Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Заң факультеті
Әлеуметтану және саясаттану кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі (Түркістан аумағы отбасылары мен
мектептері тәжірибесі негізінде)
Орындаған: Ибрагимова Ж.
Түркістан 2009
ЖОСПАР
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І-Тарау. ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.1 Адамгершілік
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
1.2 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі нысандары
(формалары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ-Тарау. МЕКТЕПТІК ЖӘНЕ ОТБАСЫЛЫҚ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІ ОҚУШЫЛАРДЫҢ
АДАМГЕРШІЛІК БІТІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ҚҰРАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.1 Халықтық педагогика амалдарының оқу-тәрбие ісінде қолданылуы- жас
өскіндердің бойында адамгершілікті қалыптастырудың
өзегі ... ... ... ... ... ...
2.2 Өскелең ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеудегі отбасының рөлі ... ... .
2.3 Оқушылардың отбасылық және мектептік адамгершілік тәрбиесінің үлгілік
нұсқасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жұмыстың мақсаты тақырыптың өзектілігі мен
қалыптасу жолдарының маңыздылық деңгейіне байланысты болып отыр. Дипломдық
жұмыстың негізгі мақсаты оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіру
ерекшеліктерін, оған ықпал ететін әлеуметтендіру факторларын, отбасы,
мектеп сияқты әлеуметтіе инститтардың оқушыларға адамгершілік тәрбие
берудегі рөлін анықтауға байланысты әлеуметтендіру мәселесіне қатысты
туындап отырған мәселелерді анықтап, қалыптастыру жолдарын табу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: Адамгершілік: мәні және қалыптасу
жолдарын оқушыларға тәрбие, білім беру ұйымдарындағы педагогтың атқаратын
қызметтері, адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіру құралдары, моральдық
құндылықтарды, мінез-құлық ережелерін үйрету жолдарын, азаматтардың бойында
адамгершілік мәнінің қалыптасу кезеңдері қарастырылды.
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміз дамыған мемлекеттердің бірі ретінде
материалдық және рухани өміріндегі өзгерістер адамгершілік қатынастарды
қалыптастыру мен қызмет етудегі рөлін жаңаша тұрғыдан анықтап жас ұрпаққа
деген қоғамның көзқарасы өзгерді.
Мемлекетіміздің өскелең ұрпаққа қоятын талаптары: адамгершілік,
имандылық, парасаттылық, кішіпейілділік, тәртіп, мінез-құлық т.б. талаптары
да ерекше.
Адамгершіліктің қалыптасу жолдарын ең алдымен отбасында, мектепте
басқа да әлеуметтендіру институттарынан бастап оның бойында адамгершілік
қасиеттерді: басқаларды сыйлай білу, өзгелердің ар-ожданын құрметтеу,
ізгілік, парасаттылық, мәдениеттілік сезімін тәрбиелеп, қалыптастыру
нәтижесінде ғана дамытуға болады.
Біздің мемлекетімізде оқушыларды адамгершілік
тұрғыдан
әлеуметтендірудің белсенді кезеңі күрделі жағдайда өтуде. Білім беру мен
тәрбиелеу саласында да айтарлықтай өзгерістер болып,білімге деген
қажеттіліктер өсуде.
Зерттеудің объектісі мен пәні: Адамгершіліктің қалыптасу жолдарын
әлеуметтік тұрғыдан жүзеге асыратын отбасы, мектеп жэне т.б. әлеуметтендіру
институттарының қызметі. Ал, зерттеу пәні: азаматтарды адамгершілік
тұрғыдан әлеуметтендіру процесі, осы процеске әсер ететін позитивті және
негативті факторларды жас ұрпақты адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіруге
қатысты туындап отырған мәселелерді, қайшылықтарды талдап, шешу жолдарын
табу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Қоғамның әлеуметтік даму жағдайында
мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің тұжырымдамасы жасалса,
адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың тиімділігі арта түседі,
өйткені адамгершіліктің қалыптасу жолдары жалпы адамзаттық және ұлттық
құндылықтар диалектикасына сүйенеді.
Зерттеудің әдіснамалық - теориялық негіздері: Зерттеудің жалпы
әдіснамалық негізі жеке түлғаның адамгершілік құндылығын қалыптастыру іс-
әрекет, тұлға, құндылықтар теориялары негізінде қарастырылады. Адам
құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы, Бала қүқықтары туралы
Конвенциясы, Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие
берудің түжырымдамасы алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жүмыс кіріспеден, екі тараудан
жэне әр тарау екі тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
мен қосымшадан тұрады.
БІРІНШІ ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1.Адамгершілік ұғымы
Еліміздің егемендік алуына байланысты өз ұлтымыздың бала тәрбиелеу мен
оқыту мәселесінде ғасырлар бойы жинақталған, асыл мұра ретінде осы күнге
дейін жеткен озық ой-санамызда қорытып бір жүйеге келтіру, оны жалпы
халыққа тарату, жастарымыздың бойында ең алдымен мектеп мүғалімдері мен
мектепке дейінгі тәрбиешілерімізді ұлттық дәстүрлер негізінде қайта
тәрбиелеу — бүгінгі таңда кезек күттірмейтін мәселе. өйткені бүгінгі
педагогикалық жоғары оқу орындарында халықтың бүкіл тарихында қалыптасқан
қазақ ұлтының ұлттық тәрбиесі идеясы кеңестік дәуірдің өміршеңдігінен оқу
жоспары мен бағдарламасынан, білім берудің жалпы мазмұнынан тыс қалып қойды
деуге болады.
Орыс тілді аралас мектептерде, орыс бала бақшасында, орыс тілді жоғары
оқу орнындарында, қызмет орнында, керек десеңіз отбасы мен қоршаған ортада
да орыс психологиясын теориялық жағынан да, практикалық жағынан да жан-
жақты қабылдады. Бұл мәселелердің әсіресе жастар тәрбиесіне қатты ықпалы
тигені анық. Мұндай тәрбие әсерінен қоғам дамуына да, жүмыс істеуіне де
ұрпақ тәрбиелеу мәселесінде де кері әсерін тигізді: ата-ана мен бала,
қоғамдық қатынастарда да келіспеушілік, қарама-кайшылық процестерді
тудырды.
Сондықтан бүгінгі таңда жаратылысында дана-ақылгөй, ілтипатты, сыпайы
қасиеттер туа дарыған өз ұлтымыздың психологиясы мен педагогикасын ғылыми
негіздеу, оны қайта жаңғырту негізгі мәселелердің бірі болды. Дегенмен
біздің ұлтымыздың мәдениетінде, тарихында, әдебиетінде, этнографиясында,
халықтық білімінде, өмір тәжірибесінде педагогикалык озық идеялар молынан
кездеседі. Дана халық өзінің болашақ ұрпағына даналық
сөздерін қалдырмауы, ұрпақттан-ұрпаққа үлкен бір қамқорлықпен
іріктеп
сақтап, асыл ойларын паш етіп, төкпей-шашпай жеткізу халқымыздың даралық
тұлғасы деп білеміз. Бұл ойларды біз ең алдымен халқымыздың ауыз
әдебиетінен, ұлттық мәдениетінен, ұлттық тілінен, тарихынан ағартушы
педагогтарымыздың озық ой-пікірлерінен, ұлттық салт-дәстүрлері мен әдет-
ғүрыптарымыздан сұрыптап аламыз [1,123].
Халық педагогикасының материалдары жинақталып ғылыми түрде жүйеленіп
қазақ этнопедагогикасы аталуы тың мәселе болғанымен бұл ғылым үшін жаңалық
деуге де болмайды. Себебі бұл мәселе ғалымдарымыздың бүгінге дейінгі
еңбектерінде қаралып келді.
Осы педагогикалық ой-жүйелерін бір ізге келтіру, оның бағдарламасын
жасау, жоспарын, мазмұнын қалыптастыру мәселесін ғалымдарымыз әсіресе соңғы
10-15 жыл көлемінде қолға ала бастады. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы
аумағында білім ошақтарының барлығында да халқымыздың әдет-ғұрпын, салт-
дәстүрлерін дамытуды негізгі мақсат етіп қойып, Қазақстандағы
этнопедагогикалық ойлардың даму тарихын жүйелеп ұсынуда педагог ғалымдардың
еңбектерінде көрініс тапқан. Солардың ішінен дара тұрған шығыс ойшылы
атанған Әбу Насыр Әл-Фараби (850-950) білім мен ғылымның барлық салаларының
негізін қамтитын орасан мол мұра қалдырды. Әлемнің негізгі түрақтысы -
адам. Адамның ақыл-ой парасаты ойдағыдай дамып жетілсе, дұрыс өсіп өркендей
алады. Бақытты болу, кәмелетке келу, қоғамдық тіршілікті жақсарту барлығы
да білімге байланысты. Шын мағынасындағы білімділік үлкен адамгершілік
сипаты.
Адамгершілік сөзін кейбір адамдар түсінбеуі де мүмкін, сондықтан
адамгершілік сөзіне анықтама бере кетсем. Адамгершілік дегеніміз - бұл сөз
ерекше, мәні мәңгілікке айқын, салмағы пара-парсыз парасатты сөз ғана емес
адамның ең асыл қасиетін анықтайтын бірден-бір аяулы ұғым. Ұғым ғана емес
тіршіліктің мәнін, дүниенің тәнін төрт тағандап ұстап тұрған ұлы принцип.
Адамгершілікке негізделген жерде ғана не нәрсеге де құдірет тұратындығы
мәлім. Осы ұлы күш - адамгершілік қасиет жеке адамның ғана басындағы емес,
жалпы қоғамның да байлығы. Адамгершіліктің белгілі бір адамдар бойындағы
аздығынан айналасындағы адамдарға ғана емес, қоғамға да тиетін кесірі көл-
көсір [2,12].
Ал адамгершілік тәрбие дегеніміз – тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен,
адамгершілік сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік
сезімді дамытудың сара жолы.
Әл-Фарабидің оқу-білім, тәлім-тәрбие мәселелері жайлы айтқан
пікірлерінің құятын үлкен арнасы, адам атаулының, гуманистік ізгілік
қасиеттерге баулу мәселесіне келіп тіреледі. Білімді болу деген сөз, - деп
жазды ол,-белгісіз нәрсені ашу қабілетіне ие болу деген сөз... білімді адам
көп нәрсені біледі және қабілеті, дарыны арқылы баста белгісіз нәрселерді
өз бетінше аша алады. Ол оқу, білім алу ғылым адамы болу, адамгершілік
және тәрбие мәселелерімен тығыз байланысты деп көрсетеді. "Ғылымды үйрену
үшін адамның арының тазалығы қажет" - дейді ұлы ұстаз.
Ол адамдардан шындықты, адамгершілікті, сыпайылықты, әділдікті талап
ететінін көреміз. Бұл ойды әрі қарай жалғастырушы түркі тілдес халықтардың
аса көрнекті ақыны, ғалым Жүсіп Баласағүни (1015-1020ж) оның ғалымдық,
ұстаздық, ақындық еңбегі Қүдатғу біліг (Құтты білік) дастаны. Бұл
дастан адамгершілік нұсқаларын, қоғамдық саяси ережелері мен заңдарды әдет-
ғүрыптар нормасын қамтыған. Қүдатғу білікті қазақша Құтты білік немесе
Бақытқа жету ғылымы деуге болады. Дастанда көтерілген тәлімдік маңызы зор
келесі бір мәселе адамның мінез-қүлқы, оның қоғамдағы орны туралы жәйіттер.
Адам - бұл дүниеге қонақ, оның өмірі өткінші, сондықтан ол артынан ылғида
жақсы сөзбен жақсы ісін қалдырып отыруы қажет. Бұл үшін ол әркез жаман
қылықтан сақтанып, адалдықпен жүріп-тұруы тиіс. Екі жүзді болмай, сөзбен
істі бір жерден шығару қажет. Ол ақылдылықты адамның адам
болуының, адамгершілік жағынан жетілуінің бірден бір өлшемі деп ақылдың
көмегінсіз бұл дүниеде ешбір нәрсе шешілмейді деп түйіндейді.
Адамға оның ақылы ғана дос
Парасат қараңғыдағы шырақ
Ақылсыз адамның жануардан айырмасы жоқ
Біліктілік пен ақылдылық төбеңді көкке жеткізеді
Бұл ойларды қорыта айтқанда, ғалым адам әр кез орағыта ойлап,
ақылдылықпен әрекет етсе ғана көздеген мақсатына жете алады деп тоқтам
айтады. Ақылды адам жүрт алдында құрметке бөленеді. Тіл адамды көкке
көтереді. Адам екі нәрседе қартаймайды: бірі оның - игі ісі, екіншісі-ізгі
сөзі. Олай болса, әр кез жақсы қылықпен қатар жақсы сөзің болсын, бұл екі
қасиетің бір-бірімен байланысып жатсын [3,334].
Жақсы болғың келсе жаман сөз айтпа, он мың сөздің түйінін он сөзбен
шеш. Бақ пен бақытқа жету адамның өз қолында. Бұл үшін ол аянбай еңбек
етіп, өз бойынан адамгершілік қасиеттерді егіп отыруы тиіс. Білімді болу —
бәрінен бұрын адам болу деген сөз. Білімсіз адам - надан топас. Білімді
босаға жақта отырғанымен біртіндеп төрге шығады. Нағыз білімділік
адамгершілік, имандылық қылықпен нұрланып тұруы тиіс, деп тұжырымдайды.
Баласағүнның бұл ойлары қазіргі нарықтың экономикалық қатынаста өмір
сүріп жатқан мектеп оқушыларына адамгершілік тұрғыда парасатты болуды
меңзейді.
Қазақ халкының мәдениетін жан-жақты зерттеп, ұлттық ағарту ісінің
ғылыми еңбектеріне үлкен үлес қосқан ғалым, география қоғамының толық
мүшесі Шоқан Уәлиханов (1835-1865 ж.) болды. Тәңір туралы тәлімдік
еңбегінде отты құдірет деп тану, отқа май құйып ырым жасау, отқа түкірмеу,
аруақты сыйлау, құдайы садақа беру, айға қарап тілек айту, малды теппеу,
оның сүйегін баспау, сүтін төкпеу тағы басқа сол сияқты дінге байланысты
халықтың салт-санасына айналған ырымдардың зор тәрбиелік мәні бар екенін
дәлелдеп,
ол тәрбиелік мақсаттардың орындалғанын өмірден көріп, ұлттық тәрбиенің
өзекті мәселесі етіп көрсетеді.
Сондай-ақ Аққуды атпа, Үкіні үркітпе, Құстың жұмыртқасын жарма,
Құстың ұясын бұзба деген тыйымдардың зор экологиялық-паториоттық
тәрбиелік мәні бар екенін адами тұрғыда тірі табиғат, өлі табиғатты қорғай
білуіміз керек деп жастарға үлгі-өнеге тұтады.
Ғалым қазақ халының ұлттық психологиясын былай сипаттаған: ...қазақ
барлық сенім, әдетімен де, ойын сауығымен де, аңыздар, өлең-жырлар жасаумен
де, сауыққа қүмаршылығымен де, халықтың заңының көптеген кодекстерін
жаттаумен де, ең ақылдылардың қатарына қосылады - деп өз халқын жоғары
тұтқан [4,161].
Халық кемеліне келіп, өркендеуі үшін ең алдымен азаттық пен білім
керек деп ұлы ғалым Уәлиханов Шоқан айтқандай, Елдің ертеңгі ұрпағының оқу
білім тереңділігі немен өлшенеді деген ой мені толғандырады. Сондықтан
Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер және жүріп жатқан күрделі
жаңғыру үрдісі жағдайында бүгінгі таңдағы түбегейлі мәселе - адамды іс
жүзінде қоғамдық дамудың басты тұлғасы ету заңды құбылыс деп есептейміз.
Адамның өмір сүруі мен еңбек етуіне лайықты жағдай туғызу әлеуметтік
әділеттілікті, азаматтық бостандықты және жан-жақты дамуды, рухани
әлеуетінің жетілу мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді, сонымен қатар адамның
кәсіби біліктілігі мол білімділігін жетілдіру міндеттерін көздейді.
Білім беру жүйесіндегі ұлттың және адамзаттың қазыналары мыналар:
жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктер ашу, адамгершілік пен
имандылық өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, әрбір
адамды
дамыту үшін қажет жағдайлар жасау;
қоғамның және мемлекеттің алдындағы және қүқықтары мен міндеттерін
түсіндіруді, сондай-ақ республиканың мәдени, қоғамдық, экономикалық және
саяси өміріне қатысуы.
Халқымыздың күнделікті тұрмыс-тіршіліктің барысында-ақ жастарды
әдептілікке, адамгершілікке, кішіпейілділікке, сыпайылылыққа, мейірбандыққа
және басқа да толып жатқан жақсы қасиеттерге баулып отырған. Мысалы
халқымыздың жас ұрпаққа бағыштап айтқан: Оттан аттама, Нанды аяққа
баспа, Кісіге қарай керілме, Табалдырықты басып түрма деген сияқты
қысқа да нұсқа сөздерінде қандай өнегелік мән-мағына жатыр десеңізші!
Адам ғүмырының негіздері: балалық шақ, жігіттік дәурен, қарттық кезең
болсын, әдебиетте жастарға берер тәрбиелік халық қасиеттерінің өз
ерекшелігі, өз орны бар. Дегенмен, олардың ішінде ғибраттық маңызды
басылымы, әрине, қартайған шақ көрген, егде тартқан қарт адамдарға
арналады. Ал үлкендер тәрбиесінің жемісі — ақыл-кеңестері жастардың сана-
сезімінің, ой-өрісінің қалыптасуына зор ықпал ететіні сөзсіз. Бұқар жырау
Қариясы кімнің бар болса, Жазулы түрған хат болар... - деп, ондай адамды
Қартайсаң, қарт бабаңды сыйлай бер, Күндердің күні болғанда, Кімдер де
кімің белі дейсің бүгілмес дей келіп этикалық, тәрбиелік салмағы басым,
ұлттық нышанымыздың ең әдемі, ең қасиетті белгісі - үлкендерді сыйлау,
қарттықты құрметтеу - адамгершіліктің бір бөлігі деп қарастырады.
Шоқан Уәлихановтың пікірінше халықтардың ұлттық психологиясын
көрсететін белгілердің бірі - сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік
қасиеттері болып табылады. Ғалым халқымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-
ғүрпын, мәдени мұра етуді мақсат етті. Оған жетудің жолдарын халыққа білім
беру ісінен, ұлттық мәдениетті дамытудан іздеді. Бұдан біз Шоқан
Уәлихановтың барлық еңбегі халықтық педагогика элементтерін өзек еткенін
байқауға болады.
Қазақ халқының ұлы ағартушы педагогы, қазақ балалар әдебиетінің
негізін қалаушы ұстаз, ақын Ыбырай Алтынсарин (1841-1889 ж.) мұғалім болу
үшін әрбір ұстаз ұстаздық қасиеттерін қалыптастыра білуі керек дей келе,
Мүғалім баланы тәрбиелеуші, оның қамқоршысы, егер бала бір нәрсені
білмей қалса, ол бала кінәлі емес. Оған кінәлі балаға түсіндіре алмаған
ұстаздық өзі кінәлі. Ұстаз балаға сабыр мен салмақты қысқа сөйлеу керек, ол
әрбір пәнді балаға түсіндіргенде ықыласымен, қарапайым тілмен түсіндіруге
тиіс - дейді. Бүгінгі мүғалімнің бойында болатын жоғары білімді
білгірлікті, шыдамдылықты, іздемпаздылықты қасиеттерді айтып тұрғанын
байқаймыз.
Ақын педагог Қазақ хрестоматиясы (1879) кітабында Кел, балалар,
оқылық сияқты өлеңдері балаларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелейді.
Кел, балалар, оқылық.
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық,
Надандықтың белгісі -
Еш ақылға жарымас,
Жайылып жүрген айуандай
Ақ, қараны танымас.
Адамның ең басты қасиеті - оның адамгершілігі деп түсінген ұлы
ағартушы ұстаз үшін ғылым мен білім қосыла, адамгершілікті таза сақтауға
бірден-бір нәрсе деп көрсетті.
Ы.Алтынсарин адамның адамгершілік санасын қалыптастыратын және оны
жетілдіретін шешуші факторлардың бірі еңбек деп түсіндірді. Дене еңбегі мен
ой еңбегін қатар алып жүрген адам ғана өмір биігіне жететіндігін
ұғындырады. Адал еңбек, қанағат, мейірімділік, әділдік сияқты қасиеттер
өмірдің мәнін құрайтын адамгершілікке жеткізетін қасиеттер деп түсінген.
Ы.Алтынсарин бала оқыту мен тәрбиелеуде ауыз әдебиетін жалғастыратын
балалар әдебиетінің негізін қалады. Қазақ жерінде тұңғыш ұлттық мектептер
ашып, ұлттық білім беру жүйесін құруға көп еңбек сіңірді. Қазақтарға орыс
тілін үйретудің бастауыш құралы деген еңбегінде тіл үйренудің нақтылай
әдістемесін түзді. Оқушылардың тілін жаттықтыру, дағдыландыру жұмыстарын
жүргізу, ол үшін пәндік және аудармашылық әдістемелерді пайдалану, ана
тілін
оқуда жеке сөздерді оқи білуге, өз мәнерімен айтуға үйрету, әрбір сөздің
мағынасын терең түсіндіру, яғни әрбір оқушыны сөздік қорын молайту
тәсілдерін қолдану ұстаздың әдістемелік жаңаша нұсқалары болып табылады.
Әсіресе оқыту әдістемесінде тіл дамыту ісіне көп көңіл бөліп, тіл
дамытуда ең әуелі сөзді дүрыс айта білуге үйретуді уағыздады. Әрбір оқушы
айта білген сөзін жаза да білу керек дейді ұстаз. ¥лы педагог адамның не
нәрсеге болса да берік сенімі жүректен терең орын алмаса, ол әсерлік-
тәрбиелік нәтиже бермейді деген тұжырым жасады [5,154].
Ыбырай Алтынсарин көтерген үлттық тәлім-тәрбиелік, психологиялық,
педагогикалық мәселелерді Абай Құнанбаев жалғастырды. Абай Құнанбаев (1845-
1904ж.) қазақ халқының ұлы ақыны, қазақ әдебиетінің негізін салушы, ұлы
ойшылы. Оның шығармалары эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ой-
пікірлерге толы. Ұлы ойшыл, адамдар жаратылысында бірдей емес дейтін
тәсілді көзқарасқа қарсы шыға отырып, (Адамның туысы, дене бітімі, шыққан
жері, бармақ жері бәрі бірдей... Адам баласы анадан туғанда екі түрлі
мінезбен туады. Бірі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұл тәннің
құмарлығы. Екіншісі - білсем екен деу - жан құмарлығы... деп ой түйіндей
келе, Адам бойына жан құмарлығы арқылы жиналатын нәрсенің аты ақыл, ғылым,
ол таланттылықпен ерінбей еңбек еткен адамның қолына түседі... деген
қорытынды жасайды.
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл, артық білуге
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге
Ақылардың ардың сақтаушысы - деп қарап, адамгершілік мәселелерін
жоғары бағалап, ар тазалығы үшін күресуді дәріптейді. Талап, еңбек
терең ой, Қанағат, рахым-ойлап қой. Бес асыл іс көнсеңіз - деп
жастардың бойында қандай қасиеттердің болуы
керектігін тізбектейді. Ақылды азамат болу үшін адам бойындағы қасиеттердің
үш нэрсеге байланысты екендігін айтты:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей үста, сонда толық боласың елден бөлек,
-деп адам мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық салғырттық, жалқаулық,
күншілдік, көрсеқызарлық сияқты ақыл мен ой тудыратынын айта келіп,
естігенді есте сақтап, көргеннен үлгі-өнеге алу, жаман әдет дағдылардан
бойын аулақ ұстау, ұстамды болу сияқты адамгершілік қасиеттерді
қастерлейді. Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнде болмаса
жүмасына бір, өмірді қалай өткізгенің жайында өзіңнен-өзің есеп ал -
дейді.
Яғни адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен мәніне ерекше
тоқталады. Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп
болмайды деген кісінің тілін кесер едім- дейді. Адам заманына сай болуы
керек екендігін айтады. Ұлы ақын Абайдың педагогикалық көзқарастарындағы
басты нәрсе Атаның баласы болғанша, адамның баласы бол... жақсы көпке
ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін, деген гуманистік ой-пікірді айтады.
Абай оқытып-үйрену, білім алу үшін үш нәрсені білу керек:
1. Ықылас қойа тыңдау керек
2. Тыңдағаныңды бірнеше рет ойда қайталау керек.
1. Ой кеселдерінен сақ болу керек ,- дейді, мүнда оқушылардың бойында
адамгершілік қасиеттерді баса көрсетеді. Бұл ой қазақ
халқының
педагогикасының негізі бола алады деп түйіндейді [6,123].
Данышпан ақын осындай көсем сөздері арқылы өзінің дүниетанымдық,
тәрбиелік ойларын оқушыларына қарапайым баяндап, ұлттық дәстүрлері мен әдет-
ғүрыптардағы тәрбиелік жолдарын көрсеткен. Адамгершілік тәрбиесін сөз еткен
ақын, шешен, аудармашы, данышпан философ Шәкәрім Құдайбердыұлы (1858-1931)
өзінің шығармаларында оқу, білім алу, тәлім-тәрбие туралы өнеге өсиет
сөздерін қалдырды.
Бар ғылымның атасы таза ақылмен ойлану",- деп білімді ой санаға
сіңіру үшін таза ақыл керек екенін түсіндіреді.
Мұғалімнің өмірі - деген дастанында ол ой дамытып, данышпандыққа,
білімін дамытып ғүламалыққа жету үшін әрбір адам өмірге жауапкершілікпен
қарап, талпынып, талаптанып, өздігінен білім алуға ұмтылу керек екенін
баяндайды. Бүдан біз бүгінгі күндегі өркениет деңгейінде білім алуға
ұмтылып жатқан оқушыларды, жастарды таза ақыл оймен меңгерген білім ғана
жетелей алады деген ой түжырымдаймыз.
Шәкәрім өзінің "Дүние мен өмір" деген өлеңінде дүние сырын ұғу,
мінезді, мінді түзеу өзіне байланысты, ол үшін талаптан, талпын, адал еңбек
ет, өз мініңді өзің көріп түзете біл дейді.
Бейнет көрмей, біреуге бейнет берме,
Дүние-алдамшы, өмір қу деп есірме.
Қамдан, сақтан, қағып бақ бәле келсе,
Бәрін Құдай қылды дегенге ерме".
Ерінбесең еңбекке дэулет дайын,
Жаратқан жоқжатсын деп бір құдайың..
Ойласын деп ой берді, көруге көз,
Аяқ берді, тапсын деп басқан сайын, - деп әдептен озба, сабырлылық,
салмақтылық қасиетіңді сақта, өмірдегі байлық пен бақыт еңбекпен келеді,
тек талаптанып, талпынсаң сол сенің қолың өзі келіп қонады дегенді айтады.
Адамгершілік, ақыл-ой, еңбек тәрбиелеріне көп көңіл бөлінгенін аңғарамыз.
Қазақтың рухани көсемі Ахмет Байтүрсынов (1873-1938) қазақтың халық
педагогикасын жан-жақты зерттеп, қазақ этнопедагогикасының негізін қалады.
Ол барлық шығармаларында үлттық тәрбиенің мәнін ашады және қазақ
қоғамында білім-ғылымның дамуына, мектеп ағартушылық ісінің жанданып
кемелденуіне бағыттайды. Әліпби, Тіл құралы, Әдебиет танытқыш
кітаптарын жазды. Әдебиет танытқыш кітабында былай деп жазды:
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, қиялымызды, көңіліміздің күйін сөз
арқылы жақсылап айта білсек, сол-сөз өнері болады-дей келе сөз өнерінде
тіл киысынды ерекше роль атқаратынын басып айтады. Сөзден әдемілеп әңгіме
шығару өнері тіл тазалығына байланысты екенін дәлелдеп, мәнін ашады.
А.Байтұрсынов туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын, әр қазақтың ең
болмаса, бастауыш білім алуын аңсады. Адамға тіл, қүлақ қандай керек
болса, бастауыш мектепте үйренетін білімде сондай керек"-дейді.
Қазақ газетінде (1914ж.) жарияланған Бастауыш мектеп деген
мақаласында қазақтың бастауыш мектептері қандай болуы керек деген мәселе
қойып, халық сауатын ана тілінде ашу мақсатын алға кояды. Осы газетте
"Мектеп керектері" деген мақаласында "Ең әуелі мектепте керегі-білімді,
педагогика, методикадан хабардар оқыта білетін мұғалім. Екінші - оқу ісіне
керек құралдар қолайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді, құралдар қандай
болса, істеген істе сондай болмақшы. Үшінші - мектепке керегі белгіленген
бағдарлама - деп оқытудың дидактикалық принциптерін тұңғыш ғылыми тұрғыда
нақтылы белгілеп берді.
А.Байтұрсынов қазақ ғылымы мен мәдениеті, тәлім-тәрбие, оқу ісіне
сіңірген орасан зор еңбегінде тарихтан өшпес орын алатынын бүгінгі
демократиялық дәуірдің, өмірдің шындығы дәлелдеп отыр.
Қазақ педагог ақыны Ж.Аймауытов (1889-1931ж) жазушы, драматург, сыншы,
публицист, аудармашы, психолог болған. Ұстаз, жазушы 1924 жылы "Тәрбиеге
жетекші" деген педагогикалық еңбек жазып, қазақ халқының ұлттық тәлім-
тәрбиесіндегі келесі жағдайларды ашып көрсетті де, тәрбие ісінде баланы
ынталандыру тәсілдерін түсіндірді. Баланы шыншылдыққа, жауапкершілікке
тәрбиелеу үшін, оған талап қоя білу керек, қойған талаптың орындалуын
қадағалау, баланың ішкі дүниесіне терең үңіліп, оның арман-тілегіне қарау
демеуші тәсілдерді қолдану әдісін уағыздады.
Аймауытов ең алдымен бала тәрбиесіндегі отбасының рөліне ерекше
тоқталады. "Баланы бұзуға яки түзетуге себеп болатын бір шарт жас күнде
көрген өнеге. Ол өнеге әке-шешенің тәрбиесі арқылы қалыптасады. Балаға
қайырымдылықты, кішіпейілділікті, шыншылдықты, адамгершілікті беретін ата-
ана. Баланың бойына сіңген мінезді қайта түзету шындық келтіреді. Ол бала
мінезін жас шыбыққа теңейді [7,77].
Жас кезде дұрыс тәрбие алмаған бала өскенде қисық ағаш сияқты өсетінін
от басында теріс тәрбиеленген баланы қайта тэрбиелеудің үлкен қиындық
келтіретінін айтады. Сонымен қатар өнегелі отбасыдан бұзық мінезді баланың
шығуы немесе тәрбиесі нашар отбасынан да тәрбиелі, өнегелі баланың өсуі
мүмкін дей келеді де, бұл айтылғандар өскен ортаның, замандас, жора-жолдас,
құрбы-құрдастың ықпалынан, соларға еліктеуге болатынын дәлелейді.
Негізгі мақсаты мінезін түзеу, адамшылдыққа қызмет ету, адал еңбек ете
білуге тәрбиелеу" дей келе, "Баланы тәрбиелеу үшін әрбір тәрбиешінің өзі
тәрбиелі болуы керек. Себебі бала, айтып тұрғаннан кері кергеніне көп
еліктегіш келеді. Солай болған соң балаға не жақсы мінез болсын іспен
көрсете
білу керек"- дейді. Бұл еңбекте Аймауытов "Баланы отытудың белгілі ереже
заңдарын баяндайтын, оқытудың дұрыс жүйесін тауып, білімге тез жету
шарттарын көрсететін педагогиканың негізгі бөлімі дидактикаға ғылыми
анықтама берген".
Оның пікірінше, қозғалып, өзгеріп, өсетін, өркендейтін тірі адам
болғандықтан біркелкі әдістен табан алмай шектеліп қалуға болмайды. Сабақ
беру үйреншікті жай шеберлік емес, ол үнемі жаңадан-жаңаны табатын өнер.
Оқыту, білім беру әдісі үнемі ізденуден тұратын іс-әрекет"- деп атап
кетеді. Ж.Аймауытовтың бұл пікірлері қазіргі қазақ мектептеріндегі оқытудың
мазмұнын қайта құру жөніндегі жалпы орта білім беру тұжырымдамасында
айтылған педагогикалық процестің сапасын көтерудің маңызды бағыты-сабақты
өткізу тәсілдерін одан әрі жетілдіруде басты қағида етіп ала аламыз.
Орыс педагогтарының адамгершілік тәрбиесі туралы ойлары:
Орыстың ұлы ойшыл педагогы Я.А.Коменский адамгершіліктің аса тамаша
ерекшеліктерініңбірі - эгоизмнен арылу, көпшілік ісінің сәттілігі және
әділеттілік үшін әрекет ету деп есептеді.
Коменский балалар мен жастар мінезінде ерлік, өзін-өзі билеу,
кішіпейілділік, сыпайылық, еңбек сүйгіштік сапаларды тәрбиелеуді талап
етті. Ол Балалардың қандай болып туары ешкімге де байланысты емес, бірақ
дұрыс тәрбие беру арқылы олардың жақсы болып шығуы - біздің қолымыздағы
нәрсе,- деп және өзінің Ұлы дидактика атты еңбегінде ақыл-ой,
адамгершілік тәрбиесінің мәселелерін қарастырған.
XX ғасырдың 30-40 жылдарында Россияның педагогикалық ой-пікірінің
дамуында осы кезеңнің екі ұлы ойшылы болған В.Г.Белинскийдің және
А.И.Герценің алатын орны аса ерекше. Белинский мен Герце революцияшыл-
демократиялық педагогиканың негізін салушылар еді. Олар үшін адамгершілік
тәрбиенің негізгі мәні - адамның адамгершілік қадірі мен абыройына, Отаны
мен халқына адал қызмет ету, шындық пен ақиқатты сүйе білу, әділетсіздік
атаулыға терең жиіркеніштік сезім, онымен күресу деп дәлелдеді.
Адамгершіліктің осындай мәніне сәйкес Белинский мен Герце балаларда ең
алдымен патриотизм, гуманизм, еңбекке сүйіспеншілік, сөзді іспен
байланыстыру қасиеттері мен сапаларын тәрбиелеуді көздеді. Олар шынайы,
таза адамгершілік адамның өз отанына жалынды сүйіспеншілікте болуын талап
етеді деп есептеді.
Орыс педагогы Н.Г.Чернышевскийде адам баласында патриотизм, адалдық,
кішіпейілділік, әдептілік, отанға деген сүйіспеншілік сияқты адамгершілік
сапалар мен қасиеттер болуы тиіс деп санаған.
Патриотизм Чернышевскийдің көрсетуінше, адамгершіліктің басқа бір
саласы гуманизммен тығыз байланысты. Ортақ іске қызмет ету үнемі
адамгершілікті керек етеді дей отыра Чернышевский гуманизмді
теріс
сынаушыларды сынады, оның пікірінше шын гуманист адам айналасындағы
адамдарға зор сүйіспеншілік және құрмет сезіммен қарауы, қайырымды болуы,
зиянды әрекеттер мен істерге қарсы шығуы, адам баласының мұң-мұқтажын біліп
отыруы, жамандық атаулының бәріне келіспес күрес жүргізе білуі керек деген
ой түйіндеді [8,120].
Революцияшыл демократ Добролюбов өзінің педагогикалық пікірлерінде
бүкіл халықтың қамы үшін, жалпы істің тағдыры үшін азаматтық борыш болып
есептелетін жоғары адамгершіліктің үстем болуын арман етті.
Оның түсінігі бойынша адамгершілік қасиеттерге: отанға, еңбекке деген
сүйіспеншілік, ортақ іс жолындағы күреске деген тұрақтылық пен табандылық
жатады. Добролюбов халықтар мен елдер арасындағы араздық пен ала ауыздылық
тудыратын жалған патриотизмге қарсы бітіспес күрес жүргізді. Сонымен бірге
ол даурықпа, жалған патриоттармен күресінде: Бізге жүректі қиялдармен ғана
баса толтыратын даурықпалар, мылжыңдар керек емес, бізге ақыл мен сөздің
ерлері, есішілдікке қарсылар, қоғамдық әділетсіздікке қарсы бетпе-бет жан
қиярлық күреске қатысушылар керек, - деген тәрбиелік сөздерді айтқан.
Педагогика туралы ежелгі ойшылдардың, ғалымдардың ойлары бүгінгі
зерттеулерде әлі де жалғасын тауып келеді.
1.2. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі нысандары
(формалары)
Педогогика ғылымында соңғы жылдары оқушыларды рухани
адамгершілік қасиеттерге тэрбиелеу мәселесі кеңінен көтерілуде. Бұл мәселе
қазіргі таңда мектептерден бастау алуда. Қазіргі мектептердің міндеттердің
бірі — кез-келген жасөспірімге білімді меңгеру ғана емес, оның рухани
адамгершілік қасиетін танып , ішкі жан - дүниесіне әсер ету арқылы жас
ұрпақтың өзін-өзі дамытуына жол көрсету.
Болашақ ізбасарларға адамгершілік, имандылық,
әдептілік,
сияқты қасиеттер арқылы жас кезінен сан ғасырлар бойы қалыптасқан
өзіндік тарихы бар құндылықтар негізінде тәрбиелеудің саласы мол,
мазмұны бай, атадан балаға ұласатын құндылық сезім ниеттерден, ізгі
қасиеттерден жалғасып отырғанына көзіміз жетті. Жалпы құндылықтар
арқылы тәрбие беру - рухани азғындықтан шығудың ең басты жолы.
Сондықтан бүгінгі таңдағы мектептерде жүргізілетін тәрбиенің өзіндік
басты мақсаты да осында айқындалып, бағыты белгіленуі керек. Ауыл
оқушыларының рухани адамгершілік тәрбиесінің нәтижелі болуы үшін,
оның нақты педогогикалық шарттары болу қажеттілігі туындайды.
Жалпы шарттарға әлеуметтік , экономикалық, мәдени, ұлттық,
географиялық жағдайлардың болуы жатқызылса, арнайы шарттар ретінде белгілі
бір мектептің ерекшеліктері, әлеуметтік құрамы, орны, материалдық, жағдайы,
қоғамдық сұраныстарға, қатысты мазмұны жатқызылады. Сондықтан тәрбиелеудің
құрылымы мен бөліктері айқындауға нақты шарттардың орындалуы әсер
етеді [9,110].
Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие
болып
табылады. Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттері мен сапалары, қарым -
қатынастарында қалыптасады. Рухани адамгершілік тәрбие – бұл дұрыс
дағдылар мен өзін-өзі ұстаудың дағдыларының нормалары, ұйымдағы карым-
қатынас мәдениетінің тұрақтылығын қалыпастырады.
Мектептегі, ұжымдағы, отбасындағы рухани адамгершілік тәрбие баланың
Отанға деген махаббатын, еңбекке тағы да басқа нәрселерге қатысын
қалыптастырады. Оның нәтижесі, дұрыс жеке тұлғалық, адамға деген көңіл
бөлушілік, өзіне деген талаптылықтан көрінеді.
Балалардың ұжымдық ортада өзін-өзі ұстауына
қатысты
педагогикалық үрдістегі адамгершілік тәрбиесінің орны ерекше. Бұл баланы
қоғамдық ортада өзін-өзі қалай ұстау керектігіне үйретеді. Ұжымдық қарым-
қатынас дағдыларын: ұстамдылық, бақылау, талаптылық, тағы сол сияқтылар
осы шарттың ішінде қарастырылады.
Баланың еңбекке, тағы басқа қызметтерге қызығушылығын
арттыру мақсатында, рухани адамгершілік тәрбиедегі маңызды педагогикалық
шарттардың бірі - танымды, қабілетті қалыптастыру болып табылады.
Рухани адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа -
қайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса,
ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ.
Жасөспірімдерді рухани адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу адамдармен
достық, мейірімділік, басқаны түсіну, біреулердің қайғысы мен қуанышына
ортақтасу, өзгелердің мінез-құлқы мен пікіріне төзімділік таныту кезінде
жетіле түседі.
Қоғамымыздың ертеңгі болашағы- бүгінгі жас үрпақтың тәрбиесімен тығыз
байланысты. Сондықтан оқушы жастарды тәрбиелеу ісінде оларды рухани
дамытуға баса назар аударғанымыз жөн. Қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты
мәселе-мектеп оқушыларын рухани дамыту. Рухани даму дегеніміз - өзінің
өмірдегі орнын, жауапкершілігін түсініп, өзін-өзі жетілдіру. Рухани
даму жеке түлғаны қалыптастырудың негізі болып
табылады. Рухани болып дамыған тұлғаның көрсеткіштері. Басқаларға жақсылық
жасау, жақсылыққа ұмтылу, өзін-өзі дамыту, жетілдіру.
Қазіргі уақытта Республикамызда оқушыларды тәрбиелеу ісінде адамның
ішкі жан дүниесі мен рухани әлемін тану, дамыту, жетілдіруге байланысты
істер жүзеге асуда. Халықтың дәстүр, рухани-мәдениеті негізінде жас
ұрпақтың рухани-адамгершілік тәрбиесін дұрыс жолға қою міндеттерін іске
асыру басты нысана болып тұр [10,102].
Тәрбие ісіндегі негізгі мәселе- оқушылардың түлғааралық қатынасын
дамыту, әр адамның қүндылығын, даралық ерекшелігін, сезімін, өзіндік баға
беруін қалыптастыру. Адамгершілік тәрбиесінде баланың назарын өз өміріндегі
елеулі өзгерістерге бұрып, оны саналы түсіне баулу көзделеді.
Рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі басты мәселе-
баланы
құрметтеу. Әрбір жасөспірім өзін-өзі рухани жетілдіру үшін өзін-өзі
тәрбиелеуге, өздігінен білім алуға ұмтылуы қажет екендігіне түсінуі тиіс.
Адамгершілік тәрбиесі - бұл тәрбиеленушінің қоғамдық моралъ
талаптарына сай санасына, сезіміне, әдет-қылығына, мақсат бағытына жүйелі
түрде ықпал ету.
Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесінің мазмұны жалпы адам
құндылығын жоғарылату қажеттілігінен көптеген өзгерістерге бет бұрды.
Егеменді ел болғаннан бері жас ұрпақты адамгершілікке, парасаттылыққа,
саналылықпен жауапкершілік тәрбиесі арқылы жеке тұлғаны қалыптастырудың
сипаттарына: жауапкершілік, көздеген мақсатына жету, кісілігін қадыр -
қасиетін сақтау, сенімділік жатады. Адамның жеке тұлғалық қасиеттерін
жетілдіруі оның өзін - өзі құрметтеуіне өмірде табысқа жетуіне
ықпалын тигізеді.
Оқу мен тәрбие - егіз. Ұстаздың тәрбие үрдісінде шешуші
рөл
атқаратындығын барлығымыз жақсы білеміз. Ұлы педагог
К.Д.Ушинский Тәрбиенің қайнар көзі тек адамның жеке басылық өнегесіне
негізделген - дегені белгілі. Ал ғұлама ғалым әл-Фарабидің жас ұрпаққа
тәлім-тәрбие беретін адамды өте жоғары бағалап, оны "мәңгі нұрдың
қызметшісі" деп атауы бекер емес. Бүгінгі жасөспірімдердің адам болып
қалыптасуына мұғалімдер қауымының атқарар еңбегі орасан зор. Оларға болашақ
ұрпақты тәрбиелеуде үлкен жауапкершілік жүктелген.
Рухани-адамгершілікке тәрбиелеу ісі білім берумен
ғана
шектелмейтіндігі айқын. Бұл баланың сана сезіміне әсер ету арқылы, ішкі жан
дүниесін оятудың нәтижесінде оның дүниетанымын қалыптастырады.
Баланың сана - сезімін, адамгершілік мұраттарын қалыптастыру
тәрбиенің ең бірінші міндеті. Тәрбие барысында әрдайым осы мұраттарды басты
нысана етіп ұстау қажет. Себебі баланың көзқарасы оның күнделікті ісімен
сәйкес келмесе, олар ойлауға шебер, бірақ іске жоқ адамдар болып қана
шығады. Тәрбиесі дұрыс жастар әрқашан жақсы қасиеттерді бойына сіңіріп, өз
идеяларына ұқсауға ұмтылады, таңдаған болашақ мамандығына лайықты мінез -
қүлық қалыптастырғысы келеді. Кейбір жасөспірімдер алғашқы кездескен
қиындықта-ақ өз күшіне сенімсіздік тудырып, бастаған істі аяқсыз қалдырады.
Баласының жақсы қасиеттерге ұмтылған ниетін дер кезінде біліп, қиын
психологиялық сәттерін байқап, оған қолдау көрсетіп отырған отбасында
қайшылық жағдайлар кездеспейді. Баланы имандылыққа баулып, мейірімділік,
қайырымдылық, кішіпейілділік, қамқорлық, ізгілік сияқты қасиеттерді
бойларына сіңіру- әрбір отбасы мен мектептердің басты парызы.
Рухани дүниесі бай, қажеттері мен қызығулары, талғамы, ой-өрісі кең
адамдарды толық мінезді адам дейміз. Мінездің тұрақтылығы адамның
адамгершілік түсініктерінен туындайды.
Адам - бұл дүниеге қонақ, сондықтан ол артына ылғи жақсы сөз бен
жақсы ісін қалдырып отыруы қажет. Ол үшін әркез жаман қылықтан сақтанып
адалдықпен жүріп-тұруы тиіс деген ойлары бізге жақсы мәлім [11,33].
Ендеше жасөспірімдерді рухани-адамгершілік тәрбиесі арқылы толық
қанды жетілген азамат етіп тәрбиелеу-қоғамымыздың басты мақсаты. Рухани
тәрбие білім беру адам дамуының рухани үйлесімділігін түсінуді қамтамасыз
етеді. Рухани тәрбиенің адамның ізгілік имандылық ұстанымын тәрбиелеп ақыл-
ой мен іс-әрекеттерін ізгілік мүраттарға бағыттап, рухани көзқарастарын
қалыптастыратындығын естен шығармайық.
Адамгершілікке тәрбиелеу нысандары. Адалдық-жүздеріңді шығысқа
батысқа жөнелту бір игілік емес. Бірақ кім Аллаға ақырет күніне,
періштелерге, кітаптарға, пайғамбарлаға, иман келтірсе жэне жақындарына,
жетімдерге, иман келтірсе, жолда қалғандарға, қайыршыларға жэне құл азат
етуге жақсы көре отырып, мал сарып қалса әрі намазды толық орындан зекет
берсе өзара байланыстырып уәдесін орындаушы таршылықты, қиыншылықты және
соғыс кезінде сабыр етуші болса міне солар шыншылдар әрі солар тахуалар.
Сүйген нәрселеріңді Алла жолында жұмсамайынша әсте жақсылыққа жете
алмайсыңдар. Не берсеңдер де Алла оны толық біледі.
Тахуалық- әй адам баласы! Шүбәсіз сендерді бір ер, бір әйелден (адам
хауадан) жараттық. Сондай-ақ бір-біріңді тануларың үшін сендерді ұлттар,
рулар қылдық. Шынында Алланың қасында ең ардақтыларын тахуаларын шексіз
Алла толық білуші, әр нәрседен хабар алушы. Ендеше іргетасын Алладан қорқып
ризалығына сәйкес салған біреу жақсы ма? Немесе іргесі құлайтын бір жардың
ернеуіне салып онымен тозаққа құлаған біреу жақсы ма? Алла залым елді тура
жолға салмайды. Сондай олардың салған мешіттері,
жүректері быт-шыт болғанға дейін үнемі көңілдерінде күдік болған бойда
қалады. Алла толық білуші, хикмет иесі.
Алтын ереже- шын! Мен мұсылмандарданмын деп Аллаға шақыра отырып ізгі
іс істеген кісіден сөз тұрғысынан жақсы кім болады? Жақсылық пен жамандық
тең емес. Жамандықты ең көркем түрде жолға сал. Сол уақытта сенімен екеуің
араңда дүлішандық болған біреу өте жақын достай болып кетеді. Бұл қасиет
сабыр еткендерге ғана нэсіп болады. Сондай-ақ бұл сипатқа зор несібелер
ғана ие бола алады. Ал енді сені шайтанның бір түлен тұтса сонда Аллаға
сиын. Өйткені ол нәрсе толық естіуші, білуші.
Мүхаммед (ғ.с) егер сені жасынға шығарса менің ісім өзіме тән.
Сендердің істерің өздеріңе тән. Сондай-ақ сендер менің істегенімнен
аулақсыңдар, мен сендердің істегендеріңнен аулақпын.
Кім тура жолда жүрсе, шын мәнінде өзі үшін тура жолда жүреді. Ал кім
адасса, сонда ол өз зиянына ғана адасады. Ешкім басқаның күнәсін
көтермейді. Алла біреуге оған бергеннен артық жүктемейді.
Аллаға сенім- Әй, мүміндер! Алладан қорқыңда және шыншылдармен бірге
болыңдар. Алла шыншылдарды шынышылдықтармен силар. Ал енді Аллаға өтірік
айтқан сондай-ақ өзіне шындық келген кезде оны жасынға шығарған. Біреуден
залымырақ кім бар? Қарсы келушілерге тозақта орын бар емес пе? Сондай
шындықты әкелген және оны мойындаған міне солар тахуалар [12,17].
Оларға Рабылларының қасында қалғандары бар. Жақсылық істеушілердің
силықтары осы. Өйткені Алла олардың істеген істерінің жаманын жоюды да
оларды істеген істерінің ең жақсысымен силайды. Шын мәнінде сондай Аллаға
Елшісіне иман келтірген мүміндер, сосын күдіктенбей Алла жолына малдары әрі
жандарымен соғысты. Міне солар, шыншылдарәй, мүміндер: әділдікте мықты
тұрып, егер өздерінің әке-шешелерінің және жақындарының зиянына болса да
Алла үшін айғақ болыңдар, бай немесе кедей
болса да, өйткені Алла екеуіне де тым жақсы (олардың қалін біледі) Ендеше
әділдік істеуде нәпсіге ермеңдер. Егер тілдеріңді бұрып, шындықты
бұрмалаңдар. Шексіз Алла не істегендеріңді толық білуші.
Антқа сенім- Алла деген анттарыңды жақсылық істемеулеріне,
сақсынбауларыңа және адамдар арасын жарастырмауларына бөгет қылмаңдар Алла
нәрсені естуші, білуші. Алла анттарыңды бос сөзді есепке алмайды. Алайда
біле тұра істеген анттарынан жауапкер етер. Негізінде Алла әділетті,
игілікті және ағайынға қарайласуды бұйырады және де арсыздықтан, қырсықтан
һәм зор екіліктен тыйяды. Сендерге насихат береді. Әрине түсінерсіңдер.
Қашан серттесеңдер, Аллаға берген серттеріңді орындаңдар. Анттарыңды Алланы
өздеріңе кепіл етіп, бекіткеннен кейін бұзыңдар. Күдіксіз Алла не
істегендеріңді біледі.
Аманатқа сенім- негізінен Алла сендерге аманаттарды өз лайықты орнына
тапсыруларыңды әмір етеді. Ал егер сапарда болып хатшы таба алмасаңдар онда
борышты да бодау алуға болады. Егер бір-біріңе сенсеңдер, сенілген жақ
аманатын тапсырсын. Сондай-ақ Раббы Алладан қорықсын. Куәлікті жасырмаңдар,
кім оны жасырса жүрегі күнәхар болады. Алла не істегендеріңді толық біледі.
Олар аманаттарын, уәделерін қорғаушы. Олар намаздарына ұқыпты. Міне, олар
мұрагерлер. Олар онда мәңгі қалатын фердауыс жәннатына мұрагер болады.
Әділдік пен адалдық. Расында елшілерімізді ашық мұғжизаларымызбен
жібердік және елшілермен бірге адам баласының әділ тұруы үшін кітапты
жібердік. Негізінен Алла сендерге аманаттарды өз лайықты орнына
тапсыруларыңды және адамдардың арасына билік қылуларыңды әмір етеді.
Жақындарың болса да әділдікті алыңдар.
Сабырлық пен шыдамдылық- Мұхаммед (ғ.с) пайғамбарлардан майталмандар,
сабыр еткендей сабыр ет. Әй мүміндер: әр нәрсеге сабырлы, жауға шыдамды
және қорғанысқа дайын болыңдар. Әй мүміндер сабыр және
намазбен Алладан жәрдем тілеңдер. Күдіксіз Алла сабыр етушілер мен бірге
Алла жолында өлтірілгендерді олар өлі демеңдер олар тірі, бірақ сендер
сезіп біле алмайсыңдар. Әрине сендерді қауіп-қатер ашаршылық және
малдардан, жандардан сондай-ақ өлімдерден кеміту арқылы сынаймыз. М.Ғ.С.
сондай жайларды сабыр етушілерді қуандыр. Қашан оларға бір қайғы жетсе.
Олар шын мәнінде Аллаға тәнбіз әрі оған қайтушымыз деді. Міне соларға
Раббылары жақтан жарылқау және мәрқамет бар. Әрі тура жолдағылар. Ерлік
оларға адамдар сендер үшін ел жиналды, сондықтан олардан қорқыңдар деді.
Олардың иманын арттырды да олар бізге Алла жетіп асады ол нендей жақсы ие
деді. Мүміндер жау топтарын көрген сәтте міне бізге Алланың да елшісінің де
уәде еткен нәрсесі Алла да елшісі де рас айтқан. Сондай-ақ олардың
сенімдерін бой ұсынуларын одан әрі арттыра түсті [13,115].
Өзара көмек және өзара ынтымақтастық. Жақсылыққа, тақуалыққа
жәрдемдесіңдер. Күнәға және дұшпандыққа жәрдемдеспеңдер. Алладан қолқыңдар.
Күдіксіз Алланың азабы қатты. Мүмін ерлер мен мүмін әйелдер бір-біріне
көмекші. Олар дұрыстыққа қосып бұрыстықтарын тосады. Сондай-ақ олар
намаздарын толық орындап, зекет беріп, Аллаға елшісіне бойсұнады. Намазды
толық орында. Дұрыстыққа бұйырып, бұрыстықтарын тый. Адамдарға көркем сөз
сөйлеңдер.
ЕКІНШІ ТАРАУ. ОТБАСЫЛЫҚ ЖӘНЕ МЕКТЕПТІК АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІ-
ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК БІТІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ҚҰРАЛЫ
2.1. Халықтық педагогика амалдарының оқу-тәрбие ісінде
қолданылуы -жас өскіндердің бойында адамгершілікті
қалыптастырудың өзегі
Халықтық педагогиканың, яғни ұрпақтан ұрпаққа мирас болып қалып келе
жатқан ұлттық тәлім-тәрбиенің өсіп келе жатқан жас ұрпақты әлеуметтендіруде
алатын орны айрықша бөлек.
Дей тұрсақ та, Қазақстанда жарық көрген
философиялық,
социологиялық, педагогикалық және психологиялық ғылыми
басылымдардың ішінде халықтық педагогиканың қоғамның рухани дүниесінде,
соның ішінде білім беру саласында алатын өзіндік орны мен рөлін, үлттық
тәлім-тәрбиенің өсіп келе жатқан жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселелерін
зерттеуге арналған бірде-бір қомақты монографиялық еңбек жоқ. Жарық көрген
басылымдардың барлығы дерлік негізінен жалпы білім беретін орта мектептің
оқу – тәжірбие ісінің белгілі бір саласының немесе белгілі бір пәннің
көлемінде ғана халықтық салт-дәстүрлер мен әдет-ғүрыптардың қайсы бір
жекелеген түрлерінің тәлімдік озық үлгі-өнегелерін пайдалану әдістемелерін
көрсетумен шектелген [14,23].
Сондықтан да болар, халықтық педагогиканың тәлімдік мәні бар озық үлгілерін
оқу-тәжірбие ісінде қолдану мәселелеріне арналған еңбектерінде қарастырылып
отырылған мәселедегі басты ұғым-Халықтық педагогика терминінің мәнін
анықтауға, оның қүрылымдық элементтерін, ерекше белгілерін және қызметін
талдап, түсіндіруге талап жасалмаған. Ал зерттеу обьектісі ретінде алынып
отырылған кез-келген проблеманың шешімі, көбіне-көп құрылымдық
элементтерін, яғни оған қатысты негізгі ұғымдардың мәнін,
олардың өзара байланысы мен сабақтастығын, өзіндік ерекше белгілері мен
қызметін дұрыс анықтауға байланысты. Онсыз қарастырылып отырған проблеманы
жан-жақты талдап, анық түсініп, шешу мүмкін емес.
Білім беру, оқыту мен тәрбиелеу мәселелері туралы қазақ тілінде жарық
көрген ғылыми мақалада Халықтық педагогика ұғымының орнына бара-бар ұғым
ретінде Халық педагогикасы ұғымын пайдалану басым. Біздің пікірімізше,
бұл ұғымдардың арасында шамалы болса да, айырмашылық бар сияқты. Халық
ұғымы белгілі бір ел, мемлекет ұғымын білдіреді. Мысалы, қазақ халқы, орыс
халқы т.с.с. Ал Халықтық ұғымы белгілі бір халыққа тиесілі нәрсені
білдіреді. Мысалы, зат, табыс т.с.с. Олай болса, педагогика бар-жоғы оқыту
мен тәрбиелеу әдісі туралы ғылымның жиынтығы болғандықтан, белгілі бір
халыққа тиесілі, халықтікі. Демек, дұрысы- Халықтық педагогика ұғымы.
Сондықтан ғылыми әдебиетте, күнделікті баспасөз бетінде халықтық
педагогика ұғымының орнына оқырмандарды шатастырып, орынсыз пайдаланып
жүрген халық педагогикасы ұғымын қолдануды мүлде тоқтатқан жөн. Бұл
педагогика ұғымы ұтпаса, ұтылмайды. Қайсы бір ұғымды болмасын орынды
пайдалану, тақырыптың ажарын ашады. Дұрыс түсінік береді.
Халықтық педагогиканың кейбір теориялық мәселелерін, жекелеген
тақырыптар мен озық үлгілерін оқу-тәжірбие ісінде қолдану әдістерін
тілге тиек етіп, арнайы жазылған ғылыми мақалаларда, хабарламаларда
және тезистерде халықтық педагогика ұғымын бір-екі ауыз сөзбен
сыдырта өте шығып, анықтау баршылық. Мысалы,
халықтық
педагогика ұғымына Қазақ Совет Энциклопедиясында мынадай анықтама
берілген. Тәжірбие жөніндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Заң факультеті
Әлеуметтану және саясаттану кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі (Түркістан аумағы отбасылары мен
мектептері тәжірибесі негізінде)
Орындаған: Ибрагимова Ж.
Түркістан 2009
ЖОСПАР
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І-Тарау. ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.1 Адамгершілік
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
1.2 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі нысандары
(формалары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ-Тарау. МЕКТЕПТІК ЖӘНЕ ОТБАСЫЛЫҚ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІ ОҚУШЫЛАРДЫҢ
АДАМГЕРШІЛІК БІТІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ҚҰРАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.1 Халықтық педагогика амалдарының оқу-тәрбие ісінде қолданылуы- жас
өскіндердің бойында адамгершілікті қалыптастырудың
өзегі ... ... ... ... ... ...
2.2 Өскелең ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеудегі отбасының рөлі ... ... .
2.3 Оқушылардың отбасылық және мектептік адамгершілік тәрбиесінің үлгілік
нұсқасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жұмыстың мақсаты тақырыптың өзектілігі мен
қалыптасу жолдарының маңыздылық деңгейіне байланысты болып отыр. Дипломдық
жұмыстың негізгі мақсаты оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіру
ерекшеліктерін, оған ықпал ететін әлеуметтендіру факторларын, отбасы,
мектеп сияқты әлеуметтіе инститтардың оқушыларға адамгершілік тәрбие
берудегі рөлін анықтауға байланысты әлеуметтендіру мәселесіне қатысты
туындап отырған мәселелерді анықтап, қалыптастыру жолдарын табу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: Адамгершілік: мәні және қалыптасу
жолдарын оқушыларға тәрбие, білім беру ұйымдарындағы педагогтың атқаратын
қызметтері, адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіру құралдары, моральдық
құндылықтарды, мінез-құлық ережелерін үйрету жолдарын, азаматтардың бойында
адамгершілік мәнінің қалыптасу кезеңдері қарастырылды.
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміз дамыған мемлекеттердің бірі ретінде
материалдық және рухани өміріндегі өзгерістер адамгершілік қатынастарды
қалыптастыру мен қызмет етудегі рөлін жаңаша тұрғыдан анықтап жас ұрпаққа
деген қоғамның көзқарасы өзгерді.
Мемлекетіміздің өскелең ұрпаққа қоятын талаптары: адамгершілік,
имандылық, парасаттылық, кішіпейілділік, тәртіп, мінез-құлық т.б. талаптары
да ерекше.
Адамгершіліктің қалыптасу жолдарын ең алдымен отбасында, мектепте
басқа да әлеуметтендіру институттарынан бастап оның бойында адамгершілік
қасиеттерді: басқаларды сыйлай білу, өзгелердің ар-ожданын құрметтеу,
ізгілік, парасаттылық, мәдениеттілік сезімін тәрбиелеп, қалыптастыру
нәтижесінде ғана дамытуға болады.
Біздің мемлекетімізде оқушыларды адамгершілік
тұрғыдан
әлеуметтендірудің белсенді кезеңі күрделі жағдайда өтуде. Білім беру мен
тәрбиелеу саласында да айтарлықтай өзгерістер болып,білімге деген
қажеттіліктер өсуде.
Зерттеудің объектісі мен пәні: Адамгершіліктің қалыптасу жолдарын
әлеуметтік тұрғыдан жүзеге асыратын отбасы, мектеп жэне т.б. әлеуметтендіру
институттарының қызметі. Ал, зерттеу пәні: азаматтарды адамгершілік
тұрғыдан әлеуметтендіру процесі, осы процеске әсер ететін позитивті және
негативті факторларды жас ұрпақты адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіруге
қатысты туындап отырған мәселелерді, қайшылықтарды талдап, шешу жолдарын
табу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Қоғамның әлеуметтік даму жағдайында
мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің тұжырымдамасы жасалса,
адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың тиімділігі арта түседі,
өйткені адамгершіліктің қалыптасу жолдары жалпы адамзаттық және ұлттық
құндылықтар диалектикасына сүйенеді.
Зерттеудің әдіснамалық - теориялық негіздері: Зерттеудің жалпы
әдіснамалық негізі жеке түлғаның адамгершілік құндылығын қалыптастыру іс-
әрекет, тұлға, құндылықтар теориялары негізінде қарастырылады. Адам
құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы, Бала қүқықтары туралы
Конвенциясы, Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие
берудің түжырымдамасы алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жүмыс кіріспеден, екі тараудан
жэне әр тарау екі тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі
мен қосымшадан тұрады.
БІРІНШІ ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1.Адамгершілік ұғымы
Еліміздің егемендік алуына байланысты өз ұлтымыздың бала тәрбиелеу мен
оқыту мәселесінде ғасырлар бойы жинақталған, асыл мұра ретінде осы күнге
дейін жеткен озық ой-санамызда қорытып бір жүйеге келтіру, оны жалпы
халыққа тарату, жастарымыздың бойында ең алдымен мектеп мүғалімдері мен
мектепке дейінгі тәрбиешілерімізді ұлттық дәстүрлер негізінде қайта
тәрбиелеу — бүгінгі таңда кезек күттірмейтін мәселе. өйткені бүгінгі
педагогикалық жоғары оқу орындарында халықтың бүкіл тарихында қалыптасқан
қазақ ұлтының ұлттық тәрбиесі идеясы кеңестік дәуірдің өміршеңдігінен оқу
жоспары мен бағдарламасынан, білім берудің жалпы мазмұнынан тыс қалып қойды
деуге болады.
Орыс тілді аралас мектептерде, орыс бала бақшасында, орыс тілді жоғары
оқу орнындарында, қызмет орнында, керек десеңіз отбасы мен қоршаған ортада
да орыс психологиясын теориялық жағынан да, практикалық жағынан да жан-
жақты қабылдады. Бұл мәселелердің әсіресе жастар тәрбиесіне қатты ықпалы
тигені анық. Мұндай тәрбие әсерінен қоғам дамуына да, жүмыс істеуіне де
ұрпақ тәрбиелеу мәселесінде де кері әсерін тигізді: ата-ана мен бала,
қоғамдық қатынастарда да келіспеушілік, қарама-кайшылық процестерді
тудырды.
Сондықтан бүгінгі таңда жаратылысында дана-ақылгөй, ілтипатты, сыпайы
қасиеттер туа дарыған өз ұлтымыздың психологиясы мен педагогикасын ғылыми
негіздеу, оны қайта жаңғырту негізгі мәселелердің бірі болды. Дегенмен
біздің ұлтымыздың мәдениетінде, тарихында, әдебиетінде, этнографиясында,
халықтық білімінде, өмір тәжірибесінде педагогикалык озық идеялар молынан
кездеседі. Дана халық өзінің болашақ ұрпағына даналық
сөздерін қалдырмауы, ұрпақттан-ұрпаққа үлкен бір қамқорлықпен
іріктеп
сақтап, асыл ойларын паш етіп, төкпей-шашпай жеткізу халқымыздың даралық
тұлғасы деп білеміз. Бұл ойларды біз ең алдымен халқымыздың ауыз
әдебиетінен, ұлттық мәдениетінен, ұлттық тілінен, тарихынан ағартушы
педагогтарымыздың озық ой-пікірлерінен, ұлттық салт-дәстүрлері мен әдет-
ғүрыптарымыздан сұрыптап аламыз [1,123].
Халық педагогикасының материалдары жинақталып ғылыми түрде жүйеленіп
қазақ этнопедагогикасы аталуы тың мәселе болғанымен бұл ғылым үшін жаңалық
деуге де болмайды. Себебі бұл мәселе ғалымдарымыздың бүгінге дейінгі
еңбектерінде қаралып келді.
Осы педагогикалық ой-жүйелерін бір ізге келтіру, оның бағдарламасын
жасау, жоспарын, мазмұнын қалыптастыру мәселесін ғалымдарымыз әсіресе соңғы
10-15 жыл көлемінде қолға ала бастады. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы
аумағында білім ошақтарының барлығында да халқымыздың әдет-ғұрпын, салт-
дәстүрлерін дамытуды негізгі мақсат етіп қойып, Қазақстандағы
этнопедагогикалық ойлардың даму тарихын жүйелеп ұсынуда педагог ғалымдардың
еңбектерінде көрініс тапқан. Солардың ішінен дара тұрған шығыс ойшылы
атанған Әбу Насыр Әл-Фараби (850-950) білім мен ғылымның барлық салаларының
негізін қамтитын орасан мол мұра қалдырды. Әлемнің негізгі түрақтысы -
адам. Адамның ақыл-ой парасаты ойдағыдай дамып жетілсе, дұрыс өсіп өркендей
алады. Бақытты болу, кәмелетке келу, қоғамдық тіршілікті жақсарту барлығы
да білімге байланысты. Шын мағынасындағы білімділік үлкен адамгершілік
сипаты.
Адамгершілік сөзін кейбір адамдар түсінбеуі де мүмкін, сондықтан
адамгершілік сөзіне анықтама бере кетсем. Адамгершілік дегеніміз - бұл сөз
ерекше, мәні мәңгілікке айқын, салмағы пара-парсыз парасатты сөз ғана емес
адамның ең асыл қасиетін анықтайтын бірден-бір аяулы ұғым. Ұғым ғана емес
тіршіліктің мәнін, дүниенің тәнін төрт тағандап ұстап тұрған ұлы принцип.
Адамгершілікке негізделген жерде ғана не нәрсеге де құдірет тұратындығы
мәлім. Осы ұлы күш - адамгершілік қасиет жеке адамның ғана басындағы емес,
жалпы қоғамның да байлығы. Адамгершіліктің белгілі бір адамдар бойындағы
аздығынан айналасындағы адамдарға ғана емес, қоғамға да тиетін кесірі көл-
көсір [2,12].
Ал адамгершілік тәрбие дегеніміз – тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен,
адамгершілік сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік
сезімді дамытудың сара жолы.
Әл-Фарабидің оқу-білім, тәлім-тәрбие мәселелері жайлы айтқан
пікірлерінің құятын үлкен арнасы, адам атаулының, гуманистік ізгілік
қасиеттерге баулу мәселесіне келіп тіреледі. Білімді болу деген сөз, - деп
жазды ол,-белгісіз нәрсені ашу қабілетіне ие болу деген сөз... білімді адам
көп нәрсені біледі және қабілеті, дарыны арқылы баста белгісіз нәрселерді
өз бетінше аша алады. Ол оқу, білім алу ғылым адамы болу, адамгершілік
және тәрбие мәселелерімен тығыз байланысты деп көрсетеді. "Ғылымды үйрену
үшін адамның арының тазалығы қажет" - дейді ұлы ұстаз.
Ол адамдардан шындықты, адамгершілікті, сыпайылықты, әділдікті талап
ететінін көреміз. Бұл ойды әрі қарай жалғастырушы түркі тілдес халықтардың
аса көрнекті ақыны, ғалым Жүсіп Баласағүни (1015-1020ж) оның ғалымдық,
ұстаздық, ақындық еңбегі Қүдатғу біліг (Құтты білік) дастаны. Бұл
дастан адамгершілік нұсқаларын, қоғамдық саяси ережелері мен заңдарды әдет-
ғүрыптар нормасын қамтыған. Қүдатғу білікті қазақша Құтты білік немесе
Бақытқа жету ғылымы деуге болады. Дастанда көтерілген тәлімдік маңызы зор
келесі бір мәселе адамның мінез-қүлқы, оның қоғамдағы орны туралы жәйіттер.
Адам - бұл дүниеге қонақ, оның өмірі өткінші, сондықтан ол артынан ылғида
жақсы сөзбен жақсы ісін қалдырып отыруы қажет. Бұл үшін ол әркез жаман
қылықтан сақтанып, адалдықпен жүріп-тұруы тиіс. Екі жүзді болмай, сөзбен
істі бір жерден шығару қажет. Ол ақылдылықты адамның адам
болуының, адамгершілік жағынан жетілуінің бірден бір өлшемі деп ақылдың
көмегінсіз бұл дүниеде ешбір нәрсе шешілмейді деп түйіндейді.
Адамға оның ақылы ғана дос
Парасат қараңғыдағы шырақ
Ақылсыз адамның жануардан айырмасы жоқ
Біліктілік пен ақылдылық төбеңді көкке жеткізеді
Бұл ойларды қорыта айтқанда, ғалым адам әр кез орағыта ойлап,
ақылдылықпен әрекет етсе ғана көздеген мақсатына жете алады деп тоқтам
айтады. Ақылды адам жүрт алдында құрметке бөленеді. Тіл адамды көкке
көтереді. Адам екі нәрседе қартаймайды: бірі оның - игі ісі, екіншісі-ізгі
сөзі. Олай болса, әр кез жақсы қылықпен қатар жақсы сөзің болсын, бұл екі
қасиетің бір-бірімен байланысып жатсын [3,334].
Жақсы болғың келсе жаман сөз айтпа, он мың сөздің түйінін он сөзбен
шеш. Бақ пен бақытқа жету адамның өз қолында. Бұл үшін ол аянбай еңбек
етіп, өз бойынан адамгершілік қасиеттерді егіп отыруы тиіс. Білімді болу —
бәрінен бұрын адам болу деген сөз. Білімсіз адам - надан топас. Білімді
босаға жақта отырғанымен біртіндеп төрге шығады. Нағыз білімділік
адамгершілік, имандылық қылықпен нұрланып тұруы тиіс, деп тұжырымдайды.
Баласағүнның бұл ойлары қазіргі нарықтың экономикалық қатынаста өмір
сүріп жатқан мектеп оқушыларына адамгершілік тұрғыда парасатты болуды
меңзейді.
Қазақ халкының мәдениетін жан-жақты зерттеп, ұлттық ағарту ісінің
ғылыми еңбектеріне үлкен үлес қосқан ғалым, география қоғамының толық
мүшесі Шоқан Уәлиханов (1835-1865 ж.) болды. Тәңір туралы тәлімдік
еңбегінде отты құдірет деп тану, отқа май құйып ырым жасау, отқа түкірмеу,
аруақты сыйлау, құдайы садақа беру, айға қарап тілек айту, малды теппеу,
оның сүйегін баспау, сүтін төкпеу тағы басқа сол сияқты дінге байланысты
халықтың салт-санасына айналған ырымдардың зор тәрбиелік мәні бар екенін
дәлелдеп,
ол тәрбиелік мақсаттардың орындалғанын өмірден көріп, ұлттық тәрбиенің
өзекті мәселесі етіп көрсетеді.
Сондай-ақ Аққуды атпа, Үкіні үркітпе, Құстың жұмыртқасын жарма,
Құстың ұясын бұзба деген тыйымдардың зор экологиялық-паториоттық
тәрбиелік мәні бар екенін адами тұрғыда тірі табиғат, өлі табиғатты қорғай
білуіміз керек деп жастарға үлгі-өнеге тұтады.
Ғалым қазақ халының ұлттық психологиясын былай сипаттаған: ...қазақ
барлық сенім, әдетімен де, ойын сауығымен де, аңыздар, өлең-жырлар жасаумен
де, сауыққа қүмаршылығымен де, халықтың заңының көптеген кодекстерін
жаттаумен де, ең ақылдылардың қатарына қосылады - деп өз халқын жоғары
тұтқан [4,161].
Халық кемеліне келіп, өркендеуі үшін ең алдымен азаттық пен білім
керек деп ұлы ғалым Уәлиханов Шоқан айтқандай, Елдің ертеңгі ұрпағының оқу
білім тереңділігі немен өлшенеді деген ой мені толғандырады. Сондықтан
Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер және жүріп жатқан күрделі
жаңғыру үрдісі жағдайында бүгінгі таңдағы түбегейлі мәселе - адамды іс
жүзінде қоғамдық дамудың басты тұлғасы ету заңды құбылыс деп есептейміз.
Адамның өмір сүруі мен еңбек етуіне лайықты жағдай туғызу әлеуметтік
әділеттілікті, азаматтық бостандықты және жан-жақты дамуды, рухани
әлеуетінің жетілу мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді, сонымен қатар адамның
кәсіби біліктілігі мол білімділігін жетілдіру міндеттерін көздейді.
Білім беру жүйесіндегі ұлттың және адамзаттың қазыналары мыналар:
жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктер ашу, адамгершілік пен
имандылық өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, әрбір
адамды
дамыту үшін қажет жағдайлар жасау;
қоғамның және мемлекеттің алдындағы және қүқықтары мен міндеттерін
түсіндіруді, сондай-ақ республиканың мәдени, қоғамдық, экономикалық және
саяси өміріне қатысуы.
Халқымыздың күнделікті тұрмыс-тіршіліктің барысында-ақ жастарды
әдептілікке, адамгершілікке, кішіпейілділікке, сыпайылылыққа, мейірбандыққа
және басқа да толып жатқан жақсы қасиеттерге баулып отырған. Мысалы
халқымыздың жас ұрпаққа бағыштап айтқан: Оттан аттама, Нанды аяққа
баспа, Кісіге қарай керілме, Табалдырықты басып түрма деген сияқты
қысқа да нұсқа сөздерінде қандай өнегелік мән-мағына жатыр десеңізші!
Адам ғүмырының негіздері: балалық шақ, жігіттік дәурен, қарттық кезең
болсын, әдебиетте жастарға берер тәрбиелік халық қасиеттерінің өз
ерекшелігі, өз орны бар. Дегенмен, олардың ішінде ғибраттық маңызды
басылымы, әрине, қартайған шақ көрген, егде тартқан қарт адамдарға
арналады. Ал үлкендер тәрбиесінің жемісі — ақыл-кеңестері жастардың сана-
сезімінің, ой-өрісінің қалыптасуына зор ықпал ететіні сөзсіз. Бұқар жырау
Қариясы кімнің бар болса, Жазулы түрған хат болар... - деп, ондай адамды
Қартайсаң, қарт бабаңды сыйлай бер, Күндердің күні болғанда, Кімдер де
кімің белі дейсің бүгілмес дей келіп этикалық, тәрбиелік салмағы басым,
ұлттық нышанымыздың ең әдемі, ең қасиетті белгісі - үлкендерді сыйлау,
қарттықты құрметтеу - адамгершіліктің бір бөлігі деп қарастырады.
Шоқан Уәлихановтың пікірінше халықтардың ұлттық психологиясын
көрсететін белгілердің бірі - сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік
қасиеттері болып табылады. Ғалым халқымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-
ғүрпын, мәдени мұра етуді мақсат етті. Оған жетудің жолдарын халыққа білім
беру ісінен, ұлттық мәдениетті дамытудан іздеді. Бұдан біз Шоқан
Уәлихановтың барлық еңбегі халықтық педагогика элементтерін өзек еткенін
байқауға болады.
Қазақ халқының ұлы ағартушы педагогы, қазақ балалар әдебиетінің
негізін қалаушы ұстаз, ақын Ыбырай Алтынсарин (1841-1889 ж.) мұғалім болу
үшін әрбір ұстаз ұстаздық қасиеттерін қалыптастыра білуі керек дей келе,
Мүғалім баланы тәрбиелеуші, оның қамқоршысы, егер бала бір нәрсені
білмей қалса, ол бала кінәлі емес. Оған кінәлі балаға түсіндіре алмаған
ұстаздық өзі кінәлі. Ұстаз балаға сабыр мен салмақты қысқа сөйлеу керек, ол
әрбір пәнді балаға түсіндіргенде ықыласымен, қарапайым тілмен түсіндіруге
тиіс - дейді. Бүгінгі мүғалімнің бойында болатын жоғары білімді
білгірлікті, шыдамдылықты, іздемпаздылықты қасиеттерді айтып тұрғанын
байқаймыз.
Ақын педагог Қазақ хрестоматиясы (1879) кітабында Кел, балалар,
оқылық сияқты өлеңдері балаларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелейді.
Кел, балалар, оқылық.
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық,
Надандықтың белгісі -
Еш ақылға жарымас,
Жайылып жүрген айуандай
Ақ, қараны танымас.
Адамның ең басты қасиеті - оның адамгершілігі деп түсінген ұлы
ағартушы ұстаз үшін ғылым мен білім қосыла, адамгершілікті таза сақтауға
бірден-бір нәрсе деп көрсетті.
Ы.Алтынсарин адамның адамгершілік санасын қалыптастыратын және оны
жетілдіретін шешуші факторлардың бірі еңбек деп түсіндірді. Дене еңбегі мен
ой еңбегін қатар алып жүрген адам ғана өмір биігіне жететіндігін
ұғындырады. Адал еңбек, қанағат, мейірімділік, әділдік сияқты қасиеттер
өмірдің мәнін құрайтын адамгершілікке жеткізетін қасиеттер деп түсінген.
Ы.Алтынсарин бала оқыту мен тәрбиелеуде ауыз әдебиетін жалғастыратын
балалар әдебиетінің негізін қалады. Қазақ жерінде тұңғыш ұлттық мектептер
ашып, ұлттық білім беру жүйесін құруға көп еңбек сіңірді. Қазақтарға орыс
тілін үйретудің бастауыш құралы деген еңбегінде тіл үйренудің нақтылай
әдістемесін түзді. Оқушылардың тілін жаттықтыру, дағдыландыру жұмыстарын
жүргізу, ол үшін пәндік және аудармашылық әдістемелерді пайдалану, ана
тілін
оқуда жеке сөздерді оқи білуге, өз мәнерімен айтуға үйрету, әрбір сөздің
мағынасын терең түсіндіру, яғни әрбір оқушыны сөздік қорын молайту
тәсілдерін қолдану ұстаздың әдістемелік жаңаша нұсқалары болып табылады.
Әсіресе оқыту әдістемесінде тіл дамыту ісіне көп көңіл бөліп, тіл
дамытуда ең әуелі сөзді дүрыс айта білуге үйретуді уағыздады. Әрбір оқушы
айта білген сөзін жаза да білу керек дейді ұстаз. ¥лы педагог адамның не
нәрсеге болса да берік сенімі жүректен терең орын алмаса, ол әсерлік-
тәрбиелік нәтиже бермейді деген тұжырым жасады [5,154].
Ыбырай Алтынсарин көтерген үлттық тәлім-тәрбиелік, психологиялық,
педагогикалық мәселелерді Абай Құнанбаев жалғастырды. Абай Құнанбаев (1845-
1904ж.) қазақ халқының ұлы ақыны, қазақ әдебиетінің негізін салушы, ұлы
ойшылы. Оның шығармалары эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ой-
пікірлерге толы. Ұлы ойшыл, адамдар жаратылысында бірдей емес дейтін
тәсілді көзқарасқа қарсы шыға отырып, (Адамның туысы, дене бітімі, шыққан
жері, бармақ жері бәрі бірдей... Адам баласы анадан туғанда екі түрлі
мінезбен туады. Бірі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұл тәннің
құмарлығы. Екіншісі - білсем екен деу - жан құмарлығы... деп ой түйіндей
келе, Адам бойына жан құмарлығы арқылы жиналатын нәрсенің аты ақыл, ғылым,
ол таланттылықпен ерінбей еңбек еткен адамның қолына түседі... деген
қорытынды жасайды.
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл, артық білуге
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге
Ақылардың ардың сақтаушысы - деп қарап, адамгершілік мәселелерін
жоғары бағалап, ар тазалығы үшін күресуді дәріптейді. Талап, еңбек
терең ой, Қанағат, рахым-ойлап қой. Бес асыл іс көнсеңіз - деп
жастардың бойында қандай қасиеттердің болуы
керектігін тізбектейді. Ақылды азамат болу үшін адам бойындағы қасиеттердің
үш нэрсеге байланысты екендігін айтты:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей үста, сонда толық боласың елден бөлек,
-деп адам мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық салғырттық, жалқаулық,
күншілдік, көрсеқызарлық сияқты ақыл мен ой тудыратынын айта келіп,
естігенді есте сақтап, көргеннен үлгі-өнеге алу, жаман әдет дағдылардан
бойын аулақ ұстау, ұстамды болу сияқты адамгершілік қасиеттерді
қастерлейді. Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнде болмаса
жүмасына бір, өмірді қалай өткізгенің жайында өзіңнен-өзің есеп ал -
дейді.
Яғни адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен мәніне ерекше
тоқталады. Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп
болмайды деген кісінің тілін кесер едім- дейді. Адам заманына сай болуы
керек екендігін айтады. Ұлы ақын Абайдың педагогикалық көзқарастарындағы
басты нәрсе Атаның баласы болғанша, адамның баласы бол... жақсы көпке
ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін, деген гуманистік ой-пікірді айтады.
Абай оқытып-үйрену, білім алу үшін үш нәрсені білу керек:
1. Ықылас қойа тыңдау керек
2. Тыңдағаныңды бірнеше рет ойда қайталау керек.
1. Ой кеселдерінен сақ болу керек ,- дейді, мүнда оқушылардың бойында
адамгершілік қасиеттерді баса көрсетеді. Бұл ой қазақ
халқының
педагогикасының негізі бола алады деп түйіндейді [6,123].
Данышпан ақын осындай көсем сөздері арқылы өзінің дүниетанымдық,
тәрбиелік ойларын оқушыларына қарапайым баяндап, ұлттық дәстүрлері мен әдет-
ғүрыптардағы тәрбиелік жолдарын көрсеткен. Адамгершілік тәрбиесін сөз еткен
ақын, шешен, аудармашы, данышпан философ Шәкәрім Құдайбердыұлы (1858-1931)
өзінің шығармаларында оқу, білім алу, тәлім-тәрбие туралы өнеге өсиет
сөздерін қалдырды.
Бар ғылымның атасы таза ақылмен ойлану",- деп білімді ой санаға
сіңіру үшін таза ақыл керек екенін түсіндіреді.
Мұғалімнің өмірі - деген дастанында ол ой дамытып, данышпандыққа,
білімін дамытып ғүламалыққа жету үшін әрбір адам өмірге жауапкершілікпен
қарап, талпынып, талаптанып, өздігінен білім алуға ұмтылу керек екенін
баяндайды. Бүдан біз бүгінгі күндегі өркениет деңгейінде білім алуға
ұмтылып жатқан оқушыларды, жастарды таза ақыл оймен меңгерген білім ғана
жетелей алады деген ой түжырымдаймыз.
Шәкәрім өзінің "Дүние мен өмір" деген өлеңінде дүние сырын ұғу,
мінезді, мінді түзеу өзіне байланысты, ол үшін талаптан, талпын, адал еңбек
ет, өз мініңді өзің көріп түзете біл дейді.
Бейнет көрмей, біреуге бейнет берме,
Дүние-алдамшы, өмір қу деп есірме.
Қамдан, сақтан, қағып бақ бәле келсе,
Бәрін Құдай қылды дегенге ерме".
Ерінбесең еңбекке дэулет дайын,
Жаратқан жоқжатсын деп бір құдайың..
Ойласын деп ой берді, көруге көз,
Аяқ берді, тапсын деп басқан сайын, - деп әдептен озба, сабырлылық,
салмақтылық қасиетіңді сақта, өмірдегі байлық пен бақыт еңбекпен келеді,
тек талаптанып, талпынсаң сол сенің қолың өзі келіп қонады дегенді айтады.
Адамгершілік, ақыл-ой, еңбек тәрбиелеріне көп көңіл бөлінгенін аңғарамыз.
Қазақтың рухани көсемі Ахмет Байтүрсынов (1873-1938) қазақтың халық
педагогикасын жан-жақты зерттеп, қазақ этнопедагогикасының негізін қалады.
Ол барлық шығармаларында үлттық тәрбиенің мәнін ашады және қазақ
қоғамында білім-ғылымның дамуына, мектеп ағартушылық ісінің жанданып
кемелденуіне бағыттайды. Әліпби, Тіл құралы, Әдебиет танытқыш
кітаптарын жазды. Әдебиет танытқыш кітабында былай деп жазды:
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, қиялымызды, көңіліміздің күйін сөз
арқылы жақсылап айта білсек, сол-сөз өнері болады-дей келе сөз өнерінде
тіл киысынды ерекше роль атқаратынын басып айтады. Сөзден әдемілеп әңгіме
шығару өнері тіл тазалығына байланысты екенін дәлелдеп, мәнін ашады.
А.Байтұрсынов туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын, әр қазақтың ең
болмаса, бастауыш білім алуын аңсады. Адамға тіл, қүлақ қандай керек
болса, бастауыш мектепте үйренетін білімде сондай керек"-дейді.
Қазақ газетінде (1914ж.) жарияланған Бастауыш мектеп деген
мақаласында қазақтың бастауыш мектептері қандай болуы керек деген мәселе
қойып, халық сауатын ана тілінде ашу мақсатын алға кояды. Осы газетте
"Мектеп керектері" деген мақаласында "Ең әуелі мектепте керегі-білімді,
педагогика, методикадан хабардар оқыта білетін мұғалім. Екінші - оқу ісіне
керек құралдар қолайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді, құралдар қандай
болса, істеген істе сондай болмақшы. Үшінші - мектепке керегі белгіленген
бағдарлама - деп оқытудың дидактикалық принциптерін тұңғыш ғылыми тұрғыда
нақтылы белгілеп берді.
А.Байтұрсынов қазақ ғылымы мен мәдениеті, тәлім-тәрбие, оқу ісіне
сіңірген орасан зор еңбегінде тарихтан өшпес орын алатынын бүгінгі
демократиялық дәуірдің, өмірдің шындығы дәлелдеп отыр.
Қазақ педагог ақыны Ж.Аймауытов (1889-1931ж) жазушы, драматург, сыншы,
публицист, аудармашы, психолог болған. Ұстаз, жазушы 1924 жылы "Тәрбиеге
жетекші" деген педагогикалық еңбек жазып, қазақ халқының ұлттық тәлім-
тәрбиесіндегі келесі жағдайларды ашып көрсетті де, тәрбие ісінде баланы
ынталандыру тәсілдерін түсіндірді. Баланы шыншылдыққа, жауапкершілікке
тәрбиелеу үшін, оған талап қоя білу керек, қойған талаптың орындалуын
қадағалау, баланың ішкі дүниесіне терең үңіліп, оның арман-тілегіне қарау
демеуші тәсілдерді қолдану әдісін уағыздады.
Аймауытов ең алдымен бала тәрбиесіндегі отбасының рөліне ерекше
тоқталады. "Баланы бұзуға яки түзетуге себеп болатын бір шарт жас күнде
көрген өнеге. Ол өнеге әке-шешенің тәрбиесі арқылы қалыптасады. Балаға
қайырымдылықты, кішіпейілділікті, шыншылдықты, адамгершілікті беретін ата-
ана. Баланың бойына сіңген мінезді қайта түзету шындық келтіреді. Ол бала
мінезін жас шыбыққа теңейді [7,77].
Жас кезде дұрыс тәрбие алмаған бала өскенде қисық ағаш сияқты өсетінін
от басында теріс тәрбиеленген баланы қайта тэрбиелеудің үлкен қиындық
келтіретінін айтады. Сонымен қатар өнегелі отбасыдан бұзық мінезді баланың
шығуы немесе тәрбиесі нашар отбасынан да тәрбиелі, өнегелі баланың өсуі
мүмкін дей келеді де, бұл айтылғандар өскен ортаның, замандас, жора-жолдас,
құрбы-құрдастың ықпалынан, соларға еліктеуге болатынын дәлелейді.
Негізгі мақсаты мінезін түзеу, адамшылдыққа қызмет ету, адал еңбек ете
білуге тәрбиелеу" дей келе, "Баланы тәрбиелеу үшін әрбір тәрбиешінің өзі
тәрбиелі болуы керек. Себебі бала, айтып тұрғаннан кері кергеніне көп
еліктегіш келеді. Солай болған соң балаға не жақсы мінез болсын іспен
көрсете
білу керек"- дейді. Бұл еңбекте Аймауытов "Баланы отытудың белгілі ереже
заңдарын баяндайтын, оқытудың дұрыс жүйесін тауып, білімге тез жету
шарттарын көрсететін педагогиканың негізгі бөлімі дидактикаға ғылыми
анықтама берген".
Оның пікірінше, қозғалып, өзгеріп, өсетін, өркендейтін тірі адам
болғандықтан біркелкі әдістен табан алмай шектеліп қалуға болмайды. Сабақ
беру үйреншікті жай шеберлік емес, ол үнемі жаңадан-жаңаны табатын өнер.
Оқыту, білім беру әдісі үнемі ізденуден тұратын іс-әрекет"- деп атап
кетеді. Ж.Аймауытовтың бұл пікірлері қазіргі қазақ мектептеріндегі оқытудың
мазмұнын қайта құру жөніндегі жалпы орта білім беру тұжырымдамасында
айтылған педагогикалық процестің сапасын көтерудің маңызды бағыты-сабақты
өткізу тәсілдерін одан әрі жетілдіруде басты қағида етіп ала аламыз.
Орыс педагогтарының адамгершілік тәрбиесі туралы ойлары:
Орыстың ұлы ойшыл педагогы Я.А.Коменский адамгершіліктің аса тамаша
ерекшеліктерініңбірі - эгоизмнен арылу, көпшілік ісінің сәттілігі және
әділеттілік үшін әрекет ету деп есептеді.
Коменский балалар мен жастар мінезінде ерлік, өзін-өзі билеу,
кішіпейілділік, сыпайылық, еңбек сүйгіштік сапаларды тәрбиелеуді талап
етті. Ол Балалардың қандай болып туары ешкімге де байланысты емес, бірақ
дұрыс тәрбие беру арқылы олардың жақсы болып шығуы - біздің қолымыздағы
нәрсе,- деп және өзінің Ұлы дидактика атты еңбегінде ақыл-ой,
адамгершілік тәрбиесінің мәселелерін қарастырған.
XX ғасырдың 30-40 жылдарында Россияның педагогикалық ой-пікірінің
дамуында осы кезеңнің екі ұлы ойшылы болған В.Г.Белинскийдің және
А.И.Герценің алатын орны аса ерекше. Белинский мен Герце революцияшыл-
демократиялық педагогиканың негізін салушылар еді. Олар үшін адамгершілік
тәрбиенің негізгі мәні - адамның адамгершілік қадірі мен абыройына, Отаны
мен халқына адал қызмет ету, шындық пен ақиқатты сүйе білу, әділетсіздік
атаулыға терең жиіркеніштік сезім, онымен күресу деп дәлелдеді.
Адамгершіліктің осындай мәніне сәйкес Белинский мен Герце балаларда ең
алдымен патриотизм, гуманизм, еңбекке сүйіспеншілік, сөзді іспен
байланыстыру қасиеттері мен сапаларын тәрбиелеуді көздеді. Олар шынайы,
таза адамгершілік адамның өз отанына жалынды сүйіспеншілікте болуын талап
етеді деп есептеді.
Орыс педагогы Н.Г.Чернышевскийде адам баласында патриотизм, адалдық,
кішіпейілділік, әдептілік, отанға деген сүйіспеншілік сияқты адамгершілік
сапалар мен қасиеттер болуы тиіс деп санаған.
Патриотизм Чернышевскийдің көрсетуінше, адамгершіліктің басқа бір
саласы гуманизммен тығыз байланысты. Ортақ іске қызмет ету үнемі
адамгершілікті керек етеді дей отыра Чернышевский гуманизмді
теріс
сынаушыларды сынады, оның пікірінше шын гуманист адам айналасындағы
адамдарға зор сүйіспеншілік және құрмет сезіммен қарауы, қайырымды болуы,
зиянды әрекеттер мен істерге қарсы шығуы, адам баласының мұң-мұқтажын біліп
отыруы, жамандық атаулының бәріне келіспес күрес жүргізе білуі керек деген
ой түйіндеді [8,120].
Революцияшыл демократ Добролюбов өзінің педагогикалық пікірлерінде
бүкіл халықтың қамы үшін, жалпы істің тағдыры үшін азаматтық борыш болып
есептелетін жоғары адамгершіліктің үстем болуын арман етті.
Оның түсінігі бойынша адамгершілік қасиеттерге: отанға, еңбекке деген
сүйіспеншілік, ортақ іс жолындағы күреске деген тұрақтылық пен табандылық
жатады. Добролюбов халықтар мен елдер арасындағы араздық пен ала ауыздылық
тудыратын жалған патриотизмге қарсы бітіспес күрес жүргізді. Сонымен бірге
ол даурықпа, жалған патриоттармен күресінде: Бізге жүректі қиялдармен ғана
баса толтыратын даурықпалар, мылжыңдар керек емес, бізге ақыл мен сөздің
ерлері, есішілдікке қарсылар, қоғамдық әділетсіздікке қарсы бетпе-бет жан
қиярлық күреске қатысушылар керек, - деген тәрбиелік сөздерді айтқан.
Педагогика туралы ежелгі ойшылдардың, ғалымдардың ойлары бүгінгі
зерттеулерде әлі де жалғасын тауып келеді.
1.2. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі нысандары
(формалары)
Педогогика ғылымында соңғы жылдары оқушыларды рухани
адамгершілік қасиеттерге тэрбиелеу мәселесі кеңінен көтерілуде. Бұл мәселе
қазіргі таңда мектептерден бастау алуда. Қазіргі мектептердің міндеттердің
бірі — кез-келген жасөспірімге білімді меңгеру ғана емес, оның рухани
адамгершілік қасиетін танып , ішкі жан - дүниесіне әсер ету арқылы жас
ұрпақтың өзін-өзі дамытуына жол көрсету.
Болашақ ізбасарларға адамгершілік, имандылық,
әдептілік,
сияқты қасиеттер арқылы жас кезінен сан ғасырлар бойы қалыптасқан
өзіндік тарихы бар құндылықтар негізінде тәрбиелеудің саласы мол,
мазмұны бай, атадан балаға ұласатын құндылық сезім ниеттерден, ізгі
қасиеттерден жалғасып отырғанына көзіміз жетті. Жалпы құндылықтар
арқылы тәрбие беру - рухани азғындықтан шығудың ең басты жолы.
Сондықтан бүгінгі таңдағы мектептерде жүргізілетін тәрбиенің өзіндік
басты мақсаты да осында айқындалып, бағыты белгіленуі керек. Ауыл
оқушыларының рухани адамгершілік тәрбиесінің нәтижелі болуы үшін,
оның нақты педогогикалық шарттары болу қажеттілігі туындайды.
Жалпы шарттарға әлеуметтік , экономикалық, мәдени, ұлттық,
географиялық жағдайлардың болуы жатқызылса, арнайы шарттар ретінде белгілі
бір мектептің ерекшеліктері, әлеуметтік құрамы, орны, материалдық, жағдайы,
қоғамдық сұраныстарға, қатысты мазмұны жатқызылады. Сондықтан тәрбиелеудің
құрылымы мен бөліктері айқындауға нақты шарттардың орындалуы әсер
етеді [9,110].
Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие
болып
табылады. Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттері мен сапалары, қарым -
қатынастарында қалыптасады. Рухани адамгершілік тәрбие – бұл дұрыс
дағдылар мен өзін-өзі ұстаудың дағдыларының нормалары, ұйымдағы карым-
қатынас мәдениетінің тұрақтылығын қалыпастырады.
Мектептегі, ұжымдағы, отбасындағы рухани адамгершілік тәрбие баланың
Отанға деген махаббатын, еңбекке тағы да басқа нәрселерге қатысын
қалыптастырады. Оның нәтижесі, дұрыс жеке тұлғалық, адамға деген көңіл
бөлушілік, өзіне деген талаптылықтан көрінеді.
Балалардың ұжымдық ортада өзін-өзі ұстауына
қатысты
педагогикалық үрдістегі адамгершілік тәрбиесінің орны ерекше. Бұл баланы
қоғамдық ортада өзін-өзі қалай ұстау керектігіне үйретеді. Ұжымдық қарым-
қатынас дағдыларын: ұстамдылық, бақылау, талаптылық, тағы сол сияқтылар
осы шарттың ішінде қарастырылады.
Баланың еңбекке, тағы басқа қызметтерге қызығушылығын
арттыру мақсатында, рухани адамгершілік тәрбиедегі маңызды педагогикалық
шарттардың бірі - танымды, қабілетті қалыптастыру болып табылады.
Рухани адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа -
қайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса,
ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ.
Жасөспірімдерді рухани адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу адамдармен
достық, мейірімділік, басқаны түсіну, біреулердің қайғысы мен қуанышына
ортақтасу, өзгелердің мінез-құлқы мен пікіріне төзімділік таныту кезінде
жетіле түседі.
Қоғамымыздың ертеңгі болашағы- бүгінгі жас үрпақтың тәрбиесімен тығыз
байланысты. Сондықтан оқушы жастарды тәрбиелеу ісінде оларды рухани
дамытуға баса назар аударғанымыз жөн. Қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты
мәселе-мектеп оқушыларын рухани дамыту. Рухани даму дегеніміз - өзінің
өмірдегі орнын, жауапкершілігін түсініп, өзін-өзі жетілдіру. Рухани
даму жеке түлғаны қалыптастырудың негізі болып
табылады. Рухани болып дамыған тұлғаның көрсеткіштері. Басқаларға жақсылық
жасау, жақсылыққа ұмтылу, өзін-өзі дамыту, жетілдіру.
Қазіргі уақытта Республикамызда оқушыларды тәрбиелеу ісінде адамның
ішкі жан дүниесі мен рухани әлемін тану, дамыту, жетілдіруге байланысты
істер жүзеге асуда. Халықтың дәстүр, рухани-мәдениеті негізінде жас
ұрпақтың рухани-адамгершілік тәрбиесін дұрыс жолға қою міндеттерін іске
асыру басты нысана болып тұр [10,102].
Тәрбие ісіндегі негізгі мәселе- оқушылардың түлғааралық қатынасын
дамыту, әр адамның қүндылығын, даралық ерекшелігін, сезімін, өзіндік баға
беруін қалыптастыру. Адамгершілік тәрбиесінде баланың назарын өз өміріндегі
елеулі өзгерістерге бұрып, оны саналы түсіне баулу көзделеді.
Рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі басты мәселе-
баланы
құрметтеу. Әрбір жасөспірім өзін-өзі рухани жетілдіру үшін өзін-өзі
тәрбиелеуге, өздігінен білім алуға ұмтылуы қажет екендігіне түсінуі тиіс.
Адамгершілік тәрбиесі - бұл тәрбиеленушінің қоғамдық моралъ
талаптарына сай санасына, сезіміне, әдет-қылығына, мақсат бағытына жүйелі
түрде ықпал ету.
Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесінің мазмұны жалпы адам
құндылығын жоғарылату қажеттілігінен көптеген өзгерістерге бет бұрды.
Егеменді ел болғаннан бері жас ұрпақты адамгершілікке, парасаттылыққа,
саналылықпен жауапкершілік тәрбиесі арқылы жеке тұлғаны қалыптастырудың
сипаттарына: жауапкершілік, көздеген мақсатына жету, кісілігін қадыр -
қасиетін сақтау, сенімділік жатады. Адамның жеке тұлғалық қасиеттерін
жетілдіруі оның өзін - өзі құрметтеуіне өмірде табысқа жетуіне
ықпалын тигізеді.
Оқу мен тәрбие - егіз. Ұстаздың тәрбие үрдісінде шешуші
рөл
атқаратындығын барлығымыз жақсы білеміз. Ұлы педагог
К.Д.Ушинский Тәрбиенің қайнар көзі тек адамның жеке басылық өнегесіне
негізделген - дегені белгілі. Ал ғұлама ғалым әл-Фарабидің жас ұрпаққа
тәлім-тәрбие беретін адамды өте жоғары бағалап, оны "мәңгі нұрдың
қызметшісі" деп атауы бекер емес. Бүгінгі жасөспірімдердің адам болып
қалыптасуына мұғалімдер қауымының атқарар еңбегі орасан зор. Оларға болашақ
ұрпақты тәрбиелеуде үлкен жауапкершілік жүктелген.
Рухани-адамгершілікке тәрбиелеу ісі білім берумен
ғана
шектелмейтіндігі айқын. Бұл баланың сана сезіміне әсер ету арқылы, ішкі жан
дүниесін оятудың нәтижесінде оның дүниетанымын қалыптастырады.
Баланың сана - сезімін, адамгершілік мұраттарын қалыптастыру
тәрбиенің ең бірінші міндеті. Тәрбие барысында әрдайым осы мұраттарды басты
нысана етіп ұстау қажет. Себебі баланың көзқарасы оның күнделікті ісімен
сәйкес келмесе, олар ойлауға шебер, бірақ іске жоқ адамдар болып қана
шығады. Тәрбиесі дұрыс жастар әрқашан жақсы қасиеттерді бойына сіңіріп, өз
идеяларына ұқсауға ұмтылады, таңдаған болашақ мамандығына лайықты мінез -
қүлық қалыптастырғысы келеді. Кейбір жасөспірімдер алғашқы кездескен
қиындықта-ақ өз күшіне сенімсіздік тудырып, бастаған істі аяқсыз қалдырады.
Баласының жақсы қасиеттерге ұмтылған ниетін дер кезінде біліп, қиын
психологиялық сәттерін байқап, оған қолдау көрсетіп отырған отбасында
қайшылық жағдайлар кездеспейді. Баланы имандылыққа баулып, мейірімділік,
қайырымдылық, кішіпейілділік, қамқорлық, ізгілік сияқты қасиеттерді
бойларына сіңіру- әрбір отбасы мен мектептердің басты парызы.
Рухани дүниесі бай, қажеттері мен қызығулары, талғамы, ой-өрісі кең
адамдарды толық мінезді адам дейміз. Мінездің тұрақтылығы адамның
адамгершілік түсініктерінен туындайды.
Адам - бұл дүниеге қонақ, сондықтан ол артына ылғи жақсы сөз бен
жақсы ісін қалдырып отыруы қажет. Ол үшін әркез жаман қылықтан сақтанып
адалдықпен жүріп-тұруы тиіс деген ойлары бізге жақсы мәлім [11,33].
Ендеше жасөспірімдерді рухани-адамгершілік тәрбиесі арқылы толық
қанды жетілген азамат етіп тәрбиелеу-қоғамымыздың басты мақсаты. Рухани
тәрбие білім беру адам дамуының рухани үйлесімділігін түсінуді қамтамасыз
етеді. Рухани тәрбиенің адамның ізгілік имандылық ұстанымын тәрбиелеп ақыл-
ой мен іс-әрекеттерін ізгілік мүраттарға бағыттап, рухани көзқарастарын
қалыптастыратындығын естен шығармайық.
Адамгершілікке тәрбиелеу нысандары. Адалдық-жүздеріңді шығысқа
батысқа жөнелту бір игілік емес. Бірақ кім Аллаға ақырет күніне,
періштелерге, кітаптарға, пайғамбарлаға, иман келтірсе жэне жақындарына,
жетімдерге, иман келтірсе, жолда қалғандарға, қайыршыларға жэне құл азат
етуге жақсы көре отырып, мал сарып қалса әрі намазды толық орындан зекет
берсе өзара байланыстырып уәдесін орындаушы таршылықты, қиыншылықты және
соғыс кезінде сабыр етуші болса міне солар шыншылдар әрі солар тахуалар.
Сүйген нәрселеріңді Алла жолында жұмсамайынша әсте жақсылыққа жете
алмайсыңдар. Не берсеңдер де Алла оны толық біледі.
Тахуалық- әй адам баласы! Шүбәсіз сендерді бір ер, бір әйелден (адам
хауадан) жараттық. Сондай-ақ бір-біріңді тануларың үшін сендерді ұлттар,
рулар қылдық. Шынында Алланың қасында ең ардақтыларын тахуаларын шексіз
Алла толық білуші, әр нәрседен хабар алушы. Ендеше іргетасын Алладан қорқып
ризалығына сәйкес салған біреу жақсы ма? Немесе іргесі құлайтын бір жардың
ернеуіне салып онымен тозаққа құлаған біреу жақсы ма? Алла залым елді тура
жолға салмайды. Сондай олардың салған мешіттері,
жүректері быт-шыт болғанға дейін үнемі көңілдерінде күдік болған бойда
қалады. Алла толық білуші, хикмет иесі.
Алтын ереже- шын! Мен мұсылмандарданмын деп Аллаға шақыра отырып ізгі
іс істеген кісіден сөз тұрғысынан жақсы кім болады? Жақсылық пен жамандық
тең емес. Жамандықты ең көркем түрде жолға сал. Сол уақытта сенімен екеуің
араңда дүлішандық болған біреу өте жақын достай болып кетеді. Бұл қасиет
сабыр еткендерге ғана нэсіп болады. Сондай-ақ бұл сипатқа зор несібелер
ғана ие бола алады. Ал енді сені шайтанның бір түлен тұтса сонда Аллаға
сиын. Өйткені ол нәрсе толық естіуші, білуші.
Мүхаммед (ғ.с) егер сені жасынға шығарса менің ісім өзіме тән.
Сендердің істерің өздеріңе тән. Сондай-ақ сендер менің істегенімнен
аулақсыңдар, мен сендердің істегендеріңнен аулақпын.
Кім тура жолда жүрсе, шын мәнінде өзі үшін тура жолда жүреді. Ал кім
адасса, сонда ол өз зиянына ғана адасады. Ешкім басқаның күнәсін
көтермейді. Алла біреуге оған бергеннен артық жүктемейді.
Аллаға сенім- Әй, мүміндер! Алладан қорқыңда және шыншылдармен бірге
болыңдар. Алла шыншылдарды шынышылдықтармен силар. Ал енді Аллаға өтірік
айтқан сондай-ақ өзіне шындық келген кезде оны жасынға шығарған. Біреуден
залымырақ кім бар? Қарсы келушілерге тозақта орын бар емес пе? Сондай
шындықты әкелген және оны мойындаған міне солар тахуалар [12,17].
Оларға Рабылларының қасында қалғандары бар. Жақсылық істеушілердің
силықтары осы. Өйткені Алла олардың істеген істерінің жаманын жоюды да
оларды істеген істерінің ең жақсысымен силайды. Шын мәнінде сондай Аллаға
Елшісіне иман келтірген мүміндер, сосын күдіктенбей Алла жолына малдары әрі
жандарымен соғысты. Міне солар, шыншылдарәй, мүміндер: әділдікте мықты
тұрып, егер өздерінің әке-шешелерінің және жақындарының зиянына болса да
Алла үшін айғақ болыңдар, бай немесе кедей
болса да, өйткені Алла екеуіне де тым жақсы (олардың қалін біледі) Ендеше
әділдік істеуде нәпсіге ермеңдер. Егер тілдеріңді бұрып, шындықты
бұрмалаңдар. Шексіз Алла не істегендеріңді толық білуші.
Антқа сенім- Алла деген анттарыңды жақсылық істемеулеріне,
сақсынбауларыңа және адамдар арасын жарастырмауларына бөгет қылмаңдар Алла
нәрсені естуші, білуші. Алла анттарыңды бос сөзді есепке алмайды. Алайда
біле тұра істеген анттарынан жауапкер етер. Негізінде Алла әділетті,
игілікті және ағайынға қарайласуды бұйырады және де арсыздықтан, қырсықтан
һәм зор екіліктен тыйяды. Сендерге насихат береді. Әрине түсінерсіңдер.
Қашан серттесеңдер, Аллаға берген серттеріңді орындаңдар. Анттарыңды Алланы
өздеріңе кепіл етіп, бекіткеннен кейін бұзыңдар. Күдіксіз Алла не
істегендеріңді біледі.
Аманатқа сенім- негізінен Алла сендерге аманаттарды өз лайықты орнына
тапсыруларыңды әмір етеді. Ал егер сапарда болып хатшы таба алмасаңдар онда
борышты да бодау алуға болады. Егер бір-біріңе сенсеңдер, сенілген жақ
аманатын тапсырсын. Сондай-ақ Раббы Алладан қорықсын. Куәлікті жасырмаңдар,
кім оны жасырса жүрегі күнәхар болады. Алла не істегендеріңді толық біледі.
Олар аманаттарын, уәделерін қорғаушы. Олар намаздарына ұқыпты. Міне, олар
мұрагерлер. Олар онда мәңгі қалатын фердауыс жәннатына мұрагер болады.
Әділдік пен адалдық. Расында елшілерімізді ашық мұғжизаларымызбен
жібердік және елшілермен бірге адам баласының әділ тұруы үшін кітапты
жібердік. Негізінен Алла сендерге аманаттарды өз лайықты орнына
тапсыруларыңды және адамдардың арасына билік қылуларыңды әмір етеді.
Жақындарың болса да әділдікті алыңдар.
Сабырлық пен шыдамдылық- Мұхаммед (ғ.с) пайғамбарлардан майталмандар,
сабыр еткендей сабыр ет. Әй мүміндер: әр нәрсеге сабырлы, жауға шыдамды
және қорғанысқа дайын болыңдар. Әй мүміндер сабыр және
намазбен Алладан жәрдем тілеңдер. Күдіксіз Алла сабыр етушілер мен бірге
Алла жолында өлтірілгендерді олар өлі демеңдер олар тірі, бірақ сендер
сезіп біле алмайсыңдар. Әрине сендерді қауіп-қатер ашаршылық және
малдардан, жандардан сондай-ақ өлімдерден кеміту арқылы сынаймыз. М.Ғ.С.
сондай жайларды сабыр етушілерді қуандыр. Қашан оларға бір қайғы жетсе.
Олар шын мәнінде Аллаға тәнбіз әрі оған қайтушымыз деді. Міне соларға
Раббылары жақтан жарылқау және мәрқамет бар. Әрі тура жолдағылар. Ерлік
оларға адамдар сендер үшін ел жиналды, сондықтан олардан қорқыңдар деді.
Олардың иманын арттырды да олар бізге Алла жетіп асады ол нендей жақсы ие
деді. Мүміндер жау топтарын көрген сәтте міне бізге Алланың да елшісінің де
уәде еткен нәрсесі Алла да елшісі де рас айтқан. Сондай-ақ олардың
сенімдерін бой ұсынуларын одан әрі арттыра түсті [13,115].
Өзара көмек және өзара ынтымақтастық. Жақсылыққа, тақуалыққа
жәрдемдесіңдер. Күнәға және дұшпандыққа жәрдемдеспеңдер. Алладан қолқыңдар.
Күдіксіз Алланың азабы қатты. Мүмін ерлер мен мүмін әйелдер бір-біріне
көмекші. Олар дұрыстыққа қосып бұрыстықтарын тосады. Сондай-ақ олар
намаздарын толық орындап, зекет беріп, Аллаға елшісіне бойсұнады. Намазды
толық орында. Дұрыстыққа бұйырып, бұрыстықтарын тый. Адамдарға көркем сөз
сөйлеңдер.
ЕКІНШІ ТАРАУ. ОТБАСЫЛЫҚ ЖӘНЕ МЕКТЕПТІК АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІ-
ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК БІТІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ҚҰРАЛЫ
2.1. Халықтық педагогика амалдарының оқу-тәрбие ісінде
қолданылуы -жас өскіндердің бойында адамгершілікті
қалыптастырудың өзегі
Халықтық педагогиканың, яғни ұрпақтан ұрпаққа мирас болып қалып келе
жатқан ұлттық тәлім-тәрбиенің өсіп келе жатқан жас ұрпақты әлеуметтендіруде
алатын орны айрықша бөлек.
Дей тұрсақ та, Қазақстанда жарық көрген
философиялық,
социологиялық, педагогикалық және психологиялық ғылыми
басылымдардың ішінде халықтық педагогиканың қоғамның рухани дүниесінде,
соның ішінде білім беру саласында алатын өзіндік орны мен рөлін, үлттық
тәлім-тәрбиенің өсіп келе жатқан жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселелерін
зерттеуге арналған бірде-бір қомақты монографиялық еңбек жоқ. Жарық көрген
басылымдардың барлығы дерлік негізінен жалпы білім беретін орта мектептің
оқу – тәжірбие ісінің белгілі бір саласының немесе белгілі бір пәннің
көлемінде ғана халықтық салт-дәстүрлер мен әдет-ғүрыптардың қайсы бір
жекелеген түрлерінің тәлімдік озық үлгі-өнегелерін пайдалану әдістемелерін
көрсетумен шектелген [14,23].
Сондықтан да болар, халықтық педагогиканың тәлімдік мәні бар озық үлгілерін
оқу-тәжірбие ісінде қолдану мәселелеріне арналған еңбектерінде қарастырылып
отырылған мәселедегі басты ұғым-Халықтық педагогика терминінің мәнін
анықтауға, оның қүрылымдық элементтерін, ерекше белгілерін және қызметін
талдап, түсіндіруге талап жасалмаған. Ал зерттеу обьектісі ретінде алынып
отырылған кез-келген проблеманың шешімі, көбіне-көп құрылымдық
элементтерін, яғни оған қатысты негізгі ұғымдардың мәнін,
олардың өзара байланысы мен сабақтастығын, өзіндік ерекше белгілері мен
қызметін дұрыс анықтауға байланысты. Онсыз қарастырылып отырған проблеманы
жан-жақты талдап, анық түсініп, шешу мүмкін емес.
Білім беру, оқыту мен тәрбиелеу мәселелері туралы қазақ тілінде жарық
көрген ғылыми мақалада Халықтық педагогика ұғымының орнына бара-бар ұғым
ретінде Халық педагогикасы ұғымын пайдалану басым. Біздің пікірімізше,
бұл ұғымдардың арасында шамалы болса да, айырмашылық бар сияқты. Халық
ұғымы белгілі бір ел, мемлекет ұғымын білдіреді. Мысалы, қазақ халқы, орыс
халқы т.с.с. Ал Халықтық ұғымы белгілі бір халыққа тиесілі нәрсені
білдіреді. Мысалы, зат, табыс т.с.с. Олай болса, педагогика бар-жоғы оқыту
мен тәрбиелеу әдісі туралы ғылымның жиынтығы болғандықтан, белгілі бір
халыққа тиесілі, халықтікі. Демек, дұрысы- Халықтық педагогика ұғымы.
Сондықтан ғылыми әдебиетте, күнделікті баспасөз бетінде халықтық
педагогика ұғымының орнына оқырмандарды шатастырып, орынсыз пайдаланып
жүрген халық педагогикасы ұғымын қолдануды мүлде тоқтатқан жөн. Бұл
педагогика ұғымы ұтпаса, ұтылмайды. Қайсы бір ұғымды болмасын орынды
пайдалану, тақырыптың ажарын ашады. Дұрыс түсінік береді.
Халықтық педагогиканың кейбір теориялық мәселелерін, жекелеген
тақырыптар мен озық үлгілерін оқу-тәжірбие ісінде қолдану әдістерін
тілге тиек етіп, арнайы жазылған ғылыми мақалаларда, хабарламаларда
және тезистерде халықтық педагогика ұғымын бір-екі ауыз сөзбен
сыдырта өте шығып, анықтау баршылық. Мысалы,
халықтық
педагогика ұғымына Қазақ Совет Энциклопедиясында мынадай анықтама
берілген. Тәжірбие жөніндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz