеліктері ескеріліп отырылуы қажет.
Тәрбие нәтижесінде қалыптасқан адамның қажеттіліктерін, оның мұратын
бағалауын әрі өзін-өзі бағалауын білдіретін жеке адамның іс-әрекетінің
жиынтығы, позициясы жоғарғы өтетін ішкі жағдайлар арқылы болатын түрлі
сыртқы іс-әрекет әсерлері жеке адамның бір шама тәуелсіз етеді. Бұл идеяны
жүзеге асыра отырып, кеңес психологтары жеке адамның психикалық үдерістері
мен қасиеттерін белсенді қалыптастырудың стратегиясын жасады. Психикалық
дамудың жеткен дәрежесі тіркеумен ғана шектелген басқа психологиялық-
педагогикалық концепцияларға қарама-қарсы, кеңес зерттеушілері белсенді
қалыптастыру жолымен баланың психикалық дамуының эксперименттік үлгісін
жасады. Кеңестік педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының
концепциясының бірі ақыл-ой әрекетінің кезеңмен қалыптасу теориясы болды.
Ақыл-ой әрекеті білімдер алу үшін оқушылардың іс-әрекеті процесінде,
әрекеттердің белгілі бір жүйесін оларды орындауы жағдайында және соның
нәтижесінде жүзеге асады. Педагог міндеті-осы процесті жақсы басқара білуі,
оны бақылауы тиіс.
Педагогикалық ғылымдар салалары өзара бірыңғай байланысып, қисынды бір
ізгілікпен дамиды. Педагогика ғылымы басқа ғылымдармен тығыз байланыста
дамиды. Адамды жан-жақты және жарасымды етіп тәрбиелеу проблемасын шешу
үшін педагогика басқа ғылымдармен байланысып отырады. Әсіресе соның ішінде
философия ғылымының орны ерекше.
Философия табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдарын түбегейлі
мәселелерін зерттейді, өмір шындығын танып білуге көз қарастың негізгі
жүйесі болып табылады, адамды күшті идеялық сенімге, айқын түсіне
білушілікке тәрбиелейді. Тәрбиенің мақсаттары халыққа білім берудің мазмұны
педагогикалық процесті ұйымдастыру сияқты проблемаларды зерттеудің
барысында, педагогика ғылымы алдын–ала болған нақтылы әдіснамалық жүйеге
сүйенеді. Ғылым педагогика тәрбие процесінің ерекшеліктерін негізгі
кезеңдерін, басқа құбылыстармен өзара қатынастарын қарастырады. Олардың
заңдылықтарын анықтап қалыптастырады.
Мектеп оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда мектеп пен
отбасының бірлесе іс-әрекетін ұйымдастырушылар сынып жетекшісі мен сынып
мұғалімдері болып табылады.
Сынып мұғалімі мен ата-аналар оқушылардың негізгі тәрбиешілері болып
табылады. Сондықтан да педагог жүргізетін тәрбие жұмысының нәтижелілігі
оның ата-аналарымен жұмыс істей білуіне, олармен ортақ тіл тауып, олардың
көмегі мен қолдауына сүйене білуіне байланысты.
Мұғалімнің ата-аналарымен жұмысының формалары мен әдістері әртүрлі.
Оған ата-аналардың жиналысын өткізу де, оларды жұмысқа тікелей қатыстыру
да, ата-аналар арасында педагогикалық білімдерді тарату да жатады. Бірақ
формалар мен әдістердің әртүрлілігі жұмыстың табысты болуын қамтамасыз ете
бермейтінін мұғалім жақсы түсінуге тиіс.
Мұғалім, оқушылар және ата-аналардың арасында қалыптасатын қарым-
қатынас стилі де тәрбие жұмысында шешуші ролге ие.
Мұғалім ата-аналармен жұмыс істей жүріп, балаға оның қылықтарына,
оқудағы табыстаы мен ұтылыстарына, өз міндеттеріне көзқарасына, т.б. баға
беріп отырады. Мұғалімнің ата-аналармен өзара түсіну жайы оның дұрыс және
бұрыс баға беру дәрежесіне байланысты. Бұл жерде педагог үнемі мына жайды
есте ұстауы тиіс. Әр жолы баланың жеке басына емес, оның нақты қылығына
баға беру керек, міндетті түрде ата-аналармен бірлесе отырып, әрбір
жағдайдан шығудың, оны түзеудің жолдарын табу қажет. Екіншіден, бұғалім
балаға теріс баға беру арқылы еріксізден-еріксіз ата-анаға да баға береді.
Оның үстіне ата-анаға-әке-шешеге, әрі тәрбиеші ретінде де баға беріледі.
Мұғалімнің балаға және ата-аналардың тәрбиелік ықпалына дұрыс талап қойып,
дұрыс баға беру педагогикалық тұрғадын мақсатты, әділетті формада болуға
тиіс, сонда ғана педагог пен ата-аналардың арсында дұрыс қарым-қатынас
орнайды.
Педагогикалық тұрғыдан дұрыс қарым-қатынас болу үшін мұғалім мен ата-
ана тәрбиенің мақсаттары мен міндеттерін бірдей дәрежеде түсінуі,
балалардың дамуына бірдей көзқараста болуы, әр баланың дамуының келешегі
мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz