Оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастырудың теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
1 Оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастырудың
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Гуманистік тәрбие берудің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Ізгілікке тәрбиелеу тұжырымдамасындағы тұлға ... ... ... .
2 Оқушылардың гуманистік көзқарастарын
қалыптастыруға байланысты жүргізілген
педагогикалық тәжірибе жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.1 Оқушыларды гуманизмге тәрбиелеудің
әдістемелік
нақыштары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру жұмыстарының тәжірибелік
– эксперименттік
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Жиырмасыншы ғасырдың соңына қарай еліміздің
тәуелсіздік алуы руханият және мәдениет саласына айтарлықтай жаңалықтар мен
өзгерістер алып келгені қай-қайсымызға аян. Мұндай іргелі де айтулы
өзгерістер ғылым мен білім салаларындағы сапалы жаңалықтарды кеңінен
пайдалану мен насихаттауға үлкен мүмкіндіктер туғызып отыр. Әсіресе,
Қазақстанның болашағы балалар мен жастарға тәрбие мен білім беруде
тәуелсіздіктің арқасында ғана мүмкін болған қолайлы жағдайларды орынды
пайдалануға міндеттіміз деуге болады.
Қазіргі кезде қоғамдық өмірдің қай саласында болмасын, әсіресе, оның
ішінде білім беру саласында, ізгілендіру, яғни гуманистік қарым-
қатынастарды орнату-көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Қазір көп
айтылып жүрген қоғамды демократияландыру мәселесінің өзі де түптің түбінде
осы ізгілендіру мәселесімен тікелей байланысып, сабақтасады [1].
Халқымыздың тәлім-тәрбиелік дәстүрлерін бүгінгі күннің рухани
сұраныстарымен ұштастыра отырып өскелең ұрпақтың санасы мен сезіміне сіңіре
білсек, соның негізінде адамгершілік пен адамсүйгіштік, ізгілік пен
ізеттілік, адалдық пен әділдік нәрін еге білсек, онда халықтың ұстаздар
қауымынан күтер талабының орындалғаны. Бүгінгі ұрпақ ұлағатты тәрбие ала
алатындай біздің мәдени-рухани мұрамыз өте бай. Бұл жөнінде танымал жазушы,
қазақ мәдениетінің көрнекті зерттеушісі, профессор А.Сейдімбек былай деп
жазады: Кез келген халықтың материалдық және рухани мұралар жасау машығы,
дәстүр тағылымдары, кісілік қалыптары – сол халықтың бастан өткерген ғұмыр
жолының айғағы. Сөз жоқ, тек айғақ қана емес, сонымен бірге бүгінгі және
болашақтағы сан тарау әлеуметтік және мәдени болмысының бой көтерер берік
тұғыры да. Өткеннің парқын танымай тұрып бүгін мен болашақты дұрыс
болжалауға болмайды. Кез келген адамның кіндігі ілгеріде өткен туған-
туыстарымен ғана жалғаысып жатқан жоқ, солар өмір сүрген байтақ өмірімен де
біте қайнасқан. Адамзат баласының барша тіршілік-әрекеті, түптеп келгенде,
оның адамдық болмысының айғағы.
Дүниеге келген адам бойында адам болудың нышаны ғана болады. Сол адам
нышанындағы тіршілік иесін әлеуметтік-тарихи тұлға ретінде қалыптастыратын
- әр халықтың тарихи-табиғи болмыс-бітімі, дәстүрдің құдіреті, мәдениетінің
сабақтастығы. Адам еш уақытта өзінен өзі адам болмайды, адам болуды шыр
етіп дүниеге келген күнінен бастап үйренеді. Ал адамды адам ететін – жұмыр
жерді мекен еткен сан толқын ұрпақтардың ақыл-ойы мен тірнектеп жинаған
тәжірибесі. Ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға ауысатын
тарихи-әлеуметтік, қоғамдық практикалық дәстүр сабақтастығы болмаса,
адамзаттық прогресс те болмақ емес. Өмір-салттың тіршілік-болмыстың ғажайып
сабақтастығы үзілген жерде адам баласы бәрін де тырбанып қайтадан бастауға
мәжбүр болар еді. Әрбір адамның бойында адамзат баласы жүріп келе жатқан
жолдағы баға жетпес тарихи тәжірибенің үлгісі бар. Сол тарихи-мәдени
тәжірибені танып-білу арқылы адам баласы өзінің парасат-болмысын шыңдайды,-
дейді [2].
Қазіргі жағдайда, елімізде күрделі қоғамдық өзгерістер мен түрленулер
кезеңінде білім беру саласын реформалау, елімізде жаңа ғасырдың білімдік
және өркениеттік кеңістігіне ену мүмкіндігін қамтамасыз ету барысында
жоғары мектептің білім және тәрбие мазмұнын реформалаудың жаңа парадигмасы
қалыптасты. Оның негізгі элементтері білім саласындағы мемлекет саясатының
концепциясында, Үкіметтің, Білім және ғылым министрлігінің жоғары мектеп
саласына қабылдаған қаулы-қарарлары мен шешімдерінде, Қазақстан - 2030
стратегиялық бағдарламасының білім, ғылым және мәдениет туралы басым
ұстанымдарында көрсетілген. Мемлекеттік құжаттарда аталған ұстанымдарды
жүзеге асырудың факторлары ретінде: білім беру парадигмасын жаңа типті
маман даярлауға бағыттау; шығармашылықпен қызмет етуге қабілетті жан-жақты
жетілген тұлға тәрбиелеу; кәсіби мамандықтар бойынша терең, берік білім
беру алынған.
Біздің еліміздің батыстануы тек экономикалық, әлеуметтік, саяси
салаларға ғана емес, сонымен қатар, өкінішке орай, Қазақстанның болашақ
азаматтарының рухани қалыптасуына да кері әсерін тигізеді. Қазақстан
Республикасы білім беруді дамытуда 2005-2010 жылдарға арналған
бағдарламасында [3] тәрбие дұрыс жолға қойылып, келесі міндеттерді
қамтамасыз ету міндеттелді:
- бабалар мұрасына, мирасына ие болу, ұлттық мәдениетті сақтау, тарату және
дамыту, қазақ халқының мол мұрасына деген ыстық ықыласын тәрбиелеу;
- Қазақстан патриоттарын тәрбиелеу, құқықты, демократиялық, әлеуметтік және
зиялы мемлекеттің жоғары рухани құндылықтарды бойына сіңірген өнегелі, ана
тілін, салт-дәстүрлерін және өзге халықтардың мәдениетін құрметтейтін
азаматтарды тәрбиелеу;
- мәдениеттілікке тәрбиелеу, өзара жақсы қарым-қатынастарын қалыптастыру;
- жастардың біртұтас дүниетанымын және қазіргі заманғы ғылыми дүниетанымын
қалыптастыру, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін дамыту;
- салсауатты өмір салтына тәрбиелеу, балалар және жастар спортын дамыту;
- экологиялық тәрбие, табиғатты аялауға, қорғауға тәрбиелеу [4].
Сондықтан еліміздің жас азаматтарын тәрбиелеу жүйесіндегі ең басты
педагогикалық принциптердің бірі – руханилық принцип болып табылады.
Жастарды дүниені гуманистік жолмен тануға үйрету керек, таным процесін
жандандыру керек, білім берудің жаңа парадигмасы бойынша жастарға жеке адам
ретінде қарау керек болып табылады.
Қазақстан тәуелсіздігін алғалы білім беру саясатының өзгеруіне сәйкес
жастар тәрбиесінің мазмұны да өзгеріп, оған өз Отанын сүйетін патриот
тәрбиелеу қажеттілігі басты міндет ретінде енгізілді. Әлемдік мәдениеттің,
түрлі ағымдары тоғысып, бүкіладамзаттық құндылықтардың өлшемдері мен мән-
мағынасы туралы түрлі жағымсыз түсініктер мен ұғымдар қалыптаса бастады.
Дәл осындай кезеңде әрбір ұлт, ел өз болашағын жастар тәрбиесін дұрыс жолға
қою арқылы қамтамасыз ете алады және оны жүзеге асырудың тиімді мазмұны
мен формаларын айқындауға міндет етті. Қазіргі маман-шебер ұйымдастырушы,
еңбекті ғылыми тұрғыдан ұйымдастыру принциптерін практикада қолдануға
қабілетті болуы тиіс.
Сондықтан оқушылардың даму мен қалыптасу процесін басқару үшін олардың
әрқайсысының ерекшеліктерін дұрыс анықтау қажет, олардың өмірі мен
әрекеттерін, жақсы қасиеттерінің даму мүмкіндіктері мен перспективаларын
мұқият талдап, зерттеген жөн. Оқушылардың оқу процесі мен тұрмысын терең,
жүйелі зерттеу олардың тәрбиесіне деген көзқарастың басты шарты болып
табылады. Тәрбиешілердің психологиялық, педагогикалық бақылауларының
жүйелілігі оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін, әлеуметтік-
психологиялық және де басқа да ерекшеліктерді зерттей алуы, олардың
әрекеттерін басқара алуы оқу-тәрбие процесін жоспарлы және бағдарлы етуге
мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық және
рухани өмірінде адамдардың өзара қарым-қатынасын гумандық тұрғыдан дамыту
мен қалыптастырудың ғылыми және практикалық маңызы айрықша болып отыр.[5]
Бірлесіп атқаратын істерде адамдардың өзара қатынасын орнықтыру үшін
олар бір-біріне тиісті талаптар қояды . Мұндай қарым-қатынаста
ынтымақтастық пен жекелеген адамдар өздеріне жүктелген міндеттерді жете
түсініп , бәріне бірдей ортақ істерді нәтижелі етіп орындауға ұмтылады.
Өзара қарым-қатынас орнатудың мұндай түрлері мен мазмұны негізінен гумандық
ұстанымдарға жатады.
Адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас өндіріс пен кәсіп орындарында,
тұрмыста, тәрбие мекемелері мен өзге де салаларда жүріп жатады. Қоғамдық
саяси және экономикалық қатынастар жоғарғы деңгейдегі гумандық және
демократиялық тұрғыдағы адамдардың бірлесіп атқаратын істері негізінде
орындалады. Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы – адамдардың ұлтына, саяси және
діни көзқарастарынан тәуелсіз қауымдасып атқаратын нақты істеріне
байланысты.
Адам баласының тіршілігін сақтап, қоршаған ортаны қорғаудың
дүниежүзілік форумдарына қатысушы қайраткерлер (1990 ж. Мәскеуде) , халыққа
білім берудің гумандық проблемаларына арналған Халықаралық қонференцияда
(1991 ж. Санкт-Петербург), Халықаралық интеллектуалдық орталық – Рим
клубында өздерінің сөздері мен өзге адамдармен пікір алысуда қазіргі
кездегі тәрбиенің негізгі мақсат-міндеттері-адам баласының өмір тіршілігін
сақтап қалу деп атап көрсетті. [6] Осы мақсатқа орай адам баласы ұрпағының
тәрбиесі гумандық принциптер негізінде жүзеге асырылатын болуы қажет.
Сондай-ақ, тәрбиенің гумандық жүйесі адамды ардақтау, оның азаматтық құқын
қорғап, азаматтығы мен бақытты өмір сүруіне жағдай жасау, оның бойындағы
қабілеттің дамуын қамтамассыз ету, сөйтіп адам баласының дамып жетілуін
өрістетіп отыру – барлық дерлік әлеуметтік институттар атқаратын істің
өзегі мен тірегі болуға тиіс деген шешімдер қабылданды.
Педагогтар мен философтар қазіргі қоғамның дағдарысқа ұшырау
жағдайында өскелең ұрпақты гумандық рухта тәрбиелеудің тиімді жолы –
олардың денесінің дамуы мен ақыл-ойының өрістеуін бірдей қамтамассыз ететін
жағдай тудырып, моральдық бейнесін қалыптастыру әлдеқайда тиімді
нәтижелерге қол жеткізеді деп санайды. Ағымның әр алуан іс-әрекеті, сан
қырлы тіршілігі түрлі топтар арасында өтіп, оның мінез-құлқының
қалыптасуына ықпал етеді. Білімді гуманизациялау идеясы әр баланың өз құқы
мен бостандығы туралы біріккен іс-әрекет кезіндегі педагогикалық
жағдайларды ұйымдастыру зерттеулерінің көкейтесті мәселе екенін айқын
көрсетті. [7]
Халқымыздың ұлы зиялылары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев және көрнекті қайраткерлер Ә.Бөкейханов,
Т.Рысқұлов, М.Тынышбаев, М.Шоқаев т.б.[8] жалпы адамзаттың ой-санаға ықпал
ететін қазақ философиясының дамуында адам тәрбиесі проблемасының өзекті
орын алатынын көрсетіп, зерттеулерінде ерекше мән берген.
Тәрбиенің негізгі мақсаты-ұрпақтың өсіп-өнуіне жәрдем жасау, іс-
әрекет ұйымдастыру, балалармен қарым-қатынас жасау арқылы қоғамдық өмірде
тәжірибе алмасу. Тіл-тәрбиенің өзегі, өйткені ол бір ұрпақтан келесі
ұрпаққа тәрбие мәнін түсіндіретін бірден-бір құрал.
Республикамызда біз қарастыратын проблемаға айрықша мән берген
философтар: Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбдилдин, Қ.Ә.Әбішев, М.Баймаханов,
А.Н.Нысанбаев, Д.Кішіков, Р.Н.Нұрғалиев және т.б. Атап айтқанда философ
Д.Кішіков гумандық қасиеттердің бірнеше сатысын философиялық тұрғыдан
түсіндірсе [9], Р.Н.Нұрғалиев гуманизм ұғымының бүгінгі мәнін ашып
көрсетеді Гуманизм адамның қадір-қасиеті мен құқын құрметтеуді, оның жеке
тұлға ретіндегі бағасы адамның игілігіне, оның жан-жақты дамуына жасаған
қамқорлықты білдіретін көзқарастарының жиынтығы – дейді [10].Ал
психологтар арасында Н.Айғабылов,Н.Асылбеков, Қ.Жарықтаев, М.Мұқанов,
К.Намазбаева, К.Нұрахметов, Қ.Қойбағаров және т.б. гумандық қасиеттердің
адам мінез-құлқы мен жүріс-тұрысындағы көрінісін зерттеп келді.[11].
Республикада оқыту процесін пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастыру арқылы
гумандылықты қалыптастыру мәселесін А.А.Бейсенбаева мектебі [12]. Халықтық
педагогика негізінде гумандық қасиеттерді қалыптастыру мәселелері
С.А.Ұзақбаева мектебі [13]. Құндылық бағдар негізінде оқушылар бойында
гумандық қасиеттерді қалыптастыру мәселесін Г.К.Нұрғалиева мектебі,
гумандық эстетикалық бағытын Ә.И.Шыныбекова мектебі [14].
Сонымен ең негізгісі – балалардың біріккен іс-әрекеттеріндегі
гумандық қарым-қатынасты шешу мәселесі.
Адамдар арасындағы қатынастың психологиялық негіздерін дұрыс түсіну
үшін Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев, Л.И.Божович, А.Г.Ковалев, А.Н.Леонтьев,
К.К.Платонов тағы басқалардың зерттеулерімен танысу керек болды. [15]. Осы
заманғы психология ғылымы адамның қатынас жасау әрекетін оның іс-әрекетімен
ұштастырған түрде қарастырып, мұндай байланыс оның белсенді әрекетін
білдіретін адамгершілік қасиет деп таниды. Ал бұл қасиет адамның
шығармашылық ісінің жемісі деп саналады.
Әйгілі психолог-ғалым С.Л.Рубинштейн балалардың қарым-қатынасында
адамның жеке басының ықпалы күшті болатындығын былайша анықтаған болатын:
қоршаған ортаға қатынас дегеніміз ең алдымен жеке адамның өмір
тіршілігінің жағдайына қатынасы. Дегенмен сол жағдайлардың аса қажеттілігі
ішінен адамдардың тіршілік етуіне өзге адамға деген қатынасы. Өзге адамға
деген қатынас адам баласы тіршілгінің арқауы, оның өзегі. [16]
Адамдар арасында қарым-қатынас орнатуда маңызды факторлардың бірі
жеке адамдардың қатынасындағы ниеттіліктерінің иерархиясын Б.Г.Ананьев, іс-
әрекеттегі қарым-қатынас жасауды дамыту Г.И.Андреева, тұлғаның маңыздылығы
мен адамның жекелік мәнін А.Н.Леонтьев, әлеуметтік құндылыққа қатынас
жүйесін ұстану Д.Н.Узнадзе, орналасу мен жайғасу иерархиясы Б.А.Ядов, және
басқа да зерттеулер мүмкіндігінше әр тарапта іздестірді[17].
Қазіргі заманғы педагогика және психологиялық зерттеулерде балалардың
біріккен іс-әрекеттерінің онтогенездегі дамуы үш кезеңнен өтетіндігін атап
көрсетеді: 1) үлкендермен біріккен іс-әрекет кезеңі; 2)баланың жеке
басындағы, тұлғалық іс-әрекет кезеңі; 3) құрбылармен бірлесіп жасаған іс-
әрекет кезеңі.
Осы орайда С.И.Илюсизованың психологиялық-педагогикалық еңбегіндегі
Мұғалім-оқушы арасындағы өзара қатынас орнату мен олардың бірлесіп
атқаратын ісін ұйымдастырудағы ой түйіндерінің маңыздылығы ерекше екендігін
атап айтқымыз келеді. Ол аталған еңбегінде балалардың жас даму
ерекшеліктерімен санаса отырып, оның табиғи дамуына орай жеткіншектер
өздерін ересектердің қатарына жатқызуға ұмтылуы, олардың сенімі мен
оптимистік көзқарасын өрістететін болса, ал жастар ізгілік істерге
икемделіп, өздерінің қайырымдылық қасиетін танытқысы келетінін нақты
мысалдармен баяндайды. Мұндай ұмтылыс жеткіншектер мен жастардың есейіп,
өзіндік санасының дамуын, мінез-құлқындағы игі қасиеттерін қалыптастыруға
зейін қоя бастағанының айғағы екендігі атап көсетеді. [18].
Гуманистік көзқарасты қалыптастыру мәселесінің жоғарғы деңгейде
қарастырылуы тәрбиенің тарихи сабақтастылық ұстанымының көрсеткіші
екендігін дәлелдейді. Тарихқа көз жіберсек гумандық қасиет пен қарым-
қатынас жалпы адамзаттық құндылықтың ең негізгі бастауы ретінде адаммен
бірге дамып келе жатқан философиялық, психологиялық, педагогикалық,
социологиялық әдебиеттер мен ғылыми еңбектерге шолу жасауды айқын көрініс
береді. Шет тілдер сөздігінде гуманизм - латынның humanus -
адамсүйгіштік адам мен адамдық қасиеттерге құрметтеп қарау деген сөзін
білдіреді. [19].
Мұндай өзекті мәселенің зәрулігі дипломдық тақырыпты Оқушылардың
гуманистік көзқарасты қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері деп атау
қажеттілігін талап етті.
Зерттеу объектісі: оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру
процесі.
Зерттеу пәні: оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер оқу-тәрбие процесінде өзара бірлесіп
атқаратын іс-әрекеттерін зиялылық принциптеріне негіздеп, жүйелі түрде
ұйымдастырса, сонда балалардың гумандық қарым-қатынас қасиеттері дамиды.
Зерттеудің міндеттері: 1.Оқушылардың гуманистік көзқарасын
қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
2. Оқушылардың бірлесіп істейтін істерін гумандық бағытта жүзеге асыру
мүмкіндіктерін айқындау;
3. Гуманистік сипатта тәрбиелеудің әдістемелік нақыштарын жасау;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері болып гумандық
философияның қағидаларына және оқушыларды бағалау, олардың ішкі дүниесінің
дамуы мен гуманистік көзқарасының қалыптасуымен айқындалады.
Зерттеу көздері:Қазақстан Республикасының Конституциясы, Заңдары,
қаулы-қарарлары, Білім, мәдениет және денсаулық министрлігінің
тұжырымдамалары, бағдарламалары;гуманистік көзқарасты қалыптастыру туралы
құнды ой-пікірлер мен деректерді арқау еткен философтардың, педагогтардың,
психологтардың тәжірибесі.
Жетекші идея. Оқушылардың оқу-тәрбие процесінде олардың өзара гуманистік
көзқарасын педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырып, олардың рухани
құндылықтарын арттыру.
Зерттеу әдістері:
- қазіргі кездегі адамдардың іздестіруге арналған философиялық,
психологиялық, этикалық және педагогикалық әдебиеттерді талдай
отырып, оларда көтерілген мәселелердің мән-жайына шолу жасау;
- оқушылардың бірлесіп жүргізетін істерін онан әрі өрістетіп отыруда
қолданылған тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар;
- оқушылардың өзара қарым-қатынасын гумандық негізде ұйымдастыру
істерін бақылай отырып, оларды теориялық жағынан талдау;
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Тараз қаласындағы балалар
интернат үйінде өтті.
Тәжірибе тәрбиелік мақсатқа сәйкес жүргізілді. Іс-әрекеттің гумандық
бағытының гумандық әрекеттен айырмашылығы адамдар арасындағы қарым-
қатынасты нығайтып, оларды дамытып отыруға бағытталды. Гуманистік
көзқарастағы кейбір ерешеліктерді зерттеуде басты назар аударатын мәселенің
бірі - адам мінезінің мәдени-рухани қасиеттерін дамытып отыруға үнемі мән
беріп, оны белгілі мақсат-міндеттерге қарай бейімдеуді талап етеді.
1 Оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастырудың теориялық
негіздері.
1.2 Гуманистік тәрбие берудің мазмұны
Гуманизмді аксиологиялық тұрғыдан алып қарағанда, ол ойлардың
әлеуметтік құндылық кешені ретінде адамдардың мәндік күштерінің еркін
дамуы және өмірлік ұмтылыстардың шығармалық сипатта жүзеге асырылуы үшін
жағдай туғызуды талап етеді (саяси, экономикалық, психологиялық,
педагогикалық және т.б.). Осыған сәйкес, ізгілік тұлғалық-бағдарлаушы
көзқарастардың жүйесі ретінде, әлемдік құрылымның өзіндік үлгідегі болмысы
болып табылады. Ол адамға бағытталған кең түрдегі әлеуметтік бағдарлама
сипатына ие бола алады, бірақ тәрбиелене алмайды. Ізгілік оның ізгіліктік
бағытталуы сияқты, тұлғалық, сапа ретінде тәрбиеленді. Бұл тұрғыда Ізгілік
тәрбиесі - адамдардың бір-біріне, қоғамға, табиғатқа, өзіне қарым-
қатынасын бейнелейтін, тұлғалық қасиеттері кешенінің дамуын көрсететін
сипаттама.
Мына түсініктерді ажыратып алу қажет: Ізгілік аясында тәрбиелеу және
Ізгілікке тәрбиелеу.
Ізгілік аясында тәрбиелеу тұлғаның ізгілікке бағытталуын
тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдерін ашу ғана емес, оның тұлғаның
үйлесімділік даму үрдісі мен субъектіліктің қалыптасу жолдарын көрсетуден
тұрады.
Дегенмен, ізгілікке тәрбиелеу термині анағұрлым бара-бар мәнге ие
болды. Ол буржуазиялық педагогиканың бағыттарының бірімен байланыста
болғандықтан, біздің әдебиеттерімізде ұзақ уақыт бойы келеңсіз сипат алып
келді. Ізгілікке тәрбиелеу мақсаты – тұлғаның үйлесімдік дамуы болып
табылады және педагогикалық үрдістің қатысушылар арасындағы қарым-
қатынастың ізгілік сипат алуын көздейді. Мұндай қатынастарды белгілеу үшін
ізгілік тәрбиесі термині орын алады. Бұл тұрғыда қоғам білім беру
құрылымдарына аса назар аударды.
Осыған сәйкес, ізгілікке тәрбиелеу әлемдік білім беру үрдісінің алға
ұмтылушы және бекітуші беталыстарының бірі болып табылады. Ол өз кезегінде,
Ресейдің білім беру тәжірибесін де қамтиды, оның негізгі сипаттарын ашу
мәніне ие болады. Бұл үрдісін назарға алу ойшылдық, тәртіптілік,
орындаушылық, қоғамдық бағытталу, ұжымдастыру сияқты тұлғалық қасиеттерден
тұратын құндылықтардың бұрыннан келе жатқан бейімдік парадигмаларын,
педагогикалық принциптерін қайта қарауға әкеледі.
Ізгілікке тәрбиелеу әлеуметтік кесіммен, негізінен, өзіндік даму мен
өзін-өзі тәбилеу негізінде жүзеге асады. Мұнда әркім тұлғалық
үйлесімділікке өз үлесін қосады, ресейлік жаңа менталитетті құрады. Елдің
ізгіліктік келешегінің қайта жаңғыруы, тұлғаның тәжірибелік, икемділік,
зияткерлік қасиеттері ғана емес, сонымен бірге мәдениеттілік, зиялылық,
ұшқыр ойлылық, кәсіпқойлық құзыреттілік қасиеттерін де талап етеді. Жаңа
менталитеттің қалыптасуы тұлғаның өзін тереңінен білуі, өзін игеруші, өзін
көрсете алуын көздейді. Сондықтан, бұл тұлғалық ерекшеліктер ізгілікке
тәрбиелеудің ілгерілеушілік желісі болып табылады.
Ізгілікке тәрбиелеудің әлемдік теория мен тәжірибе бойынша қалыптасқан
мақсаты ғасырлар бойы келе жатқан, жан-жақты және үйлесімдік сипатта
дамыған тұлғалық болмыс болып табылады. Бұл мақсат тұлғаның статикалық
ерекшелігін береді. Оның өсу сипаттамасы өзіндік даму және өзін көрсете
білу түсініктерімен байланысты болды. Дәп осы үрдістер тұлғаның өзі мен
қоғам арасындағы үйлесімділікте өзіндік даму мен өзін-өзі жетілдіру үшін
жағдай туғызатын – ізгілікке тәрбиелеудің мақсаттық ерекшелігін айқындайды.
Мұндай мақсатта тәрбиелеуде қоғамның тұлға мен өз келешегіне қатысты
ізгіліктік дүниетанымдық ұстанымы жинақталады, олар адамды табиғаттың
ерекше құбылысы ретінде тану, оның субъектілік артықшылығын ескеруге
мүмкіндік береді. Тәрбиелеу мақсатының бұлай құрылуы адамның өз өміріне
ықпалын өзгерту, өз қабілеті мен шығармашылық әлеуетін ашудағы құқықтары
мен жауапкершілігін түсінуі мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар, өзіндік даму
мен өзін-өзі жетілдіруде тұлғаны ішкі бостандығының таңдауы арасындағы ара-
қатынас пен оған қоғамның ықпалын түсіндіреді. Демек, ізгілікке тәрбиелеу
мақсатының жаңаша талдауында жалпы адамдық мәдениеттің ұшқыр сана мен
элементтерін құрастыру мүмкіндігі берілген.
Ізгілікке тәрбиелеу мақсаты өзіне тиісті маңызды міндеттерді қояды:
- Тұлғаның өмірдің мәнін ұғынуы, өзінің әлемдегі орны, өзінің бірегейлігі
мен құндылығын түсінудегі пәлсапалық-дүниетанымдық бағдары;
- өзіндік, жандүниелік қабілеттері мен шығармашылық әлеуетінің даму қарқыны
мен шегін бейнелейтін, өмір сүру жауапкершілігін түсінуге мүмкіндік
беретін, тұлғалық тұжырымдаманы құруға көмек беру;
- жалпы адами және ұлттық мәдениет байлығын бейнелейтін, мәдени құндылықтар
жүйесіне тұлғаны араластыру, оларға деген өзіндік қарым-қатынасты белгілеу;
- ізгілік адамгершіліктің жалпы адами нормаларын, оның көлемі мен нақтылы
мазмұнын (қайырымдылық, өзара түсіністік, жылы жүректілік және т.б.), ашу
және тұлғалық маңызды көрсеткіш ретінде зиялылық мәдениеттендіру;
- тұлғаның зияткерлік – адамгершілік бостандығы мен теңдей өзіндік баға
беру мен бағалау қабілеттілігі, іс-әрекет пен қызметті өзіндік реттеу,
дүниетанымдық рефлексиясының дамуы;
- ресейлік менталитет өмір салты мен этникалық және жалпы адами
құндылықтардың біртұтастылық сипатында отансүйгіштік сезімнің қайта түлеуі,
елдегі заңдар мен тұлғаның азаматтық құқықтарын құрметтеуге тәрбиелеу,
туған елдің беделі мен байлықтарын сақтауға ұмтылу;
- елдің материалдық қоры мен жандүниелік әлеуетін құрайтын, әлеуеттік және
тұлғалық сипат алатын қажеттілік пен мәжбүрлік ретіндегі еңбекке көзқарасты
өзгерту. Бұлардың бәрі өз кезіндегі тұлғалық өсу мүмкіндіктерін қамтамасыз
етеді;
- салауатты өмір салтына байланысты валеологиялық ережелерді дамыту,
тұлғалық және әлеуметтік ұмтылыстарды жүзеге асыру мақсатындағы өмірлік
жоспар ұғымдарын қалыптастыру.
Бұл аталған міндеттердің орындалуы тұлғаның ізгілік мәдениеттердің
түпкі негізін салуға мүмкіндік береді. Ол өз кезіндегі әлем, қоғам мен өзін
қалыптастыруда өмірлік қажеттілікке ие болады.
Гуманистік тәрбие беру адамның психикасына тікелей байланысты. Оны
педагог ғалымдар да, психолог мамандар да дәлелдеп жазған болатын. Мәселен,
С.Л.Рубинштейннің айтуы бойынша, психикалық құбылыстар адамның әлеммен
өзара әрекеттесуі барысында туады екен. Бұл құбылыстар осы әрекеттесуге
қажетті компонент ретінде кіреді, онсыз әрекеттесу жоғарғы формаларда жасай
алмайды [19].
Бұл пікірге көптеген психологиялық-педагогикалық зерттеулерден
дәлелдеулер табуға болады. Жеке алып қарастырған болсақ, А.Н.Леонтьев бала
қоршаған әлем алдында жалғыз өзі тұрған жоқ деп есептеген [20]. Оның әлемге
деген қатынасы барлық кезде адамның басқа адамдарға деген қарым-
қатынасымен байланысты болып келеді, ол өз қызметі барысында адамдармен
өзара қарым-қатынаста болады. Қатынас өзінің әуелгі сыртқы формасына
(бірігіп әрекет жасау, ауызша немесе ойша қатынас) сәйкес адамның қоғамда
дамуының қажетті және спецификалық шартын құрайды. Материалдық және рухани
мәдениет жетістіктерін игеріп, оларды өзінің қажеттілігіне, өз даралығының
органдарына айналдыруы үшін адам өзін қоршаған әлем құбылыстарымен
қатынасқа басқа адамдар арқылы, яғни басқа адамдармен қатынасу арқылы
түседі. Бұл процесте адам (бала) адекватты әрекетке үйренеді. Дәл осы
процесс өзінің қызметтеріне қарай тәрбие процесі болып табылады.
Тәрбиеленуші мен сыртқы әлем арасындағы шынайы қарым-қатынастар
жүйесінен педагогикалық заңдылықтар сипатына ие болатын объективті себеп-
салдар байланыстары көрінеді. Осы айтылғандарға қарағанда, педагогикалық
заңдылықтар - бұл тәрбиеленуші мен сыртқы әлем арасынағы шынайы қарым-
қатынастар жүйесінде ең алдымен объективті себеп-салдар байланыстарының
көрінуі болып табылады. Алайда бұл қарым-
қатынастар ересек адамдар, отбасы, ұжым, қоғам арқылы жүзеге асырылады.
Сонымен бірге, баланың дамып келе жатқан әрекетін талдау арқылы ғана бала
әрекетіне, оның шынайы болмысқа деген көзқарасына әсер ететін, сондықтан да
оның психикасы мен санасының дамуын анықтайтын тәрбиенің жетекші рөлін
түсіндіруге болады.
Ендігі жерде тәрбиенің заңдылықтары және метақағидалары жөнінде айта
кетсек. Бұл орайда жалпы педагогикалық процестегі тәрбие қызметі мен даму
заңдылықтары арасынан бастысын жеке атап көрсету қажет – ол жеке тұлға
дамуына бағытталған бағдар. Және жеке тұлғаның жалпы мәдени, әлеуметтік-
адамгершілік және кәсіби дамуы неғұрлым өзара үйлесімді болса, адам мәдени-
гуманистік қызметін жүзеге асыру барысында соғұрлым еркін және шығармашыл
болмақ. Бұл заңдылықтан тәрбиенің гуманистік метақағидалары жүйесіндегі
жетекші қағида – жеке тұлғаның үздіксіз жалпы және кәсіби дамуы қағидасы
келіп туындайды. Оның жетекші болу себебі, басқа қағидалардың негізінде де
осы заңдылық жатады және олар осы жетекші қағиданың жүзеге асырылуының ішкі
және сыртқы жағдайларын жасай келе, оған бағынышты болады. Дәл осы тұрғыдан
алғанда, білім беру гуманизациясы жеке тұлғаның үйлесімді дамуының факторы
болып қарастырылады. Тәрбие мұндай болу үшін, Л.С.Выготскийдің айтуы
бойынша, ол жақын арадағы даму аймағына бағытталу керек. Бұл бағыт
(бағдар) кез-келген жас кезеңінде жеке тұлғаның дамуы үшін міндетті түрде
жан-жақты емес, бірақ міндетті түрде объективті қажет негізгі қасиеттермен
қамтамасыз ететін білім беру мақсаттарын қоюды талап етеді. Бүгінгі таңда
адамға тек негізгі кәсіби білім беріп қана қоймай, жалпы адамзат мәдениетін
игертуге, осының негізінде, жағымды субъективті (жеке тұлға қажеттіліктері)
және білім берудің материалдық базасы мен кадрлар мүмкіншілігімен
байланысты объективті жағдайларды ескере отырып, жеке тұлғаның барлық
жағынан дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік бар.
Тәрбиенің жеке тұлға дамуына бағытталғандығымен байланысты заңдылықтан
тағы бір метақағида, яғни тәрбиенің табиғатпен үйлесімділігі қағидасы келіп
шығады. Тәрбиенің табиғатпен үйлесімділігі қағидасы қазіргі заманда былай
түсіндіріліп жүр: бұл қағидаға сәйкес тәрбие жаратылыс және әлеуметтік
процесстерді ғылыми түсініп-білуге негізделуі керек, табиғат пен адам
дамуының ортақ заңдарымен келісуі керек, адамда ноосфера мен өз басы
эволюциясына деген жауапкершілікті қалыптастыруы керек. Тәрбиенің мазмұны,
әдістері және формалары жас және жыныс дифференциациясын, адамның
әлеуметтік тәжірибесі мен оған көрсетілетін жеке жәрдем ұйымдастырылуы
қажет екендігін ескерулері қажет. Адамда салауатты өмір салтына деген
талпынысты қалыптастырып, қиын жағдайларда күнін көре алуды үйрету керек.
Бұл жерде планетарлық ойлауды дамыту және табиғатта қорғауды үйретудің
ерекше мәні бар.
Адамға адамзаттың глобалды проблемаларын түсінуге, табиғат пен қоғамға
қатыстылығын сезінуге, олардың жағдайы мен дамуы үшін жауапкершілікті
сезінуге көмектесе отырып, адам мен оның қажеттіліктерінің дамуын Мен
және жақын арадағы социум аясынан шығару керек.
Жеке тұлғаның жалпы адамзаттық мәдениетпен үйлесімділікте дамуы
тәрбиенің құндылық негіздеріне байланысты. Бұл заңдылықтан тәрбиенің тағы
бір метақағидасы – тәрбиенің мәдениетпен үйлесімділігі қағидасы келіп
туындайды. Онымен С.Т.Шацкий мен В.А.Сухомлинский жұмыс істеген болатын.
Бұл қағида бойынша тәрбие жалпы адамзаттық құндылықтарға негізделуі
керек және этникалық, діни мәдениеттерді ескере отырып құрылуы керек,
адамның мәдениеттің әр түрлі қабаттарына (тұрмыстық, дене, сексуалды,
материалдық, рухани, саяси, экономикалық, интеллектуалды, адамгершілік
т.б.) үйренісу мәселелерін шешуі керек. Тәрбиенің мақсаттары, мазмұны және
әдістері нақты социумда тарихи қалыптасқан дәстүрлер мен әлеуметтену стилін
ескерген жағдайда, олар мәдени тұрғысынан үйлесімді болып табылады.
Мәдениет өзінің жеке тұлғаны дамыту қызметін оны белсенділікке,
әрекетке тартқанда ғана іске асырады. Жеке тұлға үшін мәнді әрекет неғұрлым
жан-жақты және өнімді болса, жалпы адамзаттық және кәсіби мәдениетті игеру
де соғұрлым тиімді жүзеге аспақ. Жеке тұлғаның әрекеті сыртқы ықпалдар
жиынтығын даму өнімдері ретінде дамытушы өзгерулерге, тұлғаның жаңадан
қалыптасып жатқан дүниесіне айналдыруға мүмкіндік беретін дәл сол механизм
болып табылады. Бұл әрекеттік көзқарасты (әдісті) гуманистік тәрбиенің
метақағидасы ретінде жүзеге асырылуының ерекше маңыздылығын көрсетеді.
Жеке тұлғаның жалпы, әлеуметтік-адамгершілік және кәсіби даму процесі
оқушы тәрбиенің субъектісі болған кезде оптималды сипатқа ие болады. Бұл
заңдылық әрекеттік және жеке тұлғалық әдістерді жүзеге асырудың бірлігін
көрсетеді. Жеке тұлғалық әдіс тәрбиенің метақағидасы ретінде оқушыға, оның
жеке ерекшеліктеріне қарамастан, қайталанбас ғажап құбылыс ретінде қарауды
талап етеді. Бұл әдіс тәрбиеленушінің өзін осындай тұлға ретінде қабылдап,
өзін қоршаған басқа адамдарды да дәл солай қабылдауын талап етеді. Жеке
тұлғалық әдіс бойынша педагогтер де, оқушылар да әрбір адамға өз мақсатына
жету құралы ретінде емес, дербес құндылық ретінде қарайды. Өйткені олар
әрбір адамды қызығушылық танытатын адам деп біледі, әрбір адамда екінші
біреуге ұқсамауға құқығы бар екенін мойындайды. Ал адамға құрал ретінде
қарау – бұл оны мойындамау немесе айыптау, оның даралығын өзгертуге тырысу
деген сөз.
Жеке тұлғалық әдіс рөлдік маскалардан бас тартуды, бұл процеске
адекватты түрде жеке тұлғалық тәжірибені (сезімдер, толқулар, эмоциялар,
соларға сәйкес әрекеттер мен қылықтарды) қатыстыруды талап ететін
педагогикалық өзара әрекеттесу персонализациясы қағидасымен байланысты.
Деперсонализация ланған педагогикалық өзара әрекеттесуде әркімге қатаң
түрде бөлініп берілген рөлдер бар, бұл басқа гуманистік метақағида –
полисубъективті (диалогтік) әдіске қарама-қайшы келеді. Бұл қағидаға сәйкес
тек субъект-субъект қатынастары, оқуда тең құқылы бірігіп әрекеттесу
жағдайларында ғана жеке тұлғаның үйлесімді дамуы мүмкін.
Полисубъективті (диалогтік) әдіс қағидасы бойынша педагогтің
суперпозициясы мен оқушының субординациялық позициясы жеке тұлғалық
тұрғыдан тең құқықты, өзара бірігіп әрекеттесуші адамдардың позицияларына
айналу керек. Мұндай өзгеру педагогикалық процеске қатысушылардың рөлдері
мен қызметтерінің өзгеруімен байланысты. Педагог мұнда тәрбиелемейді,
оқытпайды, ол оқушының өз бетімен дамуға деген талпынысын өзектендіреді,
қолдайды, оның белсенділігін зерттейді, өз бетімен әрекет етуіне жағдайлар
жасайды. Әрине, бұл жерде педагогтің оқушыға, оқытатын пәндері мен
педагогикалық қызметке деген қатынасымен байланысты кәсіби-құндылық
бағдарларының ерекше мәні бар.
Педагогикалық процесті диалогизациялау – бұл жұп педагогикаға қайта
оралу емес, өйткені мұндай педагогика бірігіп әрекеттесу формаларының толық
жүйесін қолдануды талап етеді. Оларды енгізерде белгілі бір тәртіп,
динамика сақталу керек: оқу мәселелерін шешуде педагогтің оқушыларға
барынша жәрдем беруінен бастап, олардың біртіндеп өз белсенділіктерінің
өсуіне дейін, одан оқуда өзін-өзі тәртіпке келтіре алатын жағдайға жетіп,
олардың (педагог пен оқушы) арасында серіктестік қатынастар пайда болғанша.
Педагог пен оқушы позицияларының өзгеруімен байланысты бірігіп әрекеттесу
формаларын қайта құру өзін-өзі дамыту жолына дербес бет алған оқыту
субъектісінің өзін-өзі өзгертуіне мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы тәрбие процесінің
дараландыру дәрежесі және шығармашылық бағыттылығына байланысты. Бұл
заңдылық тәрбиенің даралық-шығармашылық әдіс деген метақағидасына негіз
болады. Оған сәйкес оқу және басқа да әрекет түрлері тікелей
мотивтендірілу, соңғы нәтижеге өз бетімен жетуді ұйымдастыру керек. Бұл
оқушыға өзінің қаншалықты өсіп дамығанын сезініп, қойған мақсатына жеткенде
қуануына мүмкіндік береді. Даралық-шығармашылық әдістің негізгі мақсаты
жеке тұлғаның өз қабілеттерін көрсете білуі үшін, оның шығармашылық
мүмкіндіктерін анықтап (диагностикасын жасау), дамыту үшін жағдайлар жасау.
Дәл осындай әдіс негізгі гуманитарлық мәдениетті игерудің жеке тұлғалық
деңгейін де қамтамасыз етеді.
Тәрбие жалпы адамзаттық құндылықтардың әлеуметтік ұйымдастырылған
интериоризация процесі ретінде. Гуманистік тәрбие айтарлықтай дәрежеде
кәсіби-этикалық өзара жауапкершілік метақағидасының жүзеге асырылуымен де
байланысты. Мұның негізінде жатқан заңдылыққа сәйкес педагогикалық процесс
қатысушыларының адамдардың тағдырына, қоғамның болашағына деген
жауапкершілікті өз мойындарына алуға дайындығы олардың гуманистік өмір
салтын ұстанып, педагогикалық этика нормаларын сақтайтындарын көрсетеді.
Бұл қағида жеке тұлға педагогикалық процесте қалыптасқан жағдайлар ағысына
көніп кете бермей, керісінше бұл жағдайларды өзі жасап, өз стратегиясын
алға тартып, саналы және жоспарлы түрде өзін-өзі кемелдендіре алатындай
іште орныққан белсенділікті талап етеді.
Тәрбиенің көрсетілген метақағидаларының негізгі ерекшелігі базалық
оқудың біраз мазмұнын жеткізіп, оларға сәйкес білім қалыптастыруда ғана
емес, сонымен қатар педагогикалық процесс қатысушыларының ортақ жеке
тұлғалық және кәсіби дамуында болып табылады.
Гуманистік тәрбиенің метақағидалары – бұл жалпы мәнге ие, кез-келген
педагогикалық жағдайда және білім беруді ұйымдастырудың кез-келген
жағдайларында қолданылатын ережелердің бір араға шоғырланып, өзара
байланысып жеткізілуі болып табылады. Барлық қағидалар өзара бір-біріне
бағынады, осылайша олар иерархиялық жүйені құрайды және олардың әрқайсысы
басқаларымен байланысып тұрады да, басқалары орындалғанда ғана жүзеге
асады.
Шынайы педагогикалық тәжірибеде, жоғарыда аталған тәрбие заңдылықтары
мен метақағидаларынан басқа, мұғалім, тәрбиеші күнделікті педагогикалық
қызметінде қолданатын тәрбие жұмысын ұйымдастырудың жеке қағидаларын
ескеріп отыру маңызды.
Мұндай қағидалардың бірі балаларды ұжымда оқыту және тәрбиелеу
қағидасы болып табылады. Бұл қағида бойынша педагогикалық процесті
ұйымдастырудың ұжымдық, топтық және даралық формалары оптималды түрде
сәйкес араластырылып отырылу керек.
Индивид қатынас және соған байланысты жекелену (оңашалану) арқылы жеке
тұлға болмақ. Тек адамдарға ғана тән өзіне ұқсас пенделер ортасына деген
мұқтаждықты көрсете отырып, қатынас пәні адам болып табылатын қызметтің
ерекше түрін білдіреді. Қатынас барлық кезде жекеленумен бірге жүреді, яғни
адам өзінің қоғамның бір бөлігі екенін сезінеді. Қатынас пен жекелену –
жеке тұлғаның әлеуметтік байлығының қайнар көзі.
Қатынас пен жекелену үшін ең жақсы жағдайды жолдастық өзара әрекеттесу
мен өзара жәрдемдесу қатынастары мен көзқарастар ортақтығына негізделген,
әлеуметтік ұйымдастырудың жоғарғы формасы ретінде ұжым жасай алады. Дәл осы
ұжым ішінде жеке тұлға толығымен дамып, өзін-өзі айқын көрсете алады.
Осылайша жеке тұлғаны ұжымда тәрбиелеу қағидасы баланың дамуының объективті
заңдылықтарымен байланысты болады да, гуманистік қоғамның табиғатына сәйкес
келеді.
Ұжым дара сана үшін тікелей сезілетін формада жалпы қоғамдық жүйеге
тән маңызды сипаттар мен ерекшеліктерді көрсетіп береді. Білімгерлердің
өмір салты мен әрекетін ұйымдастырудың лайықты формасы болғандықтан ұжым
оларға сол ұжымнан іздегендерін береді: түрлі адами қатынастар байлығы,
өмірді адамгершілік-психологиялық тұрғыдан толық сезіну, жеке тұлға ретінде
өзін-өзі көрсету мүмкіндігі. Тек ұжымда және соның көмегімен ғана адамда
жауапкершілік, ұжымшылдық сезімдері, жолдастық өзара жәрдемдесу және басқа
да құнды қасиеттер тәрбиеленеді. Ұжымда қатынас, қылық (жүріс-тұрыс)
ережелері меңгеріледі, ұйымдастырушылық, жетекшілік ету және бағыну
дағдылары қалыптасады. Ұжымда жеке тұлға жоғалып кетпейді, керісінше, ол
онда ашылады, өйткені ұжым оның жан-жақты және үйлесімді дамуы үшін кең
алаңды ашып береді.
2. Ізгілікке тәрбиелеу тұжырымдамасындағы тұлға
Тұлға түсінігі адамның әлеуметтік қасиеттерінің іс жүзіндегі жағдайы
ғана емес, адамның болмысын да сипаттайды. Швейцер айтқандай: мәдениетті
адамның болмысы кез-келген жағдайда өзінің түпкі негізіндегі адамдылығын
сақтай алатын, адами болмыс болып табылады. Мұндай болмысқа жету, жетпеу
екіталай нәрсе, бірақ, басты нәрсе адамның өзіндік дамудың ауқымды анықтау
болмақ.
Тұлға мен оның мәндік күштердің дамуын алдыңғы қатарлы құндылық
ретінде қарай отырып, ізгілік педагогикасы өзінің теоретикалық құрылымы мен
технологиялық өңдеулерінде аксиологиялық ерекшеліктерге сүйенеді.
Тұлғаның алуан түрлі әрекеттері мен қызметінде оның пәндік және
әлеуметтік әлемге, сонымен бірге өз-өзіне өзіндік бағалау қарым-қатынасы
айқындалады. Тұлғаның бағалау қатынастарының арасында жаңа немесе бұрын
ашылған құндылықтардың тарауы орын алады (мәселен, әлеуметтік норма,
көзқарас, пікір, ереже). Танымал (субъективті-объективтік) және іс
жүргізудегі (объективтік) құндылықтардың ажырату үшін қажеттілік санаты
қолданылады. Дәл осы қажеттілік адамның өмір сүру негізі болып табылады.
Негізінде, адамның бүкіл мәдениеттілігі қажеттіліктің пайда болуы, дамуы
және күрделенуімен байланысты. Оларды зерттеу – адамдық мәдениет тарихын
түсінудің өзіндік кілті болып табылады. Қажеттіліктің мазмұны нақтылы
қоғамдық даму жағдайының жиынтығына тәуелді болады.
Отандық ғылымда қажеттілік адамның әрекеті мен белсенділігінің көзі
мен себебі ретінде қарастырылады. Өзінің пайда болуы мен дамуында ол екі
кезеңнен өтеді (Л.Н.Леонтьев). Бірінші кезең бойынша қажеттілік әрекет
етудің ішкі, жасырын жағдайы ретінде ерекшеленеді. Бұл кезеңде қажеттілікті
қанағаттандыра алатын құндылық, осы қажеттілік пен шынайы әлем жайындағы
ілімді салыстыру арқылы жүзеге асырылатын болмыс ретінде орын алды. Ал бұл
салыстыру қажеттілікті қанағаттандыру құралын таңдауға көмектеседі. Екінші
кезең бойынша, қажеттілік – адамның нақтылы іс-әрекетін реттейтін, шынайы
күш болып табылады. Мұнда қажеттілік айналадағы келіп түскен әрекеттердің
мазмұнымен ұштасады[21].
Қажеттілік әрекеттерді белсендіреді және онда өзінің соңын табады.
Алғашқы ол жағдай, әрекеттің алғышарты ретінде орын алса, адам әрекет ете
бастағаннан-ақ, түрленіп өзіндік сипаты тоқтайды. Әрекеттің дамуы ұзарған
сайын, бұл алғышарт оның нәтижесіне айналады.
Сондықтан да, әрекет, қажеттіліктің пайда болуы мен қанағаттандырылуы
арқылы ғана түсінікті болады. Ол бір уақыт аралығында орын алған
қажеттілікті қанағаттандыру үрдісі мен жаңа қажеттілікті жасау жағдайы,
сонымен бірге, субъект, объект және жаңадан пайда болу арасындағы орын
алған қайшылықтарды шешу үрдісі ретінде сипатталады. Сондықтан әрекет жаңа
объектінің құрылу және өзгеру үрдісі ғана емес, адами тұлғаның өзгеру
үрдісі ретінде де орын алды.
Қажеттіліктер келешекке негізделеді, сондықтан, адамның өз өмір сүру
жағдайын жеңуі, өмір сүрудің жаңа қалыптарын шығаруға итермелейтін,
үлгілерді енгізуді, қажеттілік өзінің реттеуші қызметінің арқасында,
тұлғаның дамуының анағұрлым маңызды сипат межелері, әсіресе, оның
адамгершілік әлеуетінің сипат межесін айқындайды. Олар көп ретте осы
дамудың бағдарламасын қолдайды. Бұл тұрғыда А.С.Макаренко: тәрбиелеу
жұмысының терең мәні, адамдық қажеттіліктерді іріктеу мен тәрбиелеуде, -
екендігін атап көрсетті[22].
Қажеттіліктен мақсаттың түзілуіне өту өздігінен жүзеге аспайды.
Қажеттілік пен мақсат ниетті біріктіреді. Қажеттілік пайда болған
қажеттіліктің негізінде орын алатын ниетке қатысты алғашқылық сипатын
алады. Белсенділіктер қажеттіліктер арқылы емес, олардың арасындағы
қайшылықтар мен субъектінің өмір сүру жағдайы арқылы туындайды. Осы қарама-
қайшылықтар жағдайды сақтап қалу немесе өзгерту үшін күресе отырып,
әрекетті ынталандырады. Ниет санаты, субъектінің, оның өмір сүру жағдайы
мен әрекетіне қарым-қатынасын бейнелей отырып, қажеттілік санатын
толықтырып, нақтылайды.
Тұлғалық Меннің ең қолайлы кезеңдері адамдардың іс-әрекеттері мен
жүріс-тұрыс ниетінде жасырылған. Бұл ретте құндылық жүйесі іс-әрекет
стратегиясы, ал ниет – оның тактикасы болып көрінеді. Ниет табиғаты, оның
мәні, уәждеме үрдісінің ерекшеліктері, тұлғаны маңызды жағынан – өзіндік
сипатын ашады. Уәждеме тұлғаның бірқатар мәселелерін өзінде құпия ұстайды,
сонымен бірге, өмірлік келешегін айқындайды.
Тұлғаның бүкіл әрекетінің келісті кезеңі – мақсат. Ол бір жағынан
қажеттілікпен (берілген кезеңде оны қанағаттандырудың қажеттілік пен
мүмкіндік деңгейін) детерминацияланса, ал екінші жағынан, оның жүзеге
асырылуына мүмкіндік туғызатын жабдықтармен детерминацияланады. Құралдар
мақсат пен нәтижені шақырады, сондықтан, оларды бірін-бірі арқылы
анықтайды.
Құндылық әлемінде адамның әрекет себебінде күрделендіру жүруде. Мұнда
бірінші кезекке қажетті нәрсе қойылмайды, өйткені бұл мәселе қажеттілік
деңгейінде шешіледі, және де материалдық жағдайлар көзқарасы
тұрғысынан ұтымды саналатын нәрсе де қойылмайды, бұл – мүдделердің
әрекеттік деңгейі болып табылады. Басты қойылатын мәселе – адам мен оның
абыройы, тұлғаның бостандығы мен өзін-өзі бекітуі бейнеленетін әрекеттердің
уәждемесі болмақ. Бұл тұлғаның бүкіл болмысын , өзіндік сана құрылымын ,
тұлғалық қажеттілігін қамтитын құндылық бағдарлау ұғымын береді. Бұларсыз
тұлғаның түпнұсқалық өзін-өзі жетілдіруі мүмкін емес. Дегенмен, іс-әрекеті
тек қана қажеттілікпен анықталатын тұлға ерікті бола алмайды және жаңа
құндылықтардың шығуына да ықпал ете алмайды. Адам қажеттілік билігінен
бостандықта болып, қажеттілікке бағынушылығын жеңе білуі тиіс. Тұлға
бостандығы – төменгі қажеттіліктердің биліктен кетуі, жоғарғы құндылықтарды
таңдау және оған талпыну болып табылады.
Құндылық бағдарлаушылық жекеше сипат алады, өйткені құндылықтар
жайындағы тұжырымдар дүниетанымдық көзқарастарға сүйенеді. Бірақ олар
қалыптасқаннан кейін мүдделерге, қажеттілікке, қызмет мақсатына, адамның
өмір сүруі мен әлеуметтік құрылымының барлық жағының дамуына әсер етеді.
Бұл тетік қоғамдық өмір мен білім беруді игіліктендіруді әлеуметтік феномен
ретінде көрсетеді. Құндылық бағдарлауында тұлғаның тәжірибесі ғана емес,
адамзат жинақтаған, тарихи тәжірибе де объектіленеді. Сипатмеже жүйесі,
нормалар, эталондар, құндылық бағдарлаушылыққы терең ене отырып, іс-
әрекетінің мәдени өлшемін анықтауына мүмкіндік береді. Құндылықтардың
ізгілік әлеуетінің жүзеге асуының мүмкін болатын шегінде, оның мазмұндық
айқындылығын (жүйелік қасиеттері) құндылық бағдарлаушылық бейнелейді.
Құндылық бағдарлаушылық адамгершілік болмысында көрініс табады
және тұлға әрекетінің мақсаттық детерминациясының жоғарғы көрінісі болып
табылады. Болмыстар дүниетанымдық жүйенің соңғы мақсатын , жоғарғы
құндылығын көрсетеді. Олар шындықтың көп сатылы идеализациялану үрдісін
аяқтайды.
Құндылық бағдарлаушылықтың адамгершілік болмыс ретіндегі ұғымы
әлеумет пен тұлға арасындағы қарама- қайшылықты шиеленістіреді. Пайда
болған дағдарыс нәтижесінде, әдеттегідей бір жақ екінші жақ үшін өзін
құрбан етеді. Дегенмен, жоғары саналы адам адамгершілік болмысының
талаптарына сәйкес әрекет етеді. Тиісінше, адамгершілік болмыс , адамның
шын мәнінде ізгілігіне сәйкес келетін, ізгілік құндылықтарының жиынтығын
құрайды. Онда тұлға мен қоғамның алдыңғы саптағы мүдделерінің біртұтастығы
орын алады, өйткені, олар ізгілік дүниетанымының әлеуметтік қызметін
шоғырланған түрде көрсетеді.
Адамгершілік болмыс бір орында тоқтап тұрмайды. Олар даму
үстінде болады, тұлғаның даму келешегін анықтайтын үлгі ретінде жаңарып
отырады. Даму ізгілік, адамгершілік болмысының ерекшелігіне жатады, міне,
сондықтан да олар тұлғаның жетілуінің себебі ретінде көрінеді. Болмыстар
тарихи кезеңдер мен болмыстарды байланыстырады, жоғарғы, әсіресе, білім
берудегі ізгілік үрдістерінің артықшылығын бекітеді.
Адамгершілік болмыс тұлғаның себептік-құндылық қарым-қатынасының
жоғарғы сипатмежесі болып табылады. Ол тұлғаның қоғам алдындағы борышы мен
жауапкершілігін сезінуіне, өз мүддесіне байланысты басқа адамнан еш нәрсе
талап етпестен оның пайдасына шешім қабылдауына мүмкіндік береді.
Тұлғалық қарым-қатынас адамның қоршаған заттар мен өзге адамдар
арасындағы объективтік байланысқа негізделеді және қандай да бір субъектіге
қатысты субъективтік ұстанымын көрсетеді. Бұл тұрғыда қарым-қатынас
бірден екі түсінікке ие болады: үрдістік ерекшелік (бағалау кесімімен
бірге) және тұлғаны ізгілік құндылықтарын көрсетуші ретіндегі (құндылық
бағдарлаушылық) тұрақты тұлғалық құрылым ретінде. Бұл ретте тұлға,
шындықпен сайланбалы сипатта байланысқан белсенді әрекет етуші, осы
сайланбалылықпен ерекшеленетін және оның негізінде өз әрекетін бағыттаушы
болып сипатталады. Адамның іс-әрекеті, жүріс-тұрысында толығымен орын ала
отырып, қарым-қатынас тұлға мен орта арасындағы өзара байланысты жүзеге
асырады, субъектіліктің негізгі феномендерін өзара байланыстыра отырып
(ережелер, себептер, қажеттіліктер, бағалар, сендірулер, құндылық
бағдарлаушылық) мазмұнды түрде тұлғаның бағытталу мәнін анықтайды.
Дегенмен, тұлға қарым-қатынасында оның субъектілігі ғана емес,
объективтік мақсатты білдіретін, объективтік берілген мәні де бейнеленеді.
Тұлғалық қарым-қатынастың объективтік сипаты ретінде референттік
тұлғааралық қатынастар мен әлеуметтік мәні бар әрекеттер жүйесінде пайда
болатын байланыстардың жиынтығын беретін оның әлеуметтік жағдайы орын
алады. Тұлға қарым-қатынасының мазмұнын оның санасында әлеуметтік мәртебеге
сәйкес бейнеленетін себептің пәні мен объектісі білдіреді.
Тұлғаның себептік-құндылық қарым-қатынасында объективтік пен
субъективтік біріктіріліп берілген және оның әрекет құндылығы мен өзін-өзі
жетілдіру үрдісіне сайланбалы бағыттылығын анықтайды. Бұл сипатта бұл
ықпалдасу әлеуметтік- психологиялық феноменіне байланысты күрделі,
қайшылықты ерекшелік бекітіледі. Қайшылықтар тұлғалық қарым-қатынастың
объективтік негізінде (әлеуметтік жағдай қайшылықтары), сондай-ақ
субъективтік негізінде де (себеп қайшылықтары) орын алады. Дегенмен,
тұлғалық себептік-құндылық қатынасының басты қайшылығы – оның объективті
және субъективті жақтарының арасындағы қайшылық болып табылады. Бұл
қайшылықтарды шешудің негізгі нысаны- өз қарым- қатынасы мен әрекеттерін
тану болып табылады.
Тұлғаның себепті-құндылық қарым-қатынасындағы объективтік және
субъективтіктің бірлігі, мәнділіктің объективтік шындықтан бөлек еместігі,
оның негізінде пайда болуында. Шындықтың өзгеруінің объективтік
мүмкіндіктерінің шегінен шығатын қажеттіліктер мен мақсаттар келеңсіз
түрткі ретінде орын алады.
Себепті-құндылық қатынастар тұлғаның ізгілікке бағытталуын мына
жағдайлар орын алған кезде ғана білдіреді: әрекет субъектісі бола отырып,
ізгіліктік өмір сүру жағдайын жүзеге асыру, өзгелер мен қоғамның болашағы
үшін өзіне жауапкершілік жүктеу, орын алған жекелеген оқиғаларға
қарамастан, әрекетету, ізгілік стратегиясын жасап, өзін ізгілік тұлғасы
ретінде қалыптастыру.
Бүгінде өзекті мәселелердің бірі ұлттық мәдениетте, қазақ
халқының мәдени ерекшеліктерінде, қазақ халқының мол тәжірибесін
пайдалануда олқылықтар бар екенін білеміз. Бұлардың өзі қазіргі таңдағы
мелекеттік идеологияның бір тармағы болып табылатын атқарылуға тиісті істер
екені даусыз. Иә, ұлттық әдет- ғұрыптың озығы бар , тозығы бар. Заман
өзгерген сайын тұрмыстық әдет-ғұрып заңы да өзгеріп, жаңарып отырады.
Қазіргі кезде жоғары саналы перзенті саналатын адамның тек материалдық
игілікке бой ұрып, адамгершіліктен безіне бастағаны ащы да болса шындық.
Адам деген ардақты атты аяқ асты етіп, тек ішіп- жеуді, тұтынуды өмірдің
мәні деп түсінушілер көбейіп барады. Мейірімсіздік, қайырымсыздық, енжарлық
т.б. жағымсыз қылықтар үйреншікті әдетке айналды. Осыны көре тұрып, біле
жүріп , түзетуге бет бұрмасақ, болашағымыз қандай болады екен?
Бүгінгі педагогикалық ойларда гуманитарлық бағыттың өте жетімсіздігі
және теориялық өмірмен байланысында алшақтықтың барлығы сезіледі. Осы
тығырықтан шығудың жолы гуманитарлық, жаратылыс тану ғылымдарымен танысып,
өткен замандағы отандық және шет ел педагогикасындағы гуманистік ойларды
қарау, оны тәрбие теориясына арқау ете отырып іске асыруға болады.
Этнопедагогика халықтық педагогиканың өзіндік ерекшеліктерін және оның
ғылыми педагогиканың дидактикалық прнциптерімен үндестігін ажырата отырып,
халықтық тәрбие қағидаларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
1 Оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастырудың
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Гуманистік тәрбие берудің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Ізгілікке тәрбиелеу тұжырымдамасындағы тұлға ... ... ... .
2 Оқушылардың гуманистік көзқарастарын
қалыптастыруға байланысты жүргізілген
педагогикалық тәжірибе жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.1 Оқушыларды гуманизмге тәрбиелеудің
әдістемелік
нақыштары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру жұмыстарының тәжірибелік
– эксперименттік
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Жиырмасыншы ғасырдың соңына қарай еліміздің
тәуелсіздік алуы руханият және мәдениет саласына айтарлықтай жаңалықтар мен
өзгерістер алып келгені қай-қайсымызға аян. Мұндай іргелі де айтулы
өзгерістер ғылым мен білім салаларындағы сапалы жаңалықтарды кеңінен
пайдалану мен насихаттауға үлкен мүмкіндіктер туғызып отыр. Әсіресе,
Қазақстанның болашағы балалар мен жастарға тәрбие мен білім беруде
тәуелсіздіктің арқасында ғана мүмкін болған қолайлы жағдайларды орынды
пайдалануға міндеттіміз деуге болады.
Қазіргі кезде қоғамдық өмірдің қай саласында болмасын, әсіресе, оның
ішінде білім беру саласында, ізгілендіру, яғни гуманистік қарым-
қатынастарды орнату-көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Қазір көп
айтылып жүрген қоғамды демократияландыру мәселесінің өзі де түптің түбінде
осы ізгілендіру мәселесімен тікелей байланысып, сабақтасады [1].
Халқымыздың тәлім-тәрбиелік дәстүрлерін бүгінгі күннің рухани
сұраныстарымен ұштастыра отырып өскелең ұрпақтың санасы мен сезіміне сіңіре
білсек, соның негізінде адамгершілік пен адамсүйгіштік, ізгілік пен
ізеттілік, адалдық пен әділдік нәрін еге білсек, онда халықтың ұстаздар
қауымынан күтер талабының орындалғаны. Бүгінгі ұрпақ ұлағатты тәрбие ала
алатындай біздің мәдени-рухани мұрамыз өте бай. Бұл жөнінде танымал жазушы,
қазақ мәдениетінің көрнекті зерттеушісі, профессор А.Сейдімбек былай деп
жазады: Кез келген халықтың материалдық және рухани мұралар жасау машығы,
дәстүр тағылымдары, кісілік қалыптары – сол халықтың бастан өткерген ғұмыр
жолының айғағы. Сөз жоқ, тек айғақ қана емес, сонымен бірге бүгінгі және
болашақтағы сан тарау әлеуметтік және мәдени болмысының бой көтерер берік
тұғыры да. Өткеннің парқын танымай тұрып бүгін мен болашақты дұрыс
болжалауға болмайды. Кез келген адамның кіндігі ілгеріде өткен туған-
туыстарымен ғана жалғаысып жатқан жоқ, солар өмір сүрген байтақ өмірімен де
біте қайнасқан. Адамзат баласының барша тіршілік-әрекеті, түптеп келгенде,
оның адамдық болмысының айғағы.
Дүниеге келген адам бойында адам болудың нышаны ғана болады. Сол адам
нышанындағы тіршілік иесін әлеуметтік-тарихи тұлға ретінде қалыптастыратын
- әр халықтың тарихи-табиғи болмыс-бітімі, дәстүрдің құдіреті, мәдениетінің
сабақтастығы. Адам еш уақытта өзінен өзі адам болмайды, адам болуды шыр
етіп дүниеге келген күнінен бастап үйренеді. Ал адамды адам ететін – жұмыр
жерді мекен еткен сан толқын ұрпақтардың ақыл-ойы мен тірнектеп жинаған
тәжірибесі. Ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға ауысатын
тарихи-әлеуметтік, қоғамдық практикалық дәстүр сабақтастығы болмаса,
адамзаттық прогресс те болмақ емес. Өмір-салттың тіршілік-болмыстың ғажайып
сабақтастығы үзілген жерде адам баласы бәрін де тырбанып қайтадан бастауға
мәжбүр болар еді. Әрбір адамның бойында адамзат баласы жүріп келе жатқан
жолдағы баға жетпес тарихи тәжірибенің үлгісі бар. Сол тарихи-мәдени
тәжірибені танып-білу арқылы адам баласы өзінің парасат-болмысын шыңдайды,-
дейді [2].
Қазіргі жағдайда, елімізде күрделі қоғамдық өзгерістер мен түрленулер
кезеңінде білім беру саласын реформалау, елімізде жаңа ғасырдың білімдік
және өркениеттік кеңістігіне ену мүмкіндігін қамтамасыз ету барысында
жоғары мектептің білім және тәрбие мазмұнын реформалаудың жаңа парадигмасы
қалыптасты. Оның негізгі элементтері білім саласындағы мемлекет саясатының
концепциясында, Үкіметтің, Білім және ғылым министрлігінің жоғары мектеп
саласына қабылдаған қаулы-қарарлары мен шешімдерінде, Қазақстан - 2030
стратегиялық бағдарламасының білім, ғылым және мәдениет туралы басым
ұстанымдарында көрсетілген. Мемлекеттік құжаттарда аталған ұстанымдарды
жүзеге асырудың факторлары ретінде: білім беру парадигмасын жаңа типті
маман даярлауға бағыттау; шығармашылықпен қызмет етуге қабілетті жан-жақты
жетілген тұлға тәрбиелеу; кәсіби мамандықтар бойынша терең, берік білім
беру алынған.
Біздің еліміздің батыстануы тек экономикалық, әлеуметтік, саяси
салаларға ғана емес, сонымен қатар, өкінішке орай, Қазақстанның болашақ
азаматтарының рухани қалыптасуына да кері әсерін тигізеді. Қазақстан
Республикасы білім беруді дамытуда 2005-2010 жылдарға арналған
бағдарламасында [3] тәрбие дұрыс жолға қойылып, келесі міндеттерді
қамтамасыз ету міндеттелді:
- бабалар мұрасына, мирасына ие болу, ұлттық мәдениетті сақтау, тарату және
дамыту, қазақ халқының мол мұрасына деген ыстық ықыласын тәрбиелеу;
- Қазақстан патриоттарын тәрбиелеу, құқықты, демократиялық, әлеуметтік және
зиялы мемлекеттің жоғары рухани құндылықтарды бойына сіңірген өнегелі, ана
тілін, салт-дәстүрлерін және өзге халықтардың мәдениетін құрметтейтін
азаматтарды тәрбиелеу;
- мәдениеттілікке тәрбиелеу, өзара жақсы қарым-қатынастарын қалыптастыру;
- жастардың біртұтас дүниетанымын және қазіргі заманғы ғылыми дүниетанымын
қалыптастыру, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін дамыту;
- салсауатты өмір салтына тәрбиелеу, балалар және жастар спортын дамыту;
- экологиялық тәрбие, табиғатты аялауға, қорғауға тәрбиелеу [4].
Сондықтан еліміздің жас азаматтарын тәрбиелеу жүйесіндегі ең басты
педагогикалық принциптердің бірі – руханилық принцип болып табылады.
Жастарды дүниені гуманистік жолмен тануға үйрету керек, таным процесін
жандандыру керек, білім берудің жаңа парадигмасы бойынша жастарға жеке адам
ретінде қарау керек болып табылады.
Қазақстан тәуелсіздігін алғалы білім беру саясатының өзгеруіне сәйкес
жастар тәрбиесінің мазмұны да өзгеріп, оған өз Отанын сүйетін патриот
тәрбиелеу қажеттілігі басты міндет ретінде енгізілді. Әлемдік мәдениеттің,
түрлі ағымдары тоғысып, бүкіладамзаттық құндылықтардың өлшемдері мен мән-
мағынасы туралы түрлі жағымсыз түсініктер мен ұғымдар қалыптаса бастады.
Дәл осындай кезеңде әрбір ұлт, ел өз болашағын жастар тәрбиесін дұрыс жолға
қою арқылы қамтамасыз ете алады және оны жүзеге асырудың тиімді мазмұны
мен формаларын айқындауға міндет етті. Қазіргі маман-шебер ұйымдастырушы,
еңбекті ғылыми тұрғыдан ұйымдастыру принциптерін практикада қолдануға
қабілетті болуы тиіс.
Сондықтан оқушылардың даму мен қалыптасу процесін басқару үшін олардың
әрқайсысының ерекшеліктерін дұрыс анықтау қажет, олардың өмірі мен
әрекеттерін, жақсы қасиеттерінің даму мүмкіндіктері мен перспективаларын
мұқият талдап, зерттеген жөн. Оқушылардың оқу процесі мен тұрмысын терең,
жүйелі зерттеу олардың тәрбиесіне деген көзқарастың басты шарты болып
табылады. Тәрбиешілердің психологиялық, педагогикалық бақылауларының
жүйелілігі оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін, әлеуметтік-
психологиялық және де басқа да ерекшеліктерді зерттей алуы, олардың
әрекеттерін басқара алуы оқу-тәрбие процесін жоспарлы және бағдарлы етуге
мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық және
рухани өмірінде адамдардың өзара қарым-қатынасын гумандық тұрғыдан дамыту
мен қалыптастырудың ғылыми және практикалық маңызы айрықша болып отыр.[5]
Бірлесіп атқаратын істерде адамдардың өзара қатынасын орнықтыру үшін
олар бір-біріне тиісті талаптар қояды . Мұндай қарым-қатынаста
ынтымақтастық пен жекелеген адамдар өздеріне жүктелген міндеттерді жете
түсініп , бәріне бірдей ортақ істерді нәтижелі етіп орындауға ұмтылады.
Өзара қарым-қатынас орнатудың мұндай түрлері мен мазмұны негізінен гумандық
ұстанымдарға жатады.
Адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас өндіріс пен кәсіп орындарында,
тұрмыста, тәрбие мекемелері мен өзге де салаларда жүріп жатады. Қоғамдық
саяси және экономикалық қатынастар жоғарғы деңгейдегі гумандық және
демократиялық тұрғыдағы адамдардың бірлесіп атқаратын істері негізінде
орындалады. Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы – адамдардың ұлтына, саяси және
діни көзқарастарынан тәуелсіз қауымдасып атқаратын нақты істеріне
байланысты.
Адам баласының тіршілігін сақтап, қоршаған ортаны қорғаудың
дүниежүзілік форумдарына қатысушы қайраткерлер (1990 ж. Мәскеуде) , халыққа
білім берудің гумандық проблемаларына арналған Халықаралық қонференцияда
(1991 ж. Санкт-Петербург), Халықаралық интеллектуалдық орталық – Рим
клубында өздерінің сөздері мен өзге адамдармен пікір алысуда қазіргі
кездегі тәрбиенің негізгі мақсат-міндеттері-адам баласының өмір тіршілігін
сақтап қалу деп атап көрсетті. [6] Осы мақсатқа орай адам баласы ұрпағының
тәрбиесі гумандық принциптер негізінде жүзеге асырылатын болуы қажет.
Сондай-ақ, тәрбиенің гумандық жүйесі адамды ардақтау, оның азаматтық құқын
қорғап, азаматтығы мен бақытты өмір сүруіне жағдай жасау, оның бойындағы
қабілеттің дамуын қамтамассыз ету, сөйтіп адам баласының дамып жетілуін
өрістетіп отыру – барлық дерлік әлеуметтік институттар атқаратын істің
өзегі мен тірегі болуға тиіс деген шешімдер қабылданды.
Педагогтар мен философтар қазіргі қоғамның дағдарысқа ұшырау
жағдайында өскелең ұрпақты гумандық рухта тәрбиелеудің тиімді жолы –
олардың денесінің дамуы мен ақыл-ойының өрістеуін бірдей қамтамассыз ететін
жағдай тудырып, моральдық бейнесін қалыптастыру әлдеқайда тиімді
нәтижелерге қол жеткізеді деп санайды. Ағымның әр алуан іс-әрекеті, сан
қырлы тіршілігі түрлі топтар арасында өтіп, оның мінез-құлқының
қалыптасуына ықпал етеді. Білімді гуманизациялау идеясы әр баланың өз құқы
мен бостандығы туралы біріккен іс-әрекет кезіндегі педагогикалық
жағдайларды ұйымдастыру зерттеулерінің көкейтесті мәселе екенін айқын
көрсетті. [7]
Халқымыздың ұлы зиялылары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев және көрнекті қайраткерлер Ә.Бөкейханов,
Т.Рысқұлов, М.Тынышбаев, М.Шоқаев т.б.[8] жалпы адамзаттың ой-санаға ықпал
ететін қазақ философиясының дамуында адам тәрбиесі проблемасының өзекті
орын алатынын көрсетіп, зерттеулерінде ерекше мән берген.
Тәрбиенің негізгі мақсаты-ұрпақтың өсіп-өнуіне жәрдем жасау, іс-
әрекет ұйымдастыру, балалармен қарым-қатынас жасау арқылы қоғамдық өмірде
тәжірибе алмасу. Тіл-тәрбиенің өзегі, өйткені ол бір ұрпақтан келесі
ұрпаққа тәрбие мәнін түсіндіретін бірден-бір құрал.
Республикамызда біз қарастыратын проблемаға айрықша мән берген
философтар: Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбдилдин, Қ.Ә.Әбішев, М.Баймаханов,
А.Н.Нысанбаев, Д.Кішіков, Р.Н.Нұрғалиев және т.б. Атап айтқанда философ
Д.Кішіков гумандық қасиеттердің бірнеше сатысын философиялық тұрғыдан
түсіндірсе [9], Р.Н.Нұрғалиев гуманизм ұғымының бүгінгі мәнін ашып
көрсетеді Гуманизм адамның қадір-қасиеті мен құқын құрметтеуді, оның жеке
тұлға ретіндегі бағасы адамның игілігіне, оның жан-жақты дамуына жасаған
қамқорлықты білдіретін көзқарастарының жиынтығы – дейді [10].Ал
психологтар арасында Н.Айғабылов,Н.Асылбеков, Қ.Жарықтаев, М.Мұқанов,
К.Намазбаева, К.Нұрахметов, Қ.Қойбағаров және т.б. гумандық қасиеттердің
адам мінез-құлқы мен жүріс-тұрысындағы көрінісін зерттеп келді.[11].
Республикада оқыту процесін пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастыру арқылы
гумандылықты қалыптастыру мәселесін А.А.Бейсенбаева мектебі [12]. Халықтық
педагогика негізінде гумандық қасиеттерді қалыптастыру мәселелері
С.А.Ұзақбаева мектебі [13]. Құндылық бағдар негізінде оқушылар бойында
гумандық қасиеттерді қалыптастыру мәселесін Г.К.Нұрғалиева мектебі,
гумандық эстетикалық бағытын Ә.И.Шыныбекова мектебі [14].
Сонымен ең негізгісі – балалардың біріккен іс-әрекеттеріндегі
гумандық қарым-қатынасты шешу мәселесі.
Адамдар арасындағы қатынастың психологиялық негіздерін дұрыс түсіну
үшін Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев, Л.И.Божович, А.Г.Ковалев, А.Н.Леонтьев,
К.К.Платонов тағы басқалардың зерттеулерімен танысу керек болды. [15]. Осы
заманғы психология ғылымы адамның қатынас жасау әрекетін оның іс-әрекетімен
ұштастырған түрде қарастырып, мұндай байланыс оның белсенді әрекетін
білдіретін адамгершілік қасиет деп таниды. Ал бұл қасиет адамның
шығармашылық ісінің жемісі деп саналады.
Әйгілі психолог-ғалым С.Л.Рубинштейн балалардың қарым-қатынасында
адамның жеке басының ықпалы күшті болатындығын былайша анықтаған болатын:
қоршаған ортаға қатынас дегеніміз ең алдымен жеке адамның өмір
тіршілігінің жағдайына қатынасы. Дегенмен сол жағдайлардың аса қажеттілігі
ішінен адамдардың тіршілік етуіне өзге адамға деген қатынасы. Өзге адамға
деген қатынас адам баласы тіршілгінің арқауы, оның өзегі. [16]
Адамдар арасында қарым-қатынас орнатуда маңызды факторлардың бірі
жеке адамдардың қатынасындағы ниеттіліктерінің иерархиясын Б.Г.Ананьев, іс-
әрекеттегі қарым-қатынас жасауды дамыту Г.И.Андреева, тұлғаның маңыздылығы
мен адамның жекелік мәнін А.Н.Леонтьев, әлеуметтік құндылыққа қатынас
жүйесін ұстану Д.Н.Узнадзе, орналасу мен жайғасу иерархиясы Б.А.Ядов, және
басқа да зерттеулер мүмкіндігінше әр тарапта іздестірді[17].
Қазіргі заманғы педагогика және психологиялық зерттеулерде балалардың
біріккен іс-әрекеттерінің онтогенездегі дамуы үш кезеңнен өтетіндігін атап
көрсетеді: 1) үлкендермен біріккен іс-әрекет кезеңі; 2)баланың жеке
басындағы, тұлғалық іс-әрекет кезеңі; 3) құрбылармен бірлесіп жасаған іс-
әрекет кезеңі.
Осы орайда С.И.Илюсизованың психологиялық-педагогикалық еңбегіндегі
Мұғалім-оқушы арасындағы өзара қатынас орнату мен олардың бірлесіп
атқаратын ісін ұйымдастырудағы ой түйіндерінің маңыздылығы ерекше екендігін
атап айтқымыз келеді. Ол аталған еңбегінде балалардың жас даму
ерекшеліктерімен санаса отырып, оның табиғи дамуына орай жеткіншектер
өздерін ересектердің қатарына жатқызуға ұмтылуы, олардың сенімі мен
оптимистік көзқарасын өрістететін болса, ал жастар ізгілік істерге
икемделіп, өздерінің қайырымдылық қасиетін танытқысы келетінін нақты
мысалдармен баяндайды. Мұндай ұмтылыс жеткіншектер мен жастардың есейіп,
өзіндік санасының дамуын, мінез-құлқындағы игі қасиеттерін қалыптастыруға
зейін қоя бастағанының айғағы екендігі атап көсетеді. [18].
Гуманистік көзқарасты қалыптастыру мәселесінің жоғарғы деңгейде
қарастырылуы тәрбиенің тарихи сабақтастылық ұстанымының көрсеткіші
екендігін дәлелдейді. Тарихқа көз жіберсек гумандық қасиет пен қарым-
қатынас жалпы адамзаттық құндылықтың ең негізгі бастауы ретінде адаммен
бірге дамып келе жатқан философиялық, психологиялық, педагогикалық,
социологиялық әдебиеттер мен ғылыми еңбектерге шолу жасауды айқын көрініс
береді. Шет тілдер сөздігінде гуманизм - латынның humanus -
адамсүйгіштік адам мен адамдық қасиеттерге құрметтеп қарау деген сөзін
білдіреді. [19].
Мұндай өзекті мәселенің зәрулігі дипломдық тақырыпты Оқушылардың
гуманистік көзқарасты қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері деп атау
қажеттілігін талап етті.
Зерттеу объектісі: оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру
процесі.
Зерттеу пәні: оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер оқу-тәрбие процесінде өзара бірлесіп
атқаратын іс-әрекеттерін зиялылық принциптеріне негіздеп, жүйелі түрде
ұйымдастырса, сонда балалардың гумандық қарым-қатынас қасиеттері дамиды.
Зерттеудің міндеттері: 1.Оқушылардың гуманистік көзқарасын
қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
2. Оқушылардың бірлесіп істейтін істерін гумандық бағытта жүзеге асыру
мүмкіндіктерін айқындау;
3. Гуманистік сипатта тәрбиелеудің әдістемелік нақыштарын жасау;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері болып гумандық
философияның қағидаларына және оқушыларды бағалау, олардың ішкі дүниесінің
дамуы мен гуманистік көзқарасының қалыптасуымен айқындалады.
Зерттеу көздері:Қазақстан Республикасының Конституциясы, Заңдары,
қаулы-қарарлары, Білім, мәдениет және денсаулық министрлігінің
тұжырымдамалары, бағдарламалары;гуманистік көзқарасты қалыптастыру туралы
құнды ой-пікірлер мен деректерді арқау еткен философтардың, педагогтардың,
психологтардың тәжірибесі.
Жетекші идея. Оқушылардың оқу-тәрбие процесінде олардың өзара гуманистік
көзқарасын педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырып, олардың рухани
құндылықтарын арттыру.
Зерттеу әдістері:
- қазіргі кездегі адамдардың іздестіруге арналған философиялық,
психологиялық, этикалық және педагогикалық әдебиеттерді талдай
отырып, оларда көтерілген мәселелердің мән-жайына шолу жасау;
- оқушылардың бірлесіп жүргізетін істерін онан әрі өрістетіп отыруда
қолданылған тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар;
- оқушылардың өзара қарым-қатынасын гумандық негізде ұйымдастыру
істерін бақылай отырып, оларды теориялық жағынан талдау;
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Тараз қаласындағы балалар
интернат үйінде өтті.
Тәжірибе тәрбиелік мақсатқа сәйкес жүргізілді. Іс-әрекеттің гумандық
бағытының гумандық әрекеттен айырмашылығы адамдар арасындағы қарым-
қатынасты нығайтып, оларды дамытып отыруға бағытталды. Гуманистік
көзқарастағы кейбір ерешеліктерді зерттеуде басты назар аударатын мәселенің
бірі - адам мінезінің мәдени-рухани қасиеттерін дамытып отыруға үнемі мән
беріп, оны белгілі мақсат-міндеттерге қарай бейімдеуді талап етеді.
1 Оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастырудың теориялық
негіздері.
1.2 Гуманистік тәрбие берудің мазмұны
Гуманизмді аксиологиялық тұрғыдан алып қарағанда, ол ойлардың
әлеуметтік құндылық кешені ретінде адамдардың мәндік күштерінің еркін
дамуы және өмірлік ұмтылыстардың шығармалық сипатта жүзеге асырылуы үшін
жағдай туғызуды талап етеді (саяси, экономикалық, психологиялық,
педагогикалық және т.б.). Осыған сәйкес, ізгілік тұлғалық-бағдарлаушы
көзқарастардың жүйесі ретінде, әлемдік құрылымның өзіндік үлгідегі болмысы
болып табылады. Ол адамға бағытталған кең түрдегі әлеуметтік бағдарлама
сипатына ие бола алады, бірақ тәрбиелене алмайды. Ізгілік оның ізгіліктік
бағытталуы сияқты, тұлғалық, сапа ретінде тәрбиеленді. Бұл тұрғыда Ізгілік
тәрбиесі - адамдардың бір-біріне, қоғамға, табиғатқа, өзіне қарым-
қатынасын бейнелейтін, тұлғалық қасиеттері кешенінің дамуын көрсететін
сипаттама.
Мына түсініктерді ажыратып алу қажет: Ізгілік аясында тәрбиелеу және
Ізгілікке тәрбиелеу.
Ізгілік аясында тәрбиелеу тұлғаның ізгілікке бағытталуын
тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдерін ашу ғана емес, оның тұлғаның
үйлесімділік даму үрдісі мен субъектіліктің қалыптасу жолдарын көрсетуден
тұрады.
Дегенмен, ізгілікке тәрбиелеу термині анағұрлым бара-бар мәнге ие
болды. Ол буржуазиялық педагогиканың бағыттарының бірімен байланыста
болғандықтан, біздің әдебиеттерімізде ұзақ уақыт бойы келеңсіз сипат алып
келді. Ізгілікке тәрбиелеу мақсаты – тұлғаның үйлесімдік дамуы болып
табылады және педагогикалық үрдістің қатысушылар арасындағы қарым-
қатынастың ізгілік сипат алуын көздейді. Мұндай қатынастарды белгілеу үшін
ізгілік тәрбиесі термині орын алады. Бұл тұрғыда қоғам білім беру
құрылымдарына аса назар аударды.
Осыған сәйкес, ізгілікке тәрбиелеу әлемдік білім беру үрдісінің алға
ұмтылушы және бекітуші беталыстарының бірі болып табылады. Ол өз кезегінде,
Ресейдің білім беру тәжірибесін де қамтиды, оның негізгі сипаттарын ашу
мәніне ие болады. Бұл үрдісін назарға алу ойшылдық, тәртіптілік,
орындаушылық, қоғамдық бағытталу, ұжымдастыру сияқты тұлғалық қасиеттерден
тұратын құндылықтардың бұрыннан келе жатқан бейімдік парадигмаларын,
педагогикалық принциптерін қайта қарауға әкеледі.
Ізгілікке тәрбиелеу әлеуметтік кесіммен, негізінен, өзіндік даму мен
өзін-өзі тәбилеу негізінде жүзеге асады. Мұнда әркім тұлғалық
үйлесімділікке өз үлесін қосады, ресейлік жаңа менталитетті құрады. Елдің
ізгіліктік келешегінің қайта жаңғыруы, тұлғаның тәжірибелік, икемділік,
зияткерлік қасиеттері ғана емес, сонымен бірге мәдениеттілік, зиялылық,
ұшқыр ойлылық, кәсіпқойлық құзыреттілік қасиеттерін де талап етеді. Жаңа
менталитеттің қалыптасуы тұлғаның өзін тереңінен білуі, өзін игеруші, өзін
көрсете алуын көздейді. Сондықтан, бұл тұлғалық ерекшеліктер ізгілікке
тәрбиелеудің ілгерілеушілік желісі болып табылады.
Ізгілікке тәрбиелеудің әлемдік теория мен тәжірибе бойынша қалыптасқан
мақсаты ғасырлар бойы келе жатқан, жан-жақты және үйлесімдік сипатта
дамыған тұлғалық болмыс болып табылады. Бұл мақсат тұлғаның статикалық
ерекшелігін береді. Оның өсу сипаттамасы өзіндік даму және өзін көрсете
білу түсініктерімен байланысты болды. Дәп осы үрдістер тұлғаның өзі мен
қоғам арасындағы үйлесімділікте өзіндік даму мен өзін-өзі жетілдіру үшін
жағдай туғызатын – ізгілікке тәрбиелеудің мақсаттық ерекшелігін айқындайды.
Мұндай мақсатта тәрбиелеуде қоғамның тұлға мен өз келешегіне қатысты
ізгіліктік дүниетанымдық ұстанымы жинақталады, олар адамды табиғаттың
ерекше құбылысы ретінде тану, оның субъектілік артықшылығын ескеруге
мүмкіндік береді. Тәрбиелеу мақсатының бұлай құрылуы адамның өз өміріне
ықпалын өзгерту, өз қабілеті мен шығармашылық әлеуетін ашудағы құқықтары
мен жауапкершілігін түсінуі мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар, өзіндік даму
мен өзін-өзі жетілдіруде тұлғаны ішкі бостандығының таңдауы арасындағы ара-
қатынас пен оған қоғамның ықпалын түсіндіреді. Демек, ізгілікке тәрбиелеу
мақсатының жаңаша талдауында жалпы адамдық мәдениеттің ұшқыр сана мен
элементтерін құрастыру мүмкіндігі берілген.
Ізгілікке тәрбиелеу мақсаты өзіне тиісті маңызды міндеттерді қояды:
- Тұлғаның өмірдің мәнін ұғынуы, өзінің әлемдегі орны, өзінің бірегейлігі
мен құндылығын түсінудегі пәлсапалық-дүниетанымдық бағдары;
- өзіндік, жандүниелік қабілеттері мен шығармашылық әлеуетінің даму қарқыны
мен шегін бейнелейтін, өмір сүру жауапкершілігін түсінуге мүмкіндік
беретін, тұлғалық тұжырымдаманы құруға көмек беру;
- жалпы адами және ұлттық мәдениет байлығын бейнелейтін, мәдени құндылықтар
жүйесіне тұлғаны араластыру, оларға деген өзіндік қарым-қатынасты белгілеу;
- ізгілік адамгершіліктің жалпы адами нормаларын, оның көлемі мен нақтылы
мазмұнын (қайырымдылық, өзара түсіністік, жылы жүректілік және т.б.), ашу
және тұлғалық маңызды көрсеткіш ретінде зиялылық мәдениеттендіру;
- тұлғаның зияткерлік – адамгершілік бостандығы мен теңдей өзіндік баға
беру мен бағалау қабілеттілігі, іс-әрекет пен қызметті өзіндік реттеу,
дүниетанымдық рефлексиясының дамуы;
- ресейлік менталитет өмір салты мен этникалық және жалпы адами
құндылықтардың біртұтастылық сипатында отансүйгіштік сезімнің қайта түлеуі,
елдегі заңдар мен тұлғаның азаматтық құқықтарын құрметтеуге тәрбиелеу,
туған елдің беделі мен байлықтарын сақтауға ұмтылу;
- елдің материалдық қоры мен жандүниелік әлеуетін құрайтын, әлеуеттік және
тұлғалық сипат алатын қажеттілік пен мәжбүрлік ретіндегі еңбекке көзқарасты
өзгерту. Бұлардың бәрі өз кезіндегі тұлғалық өсу мүмкіндіктерін қамтамасыз
етеді;
- салауатты өмір салтына байланысты валеологиялық ережелерді дамыту,
тұлғалық және әлеуметтік ұмтылыстарды жүзеге асыру мақсатындағы өмірлік
жоспар ұғымдарын қалыптастыру.
Бұл аталған міндеттердің орындалуы тұлғаның ізгілік мәдениеттердің
түпкі негізін салуға мүмкіндік береді. Ол өз кезіндегі әлем, қоғам мен өзін
қалыптастыруда өмірлік қажеттілікке ие болады.
Гуманистік тәрбие беру адамның психикасына тікелей байланысты. Оны
педагог ғалымдар да, психолог мамандар да дәлелдеп жазған болатын. Мәселен,
С.Л.Рубинштейннің айтуы бойынша, психикалық құбылыстар адамның әлеммен
өзара әрекеттесуі барысында туады екен. Бұл құбылыстар осы әрекеттесуге
қажетті компонент ретінде кіреді, онсыз әрекеттесу жоғарғы формаларда жасай
алмайды [19].
Бұл пікірге көптеген психологиялық-педагогикалық зерттеулерден
дәлелдеулер табуға болады. Жеке алып қарастырған болсақ, А.Н.Леонтьев бала
қоршаған әлем алдында жалғыз өзі тұрған жоқ деп есептеген [20]. Оның әлемге
деген қатынасы барлық кезде адамның басқа адамдарға деген қарым-
қатынасымен байланысты болып келеді, ол өз қызметі барысында адамдармен
өзара қарым-қатынаста болады. Қатынас өзінің әуелгі сыртқы формасына
(бірігіп әрекет жасау, ауызша немесе ойша қатынас) сәйкес адамның қоғамда
дамуының қажетті және спецификалық шартын құрайды. Материалдық және рухани
мәдениет жетістіктерін игеріп, оларды өзінің қажеттілігіне, өз даралығының
органдарына айналдыруы үшін адам өзін қоршаған әлем құбылыстарымен
қатынасқа басқа адамдар арқылы, яғни басқа адамдармен қатынасу арқылы
түседі. Бұл процесте адам (бала) адекватты әрекетке үйренеді. Дәл осы
процесс өзінің қызметтеріне қарай тәрбие процесі болып табылады.
Тәрбиеленуші мен сыртқы әлем арасындағы шынайы қарым-қатынастар
жүйесінен педагогикалық заңдылықтар сипатына ие болатын объективті себеп-
салдар байланыстары көрінеді. Осы айтылғандарға қарағанда, педагогикалық
заңдылықтар - бұл тәрбиеленуші мен сыртқы әлем арасынағы шынайы қарым-
қатынастар жүйесінде ең алдымен объективті себеп-салдар байланыстарының
көрінуі болып табылады. Алайда бұл қарым-
қатынастар ересек адамдар, отбасы, ұжым, қоғам арқылы жүзеге асырылады.
Сонымен бірге, баланың дамып келе жатқан әрекетін талдау арқылы ғана бала
әрекетіне, оның шынайы болмысқа деген көзқарасына әсер ететін, сондықтан да
оның психикасы мен санасының дамуын анықтайтын тәрбиенің жетекші рөлін
түсіндіруге болады.
Ендігі жерде тәрбиенің заңдылықтары және метақағидалары жөнінде айта
кетсек. Бұл орайда жалпы педагогикалық процестегі тәрбие қызметі мен даму
заңдылықтары арасынан бастысын жеке атап көрсету қажет – ол жеке тұлға
дамуына бағытталған бағдар. Және жеке тұлғаның жалпы мәдени, әлеуметтік-
адамгершілік және кәсіби дамуы неғұрлым өзара үйлесімді болса, адам мәдени-
гуманистік қызметін жүзеге асыру барысында соғұрлым еркін және шығармашыл
болмақ. Бұл заңдылықтан тәрбиенің гуманистік метақағидалары жүйесіндегі
жетекші қағида – жеке тұлғаның үздіксіз жалпы және кәсіби дамуы қағидасы
келіп туындайды. Оның жетекші болу себебі, басқа қағидалардың негізінде де
осы заңдылық жатады және олар осы жетекші қағиданың жүзеге асырылуының ішкі
және сыртқы жағдайларын жасай келе, оған бағынышты болады. Дәл осы тұрғыдан
алғанда, білім беру гуманизациясы жеке тұлғаның үйлесімді дамуының факторы
болып қарастырылады. Тәрбие мұндай болу үшін, Л.С.Выготскийдің айтуы
бойынша, ол жақын арадағы даму аймағына бағытталу керек. Бұл бағыт
(бағдар) кез-келген жас кезеңінде жеке тұлғаның дамуы үшін міндетті түрде
жан-жақты емес, бірақ міндетті түрде объективті қажет негізгі қасиеттермен
қамтамасыз ететін білім беру мақсаттарын қоюды талап етеді. Бүгінгі таңда
адамға тек негізгі кәсіби білім беріп қана қоймай, жалпы адамзат мәдениетін
игертуге, осының негізінде, жағымды субъективті (жеке тұлға қажеттіліктері)
және білім берудің материалдық базасы мен кадрлар мүмкіншілігімен
байланысты объективті жағдайларды ескере отырып, жеке тұлғаның барлық
жағынан дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік бар.
Тәрбиенің жеке тұлға дамуына бағытталғандығымен байланысты заңдылықтан
тағы бір метақағида, яғни тәрбиенің табиғатпен үйлесімділігі қағидасы келіп
шығады. Тәрбиенің табиғатпен үйлесімділігі қағидасы қазіргі заманда былай
түсіндіріліп жүр: бұл қағидаға сәйкес тәрбие жаратылыс және әлеуметтік
процесстерді ғылыми түсініп-білуге негізделуі керек, табиғат пен адам
дамуының ортақ заңдарымен келісуі керек, адамда ноосфера мен өз басы
эволюциясына деген жауапкершілікті қалыптастыруы керек. Тәрбиенің мазмұны,
әдістері және формалары жас және жыныс дифференциациясын, адамның
әлеуметтік тәжірибесі мен оған көрсетілетін жеке жәрдем ұйымдастырылуы
қажет екендігін ескерулері қажет. Адамда салауатты өмір салтына деген
талпынысты қалыптастырып, қиын жағдайларда күнін көре алуды үйрету керек.
Бұл жерде планетарлық ойлауды дамыту және табиғатта қорғауды үйретудің
ерекше мәні бар.
Адамға адамзаттың глобалды проблемаларын түсінуге, табиғат пен қоғамға
қатыстылығын сезінуге, олардың жағдайы мен дамуы үшін жауапкершілікті
сезінуге көмектесе отырып, адам мен оның қажеттіліктерінің дамуын Мен
және жақын арадағы социум аясынан шығару керек.
Жеке тұлғаның жалпы адамзаттық мәдениетпен үйлесімділікте дамуы
тәрбиенің құндылық негіздеріне байланысты. Бұл заңдылықтан тәрбиенің тағы
бір метақағидасы – тәрбиенің мәдениетпен үйлесімділігі қағидасы келіп
туындайды. Онымен С.Т.Шацкий мен В.А.Сухомлинский жұмыс істеген болатын.
Бұл қағида бойынша тәрбие жалпы адамзаттық құндылықтарға негізделуі
керек және этникалық, діни мәдениеттерді ескере отырып құрылуы керек,
адамның мәдениеттің әр түрлі қабаттарына (тұрмыстық, дене, сексуалды,
материалдық, рухани, саяси, экономикалық, интеллектуалды, адамгершілік
т.б.) үйренісу мәселелерін шешуі керек. Тәрбиенің мақсаттары, мазмұны және
әдістері нақты социумда тарихи қалыптасқан дәстүрлер мен әлеуметтену стилін
ескерген жағдайда, олар мәдени тұрғысынан үйлесімді болып табылады.
Мәдениет өзінің жеке тұлғаны дамыту қызметін оны белсенділікке,
әрекетке тартқанда ғана іске асырады. Жеке тұлға үшін мәнді әрекет неғұрлым
жан-жақты және өнімді болса, жалпы адамзаттық және кәсіби мәдениетті игеру
де соғұрлым тиімді жүзеге аспақ. Жеке тұлғаның әрекеті сыртқы ықпалдар
жиынтығын даму өнімдері ретінде дамытушы өзгерулерге, тұлғаның жаңадан
қалыптасып жатқан дүниесіне айналдыруға мүмкіндік беретін дәл сол механизм
болып табылады. Бұл әрекеттік көзқарасты (әдісті) гуманистік тәрбиенің
метақағидасы ретінде жүзеге асырылуының ерекше маңыздылығын көрсетеді.
Жеке тұлғаның жалпы, әлеуметтік-адамгершілік және кәсіби даму процесі
оқушы тәрбиенің субъектісі болған кезде оптималды сипатқа ие болады. Бұл
заңдылық әрекеттік және жеке тұлғалық әдістерді жүзеге асырудың бірлігін
көрсетеді. Жеке тұлғалық әдіс тәрбиенің метақағидасы ретінде оқушыға, оның
жеке ерекшеліктеріне қарамастан, қайталанбас ғажап құбылыс ретінде қарауды
талап етеді. Бұл әдіс тәрбиеленушінің өзін осындай тұлға ретінде қабылдап,
өзін қоршаған басқа адамдарды да дәл солай қабылдауын талап етеді. Жеке
тұлғалық әдіс бойынша педагогтер де, оқушылар да әрбір адамға өз мақсатына
жету құралы ретінде емес, дербес құндылық ретінде қарайды. Өйткені олар
әрбір адамды қызығушылық танытатын адам деп біледі, әрбір адамда екінші
біреуге ұқсамауға құқығы бар екенін мойындайды. Ал адамға құрал ретінде
қарау – бұл оны мойындамау немесе айыптау, оның даралығын өзгертуге тырысу
деген сөз.
Жеке тұлғалық әдіс рөлдік маскалардан бас тартуды, бұл процеске
адекватты түрде жеке тұлғалық тәжірибені (сезімдер, толқулар, эмоциялар,
соларға сәйкес әрекеттер мен қылықтарды) қатыстыруды талап ететін
педагогикалық өзара әрекеттесу персонализациясы қағидасымен байланысты.
Деперсонализация ланған педагогикалық өзара әрекеттесуде әркімге қатаң
түрде бөлініп берілген рөлдер бар, бұл басқа гуманистік метақағида –
полисубъективті (диалогтік) әдіске қарама-қайшы келеді. Бұл қағидаға сәйкес
тек субъект-субъект қатынастары, оқуда тең құқылы бірігіп әрекеттесу
жағдайларында ғана жеке тұлғаның үйлесімді дамуы мүмкін.
Полисубъективті (диалогтік) әдіс қағидасы бойынша педагогтің
суперпозициясы мен оқушының субординациялық позициясы жеке тұлғалық
тұрғыдан тең құқықты, өзара бірігіп әрекеттесуші адамдардың позицияларына
айналу керек. Мұндай өзгеру педагогикалық процеске қатысушылардың рөлдері
мен қызметтерінің өзгеруімен байланысты. Педагог мұнда тәрбиелемейді,
оқытпайды, ол оқушының өз бетімен дамуға деген талпынысын өзектендіреді,
қолдайды, оның белсенділігін зерттейді, өз бетімен әрекет етуіне жағдайлар
жасайды. Әрине, бұл жерде педагогтің оқушыға, оқытатын пәндері мен
педагогикалық қызметке деген қатынасымен байланысты кәсіби-құндылық
бағдарларының ерекше мәні бар.
Педагогикалық процесті диалогизациялау – бұл жұп педагогикаға қайта
оралу емес, өйткені мұндай педагогика бірігіп әрекеттесу формаларының толық
жүйесін қолдануды талап етеді. Оларды енгізерде белгілі бір тәртіп,
динамика сақталу керек: оқу мәселелерін шешуде педагогтің оқушыларға
барынша жәрдем беруінен бастап, олардың біртіндеп өз белсенділіктерінің
өсуіне дейін, одан оқуда өзін-өзі тәртіпке келтіре алатын жағдайға жетіп,
олардың (педагог пен оқушы) арасында серіктестік қатынастар пайда болғанша.
Педагог пен оқушы позицияларының өзгеруімен байланысты бірігіп әрекеттесу
формаларын қайта құру өзін-өзі дамыту жолына дербес бет алған оқыту
субъектісінің өзін-өзі өзгертуіне мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы тәрбие процесінің
дараландыру дәрежесі және шығармашылық бағыттылығына байланысты. Бұл
заңдылық тәрбиенің даралық-шығармашылық әдіс деген метақағидасына негіз
болады. Оған сәйкес оқу және басқа да әрекет түрлері тікелей
мотивтендірілу, соңғы нәтижеге өз бетімен жетуді ұйымдастыру керек. Бұл
оқушыға өзінің қаншалықты өсіп дамығанын сезініп, қойған мақсатына жеткенде
қуануына мүмкіндік береді. Даралық-шығармашылық әдістің негізгі мақсаты
жеке тұлғаның өз қабілеттерін көрсете білуі үшін, оның шығармашылық
мүмкіндіктерін анықтап (диагностикасын жасау), дамыту үшін жағдайлар жасау.
Дәл осындай әдіс негізгі гуманитарлық мәдениетті игерудің жеке тұлғалық
деңгейін де қамтамасыз етеді.
Тәрбие жалпы адамзаттық құндылықтардың әлеуметтік ұйымдастырылған
интериоризация процесі ретінде. Гуманистік тәрбие айтарлықтай дәрежеде
кәсіби-этикалық өзара жауапкершілік метақағидасының жүзеге асырылуымен де
байланысты. Мұның негізінде жатқан заңдылыққа сәйкес педагогикалық процесс
қатысушыларының адамдардың тағдырына, қоғамның болашағына деген
жауапкершілікті өз мойындарына алуға дайындығы олардың гуманистік өмір
салтын ұстанып, педагогикалық этика нормаларын сақтайтындарын көрсетеді.
Бұл қағида жеке тұлға педагогикалық процесте қалыптасқан жағдайлар ағысына
көніп кете бермей, керісінше бұл жағдайларды өзі жасап, өз стратегиясын
алға тартып, саналы және жоспарлы түрде өзін-өзі кемелдендіре алатындай
іште орныққан белсенділікті талап етеді.
Тәрбиенің көрсетілген метақағидаларының негізгі ерекшелігі базалық
оқудың біраз мазмұнын жеткізіп, оларға сәйкес білім қалыптастыруда ғана
емес, сонымен қатар педагогикалық процесс қатысушыларының ортақ жеке
тұлғалық және кәсіби дамуында болып табылады.
Гуманистік тәрбиенің метақағидалары – бұл жалпы мәнге ие, кез-келген
педагогикалық жағдайда және білім беруді ұйымдастырудың кез-келген
жағдайларында қолданылатын ережелердің бір араға шоғырланып, өзара
байланысып жеткізілуі болып табылады. Барлық қағидалар өзара бір-біріне
бағынады, осылайша олар иерархиялық жүйені құрайды және олардың әрқайсысы
басқаларымен байланысып тұрады да, басқалары орындалғанда ғана жүзеге
асады.
Шынайы педагогикалық тәжірибеде, жоғарыда аталған тәрбие заңдылықтары
мен метақағидаларынан басқа, мұғалім, тәрбиеші күнделікті педагогикалық
қызметінде қолданатын тәрбие жұмысын ұйымдастырудың жеке қағидаларын
ескеріп отыру маңызды.
Мұндай қағидалардың бірі балаларды ұжымда оқыту және тәрбиелеу
қағидасы болып табылады. Бұл қағида бойынша педагогикалық процесті
ұйымдастырудың ұжымдық, топтық және даралық формалары оптималды түрде
сәйкес араластырылып отырылу керек.
Индивид қатынас және соған байланысты жекелену (оңашалану) арқылы жеке
тұлға болмақ. Тек адамдарға ғана тән өзіне ұқсас пенделер ортасына деген
мұқтаждықты көрсете отырып, қатынас пәні адам болып табылатын қызметтің
ерекше түрін білдіреді. Қатынас барлық кезде жекеленумен бірге жүреді, яғни
адам өзінің қоғамның бір бөлігі екенін сезінеді. Қатынас пен жекелену –
жеке тұлғаның әлеуметтік байлығының қайнар көзі.
Қатынас пен жекелену үшін ең жақсы жағдайды жолдастық өзара әрекеттесу
мен өзара жәрдемдесу қатынастары мен көзқарастар ортақтығына негізделген,
әлеуметтік ұйымдастырудың жоғарғы формасы ретінде ұжым жасай алады. Дәл осы
ұжым ішінде жеке тұлға толығымен дамып, өзін-өзі айқын көрсете алады.
Осылайша жеке тұлғаны ұжымда тәрбиелеу қағидасы баланың дамуының объективті
заңдылықтарымен байланысты болады да, гуманистік қоғамның табиғатына сәйкес
келеді.
Ұжым дара сана үшін тікелей сезілетін формада жалпы қоғамдық жүйеге
тән маңызды сипаттар мен ерекшеліктерді көрсетіп береді. Білімгерлердің
өмір салты мен әрекетін ұйымдастырудың лайықты формасы болғандықтан ұжым
оларға сол ұжымнан іздегендерін береді: түрлі адами қатынастар байлығы,
өмірді адамгершілік-психологиялық тұрғыдан толық сезіну, жеке тұлға ретінде
өзін-өзі көрсету мүмкіндігі. Тек ұжымда және соның көмегімен ғана адамда
жауапкершілік, ұжымшылдық сезімдері, жолдастық өзара жәрдемдесу және басқа
да құнды қасиеттер тәрбиеленеді. Ұжымда қатынас, қылық (жүріс-тұрыс)
ережелері меңгеріледі, ұйымдастырушылық, жетекшілік ету және бағыну
дағдылары қалыптасады. Ұжымда жеке тұлға жоғалып кетпейді, керісінше, ол
онда ашылады, өйткені ұжым оның жан-жақты және үйлесімді дамуы үшін кең
алаңды ашып береді.
2. Ізгілікке тәрбиелеу тұжырымдамасындағы тұлға
Тұлға түсінігі адамның әлеуметтік қасиеттерінің іс жүзіндегі жағдайы
ғана емес, адамның болмысын да сипаттайды. Швейцер айтқандай: мәдениетті
адамның болмысы кез-келген жағдайда өзінің түпкі негізіндегі адамдылығын
сақтай алатын, адами болмыс болып табылады. Мұндай болмысқа жету, жетпеу
екіталай нәрсе, бірақ, басты нәрсе адамның өзіндік дамудың ауқымды анықтау
болмақ.
Тұлға мен оның мәндік күштердің дамуын алдыңғы қатарлы құндылық
ретінде қарай отырып, ізгілік педагогикасы өзінің теоретикалық құрылымы мен
технологиялық өңдеулерінде аксиологиялық ерекшеліктерге сүйенеді.
Тұлғаның алуан түрлі әрекеттері мен қызметінде оның пәндік және
әлеуметтік әлемге, сонымен бірге өз-өзіне өзіндік бағалау қарым-қатынасы
айқындалады. Тұлғаның бағалау қатынастарының арасында жаңа немесе бұрын
ашылған құндылықтардың тарауы орын алады (мәселен, әлеуметтік норма,
көзқарас, пікір, ереже). Танымал (субъективті-объективтік) және іс
жүргізудегі (объективтік) құндылықтардың ажырату үшін қажеттілік санаты
қолданылады. Дәл осы қажеттілік адамның өмір сүру негізі болып табылады.
Негізінде, адамның бүкіл мәдениеттілігі қажеттіліктің пайда болуы, дамуы
және күрделенуімен байланысты. Оларды зерттеу – адамдық мәдениет тарихын
түсінудің өзіндік кілті болып табылады. Қажеттіліктің мазмұны нақтылы
қоғамдық даму жағдайының жиынтығына тәуелді болады.
Отандық ғылымда қажеттілік адамның әрекеті мен белсенділігінің көзі
мен себебі ретінде қарастырылады. Өзінің пайда болуы мен дамуында ол екі
кезеңнен өтеді (Л.Н.Леонтьев). Бірінші кезең бойынша қажеттілік әрекет
етудің ішкі, жасырын жағдайы ретінде ерекшеленеді. Бұл кезеңде қажеттілікті
қанағаттандыра алатын құндылық, осы қажеттілік пен шынайы әлем жайындағы
ілімді салыстыру арқылы жүзеге асырылатын болмыс ретінде орын алды. Ал бұл
салыстыру қажеттілікті қанағаттандыру құралын таңдауға көмектеседі. Екінші
кезең бойынша, қажеттілік – адамның нақтылы іс-әрекетін реттейтін, шынайы
күш болып табылады. Мұнда қажеттілік айналадағы келіп түскен әрекеттердің
мазмұнымен ұштасады[21].
Қажеттілік әрекеттерді белсендіреді және онда өзінің соңын табады.
Алғашқы ол жағдай, әрекеттің алғышарты ретінде орын алса, адам әрекет ете
бастағаннан-ақ, түрленіп өзіндік сипаты тоқтайды. Әрекеттің дамуы ұзарған
сайын, бұл алғышарт оның нәтижесіне айналады.
Сондықтан да, әрекет, қажеттіліктің пайда болуы мен қанағаттандырылуы
арқылы ғана түсінікті болады. Ол бір уақыт аралығында орын алған
қажеттілікті қанағаттандыру үрдісі мен жаңа қажеттілікті жасау жағдайы,
сонымен бірге, субъект, объект және жаңадан пайда болу арасындағы орын
алған қайшылықтарды шешу үрдісі ретінде сипатталады. Сондықтан әрекет жаңа
объектінің құрылу және өзгеру үрдісі ғана емес, адами тұлғаның өзгеру
үрдісі ретінде де орын алды.
Қажеттіліктер келешекке негізделеді, сондықтан, адамның өз өмір сүру
жағдайын жеңуі, өмір сүрудің жаңа қалыптарын шығаруға итермелейтін,
үлгілерді енгізуді, қажеттілік өзінің реттеуші қызметінің арқасында,
тұлғаның дамуының анағұрлым маңызды сипат межелері, әсіресе, оның
адамгершілік әлеуетінің сипат межесін айқындайды. Олар көп ретте осы
дамудың бағдарламасын қолдайды. Бұл тұрғыда А.С.Макаренко: тәрбиелеу
жұмысының терең мәні, адамдық қажеттіліктерді іріктеу мен тәрбиелеуде, -
екендігін атап көрсетті[22].
Қажеттіліктен мақсаттың түзілуіне өту өздігінен жүзеге аспайды.
Қажеттілік пен мақсат ниетті біріктіреді. Қажеттілік пайда болған
қажеттіліктің негізінде орын алатын ниетке қатысты алғашқылық сипатын
алады. Белсенділіктер қажеттіліктер арқылы емес, олардың арасындағы
қайшылықтар мен субъектінің өмір сүру жағдайы арқылы туындайды. Осы қарама-
қайшылықтар жағдайды сақтап қалу немесе өзгерту үшін күресе отырып,
әрекетті ынталандырады. Ниет санаты, субъектінің, оның өмір сүру жағдайы
мен әрекетіне қарым-қатынасын бейнелей отырып, қажеттілік санатын
толықтырып, нақтылайды.
Тұлғалық Меннің ең қолайлы кезеңдері адамдардың іс-әрекеттері мен
жүріс-тұрыс ниетінде жасырылған. Бұл ретте құндылық жүйесі іс-әрекет
стратегиясы, ал ниет – оның тактикасы болып көрінеді. Ниет табиғаты, оның
мәні, уәждеме үрдісінің ерекшеліктері, тұлғаны маңызды жағынан – өзіндік
сипатын ашады. Уәждеме тұлғаның бірқатар мәселелерін өзінде құпия ұстайды,
сонымен бірге, өмірлік келешегін айқындайды.
Тұлғаның бүкіл әрекетінің келісті кезеңі – мақсат. Ол бір жағынан
қажеттілікпен (берілген кезеңде оны қанағаттандырудың қажеттілік пен
мүмкіндік деңгейін) детерминацияланса, ал екінші жағынан, оның жүзеге
асырылуына мүмкіндік туғызатын жабдықтармен детерминацияланады. Құралдар
мақсат пен нәтижені шақырады, сондықтан, оларды бірін-бірі арқылы
анықтайды.
Құндылық әлемінде адамның әрекет себебінде күрделендіру жүруде. Мұнда
бірінші кезекке қажетті нәрсе қойылмайды, өйткені бұл мәселе қажеттілік
деңгейінде шешіледі, және де материалдық жағдайлар көзқарасы
тұрғысынан ұтымды саналатын нәрсе де қойылмайды, бұл – мүдделердің
әрекеттік деңгейі болып табылады. Басты қойылатын мәселе – адам мен оның
абыройы, тұлғаның бостандығы мен өзін-өзі бекітуі бейнеленетін әрекеттердің
уәждемесі болмақ. Бұл тұлғаның бүкіл болмысын , өзіндік сана құрылымын ,
тұлғалық қажеттілігін қамтитын құндылық бағдарлау ұғымын береді. Бұларсыз
тұлғаның түпнұсқалық өзін-өзі жетілдіруі мүмкін емес. Дегенмен, іс-әрекеті
тек қана қажеттілікпен анықталатын тұлға ерікті бола алмайды және жаңа
құндылықтардың шығуына да ықпал ете алмайды. Адам қажеттілік билігінен
бостандықта болып, қажеттілікке бағынушылығын жеңе білуі тиіс. Тұлға
бостандығы – төменгі қажеттіліктердің биліктен кетуі, жоғарғы құндылықтарды
таңдау және оған талпыну болып табылады.
Құндылық бағдарлаушылық жекеше сипат алады, өйткені құндылықтар
жайындағы тұжырымдар дүниетанымдық көзқарастарға сүйенеді. Бірақ олар
қалыптасқаннан кейін мүдделерге, қажеттілікке, қызмет мақсатына, адамның
өмір сүруі мен әлеуметтік құрылымының барлық жағының дамуына әсер етеді.
Бұл тетік қоғамдық өмір мен білім беруді игіліктендіруді әлеуметтік феномен
ретінде көрсетеді. Құндылық бағдарлауында тұлғаның тәжірибесі ғана емес,
адамзат жинақтаған, тарихи тәжірибе де объектіленеді. Сипатмеже жүйесі,
нормалар, эталондар, құндылық бағдарлаушылыққы терең ене отырып, іс-
әрекетінің мәдени өлшемін анықтауына мүмкіндік береді. Құндылықтардың
ізгілік әлеуетінің жүзеге асуының мүмкін болатын шегінде, оның мазмұндық
айқындылығын (жүйелік қасиеттері) құндылық бағдарлаушылық бейнелейді.
Құндылық бағдарлаушылық адамгершілік болмысында көрініс табады
және тұлға әрекетінің мақсаттық детерминациясының жоғарғы көрінісі болып
табылады. Болмыстар дүниетанымдық жүйенің соңғы мақсатын , жоғарғы
құндылығын көрсетеді. Олар шындықтың көп сатылы идеализациялану үрдісін
аяқтайды.
Құндылық бағдарлаушылықтың адамгершілік болмыс ретіндегі ұғымы
әлеумет пен тұлға арасындағы қарама- қайшылықты шиеленістіреді. Пайда
болған дағдарыс нәтижесінде, әдеттегідей бір жақ екінші жақ үшін өзін
құрбан етеді. Дегенмен, жоғары саналы адам адамгершілік болмысының
талаптарына сәйкес әрекет етеді. Тиісінше, адамгершілік болмыс , адамның
шын мәнінде ізгілігіне сәйкес келетін, ізгілік құндылықтарының жиынтығын
құрайды. Онда тұлға мен қоғамның алдыңғы саптағы мүдделерінің біртұтастығы
орын алады, өйткені, олар ізгілік дүниетанымының әлеуметтік қызметін
шоғырланған түрде көрсетеді.
Адамгершілік болмыс бір орында тоқтап тұрмайды. Олар даму
үстінде болады, тұлғаның даму келешегін анықтайтын үлгі ретінде жаңарып
отырады. Даму ізгілік, адамгершілік болмысының ерекшелігіне жатады, міне,
сондықтан да олар тұлғаның жетілуінің себебі ретінде көрінеді. Болмыстар
тарихи кезеңдер мен болмыстарды байланыстырады, жоғарғы, әсіресе, білім
берудегі ізгілік үрдістерінің артықшылығын бекітеді.
Адамгершілік болмыс тұлғаның себептік-құндылық қарым-қатынасының
жоғарғы сипатмежесі болып табылады. Ол тұлғаның қоғам алдындағы борышы мен
жауапкершілігін сезінуіне, өз мүддесіне байланысты басқа адамнан еш нәрсе
талап етпестен оның пайдасына шешім қабылдауына мүмкіндік береді.
Тұлғалық қарым-қатынас адамның қоршаған заттар мен өзге адамдар
арасындағы объективтік байланысқа негізделеді және қандай да бір субъектіге
қатысты субъективтік ұстанымын көрсетеді. Бұл тұрғыда қарым-қатынас
бірден екі түсінікке ие болады: үрдістік ерекшелік (бағалау кесімімен
бірге) және тұлғаны ізгілік құндылықтарын көрсетуші ретіндегі (құндылық
бағдарлаушылық) тұрақты тұлғалық құрылым ретінде. Бұл ретте тұлға,
шындықпен сайланбалы сипатта байланысқан белсенді әрекет етуші, осы
сайланбалылықпен ерекшеленетін және оның негізінде өз әрекетін бағыттаушы
болып сипатталады. Адамның іс-әрекеті, жүріс-тұрысында толығымен орын ала
отырып, қарым-қатынас тұлға мен орта арасындағы өзара байланысты жүзеге
асырады, субъектіліктің негізгі феномендерін өзара байланыстыра отырып
(ережелер, себептер, қажеттіліктер, бағалар, сендірулер, құндылық
бағдарлаушылық) мазмұнды түрде тұлғаның бағытталу мәнін анықтайды.
Дегенмен, тұлға қарым-қатынасында оның субъектілігі ғана емес,
объективтік мақсатты білдіретін, объективтік берілген мәні де бейнеленеді.
Тұлғалық қарым-қатынастың объективтік сипаты ретінде референттік
тұлғааралық қатынастар мен әлеуметтік мәні бар әрекеттер жүйесінде пайда
болатын байланыстардың жиынтығын беретін оның әлеуметтік жағдайы орын
алады. Тұлға қарым-қатынасының мазмұнын оның санасында әлеуметтік мәртебеге
сәйкес бейнеленетін себептің пәні мен объектісі білдіреді.
Тұлғаның себептік-құндылық қарым-қатынасында объективтік пен
субъективтік біріктіріліп берілген және оның әрекет құндылығы мен өзін-өзі
жетілдіру үрдісіне сайланбалы бағыттылығын анықтайды. Бұл сипатта бұл
ықпалдасу әлеуметтік- психологиялық феноменіне байланысты күрделі,
қайшылықты ерекшелік бекітіледі. Қайшылықтар тұлғалық қарым-қатынастың
объективтік негізінде (әлеуметтік жағдай қайшылықтары), сондай-ақ
субъективтік негізінде де (себеп қайшылықтары) орын алады. Дегенмен,
тұлғалық себептік-құндылық қатынасының басты қайшылығы – оның объективті
және субъективті жақтарының арасындағы қайшылық болып табылады. Бұл
қайшылықтарды шешудің негізгі нысаны- өз қарым- қатынасы мен әрекеттерін
тану болып табылады.
Тұлғаның себепті-құндылық қарым-қатынасындағы объективтік және
субъективтіктің бірлігі, мәнділіктің объективтік шындықтан бөлек еместігі,
оның негізінде пайда болуында. Шындықтың өзгеруінің объективтік
мүмкіндіктерінің шегінен шығатын қажеттіліктер мен мақсаттар келеңсіз
түрткі ретінде орын алады.
Себепті-құндылық қатынастар тұлғаның ізгілікке бағытталуын мына
жағдайлар орын алған кезде ғана білдіреді: әрекет субъектісі бола отырып,
ізгіліктік өмір сүру жағдайын жүзеге асыру, өзгелер мен қоғамның болашағы
үшін өзіне жауапкершілік жүктеу, орын алған жекелеген оқиғаларға
қарамастан, әрекетету, ізгілік стратегиясын жасап, өзін ізгілік тұлғасы
ретінде қалыптастыру.
Бүгінде өзекті мәселелердің бірі ұлттық мәдениетте, қазақ
халқының мәдени ерекшеліктерінде, қазақ халқының мол тәжірибесін
пайдалануда олқылықтар бар екенін білеміз. Бұлардың өзі қазіргі таңдағы
мелекеттік идеологияның бір тармағы болып табылатын атқарылуға тиісті істер
екені даусыз. Иә, ұлттық әдет- ғұрыптың озығы бар , тозығы бар. Заман
өзгерген сайын тұрмыстық әдет-ғұрып заңы да өзгеріп, жаңарып отырады.
Қазіргі кезде жоғары саналы перзенті саналатын адамның тек материалдық
игілікке бой ұрып, адамгершіліктен безіне бастағаны ащы да болса шындық.
Адам деген ардақты атты аяқ асты етіп, тек ішіп- жеуді, тұтынуды өмірдің
мәні деп түсінушілер көбейіп барады. Мейірімсіздік, қайырымсыздық, енжарлық
т.б. жағымсыз қылықтар үйреншікті әдетке айналды. Осыны көре тұрып, біле
жүріп , түзетуге бет бұрмасақ, болашағымыз қандай болады екен?
Бүгінгі педагогикалық ойларда гуманитарлық бағыттың өте жетімсіздігі
және теориялық өмірмен байланысында алшақтықтың барлығы сезіледі. Осы
тығырықтан шығудың жолы гуманитарлық, жаратылыс тану ғылымдарымен танысып,
өткен замандағы отандық және шет ел педагогикасындағы гуманистік ойларды
қарау, оны тәрбие теориясына арқау ете отырып іске асыруға болады.
Этнопедагогика халықтық педагогиканың өзіндік ерекшеліктерін және оның
ғылыми педагогиканың дидактикалық прнциптерімен үндестігін ажырата отырып,
халықтық тәрбие қағидаларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz