Гуманистік көзқарас қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері
Мазмұны
Кіріспе
1.Оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздері.
1. Гуманистік көзқарас қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері
2. Оқушылардың гуманистік көзқарас қалыптастырудың құрылымдық мазмұны
1. Оқушылардың гуманистік көзқарастарын қалыптастыруға байланысты
жүргізілген педагогикалық тәжірибе жұмыстары
1. Оқушыларды гуманизмге тәрбиелеудің әдістемелік нақыштары.
2.2. Оқушылар әлемінің рухани мәдениетін қалыптастыру бойынша
жүргізілетін тәрбие жұмысының үлгісін педагогикалық жобалау.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық және
рухани өмірінде адамдардың өзара қарым-қатынасын гумандық тұрғыдан дамыту
мен қалыптастырудың ғылыми және практикалық маңызы айрықша болып отыр.1
Бірлесіп атқаратын істерде адамдардың өзара қатынасын орнықтыру үшін
олар бір-біріне тиісті талаптар қояды . Мұндай қарым-қатынаста
ынтымақтастық пен жекелеген адамдар өздеріне жүктелген міндеттерді жете
түсініп , бәріне бірдей ортақ істерді нәтижелі етіп орындауға ұмтылады.
Өзара қарым-қатынас орнатудың мұндай түрлері мен мазмұны негізінен гумандық
ұстанымдарға жатады.
Адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас өндіріс пен кәсіп орындарында,
тұрмыста, тәрбие мекемелері мен өзге де салаларда жүріп жатады. Қоғамдық
саяси және экономикалық қатынастар жоғарғы деңгейдегі гумандық және
демократиялық тұрғыдағы адамдардың бірлесіп атқаратын істері негізінде
орындалады. Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы – адамдардың ұлтына, саяси және
діни көзқарастарынан тәуелсіз қауымдасып атқаратын нақты істеріне
байланысты.
Адам баласының тіршілігін сақтап, қоршаған ортаны қорғаудың
дүниежүзілік форумдарына қатысушы қайраткерлер (1990 ж. Мәскеуде) , халыққа
білім берудің гумандық проблемаларына арналған Халықаралық қонференцияда
(1991 ж. Санкт-Петербург), Халықаралық интеллектуалдық орталық – Рим
клубында өздерінің сөздері мен өзге адамдармен пікір алысуда қазіргі
кездегі тәрбиенің негізгі мақсат-міндеттері-адам баласының өмір тіршілігін
сақтап қалу деп атап көрсетті. 2 Осы мақсатқа орай адам баласы ұрпағының
тәрбиесі гумандуқ принциптер негізінде жүзеге асырылатын болуы қажет.
Сондай-ақ, тәрбиенің гумандық жүйесі адамды ардақтау, оның азаматтық құқын
қорғап,азаматтығы мен бақытты өмір сүруіне жағдай жасау, оның бойындағы
қабілеттің дамуын қамтамассыз ету, сөйтіп адам баласының дамып жетілуін
өрістетіп отыру – барлық дерлік әлеуметтік институттар атқаратын істің
өзегі мен тірегі болуға тиіс деген шешімдер қабылданды.
Педагогтар мен философтар қазіргі қоғамның дағдарысқа ұшырау
жағдайында өскелең ұрпақты гумандық рухта тәрбиелеудің тиімді жолы –
олардың денесінің дамуы мен ақыл-ойының өрістеуін бірдей қамтамассыз ететін
жағдай тудырып,моральдық бейнесін қалыптастыру әлдеқайда тиімді нәтижелерге
қол жеткізеді деп санайды. Ағымның әр алуан іс-әрекеті, сан қырлы тіршілігі
түрлі топтар арасында өтіп, оның мінез-құлқының қалыптасуына ықпал етеді.
Білімді гуманизациялау идеясы әр баланың өз құқы мен бостандығы туралы
біріккен іс-әрекет кезіндегі педагогикалық жағдайларды ұйымдастыру
зерттеулерінің көкейтесті мәселе екенін айқын көрсетті. 3
Халқымыздың ұлы зиялылары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев және көрнекті қайраткерлер Ә.Бөкейханов,
Т.Рысқұлов, М.Тынышбаев, М.Шоқаев т.б. 4-8 жалпы адамзаттың ой-санаға
ықпал ететін қазақ философиясының дамуында адам тәрбиесі проблемасының
өзекті орын алатынын көрсетіп,зерттеулерінде ерекше мән берген.
Тәрбиенің негізгі мақсаты-ұрпақтың өсіп-өнуіне жәрдем жасау,іс-әрекет
ұйымдастыру, балалармен қарым-қатынас жасау арқылы қоғамдық өмірде тәжірибе
алмасу. Тіл-тәрбиенің өзегі, өйткені ол бір ұрпақтан келесі ұрпаққа тәрбие
мәнін түсіндіретін бірден-бір құрал.
Республикамызда біз қарастыратын проблемаға айрықша мән берген
философтар: Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбдилдин, Қ.Ә.Әбішев, М.Баймаханов,
А.Н.Нысанбаев, Д.Кішіков, Р.Н.Нұрғалиев және т.б. Атап айтқанда философ
Д.Кішіков гумандық қасиеттердің бірнеше сатысын философиялық тұрғыдан
түсіндірсе 4, Р.Н.Нұрғалиев гуманизм ұғымының бүгінгі мәнін ашып
көрсетеді Гуманизм адамның қадір-қасиеті мен құқын құрметтеуді, оның жеке
тұлға ретіндегі бағасы адамның игілігіне, оның жан-жақты дамуына жасаған
қамқорлықты білдіретін көзқарастарының жиынтығы – дейді 5.Ал психологтар
арасында Н.Айғабылов,Н.Асылбеков, Қ.Жарықтаев, М.Мұқанов, К.Намазбаева,
К.Нұрахметов, Қ.Қойбағаров және т.б. гумандық қасиеттердің адам мінез-құлқы
мен жүріс-тұрысындағы көрінісін зерттеп келді.6. Республикада оқыту
процесін пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастыру арқылы гумандылықты
қалыптастыру мәселесін А.А.Бейсенбаева мектебі 7. Халықтық педагогика
негізінде гумандық қасиеттерді қалыптастыру мәселелері С.А.Ұзақбаева
мектебі 8. Құндылық бағдар негізінде оқушылар бойында гумандық
қасиеттерді қалыптастыру мәселесін Г.К.Нұрғалиева мектебі,гумандық
эстетикалық бағытын Ә.И.Шыныбекова мектебі 9.
Сонымен ең негізгісі – балалардың біріккен іс-әрекеттеріндегі
гумандық қарым-қатынасты шешу мәселесі.
Адамдар арасындағы қатынастың психологиялық негіздерін дұрыс түсіну
үшін Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев, Л.И.Божович, А.Г.Ковалев, А.Н.Леонтьев,
К.К.Платонов тағы басқалардың зерттеулерімен танысу керек болды. 10. Осы
заманғы психология ғылымы адамның қатынас жасау әрекетін оның іс-әрекетімен
ұштастырған түрде қарастырып, мұндай байланыс оның белсенді әрекетін
білдіретін адамгершілік қасиет деп таниды. Ал бұл қасиет адамның
шығармашылық ісінің жемісі деп саналады.
Әйгілі психолог-ғалым С.Л.Рубинштейн балалардың қарым-қатынасында
адамның жеке басының ықпалы күшті болатындығын былайша анықтаған болатын:
қоршаған ортаға қатынас дегеніміз ең алдымен жеке адамның өмір
тіршілігінің жағдайына қатынасы. Дегенмен сол жағдайлардың аса қажеттілігі
ішінен адамдардың тіршілік етуіне өзге адамға деген қатынасы. Өзге адамға
деген қатынас адам баласы тіршілгінің арқауы, оның өзегі. 11
Адамдар арасында қарым-қатынас орнатуда маңызды факторлардың бірі
жеке адамдардың қатынасындағы ниеттіліктерінің иерархиясын Б.Г.Ананьев, іс-
әрекеттегі қарым-қатынас жасауды дамыту Г.И.Агндреева, тұлғаның маңыздылығы
мен адамның жекелік мәнін А.Н.Леонтьев, әлеуметтік құндылыққа қатынас
жүйесін ұстану Д.Н.Узнадзе, орналасу мен жайғасу иерархиясы Б.А.Ядов, және
басқа да зерттеулер мүмкіндігінше әр тарапта іздестірді. 12
Қазіргі заманғы педагогика және психологиялық зерттеулерде балалардың
біріккен іс-әрекеттерінің онтогенездегі дамуы үш кезеңнен өтетіндігін атап
көрсетеді: 1) үлкендермен біріккен іс-әрекет кезеңі; 2)баланың жеке
басындағы, тұлғалық іс-әрекет кезеңі; 3) құрбылармен бірлесіп жасаған іс-
әрекет кезеңі.
Осы орайда С.И.Илюсизованың психологиялық-педагогикалық еңбегіндегі
Мұғалім-оқушы арасындағы өзара қатынас орнату мен олардың бірлесіп
атқаратын ісін ұйымдастырудағы ой түйіндерінің маңыздылығы ерекше екендігін
атап айтқымыз келеді. Ол аталған еңбегінде балалардың жас даму
ерекшеліктерімен санаса отырып, оның табиғи дамуына орай жеткіншектер
өздерін ересектердің қатарына жатқызуға ұмтылуы, олардың сенімі мен
оптимистік көзқарасын өрістететінболса, ал жастар ізгілік істерге
икемделіп, өздерінің қайырымдылық қасиетін танытқысы келетінін нақты
мысалдармен баяндайды. Мұндай ұмтылыс жеткіншектер мен жастардың есейіп,
өзіндік санасының дамуын, мінез-құлқындағы игі қасиеттерін қалыптастыруға
зейін қоя бастағанын ың айғағы екендігі атап көсетеді. 13.
Гуманистік көзқарасты қалыптастыру мәселесінің жоғарғы деңгейде
қарастырылуы тәрбиенің тарихи сабақтастылық ұстанымының көрсеткіші
екендігін дәлелдейді. Тарихқа көз жіберсек гумандық қасиет пен қарым-
қатынас жалпы адамзаттық құндылықтың ең негізгі бастауы ретінде адаммен
бірге дамып келе жатқан философиялық, психологиялық, педагогикалық,
социологиялық әдебиеттер мен ғылыми еңбектерге шолу жасауды айқын көрініс
береді. Шет тілдер сөздігінде гуманизм - латынның humanus -
адамсүйгіштік адам мен адамдық қасиеттерге құрметтеп қарау деген сөзін
білдіреді. 14.
Мұндай өзекті мәселенің зәрулігі дипломдық тақырыпты Гуманистік
көзқарасты қалыптастырудың педагогикалық шарттары деп атау қажеттілігін
талап етті.
Зерттеу объектісі: оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру
процесі.
Зерттеу пәні: оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер оқу-тәрбие процесінде өзара бірлесіп
атқаратын іс-әрекеттерін зиялылық принциптеріне негіздеп, жүйелі түрде
ұйымдастырса, сонда балалардың гумандық қарым-қатынас қасиеттері дамиды.
Зерттеудің міндеттері: 1.Оқушылардың гуманистік көзқарасын
қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
2. Оқушылардың бірлесіп істейтін істерін гумандық бағытта жүзеге асыру
мүмкіндіктерін айқындау;
3. Гуманистік сипатта тәрбиелеудің әдістемелік нақыштарын жасау;
Жетекші идея. Оқушылардың оқу-тәрбие процесінде олардың өзара гуманистік
көзқарасын педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырып, олардың рухани
құндылықтарын арттыру.
Зерттеу әдістері:
- қазіргі кездегі адамдардың іздестіруге арналған философиялық,
психологиялық, этикалық және педагогикалық әдебиеттерді талдай
отырып, оларда көтерілген мәселелердің мән-жайына шолу жасау;
- оқушылардың бірлесіп жүргізетін істерін онан әрі өрістетіп отыруда
қолданылған тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар;
- оқушылардың өзара қарым-қатынасын гумандық негізде ұйымдастыру
істерін бақылай отырып, оларды теориялық жағынан талдау;
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Алматы облысы, Жамбыл ауданы
Ұзынағаш ауылындағы №45 орта мектепте өтті.
Тәжірибе тәрбиелік мақсатқа сәйкес жүргізілді. Іс-әрекеттің гумандық
бағытының гумандық әрекеттен айырмашылығы адамдар арасындағы қарым-
қатынасты нығайтып, оларды дамытып отыруға бағытталыды. Гуманистік
көзқарастағы кейбір ерешеліктерді зерттеуде басты назар аударатын мәселенің
бірі - адам мінезінің мәдени-рухани қасиеттерін дамытып отыруға үнемі мән
беріп, оны белгілі мақсат-міндеттерге қарай бейімдеуді талап етеді.
1.Оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздері.
1.1. Гуманистік көзқарас қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер адам санасындағы күрделі
жаңғыру процесімен астаса жүріп жатыр, мұның өзі іргелі және әмбебап
білімді саралап,оның өрісін кеңейте түсуді және бұл істі білім беру жүйесі
арқылы жүзеге асыруды талап етеді. Қоғамымызда бүгінгі таңда білім берудің
өндірісті қамтудан мәдени шығармашылық мұратқа ойысуы жолындағы келелі
міндеті туралы дәстүрлі түсінік қайта қаралуда, өйткені ол жеке тұлғаның
дамуындағы сыңаржақтылық пен толымсыздықты еңсеруге жәрдемдеседі, әр
кісінің азаматтық тұғырын табуына жетелейді, сол арқылы оның ішкі әлеуметін
ашуына деген мүмкіндігін кеңейтеді.
ХХІ ғасырда өркенниетті дамудың талабы – қоғамды ізгілендіру, яғни
әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың тиімді нысандарына қол жеткізуіне
байланысты болып отыр. Ізгілендіру мақсатына жету құралы – зиялылықты
қалыптастыруды, сезім, көңіл-күй мәдениетін тәрбиелеуді, өмірлік
құндылықтар мен бағдарлардың белгілі бір жүйесін орнықтыруды көздейтін сан
қырлы процесс – гуманитарландыру болып табылады. Өйткені біз ертеңгі күні
өзіміз қалыптастыратын қоғамда өмір сүретін боламыз, сол себепті болашақ
мамандарымыз гуманистік көзқараста тәрбиеленген,білімді азаматтар
деңгейінде даярланғаны қажет.
Қазақстан Республикасында қабылданған (1994) білім беруді
гуманитарландыру тұжырымдамасында жалпыадамзаттық құндылықтар мен
Қазақстанның ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде
гуманитарлық білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын
ұсыну,оның серпінді дамуы мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты
көрсетілген .
Көптеген оқушылардың әлемнің және отанымыздың мәдениетінің негіздерін
білмеуі, қоғамдық институттардың құрылымы мен қызметі туралы қарапайым
түсініктерінің жоқтығы, адамдардың өзара қарым-қатынас жасасудағы этикалық
және психологиялық тұрлаулы дағдарысының әлсіздігі немесе болмауы, дүниені
түйсіну жөніндегі жалпы ғылыми көзқарасының қалыптаспауы, өмірге және
ондағы өз орнына деген тоғышарлық көзқарастың меңдеп кетуі – жастардың
гуманистік көзқарастарының дұрыс қалыптасуына, олардың даярлығына
жеткілікті көңіл бөлмеу салдары.
Қазақстанда мектепті гуманитарландыру мәселесі қоғам дамуының алғы
шарттарын қалыптастыруға, жастарды нарықтық қатынастар жағдайында жұмыс
істеуге әзірлеуге қатысты шешілетіндіктен, кез келген мектеп бітіруші
игеруге тиісті негізгі жеке қасиеттер, адамгершілік өлшемдер мен
гуманитарлық бағдарлар жиынтығының мазмұнын анықтау қажет.Қазақстанда
білім беруді гуманитарландыру тұжырымдамасында болашақ маманның гуманистік
көзқарасын қалыптастыратын білім,біліктілік және дағдылардың мазмұнын
анықтау төмендегіше берілгені
– дүниетану мен түйсінудің негізінқұрайтын,дүниені түсіндіру қабілетін
іске асыратын,өмірдің құндылықтары туралы бағдар беретін философиялық
білімдер;
– нарықтық экономиканың әлеуметтік бағытталуы туралы қазіргі түсініктер
негізінде қалыптасатын этикалық біліктіліктер;
– әлемдік өркениет тарихындағы неғұрлым мәнді идеялар мен тұлғаларды
білу;мәдениеттің негізгі кезеңдеріне түсінік беру;
– әлеуметтік-мәдени даму заңдылықтарын түсіне отырып,тарихи жылнамаға
талдау жасай білу;қазіргі өркениет жолдарын пайымдау қабілеті;
тарих субъектілері,оның ішінде осы заманғы әлеуметтік күштер,қазіргі
қоғамның әлеуметтік құралы туралы кең ауқымды түсінік; қоғамдағы
мектептердің құрылымы мен функциялары жайында нақты түсініктің болуы;
әлеуметтік-технологиялық даму мәселелерінде еркін бағыт-бағдар ұстай білу.
Аталған мазмұн жүзеге асырылу үшін елімізде жүргізіліп жатқан білім
беру саласын реформалау саясатында мынадай қағидалар тұжырымдалған:
1.Білім берудің гуманитарлық сипатын бағамдау, яғни барлық оқу пәндерінің
гуманитарлық әлеуетін айқындап,оларды оқыту әдістемелерін тиісінше өзгерту;
2.Қазақстан халықтарының өзіндік этномәдени болмыс-бітімін танып білу, оны
дәріс алушы ортаның этникалық мұқтажына сәйкес реформалау,-яғни ұлттық және
жалпыадамзаттық рухани құндылықтардың өзара кірігуін қамтамасыз ету;
3.Әрбір адамның қоғамда имандылық пен зиялылық ахуалының орнығуына жағдай
жасау;
4.Өркениетті нарыққа ену гуманитарлық білім беруді нарықтық пайымы биік
кадрларды тыңғылықты даярлауды талап ету,яғни гуманистік көзқарасы жоғары
маман дайындау арқылы адамгершілік қасиеттің тозғындауына, мәдениет пен
білімге деген нигилистік көзқарасқа қарсы тұра алатын азамат тәрбиелеу
керек.
Жеке адамның гуманистік көзқарастарын қалыптастырудың түрлі
кезеңдеріне сай мәні,мақсаты,жүзеге асыру құралдары болады. Сондықтанда
гуманистік көзқарасты қалыптастырудың алғы шарты – талаптар мен
стандарттарды әзірлеу болып табылады.
Бірінші қағидалық тұжырымға сәйкес теорилық ұстанымдар мен зерттеу
жұмыстарын талдау барысында қоғамның және білім беру жүйесін
гуманитарландыру процесі бүкіл адамзаттық құндылықтардың өзгерумен
байланысты екенін тек адам ғана өзінің жеке-даралық ерекшеліктерімен бірге
өзекті-потенциалды, тұтас дүние ретінде жоғары құндылық болып
қарастырылады,ал жеке тұлғаның өзін-өзі таныта алуы өзекті әлеуметтік
проблема болып қарастырылатыны айқындалды.15 Бұл жаңа көзқарастар
негізіне тұлғалық - бағдарлы білім беру идеясы (Е.В.Бондаревская,
О.С.Газман, Э.Н.Гусинский, В.В.Сериков, Ю.И.Турчанинова, И.С.Якиманская,
А.Маслоу, К.Роджерс, В.А.Сухомлинский, Ш.А.Амонашвили, т.б.
гуманистік тәрбие мен оқытудың тұлғалық-дамытушылық парадигмасы
(В.Сластенин,М.Берулава) жатады .Білім беруді гуманитарландыру
тұжырымдамасының негізіне тәрбиенің құндылықты астарына қайта мағына беру
жатқызылады. Гуманистік тұлғалы-бағдарлы тәрбиенің басты құндылықтары болып
тұлғаны өсіруші және тәрбиелеуші орта ретінде адамның өзі алынады. Сол
себепті жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптастыру белгілі бір
адамгершілік өлшемдер мен гуманитарлық бағдарларға сүйенуі міндетті. Білім
берудің гуманитарлық сипатын қайта бағамдау қажеттілігінен 16 қазіргі
қоғамдағы философиялық көзқарастар эволюциясына мұқият назар аудармасқа
болмайды.Соңғы уақытқа дейін дәстүрлі көзқарастар бойынша жеке тұлғаның
даралық ерекшеліктері тек сыртқы факторларға тәуелді делініп,оның түрлі
субъектілерімен байланысы шектелініп келді. Тәрбиеленуші немесе оқушы
сыртқы ықпал, әсер, стандарттар мен нормативтер көмегімен басқарылатын
инженерлік-психологиялық объект санатында қарастырылды.17
ХІХ ғасырдың қарсаңында ғылым мен техниканың ересен нәтижесінде,
қоғамдық сана, ғылыми ой мен оның практикалық жүзеге асу барысын сәйкес
дәрежеде қабылдай алмады, адамның мәнділігі туралы ой технология мен ғылыми-
техникалық прогрестің көзсіз дамуына ілесе алмай сыртта қалып қойды18.
Дәстүр бойынша жеке адам тұлғасы алдында үш жақты проблема:өз
инстинктарымен,табиғат күштерімен және қоршаған адамдармен өз қарым-
қатынастарын реттеу тұр десек, онда жаңа қоғам адам мен оның өндірген
өнімдерінің қалыптасқан қарама-қайшылықтарды шешуге мәжбүр болады19.
Ғасырлар бойы гуманистік тәрбиенің әлемдік теориясы мен практикасында
жалпы түрде қабылданған мақсаты жанжақты және гармониялы дамыған жеке
адамды қалыптастыру болып келді Бұл мақсат идеал ретінде жеке адамның
статикалық сипатын береді. Ал оның динамикалық сипаты өзіндік даму және
өзін-өзі пайдалана (самореализация) процестерімен байланысты. Сондықтан осы
процестер гуманитарлық тәрбиенің ерекшелігін анықтайды:жеке адамның өзімен
және қоғаммен гармониялық байланыста өзін-өзі дамытуы мен өзін-өзі
пайдалана алуы үшін жағдай (шарт) туғызу қажет болып табылады 20.
Гуманистік дәстүрлерде жеке адамның дамуы рациональды және
эмоциональды өмірдегі өзарабайланысты өзгерістер процесі ретінде
қарастырылады,оның өзімен және әлеуметтік және әлеуметтік ортамен
үйлесімдік деңгейі арқылы сипатталынады 21.
Гуманистік тәрбиенің мақсатын осылай өрнектеуге сәйкес адамның өз
өміріне, өз құқығына әсерін және өз қабілеттері мен шығармашылық
потенциалын ашуға жауапкершілігін, өзін-өзі дамыту мен пайдалана алуын
таңдау екендігі және оған қоғамның әсері арасындағы қатынасты түсінуді
қайта бағалау мүмкіндігі пайда болады. Қазіргі түсінік бойынша гуманистік
тәрбие мақсаты негізіне планетарлық сана мен бүкіладамзаттық мәдениеттің
элементтерін қалыптастыру мүмкіндігі алынған.
Тәрбиені гуманизациялау арқылы болашақ маманға бүкіладамзаттық
құндылықтарды дарыту арқылы, әрбір оқушының тек білімі, біліктілігі және
дағдысын ғана емес адамгершілік сипатын анықтайтын өзіндік рухани
байлықтарының сапасын арттыру жүзеге асырылады.. Болашақ маманның адами
сапасының қалыптасу дәрежесіне байланысты оның маман ретіндегі кәсіби
деңгейі айқындалынады. Сондықтан кәсіби білім, іскерлік пен дағды
білімгердің тек тұлғалық ерекшелігінің элементарлы негізі болады, ал
қабілеттері мен құндылық бағдарларының жан-жақты дамуы жоғары және өнімді
қалыптасу деңгейі болып табылады,яғни тәрбиелілік мәдениетінің
жоғарылауының, бүкіладамзаттық құндылықтарды меңгеру арқылы гуманистік
көзқарастарының тұрақталуының көрсеткіші бола алады. Оқушылардың
жалпыадамзаттық құндылықтар туралы білімдері мен гуманистік көзқарастарын
қалыптастырудың ең тиімді, мүмкін болатын құралы – берілетін білімдерге
адами және рухани сипат беру болып табылады22.
Тәрбиені педагогикалық процесс деп түсіндіретін деңгейде тәрбие –
адамның ішкі дүниесіне әсер ететін барлық педагогикалық ықпалдардың кірігуі
(интеграциялануы), яғни адам бүкіл өмірінде өзіне қатысты тәрбиелік
функцияларды атқарушы адамдар арасында болады және олардың ықпалын
тиімділік дәрежесі бойынша қабылдауы-деп тұжырымдауға болады. Тәрбие
жүйесінің әрбір звеносы тәрбиеленуші үшін өзіндік тәрбие ықпалын
тигізеді.Тәрбиені кәсіби қызмет нәтижесі ретінде түсіндіретін үшінші
анықтамада педагог-тәрбиеші қызметі тәрбие субъектісі ретінде алынады және
түрлі тәрбие звеноларында нақты әрекеттер жүйесімен қызмет етеді.
Тәрбие ұғымының түрлі анықтамалары мен түсініктерін қазіргі тәрбие
көріністері контексімен салыстыра отырып Б.Т.Лихачев тәрбиені адамның
сапалық қасиеттерімен бағалау арқылы жаңа гуманистік анықтамасын берген жөн
деп санайды 23. Аталған логика бойынша тәрбие-адамның сапалық деңгейін
мәндендіруші, оның тұрмысының мән-мағынасы мен өмір сүру әдістерінің өзгеру
динамикасының педагогикалық өзара әсерлесуі арқылы туындаушы нәтиже деп
түсіндіруге болады.
Тәрбиеге гуманистік сипат беру мақсатында біраз ғалымдар оны
әлеуметтендіру жеткілікті, яғни бағытталған әрекет арқылы индивидке саналы
түрде қажетті қасиеттер мен белгілерді сіңіруге болады (И.С.Кон)
десе;біразы (П.В.Симонов,П.М.Ершов) жеке тұлғаның қажеттіліктерін
қалыптастыру мен оларды қанағаттандырудың мүмкін болатын әлеуметтік
тәсілдерін анықтау жеткілікті, ал Г.С.Батышев – адамға өзін-өзі танып білу
мен өз қажеттіліктерін анықтау мүмкіндігін беру қажет, сонда ғана тәрбиеде
гуманистік мазмұн бола алады деген 24.
Дәстүрлі түсініктерде (Я.А.Каменский,В.Зенковский) тәрбие ұстап
отыру механизмі немесе мінез-құлықтық шектеу делініп,этностық,туыстық
қарым-қатынастар жүйесінде өмірдің талабы мен ережелерін, мәңгіліктік
заңдарымен байланыс тәсілі ретінде бағаланады,ал Р.Тагордың еңбектерінде
адамзаттың данышпандығының шексіз ішкі бастауларын сыртқа шығарушы деген
тамаша анықтама беріледі.
Жоғарыда келтірілген анықтамалар мен түсініктерге жасалынған
талдау,тәрбиенің атадан ұрпаққа біржақты берілетін тәжірибемен бағалау
тұжырымдары деп қабылданбай, адамдардың бірге өмір сүруінің қарым-
қатынастық және әрекеттік әсерлесуі ретінде түсіндірілуі дұрыс деп
санаймыз.
Тәрбиені осылай түсіну тәрбиеленушіде өз өміріне қажетті мәселелерді
имандылық жолмен таңдау іскерлігін қалыптастырады,яғни өзінің ішкі
табиғатына,жан қуатының бастауларына сүйенуді міндеттейді.Бұл жағдайда
тәрбие мақсаты тәрбиеленушінің басқа адамдардың өмірімен салыстыра
отырып,өз өміріне қатысты пайымдаушылық,шығармашылық имандылық қарым -
қатынас қалыптастыруға бағытталған. Орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің пікірі
бойынша осы мақсатты: Өмірдің барлық кездейсоқтарының соққыларына төтеп
бере алуға мүмкіндік беретін білім адамда зиянды, әрі оны бұзақы
әрекеттерден құтқарушы және барлық қарым-қатынастардан қайырымды, жағымды
нәтижелер ала алатын мүмкіндікке жетелейді-деп өрнектеуге болады.
Осындай түрде келтірілген мақсат педагог-тәрбиеші үшін басқа мазмұнға
сәйкес секілді болуы мүмкін, өйткені ол нақты сипаттамалармен мінез-құлық
нормаларының тиісті жиынтығынан бас тарту немесе басқаша сапалық мазмұнға
ұмтылатын өзіндік тәрбиелілік стандарты болып өрнектеледі. Бұл жағдайда
сөз талап етілетін қасиеттер мен сипаттамалардың стандартты жиынтығы туралы
емес, адамда тәрбие жұмысының педагогикалық ықпалы көмегімен қалыптасатын
тұрмыстық басымдылықтар (доминанттар туралы, яғни мағынасы мен мазмұны
адамның басты тұрмыстық ұстанымдарын таңдауды қамтамасыз ететін
педагогикалық әсер ету туралы болады. Аталған таңдаулардың тізбегі адам
сапасының өзектілену динамикасын әрбір жекеленген жағдайларда анықтап бере
алады.
Тәрбие мақсатына осындай көзқарас ХХІ ғасырдағы адам тұлғасының
ғарыштық мәселе екендігін негіздейді. Бұл мәселеге қатысты әлдеқайда үлкен
еркіндік дәрежесі мен адамдардың түрлі көріністері талап етіледі. Тек қана
еркіндік шартына сәйкес адамда өзінің шын бет-бейнесін саналы түрде көрсету
қажеттілігі мен мүмкіндігі туындайды. Яғни, Е.Н.Трубецкойдың
пікірінше:"дам қайырымдылықты шын,еркін жасай алмас еді,егер ол
қайырымдылық немесе зұлымдықты таңдауға қабілетті болмаса"26.
Гуманистік тәрбие беру көзқарасының түрлі сипаттамаларына, олардың
түрлі мазмұндарына қарамастан тәрбиешіні тәрбиеленушінің ішкі сапалық
қасиеттерінің бағыттылығы қызықтыруы керек. Шын мәнінде бұл бағыттылық
рухани дамуға жол сілтейді,яғни адамның өзінің тұрмыстық деңгей шеңберінен
асу (шығу) арқылы толық қанағаттануға жақындау болып табылады.
Рухани даму, адамзаттық құндылықтарды жеке адамның өмірлік өлшеміне
айналдыру тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптастырады. Орыс философы
И.А.Колесникова рухани даму туралы: Жердегі өлшемге сәйкес адамға өлшеп
берілген өмірлік рольдердің барлық диапазонынан толық өтпей, жақын адамыңа
сүйіспеншілік көрсетпей, туыстық пен жолдастық, шәкірт қатынасын отан және
өз халқының тағдырына жауапкершілікті мойындамай, өзіңді адамзат деп
аталатын, тұтас әлемнің бір бөлшегі ретінде сезіну мүмкін емес,-деп
гуманистік көзқарасты қалыптастырудың рухани критерийлерін көрсетеді 27.
Аталған рухани критерийлер мағыналы болады, егер адамның құндылықтар
жүйесінде төмендегі ұстанымдар бар болса:
- табиғат,табиғат заңдылықтары және олардағы тіршілік белгілері;
- адам және оның денсаулығы;
- отан,туыс,жанұя,тіл,әлеуметтік тұрмыстың түбірі болып табылатын
дәстүрлер;
- еркін еңбек және оның нәтижелері,олардың мәдени және өркениетті
жетістіктерінің заттануы;
- адамзат атынасы мен адамзаттың өмір сүруін қамтамасыз етуші махаббат пен
бейбітшілік;
- Сұлулық пен Үйлесімділік,Шындық пен Қайырымдылықтың критерийі ретінде.
Осы айқындалған мазмұн бойынша гуманистік тәрбие дегеніміз – мән-
мағыналармен,құндылықтармен,адамның қарым-қатынастар жүйесімен,оның еріктік-
сезімдік сферасымен және рефлексивті (пайымдау) сферасымен жүргізілетін
жұмыс; Негізгі әрекет критерийін ұят деп, өз тұрмысының сапасын
негіздеуші,өзін басты фактор санайтын - балада, жеткіншекте, жас адамда,
ересектерде түсінуді, сезінуді, бағалауды қалыптастыратын жұмыс болып
табылады.
Гуманистік ойлар мен принциптерді тәлім-тәрбие процесінде жүзеге асыру
атақты педагогтар мен ағартушылар: Я.А.Каменский, Ж.Ж.Руссо, И.Ф.Гербарт,
Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинский, т.б. еңбектері қарастырылған және гуманистік
тәрбиенің қажеттілігі мен оның мазмұндық құрылымдарына түсініктер берілген.
Педагогикалық процесте гуманистік принципті басты ұстаным ретінде
ұсынған Кеңестік педагогика болды. А.С.Макаренко, П.П.Блонский,
С.Т.Шацкийдің педагогикалық еңбектері гуманистік принципке негізделіп, жеке
адам тәрбиесінің ұжымдық, қоғамдық мәнін ашты. Гуманистік принципті
коммунистік қоғамның жалаң ұранына айналудан құтқарған В.А.Сухомлинский
болды, ол өзінің басты гуманистік идеясын: Әлем адам ғасырына еніп келеді.
Қазір қайбір уақыттарға, кезеңдерге қарамастан адам жанына (рухына) не бере
алатынымызды ойлауға міндеттіміз,-деп тұжырымдап, баланың рухани өмірі
деген ұғым енгізді ,яғни адамды өзін-өзі тәрбиелеуге, қиыншылық пен
жалқаулықты жеңуге, парыз бен жолдастары алдындағы жауапкершілікке,
еңбекқорлыққа қабілетін қалыптастыру қажеттігін дәлелдеді 28. Жеке
тұлғаның имандылық қасиеттері ретінде гуманистік көзқарасты
қалыптастыратын:қайырымдылық, сезімталдық, жанашырлық, кішіпейілдік, анаға
және отбасының басқа да мүшелеріне сүйіспеншілік сапаларын адам бойына
сіңіру қажеттігін уағыздайды. Гуманистік көзқарас жан-жақты жетілген
тұлғада және мынадай мәселелерді біртұтас жүйеде жүзеге асыру арқылы
қалыптасады дейді:оқу-тәрбие жұмысын жеке тұлғаның имандылық сапаларын өзін-
өзі имандылыққа бейімдеу арқылы дамыту жолына бағыттау;білім беруді ең
маңызды құндылыққа айналдыру; рухани және материалдық қажеттіліктер
мәдениетін тәрбиелеу; өзін-өзі тәрбиелеу және өзбетінше білім алуға
қажеттілікті қалыптастыру; жанұя, отбасының жоғары педагогикалық
мәдениеті;моральдық есеюді қамтамасыз ету арқылы В.А.Сухомлинскийдің
гуманистік педагогикасы: балаға деген сүйіспеншілік – адамның рухани өмірін
әсер ететін күш; баланы оны қоршаған зұлымдықтан қорғау – адамның
болашаққа, өзіне деген сенімін күшейту; баланың түсінуі – тәрбиенің мәні;
оқуды оқыту – оқытудың жетекші міндеті туралы негіздерге сай құрылды.
Кеңес дәуірі және қазіргі уақыт педагогикасының басты бағыттарының
бірі болып табылатын ынтымақтастық педагогикасының өкілдері: В.П.Шаталов,
С.Н.Лысенкова, Е.П.Ильин, М.П.Щетинин, В.А.Караковский, Ш.Амонашвили және
т.б. оқу-тәрбие процесін гуманизациялау, педагогикалық процестің екі
жағының (мұғалім және оқушы қызметі) өзара қарым -қатынасын адамдандыру,
яғни адамзат құндылықтарының жетекші рөлін мойындау деп,оны жүзеге асырудың
төмендегідей ережесін көрсетеді:
- тәрбиеленушінің педагогикалық өзара қарым -қатынасын қорғау және оған
эмоциональды қолайлы жағдай тудыру;
- тәрбиеленушінің құқығын толық мойындау және оған қажеттілік деңгейінде
құрмет көрсету;
- тәрбиеленушінің жағымды қасиеттері мен сапаларына сүйену;
- табысқа жету жағдайын жасау.
Когнитивті және тұлғалық педагогика парадигмасын Е.А.Ямбург білім беру
мен тәрбиенің жақсы, жаман, дұрыс, дұрыс емес бағамдарын бір-біріне
қарсы қою арқылы емес, олардың бірін-бірі толықтыру мүмкіндігі бойынша
түсіндіреді.
Когнитивті педагогика оқу бағдарламаларын нақты білімдермен
қамтамасыз етуді қолдайды, нақты нәтижелерге бейімделген бағалау
жүйесін,балаларды қабілет деңгейлері бойынша іріктеуге, сол арқылы
тереңдетіп оқытуды, олардың шығармашылықпен жұмыс жасауына жағдай жасайды.
Тұлғалық педагогика интеллектуальды (когнитивті)қасиеттерді адамның
эмоциянальды және еріктік даму арқылы күшейтуді ұсынады, яғни тұлғаның оқу
процесі арқылы табиғи дамуын ұсынады.
2.1. Оқушылардың гуманистік көзқарас қалыптастырудың құрылымдық мазмұны.
Жеке адамның қалыптасуына рухани құндылықтардың озық үлгілері оң әсер
етеді. Оның өне бойы өнегелік, рухани, тарихи, әлеуметтік, педагогикалық,
психологиялық өнегелі құндылықтарға толы.
Қазақстанда барлық рухани құндылықтарды оқушыларды хабардар ететін
факультативтік сабақтар өткізілсе, біз бұдан тек қана ұтар едік.
Дүниежүзілік мәдениеттің көрінісі оқушыларға танытылуы қажет. Бұл біздің
оқушыларымыздың мәдениетіне мінез-құлқына, дүниетанымын оң әсерін тигізері
даусыз.29
1. Танымдық мәдениет (танымдық өмірге көзқарас, ой-өріс, жан-
жақты білім, ойлау мәдениеті т.б)
2. Адамгершілік (өнегелік) мәдениеті (мейірімділік,
жауапкершілік, сыйластық, кешірімділік т.б)
3. Ұлттық мәдениет (ұлттық сана, өзін-өзі бағалау, мақтаныш,
патриотизм, намысшылдық)
4. Әлемдік мәдениет (азаматтық, міндеттері мен құқықтары,
жауапкершілік, белсенділік, ұжымшылдық т.б)
5. Салауатты өмір сүру мәдениеті (экономикалық мәдениет, жеке
адам экологиясы, санитарлық-гигиеналық нормалар, дәстүрлі
емес сауықтыру әдістері, белсенді қозғалыс, спорт, дене
шынықтыру)
6. Дүниетаным мәдениеті (ғылыми, діни дүниетаным, дүниені
қабылдау, дүниені ұғыну).
Оқушылардың рухани мәдениетін қалыптастырудың моделі:
МЕКТЕП ОТБАСЫ ҚОҒАМ
Рухани мәдениет – зиялы мектеп тәрбиесінің негізгі бастауы.
Жеке адамның рухани мәдениеттілігін тәрбиелеудің әлеуметтік институты –
мектеп пен отбасы.
Рухани мәдениеттің алуан түрлі саласынан зиялы мектеп тәрбиесі қажетті
деген жақтарын пайдаланамыз:
Білімділігі: оқушыларға біртұтас білім беру ( тарих, география,
әдебиет, музыка, сәулет өнері т.б)
Дамытушылық: оқушылардың ой-өрісін дамыту, танымдық белсенділігі, өз
бетінше шығармашылықпен жұмыс істеу, дүниеге көзқарасы, сын тұрғысынан
ойлау .
Тәрбиелік: адамгершілік, ұлттық, азаматтық, экологиялық, эстетикалық
мәдениеті, әдептілік нормалары, патриоттық сезім, салауатты өмір салтына
тәрбиелеу.
Оқушылардың рухани мәдениеті деңгейін анықтау үшін келесі белгілерді
(критерийлерді) анықтаймыз: танымдық, сезімдік, әрекеттік.
Танымдық белгілері – оқушылардың мәдени құндылықтарды игеруі.
Сезімдік белгілері – гуманистік көзқарасы, қызығушылығы, пікірі.
Әрекет белгілері – оқушылардың оқуда, еңбекте, білімін іс жүзіне
асырудағы белсенділіктері.
Әрбір тәрбиенің негізі әрбір жеке оқушының мінез-құлқы мен тәрбиесіне
келіп тіреледі. Жеке оқушы мен қоғам арасындағы байланысты төмендегіше
көрсетуге болады:
Мен – адаммын (адамзат құндылығы).
Мен – қазақпын (ұлттық құндылық).
Мен – азаматпын (азаматтық мәдениет, патриотизм).
Мен – ұлмын (қызбын). (отбасы дәстүрі, өмір салты, үлкенге құрмет,
кішіге қамқорлық).
Мен – оқушымын (әлеуметтік құндылық).
Рухани, адамгершілік құндылықтарын оқушының бойына дарытуда ұстаз
оқушылардың жас ерекшеліктерін, ұлтын, қызығушылығын арттыру тиіс.
Тәрбиелеу процесінде әр түрлі әдіс-тәсілдерді падалануға болады. Жоғарғы
сынып оқушылары үшін түрлі интеллектуалды ойындар, диспуттар, ғылыми
конференциялар, брифингілер, кездесулер, өз бетінше орындалатын
шығармашылық жұмыстар: өлең жазу, реферат, мұрағаттық зерттеулер сияқты
іздену технологиясына сәйкес жұмыстар жүргізген тиімді.
Орта буындағы сыныптарға танымдық ойындар (аукцион, ислам туралы
білгірлер сайысы, т.б) дін тақырыбына жазатын жазушылардың шығармаларын
талқылау, мешіттерге саяхат, этикалық әңгімелер, ауызша журналдар, театрлық
қойылымдар, Мейірім операциясы, соғыс ардагерлері мен мүгедектерге, жетім
балаларға көмектесу, өнегелі хабарламалар ұйымдастыру. Қонақта өзін қалай
ұстау керек?, Сөйлесу мәдениеті, Адам денсаулығы, Шығыс Араб
маржандары т.б.
Жеке адамға тән қасиеттерді қарастырамыз.
Адам бойындағы ізгі қасиеттер
Ізгі, аяушылық сезімдер Жауапкершілік
Үлкенді сыйлау,кішіге қамқорлық, Тәртіптілік, ұқыптылық,
ақкөңілділік, тіл алғыштық, еңбексүйгіштік, өзін-өзі ұстау, өзін
қайырымдылық, махаббат, нәзік сезім,тежей білу, батылдық, ар-ұят.
жаны ашу.
Кеңпейілділік Белсенділік
Кешірімді болу, рақымдылық, адалдық,Ынталылық, ержүректілік, батылдық,
ізеттілік, риясыздық. шыдамдылық, ұжымшылдық, табандылық,
өзіне сенімділік, шыншылдық.
Адамгершілік Белсенділік
Адалдық, ақылдылық, шыдамдылық, Ақжарқын, өзгенің қуанышын бөлсу,
ашықтық, беделділік. жомарттық, мәрттік, беделділік,
әзілқой, достық, қонақжайлылық,
әдептілік.
Ар – ұят Сыртқы және жан дүниесінің тазалығы
Кеңпейілділік, ұялу, қатесін Тазалық, ұқыптылық.жинақылық,
мойындау, тәртіптілік, қарапайымдылық, қаталдық, ұстамдылық,
жауапкершілік. талап етушілік.
Бұл кестеде біз оқушыларды ізгі қасиеттерін негізге ала отырып,
тәрбиелеуді негізге алдық. Бірақ өмірде адам бойында бірыңғай ізгі
қасиеттер ғана болуы мүмкін емес, сондықтан жаман қасиеттерден құтылудың
жолын ізгі қасиеттерден іздейміз.
Адам бойындағы жаман қасиеттер
Теріс ниеттілік Сараңдық
Дөрекілік, жауластық, қаталдық, жек Орамсыздық, дүниеқорлық,
көрушілік, арамдық, жауыздық, тойымсыздық, майдашыл, дөрекілік,
долылық. арсыздық.
Қызғаныш Атаққұмарлық
Сенімсіздік, өсекшіл, міншіл, Тәкаппарлық, менмендік,
кекшіл, алдамшы, қиқар, залымдық, мақтаншақтық, тойымсыздық, өзін-өзі
қызғаншақтық. жоғары ұстау, астамшылдық.
Қайғыға салыну Екіжүзділік
Ұмытшақтық, жалқаулық, тұйықтық, Құбылғыш, жағымпаздық, арамдық,
немқұрайлылық, үмітсіздік, қулық, өсекшілдік, алдампаздық.
жеңілтектік.
Надандық Сатқындық
Ақымақтық, сабырсыздық, мылжыңдық, Сенімсіздік, өтірік, қорқақтық,
қабілетсіздік. арамдық, алдау, тұйықтылық,
қорқыныш.
Жақсы және жаман қасиеттер бейнеленген екі кестені салыстыра отырып,
адамгершілікке тәрбиелеу оңай емес екендігіне көзіңіз жетеді. Жақсылық пен
жамандық қатар келіп отырады.
Адамгершілік қасиеттерді рухани құндылық ислам негізінде бала
жүрегіне жеткізуге мемлекеттік, қоғамдық мекемелер қандай дәрежеде
атсалысып отыр? Мектеп пен отбасы – бала тәрбиесінің негізгі ошағы. Мектеп
жас ұрпақтың рухани және дене тәрбиесіне, ақыл-ойының дамуына әсер етеді.
Академик Лихачев: Халық өз бастауларын – мәдениетін, салт-дәстүрін,
ескерткіштерін, әдебиетін, тілін сақтап қалуға тиісті. Егер біз тәрбиені
дұрыс жолға қоя алмасақ, XXI ғасырда да оны жоғалтпақ емеспіз.30
РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖӘНЕ
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ МӘДЕНИЕТ
1. Оқушыларды дамыту бағыттары:
- оқушылардың танымдылық белсендігін арттыру;
- өз бетімен жұмыс істей білуі;
- сын тұрғысынан ойлау;
- талдау, салыстыру, ажырата білу қабілеттерін дамыту;
- шығармашылық қабілеттер:
а) жаңалыққа ынтасы;
б) өзіне деген сыни көзқарас;
в) объектілерді өзгерте білу;
г) өзін қалыптастыру;
- өмірге көзқарасын қалыптастыру;
- жеке адамның жан-жақты дамуы;
2. Оқушылардың ой-өріс мәдениетін дамыту:
- еңбексүйгіштік;
- шыдамдылық пен ыждағаттылық;
- ынта, ес, қиял;
- сөйлесу, тілдесу мәдениеті;
- әдебиетпен жұмыс істей алу;
- жалпы біліктілік деңгейін көтеру;
- зиялылық;
ІІ.Мәдени-рухани құндылықтарды бағалап, тануға тәрбиелеу (үйрету).
1. Оқушылардың бойында мәдени-рухани құндылықтарға деген оң көзқарас
қалыптастыру:
- сезім;
- ой өрісі;
- себеп;
- қызығушылық;
- қажеттілік;
- өзін - өзі бағалау;
- өз пікірі, көзқарасы;
2. Мәдени-өнегелік құндылықтарға оқушылардың қызығушылықтарын арттыру:
- тарихына;
- әдебиетіне;
- мәдениетіне;
- сәулет өнеріне;
- ғылым мен философиясына;
- аңыздарға;
- қайраткерлерге;
- қазіргі таңдағы бағыттар;
2. Оқушылардың мінез-құлық, сезім мәдениетін тәрбиелеу:
- ұстамдылық;
- шыдамдылық;
- белсенділік;
- өзіне сын тұрғысынан қарау;
- сөйлесу және тілдесу мәдениеті;
- әдептілік.
ІІІ. Әр түрлі жағдайларда оқушылардың өзін - өзі ұстай білу дағдыларын
қалыптастыру.
1. Әр түрлі жағдайларда оқушыларды ислам мәдени-рухани құндылықтарынан
алған білімдерін, өнегелерін пайдалана білуге үйрету:
- көпшілік орындарында (мешітте) өзін ұстай білу;
- оқу әрекеттерінде (сөз сөйлеу, баяндама жасау, реферат, т.б.);
- адамдармен сөйлесу;
- қоғамдық орындарда өзін ұстау;
- өмір тақырыбына байланысты туындаған мәселелерге байыппен қарау;
- ұлттық рәміздерге дұрыс көзқарас;
- қасиетті, киелі жазбаларды қадірлеу;
2. Оқушылардың төмендегідей жұмыс түрлерін істей білуге үйрету:
- рухани құндылықтар туралы материалдарды жинақтау;
- рухани құндылықтарды терең меңгеру;
- рухани құндылықтарды талдап, басқа құндылықтармен салыстырып,
ажырата білу;
3. Оқушылардың төмендегідей танымдық мәдениетін қалыптастыру:
- ақыл-ой еңбегі;
- сөйлесу, сәлемдесу;
- ұлтаралық, конфессионалдық қарым – қатынас;
- білім жарыстыру;
- оқу және әдебиеттермен жұмыс істеу;
- жеке бас мәдениеті (тәртіптілік, жауапкершілік, әдептілік,
жігерлілік, өз бетінше шешім қабылдай білу, белсенділік);
- реферат, баяндама, түрлі тақырыпқа ойтолғау жазу.
ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ӨНЕГЕЛІ МӘДЕНИЕТІ
Ағартушы К.Насыридың кітабында: Үлкендерге құрмет, кішілерге
қамқорлық деген сөз бар. Бұл сөздер адамның бүкіл өнегелі мәдениетінің
берік негізі болады.
Сөзсіз, оқушылардың рухани мәдениетінің маңызды бөлігі - өнегелілік.
Өнегелілік әрқашан адамның өзіне, адамдарға, қоғамға, ата-анаға,
достарына, мектебіне, Отанына т.б. көңіл бөлуін айқындайды. Өнегелілік
қоғам, ұлт, адам өмірінің маңызды факторы болып табылады. Қайырымды өнеге
қоғамды даму жолына бастауда маңызы өте зор. Егер ұлттың өнегелілігі
төмендесе, ол жойылады.
Өнегелілік деген не? Мораль, этика, нравственность деген сөздер
мағыналарына қарай жақын. Бірақ әр тілде пайда болды. Этика – грек сөзі,
мінез, әдет-ғұрып дегенді білдіреді. Оны қолданысқа Аристотель енгізді.
Аристотель ізімен Цицерон одан мораль сөзін жасады. Ал нравственность -
орыс сөзі, нрав деген сөзден туған, бұл да мінез, ішкі сезім
қасиеттерінің жиынтығы дегенді білдіреді.
Өнегеліліктің астарында адамның мінез-құлқын айқындайтын көзқарас,
құндылықтар, нормалар ұғынылады. Өнегелі мәдениеттің екі негізгі
аспектілері: құндылықтар және мінез-құлық ережелері. Өнеге құндылықтары
ретінде адалдық, сенімділік, үлкендерді сыйлау, еңбекқорлық, патриотизм
және т.б. атауға болады. Адамның өнегелі қасиеттерінің атауы болатын 400-
ден астам сөз бар.
Мінез-құлық ережелері өнегелі құндылықтарды нысана етеді. Кез келген
ұлттық мәдениетте, әлемдік мәдениетте көпшілік мақұлдаған өнеге
нормаларының, ережелерінің жүйесі бар. Құндылықтар мен нормалар тығыз
байланысты. Егер шыншылдық - адами құндылық болса, онда мінез-құлық
ережесі: Шыншыл бол. Өнегелі принциптерге негізделмеген адам өмірі
адамға лайық емес. Мейірімділікке, адамгершілікке ұмтылу адамды адам етеді.
Өнегеліктің Алтын ережесі болып табылатын тезис: Басқалардың саған
қандай қарым-қатынаста болғанын қаласаң, олармен сондай қарым-қатынас
жаса.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас екі принципте құрылады: бауырластық
және жеке адамды сыйлау негізінде.
Өнегелік туралы қанатты сөздер нақыштары:
1. Халық алдындағы борышыңды орындау – қасиетті іс.
Ғ.Тоқай.
2. Кім білімімен алға басып, бірақ өнегелілікте қалып тұрса, ол алға
қарағанда артқа көбірек жүреді.
Аристотель.
3. Қоғам өнегеліліктен бастау алады.
Достоевский.
Рухани құндылықтарды пайдалана отырып, оқушылар адамгершілігін
қалыптастырудың негізгі педагогикалық аспектілерін қарастырайық.
Мақсатты аспект
І. Оқушылардың рухани құндылықтар туралы түсінігін қалыптастыру.
1. Оқушылардың адамгершілік-этикалық нормалар, қарым-қатынастар,
мінез-құлықтар мен жеке адамның қасиеттері туралы негізгі түсініктерін
қалыптастыру:
- жалпы адами құндылықтар туралы (адалдық, мейірімділік,
қарапайымдылық, инабаттылық, қайырымдылық, үлкендерге құрмет және
т.б.);
- жеке адамның әлеуметтік өміріне ықпал ететін жеке адамгершілік
қасиеттер туралы (жақсы және жаман қасиеттер).
2. Мектеп оқушылары өміріндегі адамгершілік-этикалық жүйе туралы
білімдерін пайдалану іскерлігі мен дағдыларын дамыту:
- сыпайы бола алу;
- қарапайым бола алу;
- үлкендерді сыйлап, кішілерге қамқор бола алу;
- жаны аши білу, аяу, шыдамды бола алу;
- шыншыл, адал, ақ көңіл бола алу;
- мейірімді бола алу.
3. Оқушылардың танымдық белсенділіктерін тәрбиелеу:
- отбасы және өнеге;
- мұсылман тұрмысының мәдениеті;
- қоғамдық орындарда және қонақтағы мінез-құлықтар.
ІІ. Рухани-өнегелік ізгіліктерге оқушылардың көзқарасын қылыптастыру.
1. Рухани құндылықтың жүйесіндегі өнегелі этика туралы материалдарды
оқушылардың түсініп қабылдауын қалыптастыру:
- қызығушылық әсер алуы;
- тілектері, бағалаулары;
- себептері, сенімдері.
2. Рухани құндылықтарды оқушылардың бойына дарыту:
- нағыз адам болу;
- жақсы ұл немесе қыз болу;
- тәртіпті оқушы болу;
- шын дос болу;
- өз Отанының азаматы болу;
- өз халқының лайықты өкілі болу;
- нағыз еркек болу;
- бақытты болу.
3. Рухани құндылықтың адамгершілік мәнінде жағымды қарым-қатынас
тәрбелеу:
- ата-ана, ата-әжеге қарым-қатынас;
- әйелге, анаға қарым-қатынасы;
- балаларға, інілерге, қарындастарға қарым-қатынас,
- табиғатқа қарым-қатынас;
- материалды құндылықтарға қарым-қатынас;
- өсекке және қоғамдағы басқа жағымсыз жайттарға (шылым шегу, ішімдік
ішу, нашақорлық, т.б.).
ІІІ. Оқушылардың мінез-құлық мәдениетін қалыптастырудың жолдары:
1. Оқушыларды қоғамдық орындарда (қонақта, концерттерде, театрларда,
көлік ішінде, көшеде) жанұяда, мектепте өзін-өзі ұстауға үйрету.
2. Оқушылардың өздерін қарт адамдармен, достармен, ата-анасымен,
оқытушылармен, өздерінен үлкен немесе кіші адамдармен, жан-жануарлармен,
мәдени мұралармен, табиғатпен қатынаста болу кезіндегі сыпайы мінез
әдеттерін дамыту.
3. Оқушылардың мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу дегеніміз – сөйлеу
мәдениетін, киім кию мәдениетін, пікір таласу мәдениетін, қоғамдық
ортада өзін-өзі ұстау мәдениетін, өмірге қайшы әрекеттерге деген
көзқарас мәдениетін дамыту.
Мінез-құлық мәдениетіне байланысты маңызды жайлар
Жеке тұлғаның кейбір әлеуметтік маңызы бар қасиеттеріне келетін болсақ:
Рақымсыздық дегеніміз – адамның қарым-қатынасына кедергі келтіретін
адамдар мен адамдардың, достар мен достардың, сыныптастар мен
сыныптастардың, оқушылар мен мұғалімдердің арасында дөрекілік, көре
алмаушылық, кекшілдік, ашу-ыза тудыратын жат қылық. Рақымсыз адамдар
қоғамда айналасындағы адамдармен қарым-қатынасты бұзады, адамдар арасында
алауыздық тудырады.
Енді бір адамдар арасындағы қатынастардың тағы бір маңызды факторы
кішіпейілділік. Кішіпейіл адам өзінің қабілетін дұрыс пайдалану арқылы
қоғамға пайдалы бола алады. Бұл қасиет адамның кәсіптік деңгейіне де жақсы
әсер етеді. Кішіпейілділік, мысалы, менеджер, сатушы, шаштараз, дәрігер,
жүргізуші, полиция қызметкері болып жұмыс істейтін адамдардың кішіпейіл
мінезі олармен қатынас жасаған адамдарға жақсы әсер етеді, оларға деген
сыйластық сезімін тудырады, оларға деген сенімін арттырады. Балаларыңызды,
ата-аналарыңызды, қонақтарыңызды, бірге жұмыс істейтін әріптестеріңізді,
бейтаныс адамдарды да ақ жарқын, кішіпейіл мінезбен қарсы алыңыз. Кішіпейіл
болсаңыз, достарыңыз көп болады. Мейірімділік дұшпанның да жүрегін
жібітеді. Өмірдегі жақсы істеріңіздің бәрі осы мінезіңізбен тығыз
байланысты. Бақытты деген сөздің мағынасы неде, ол қандай адам? Елге
мейірімді, үлкендерді сыйлайтын, бақытсыз, халі мүшкіл адамдарды
табаламайтын, әлсіздерге қолын созатын адам.
Дөрекілік дегеніміз – ол барып тұрған зұлымдық. Адамның осы жақсы
қасиеттері туралы (кішіпейілділігі, мейірімділігі, ақжарқындығы,
басқалардың табыстарына қуана білуі, ақпейілділігі, т.б.) төменде
айтылған:
- Өзің білгенді өзгелерге үйрет, олармен бөліс.
- Басқаларға масыл болма.
- Жаман досың болғанша, болмағаны дұрыс.
- Өзіңе не тілесең, өзгеге де соны тіле.
- Ашуыңды ақылға жеңдір.
- Қонақсыз адам мүгедек адаммен пара-пар.
- Жақсылыққа жақсылықпен жауап бер.
- Жақсылық істесең, дабыра жасамай істе.
- Жомарттыққа жомарттықпен жауап бер.
- Не істесең де, ақылдасып істе.
- Жомарттық – адам жанына ем, ал сараңдық – кесел.
Адамның ең маңызды қасиеттерінің бірі – махаббат пен достық.
Адамдарды, елдерді, құрлықтарды да бірімен-бірін жалғастыратын да – осы
екі сезім. Ең қымбат достық – ол өз мүддесімен қоса өзгелердің де мүддесін
қамтитын сезім. Өзін шын доспын деп санайтын адам ешбір досына деген жаман
ойға, сезімдерге берілмеуі тиіс. Досының қайғысын, қиыншылықтарын бірдей
бөлісуі тиіс.
Шын дос болу сезімі бір-біріне деген сеніммен тығыз байланысты. Егер
адамдар бір-біріне сенсе, ол олардың достығын, махаббатын тек қана
нығайтады. Сенім – педагогикалық шеберліктің бір құралы. Француз психологы
Льюистің ойынша, егер Сіз сенімсіз, тәрбиесі нашар адаммен қарым-қатынас
жасасаңыз, өзіңіздің сол адамға деген мейіріміңізді түсіріңіз, оған адал,
қадірлі адаммен дос болғандай көңіліңізді сездірсеңіз, ол адам да Сіздің
сеніміңізді ақтауға тырысады дейді.
Құрметті, ұстаздар, балаларға сенім білдіріңіздер. Олардың жіберген
қателіктерін байқамауға тырысыңыздар. Мінез-құлқы нашар балаларға көп
тапсырмалар беріңіз. Әрбір тапсырма берген сайын оларды орындау барысында
балалардың қаншалықты түзеліп, дұрыс жолға түсіп келе жатқанын байқайсыз.
Осы сенушілік қасиетке қарама-қарсы сенімсіздік болып табылады.
Баланы кінәлау – ол барып тұрған күнә, бассыздық. Сенімсіздік істі алға
бастырмайды. Сенімсіз адам – ауру адам. Сенімсіз адам өзгелердің барлығынан
қорқады, оларға сенімсіздікпен қарайды. Біреуге жамандық жасаушы ешқашан
жақсы ойламайды, жақсылыққа сенбейді, өйткені ол айналасындағылардың бәрін
өзіндей көреді. Біз осы өмірде кейбір адамдар бірін-бірі кінәлайтынын,
сөйте тұра өздері де сондай әрекеттерге баратынын көріп, байқап жүрміз. Бұл
әрекет – басқа адамға өкпесін білдіру болып есептеледі. Сондықтан
тәрбиешілерге алдымен сенімсіздіктің себебін анықтау қажет, сонан соң
балалармен ара қатынасын талдауы қажет.
Сенімсіздікті жоюдың факторы әділеттік болып есептеледі. Әділеттік
адам өмірінде ең маңызды игілікті мінез болып табылады. Ұлы грек ойшылы
Платон былай деген: Егер әділеттілік адам жанына енетін болса, оның рухани
күші айналаның барлығына жарық сәулесін таратады, адамды жақсы істерге
жетелейді. Барлық игі қасиеттердің адамның өнегелі қасиеттерінің бастауы -
әділеттілік. Әділеттілік - адам өмірінде ерекше орын алады және игі
қасиеттердің қайнар көзі болады, яғни жақсы мінез-құлықтың қозғаушы күші.
Әйгілі грек ойшылы Платон айтқан: Егер әділеттілік адам рухына кірсе, оның
бүкіл рухани күші жарық сәулелермен нұрланады, өйткені бүкіл игі қасиеттер
және өнегелік әділеттік қайнарынан бастау алады.
Л.Толстой: Әділеттілік - рақымшылдықтың соңғы шарасы, оған әркім
борышты. Одан жоғары - жетілу сатысы,төмен – кесел деп жазады.
Рухани құндылықтың жоғарғы мақсаты – қоғамдық әділеттілік болған соң,
ол адамдар арасында толық әділеттіліктің сақталуын талап етеді. Құранда
былай деп айқын көрсетілген: Сіз көпшілікке пікір айтып жатсаңыз, әділетті
айтыңыз. Рухани құндылық балаларға қарым-қатынас әділеттіктің сақталуын
ата-аналарға жүктейді. Балаларды тәрбиелеудің бір негізі – олармен барлық
жағдайда да әділетті болу. Егер балаларды кемсітсе, бұл олардың мінезіне
әсер етеді. Осылайша олар баршаға әділетсіз болады. Бала кезінде сіңірген
әділетсіздік мінез қоғамдық ортада сөзсіз білінеді. Немесе келешекте ата-
анасына қарсы тұрады.31
Мұхаммед өзінің жолын қуушылардың назарын маңызды бір жайтқа аударды:
Егер балаларың кейін сендерге мейірімді болсын десеңдер, сыйлық таратуда
әділетті болыңдар.
Әділеттілікпен байланысты адамның тағы бір маңызды қасиеті –
кеңпейілділік. Кеңпейілділік - өзгелердің қателігін кешіруге қабілеттілік.
Кең пейілді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздері.
1. Гуманистік көзқарас қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері
2. Оқушылардың гуманистік көзқарас қалыптастырудың құрылымдық мазмұны
1. Оқушылардың гуманистік көзқарастарын қалыптастыруға байланысты
жүргізілген педагогикалық тәжірибе жұмыстары
1. Оқушыларды гуманизмге тәрбиелеудің әдістемелік нақыштары.
2.2. Оқушылар әлемінің рухани мәдениетін қалыптастыру бойынша
жүргізілетін тәрбие жұмысының үлгісін педагогикалық жобалау.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық және
рухани өмірінде адамдардың өзара қарым-қатынасын гумандық тұрғыдан дамыту
мен қалыптастырудың ғылыми және практикалық маңызы айрықша болып отыр.1
Бірлесіп атқаратын істерде адамдардың өзара қатынасын орнықтыру үшін
олар бір-біріне тиісті талаптар қояды . Мұндай қарым-қатынаста
ынтымақтастық пен жекелеген адамдар өздеріне жүктелген міндеттерді жете
түсініп , бәріне бірдей ортақ істерді нәтижелі етіп орындауға ұмтылады.
Өзара қарым-қатынас орнатудың мұндай түрлері мен мазмұны негізінен гумандық
ұстанымдарға жатады.
Адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас өндіріс пен кәсіп орындарында,
тұрмыста, тәрбие мекемелері мен өзге де салаларда жүріп жатады. Қоғамдық
саяси және экономикалық қатынастар жоғарғы деңгейдегі гумандық және
демократиялық тұрғыдағы адамдардың бірлесіп атқаратын істері негізінде
орындалады. Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы – адамдардың ұлтына, саяси және
діни көзқарастарынан тәуелсіз қауымдасып атқаратын нақты істеріне
байланысты.
Адам баласының тіршілігін сақтап, қоршаған ортаны қорғаудың
дүниежүзілік форумдарына қатысушы қайраткерлер (1990 ж. Мәскеуде) , халыққа
білім берудің гумандық проблемаларына арналған Халықаралық қонференцияда
(1991 ж. Санкт-Петербург), Халықаралық интеллектуалдық орталық – Рим
клубында өздерінің сөздері мен өзге адамдармен пікір алысуда қазіргі
кездегі тәрбиенің негізгі мақсат-міндеттері-адам баласының өмір тіршілігін
сақтап қалу деп атап көрсетті. 2 Осы мақсатқа орай адам баласы ұрпағының
тәрбиесі гумандуқ принциптер негізінде жүзеге асырылатын болуы қажет.
Сондай-ақ, тәрбиенің гумандық жүйесі адамды ардақтау, оның азаматтық құқын
қорғап,азаматтығы мен бақытты өмір сүруіне жағдай жасау, оның бойындағы
қабілеттің дамуын қамтамассыз ету, сөйтіп адам баласының дамып жетілуін
өрістетіп отыру – барлық дерлік әлеуметтік институттар атқаратын істің
өзегі мен тірегі болуға тиіс деген шешімдер қабылданды.
Педагогтар мен философтар қазіргі қоғамның дағдарысқа ұшырау
жағдайында өскелең ұрпақты гумандық рухта тәрбиелеудің тиімді жолы –
олардың денесінің дамуы мен ақыл-ойының өрістеуін бірдей қамтамассыз ететін
жағдай тудырып,моральдық бейнесін қалыптастыру әлдеқайда тиімді нәтижелерге
қол жеткізеді деп санайды. Ағымның әр алуан іс-әрекеті, сан қырлы тіршілігі
түрлі топтар арасында өтіп, оның мінез-құлқының қалыптасуына ықпал етеді.
Білімді гуманизациялау идеясы әр баланың өз құқы мен бостандығы туралы
біріккен іс-әрекет кезіндегі педагогикалық жағдайларды ұйымдастыру
зерттеулерінің көкейтесті мәселе екенін айқын көрсетті. 3
Халқымыздың ұлы зиялылары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев және көрнекті қайраткерлер Ә.Бөкейханов,
Т.Рысқұлов, М.Тынышбаев, М.Шоқаев т.б. 4-8 жалпы адамзаттың ой-санаға
ықпал ететін қазақ философиясының дамуында адам тәрбиесі проблемасының
өзекті орын алатынын көрсетіп,зерттеулерінде ерекше мән берген.
Тәрбиенің негізгі мақсаты-ұрпақтың өсіп-өнуіне жәрдем жасау,іс-әрекет
ұйымдастыру, балалармен қарым-қатынас жасау арқылы қоғамдық өмірде тәжірибе
алмасу. Тіл-тәрбиенің өзегі, өйткені ол бір ұрпақтан келесі ұрпаққа тәрбие
мәнін түсіндіретін бірден-бір құрал.
Республикамызда біз қарастыратын проблемаға айрықша мән берген
философтар: Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Ж.М.Әбдилдин, Қ.Ә.Әбішев, М.Баймаханов,
А.Н.Нысанбаев, Д.Кішіков, Р.Н.Нұрғалиев және т.б. Атап айтқанда философ
Д.Кішіков гумандық қасиеттердің бірнеше сатысын философиялық тұрғыдан
түсіндірсе 4, Р.Н.Нұрғалиев гуманизм ұғымының бүгінгі мәнін ашып
көрсетеді Гуманизм адамның қадір-қасиеті мен құқын құрметтеуді, оның жеке
тұлға ретіндегі бағасы адамның игілігіне, оның жан-жақты дамуына жасаған
қамқорлықты білдіретін көзқарастарының жиынтығы – дейді 5.Ал психологтар
арасында Н.Айғабылов,Н.Асылбеков, Қ.Жарықтаев, М.Мұқанов, К.Намазбаева,
К.Нұрахметов, Қ.Қойбағаров және т.б. гумандық қасиеттердің адам мінез-құлқы
мен жүріс-тұрысындағы көрінісін зерттеп келді.6. Республикада оқыту
процесін пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастыру арқылы гумандылықты
қалыптастыру мәселесін А.А.Бейсенбаева мектебі 7. Халықтық педагогика
негізінде гумандық қасиеттерді қалыптастыру мәселелері С.А.Ұзақбаева
мектебі 8. Құндылық бағдар негізінде оқушылар бойында гумандық
қасиеттерді қалыптастыру мәселесін Г.К.Нұрғалиева мектебі,гумандық
эстетикалық бағытын Ә.И.Шыныбекова мектебі 9.
Сонымен ең негізгісі – балалардың біріккен іс-әрекеттеріндегі
гумандық қарым-қатынасты шешу мәселесі.
Адамдар арасындағы қатынастың психологиялық негіздерін дұрыс түсіну
үшін Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев, Л.И.Божович, А.Г.Ковалев, А.Н.Леонтьев,
К.К.Платонов тағы басқалардың зерттеулерімен танысу керек болды. 10. Осы
заманғы психология ғылымы адамның қатынас жасау әрекетін оның іс-әрекетімен
ұштастырған түрде қарастырып, мұндай байланыс оның белсенді әрекетін
білдіретін адамгершілік қасиет деп таниды. Ал бұл қасиет адамның
шығармашылық ісінің жемісі деп саналады.
Әйгілі психолог-ғалым С.Л.Рубинштейн балалардың қарым-қатынасында
адамның жеке басының ықпалы күшті болатындығын былайша анықтаған болатын:
қоршаған ортаға қатынас дегеніміз ең алдымен жеке адамның өмір
тіршілігінің жағдайына қатынасы. Дегенмен сол жағдайлардың аса қажеттілігі
ішінен адамдардың тіршілік етуіне өзге адамға деген қатынасы. Өзге адамға
деген қатынас адам баласы тіршілгінің арқауы, оның өзегі. 11
Адамдар арасында қарым-қатынас орнатуда маңызды факторлардың бірі
жеке адамдардың қатынасындағы ниеттіліктерінің иерархиясын Б.Г.Ананьев, іс-
әрекеттегі қарым-қатынас жасауды дамыту Г.И.Агндреева, тұлғаның маңыздылығы
мен адамның жекелік мәнін А.Н.Леонтьев, әлеуметтік құндылыққа қатынас
жүйесін ұстану Д.Н.Узнадзе, орналасу мен жайғасу иерархиясы Б.А.Ядов, және
басқа да зерттеулер мүмкіндігінше әр тарапта іздестірді. 12
Қазіргі заманғы педагогика және психологиялық зерттеулерде балалардың
біріккен іс-әрекеттерінің онтогенездегі дамуы үш кезеңнен өтетіндігін атап
көрсетеді: 1) үлкендермен біріккен іс-әрекет кезеңі; 2)баланың жеке
басындағы, тұлғалық іс-әрекет кезеңі; 3) құрбылармен бірлесіп жасаған іс-
әрекет кезеңі.
Осы орайда С.И.Илюсизованың психологиялық-педагогикалық еңбегіндегі
Мұғалім-оқушы арасындағы өзара қатынас орнату мен олардың бірлесіп
атқаратын ісін ұйымдастырудағы ой түйіндерінің маңыздылығы ерекше екендігін
атап айтқымыз келеді. Ол аталған еңбегінде балалардың жас даму
ерекшеліктерімен санаса отырып, оның табиғи дамуына орай жеткіншектер
өздерін ересектердің қатарына жатқызуға ұмтылуы, олардың сенімі мен
оптимистік көзқарасын өрістететінболса, ал жастар ізгілік істерге
икемделіп, өздерінің қайырымдылық қасиетін танытқысы келетінін нақты
мысалдармен баяндайды. Мұндай ұмтылыс жеткіншектер мен жастардың есейіп,
өзіндік санасының дамуын, мінез-құлқындағы игі қасиеттерін қалыптастыруға
зейін қоя бастағанын ың айғағы екендігі атап көсетеді. 13.
Гуманистік көзқарасты қалыптастыру мәселесінің жоғарғы деңгейде
қарастырылуы тәрбиенің тарихи сабақтастылық ұстанымының көрсеткіші
екендігін дәлелдейді. Тарихқа көз жіберсек гумандық қасиет пен қарым-
қатынас жалпы адамзаттық құндылықтың ең негізгі бастауы ретінде адаммен
бірге дамып келе жатқан философиялық, психологиялық, педагогикалық,
социологиялық әдебиеттер мен ғылыми еңбектерге шолу жасауды айқын көрініс
береді. Шет тілдер сөздігінде гуманизм - латынның humanus -
адамсүйгіштік адам мен адамдық қасиеттерге құрметтеп қарау деген сөзін
білдіреді. 14.
Мұндай өзекті мәселенің зәрулігі дипломдық тақырыпты Гуманистік
көзқарасты қалыптастырудың педагогикалық шарттары деп атау қажеттілігін
талап етті.
Зерттеу объектісі: оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру
процесі.
Зерттеу пәні: оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер оқу-тәрбие процесінде өзара бірлесіп
атқаратын іс-әрекеттерін зиялылық принциптеріне негіздеп, жүйелі түрде
ұйымдастырса, сонда балалардың гумандық қарым-қатынас қасиеттері дамиды.
Зерттеудің міндеттері: 1.Оқушылардың гуманистік көзқарасын
қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
2. Оқушылардың бірлесіп істейтін істерін гумандық бағытта жүзеге асыру
мүмкіндіктерін айқындау;
3. Гуманистік сипатта тәрбиелеудің әдістемелік нақыштарын жасау;
Жетекші идея. Оқушылардың оқу-тәрбие процесінде олардың өзара гуманистік
көзқарасын педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырып, олардың рухани
құндылықтарын арттыру.
Зерттеу әдістері:
- қазіргі кездегі адамдардың іздестіруге арналған философиялық,
психологиялық, этикалық және педагогикалық әдебиеттерді талдай
отырып, оларда көтерілген мәселелердің мән-жайына шолу жасау;
- оқушылардың бірлесіп жүргізетін істерін онан әрі өрістетіп отыруда
қолданылған тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар;
- оқушылардың өзара қарым-қатынасын гумандық негізде ұйымдастыру
істерін бақылай отырып, оларды теориялық жағынан талдау;
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Алматы облысы, Жамбыл ауданы
Ұзынағаш ауылындағы №45 орта мектепте өтті.
Тәжірибе тәрбиелік мақсатқа сәйкес жүргізілді. Іс-әрекеттің гумандық
бағытының гумандық әрекеттен айырмашылығы адамдар арасындағы қарым-
қатынасты нығайтып, оларды дамытып отыруға бағытталыды. Гуманистік
көзқарастағы кейбір ерешеліктерді зерттеуде басты назар аударатын мәселенің
бірі - адам мінезінің мәдени-рухани қасиеттерін дамытып отыруға үнемі мән
беріп, оны белгілі мақсат-міндеттерге қарай бейімдеуді талап етеді.
1.Оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ғылыми-теориялық
негіздері.
1.1. Гуманистік көзқарас қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер адам санасындағы күрделі
жаңғыру процесімен астаса жүріп жатыр, мұның өзі іргелі және әмбебап
білімді саралап,оның өрісін кеңейте түсуді және бұл істі білім беру жүйесі
арқылы жүзеге асыруды талап етеді. Қоғамымызда бүгінгі таңда білім берудің
өндірісті қамтудан мәдени шығармашылық мұратқа ойысуы жолындағы келелі
міндеті туралы дәстүрлі түсінік қайта қаралуда, өйткені ол жеке тұлғаның
дамуындағы сыңаржақтылық пен толымсыздықты еңсеруге жәрдемдеседі, әр
кісінің азаматтық тұғырын табуына жетелейді, сол арқылы оның ішкі әлеуметін
ашуына деген мүмкіндігін кеңейтеді.
ХХІ ғасырда өркенниетті дамудың талабы – қоғамды ізгілендіру, яғни
әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың тиімді нысандарына қол жеткізуіне
байланысты болып отыр. Ізгілендіру мақсатына жету құралы – зиялылықты
қалыптастыруды, сезім, көңіл-күй мәдениетін тәрбиелеуді, өмірлік
құндылықтар мен бағдарлардың белгілі бір жүйесін орнықтыруды көздейтін сан
қырлы процесс – гуманитарландыру болып табылады. Өйткені біз ертеңгі күні
өзіміз қалыптастыратын қоғамда өмір сүретін боламыз, сол себепті болашақ
мамандарымыз гуманистік көзқараста тәрбиеленген,білімді азаматтар
деңгейінде даярланғаны қажет.
Қазақстан Республикасында қабылданған (1994) білім беруді
гуманитарландыру тұжырымдамасында жалпыадамзаттық құндылықтар мен
Қазақстанның ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде
гуманитарлық білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын
ұсыну,оның серпінді дамуы мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты
көрсетілген .
Көптеген оқушылардың әлемнің және отанымыздың мәдениетінің негіздерін
білмеуі, қоғамдық институттардың құрылымы мен қызметі туралы қарапайым
түсініктерінің жоқтығы, адамдардың өзара қарым-қатынас жасасудағы этикалық
және психологиялық тұрлаулы дағдарысының әлсіздігі немесе болмауы, дүниені
түйсіну жөніндегі жалпы ғылыми көзқарасының қалыптаспауы, өмірге және
ондағы өз орнына деген тоғышарлық көзқарастың меңдеп кетуі – жастардың
гуманистік көзқарастарының дұрыс қалыптасуына, олардың даярлығына
жеткілікті көңіл бөлмеу салдары.
Қазақстанда мектепті гуманитарландыру мәселесі қоғам дамуының алғы
шарттарын қалыптастыруға, жастарды нарықтық қатынастар жағдайында жұмыс
істеуге әзірлеуге қатысты шешілетіндіктен, кез келген мектеп бітіруші
игеруге тиісті негізгі жеке қасиеттер, адамгершілік өлшемдер мен
гуманитарлық бағдарлар жиынтығының мазмұнын анықтау қажет.Қазақстанда
білім беруді гуманитарландыру тұжырымдамасында болашақ маманның гуманистік
көзқарасын қалыптастыратын білім,біліктілік және дағдылардың мазмұнын
анықтау төмендегіше берілгені
– дүниетану мен түйсінудің негізінқұрайтын,дүниені түсіндіру қабілетін
іске асыратын,өмірдің құндылықтары туралы бағдар беретін философиялық
білімдер;
– нарықтық экономиканың әлеуметтік бағытталуы туралы қазіргі түсініктер
негізінде қалыптасатын этикалық біліктіліктер;
– әлемдік өркениет тарихындағы неғұрлым мәнді идеялар мен тұлғаларды
білу;мәдениеттің негізгі кезеңдеріне түсінік беру;
– әлеуметтік-мәдени даму заңдылықтарын түсіне отырып,тарихи жылнамаға
талдау жасай білу;қазіргі өркениет жолдарын пайымдау қабілеті;
тарих субъектілері,оның ішінде осы заманғы әлеуметтік күштер,қазіргі
қоғамның әлеуметтік құралы туралы кең ауқымды түсінік; қоғамдағы
мектептердің құрылымы мен функциялары жайында нақты түсініктің болуы;
әлеуметтік-технологиялық даму мәселелерінде еркін бағыт-бағдар ұстай білу.
Аталған мазмұн жүзеге асырылу үшін елімізде жүргізіліп жатқан білім
беру саласын реформалау саясатында мынадай қағидалар тұжырымдалған:
1.Білім берудің гуманитарлық сипатын бағамдау, яғни барлық оқу пәндерінің
гуманитарлық әлеуетін айқындап,оларды оқыту әдістемелерін тиісінше өзгерту;
2.Қазақстан халықтарының өзіндік этномәдени болмыс-бітімін танып білу, оны
дәріс алушы ортаның этникалық мұқтажына сәйкес реформалау,-яғни ұлттық және
жалпыадамзаттық рухани құндылықтардың өзара кірігуін қамтамасыз ету;
3.Әрбір адамның қоғамда имандылық пен зиялылық ахуалының орнығуына жағдай
жасау;
4.Өркениетті нарыққа ену гуманитарлық білім беруді нарықтық пайымы биік
кадрларды тыңғылықты даярлауды талап ету,яғни гуманистік көзқарасы жоғары
маман дайындау арқылы адамгершілік қасиеттің тозғындауына, мәдениет пен
білімге деген нигилистік көзқарасқа қарсы тұра алатын азамат тәрбиелеу
керек.
Жеке адамның гуманистік көзқарастарын қалыптастырудың түрлі
кезеңдеріне сай мәні,мақсаты,жүзеге асыру құралдары болады. Сондықтанда
гуманистік көзқарасты қалыптастырудың алғы шарты – талаптар мен
стандарттарды әзірлеу болып табылады.
Бірінші қағидалық тұжырымға сәйкес теорилық ұстанымдар мен зерттеу
жұмыстарын талдау барысында қоғамның және білім беру жүйесін
гуманитарландыру процесі бүкіл адамзаттық құндылықтардың өзгерумен
байланысты екенін тек адам ғана өзінің жеке-даралық ерекшеліктерімен бірге
өзекті-потенциалды, тұтас дүние ретінде жоғары құндылық болып
қарастырылады,ал жеке тұлғаның өзін-өзі таныта алуы өзекті әлеуметтік
проблема болып қарастырылатыны айқындалды.15 Бұл жаңа көзқарастар
негізіне тұлғалық - бағдарлы білім беру идеясы (Е.В.Бондаревская,
О.С.Газман, Э.Н.Гусинский, В.В.Сериков, Ю.И.Турчанинова, И.С.Якиманская,
А.Маслоу, К.Роджерс, В.А.Сухомлинский, Ш.А.Амонашвили, т.б.
гуманистік тәрбие мен оқытудың тұлғалық-дамытушылық парадигмасы
(В.Сластенин,М.Берулава) жатады .Білім беруді гуманитарландыру
тұжырымдамасының негізіне тәрбиенің құндылықты астарына қайта мағына беру
жатқызылады. Гуманистік тұлғалы-бағдарлы тәрбиенің басты құндылықтары болып
тұлғаны өсіруші және тәрбиелеуші орта ретінде адамның өзі алынады. Сол
себепті жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптастыру белгілі бір
адамгершілік өлшемдер мен гуманитарлық бағдарларға сүйенуі міндетті. Білім
берудің гуманитарлық сипатын қайта бағамдау қажеттілігінен 16 қазіргі
қоғамдағы философиялық көзқарастар эволюциясына мұқият назар аудармасқа
болмайды.Соңғы уақытқа дейін дәстүрлі көзқарастар бойынша жеке тұлғаның
даралық ерекшеліктері тек сыртқы факторларға тәуелді делініп,оның түрлі
субъектілерімен байланысы шектелініп келді. Тәрбиеленуші немесе оқушы
сыртқы ықпал, әсер, стандарттар мен нормативтер көмегімен басқарылатын
инженерлік-психологиялық объект санатында қарастырылды.17
ХІХ ғасырдың қарсаңында ғылым мен техниканың ересен нәтижесінде,
қоғамдық сана, ғылыми ой мен оның практикалық жүзеге асу барысын сәйкес
дәрежеде қабылдай алмады, адамның мәнділігі туралы ой технология мен ғылыми-
техникалық прогрестің көзсіз дамуына ілесе алмай сыртта қалып қойды18.
Дәстүр бойынша жеке адам тұлғасы алдында үш жақты проблема:өз
инстинктарымен,табиғат күштерімен және қоршаған адамдармен өз қарым-
қатынастарын реттеу тұр десек, онда жаңа қоғам адам мен оның өндірген
өнімдерінің қалыптасқан қарама-қайшылықтарды шешуге мәжбүр болады19.
Ғасырлар бойы гуманистік тәрбиенің әлемдік теориясы мен практикасында
жалпы түрде қабылданған мақсаты жанжақты және гармониялы дамыған жеке
адамды қалыптастыру болып келді Бұл мақсат идеал ретінде жеке адамның
статикалық сипатын береді. Ал оның динамикалық сипаты өзіндік даму және
өзін-өзі пайдалана (самореализация) процестерімен байланысты. Сондықтан осы
процестер гуманитарлық тәрбиенің ерекшелігін анықтайды:жеке адамның өзімен
және қоғаммен гармониялық байланыста өзін-өзі дамытуы мен өзін-өзі
пайдалана алуы үшін жағдай (шарт) туғызу қажет болып табылады 20.
Гуманистік дәстүрлерде жеке адамның дамуы рациональды және
эмоциональды өмірдегі өзарабайланысты өзгерістер процесі ретінде
қарастырылады,оның өзімен және әлеуметтік және әлеуметтік ортамен
үйлесімдік деңгейі арқылы сипатталынады 21.
Гуманистік тәрбиенің мақсатын осылай өрнектеуге сәйкес адамның өз
өміріне, өз құқығына әсерін және өз қабілеттері мен шығармашылық
потенциалын ашуға жауапкершілігін, өзін-өзі дамыту мен пайдалана алуын
таңдау екендігі және оған қоғамның әсері арасындағы қатынасты түсінуді
қайта бағалау мүмкіндігі пайда болады. Қазіргі түсінік бойынша гуманистік
тәрбие мақсаты негізіне планетарлық сана мен бүкіладамзаттық мәдениеттің
элементтерін қалыптастыру мүмкіндігі алынған.
Тәрбиені гуманизациялау арқылы болашақ маманға бүкіладамзаттық
құндылықтарды дарыту арқылы, әрбір оқушының тек білімі, біліктілігі және
дағдысын ғана емес адамгершілік сипатын анықтайтын өзіндік рухани
байлықтарының сапасын арттыру жүзеге асырылады.. Болашақ маманның адами
сапасының қалыптасу дәрежесіне байланысты оның маман ретіндегі кәсіби
деңгейі айқындалынады. Сондықтан кәсіби білім, іскерлік пен дағды
білімгердің тек тұлғалық ерекшелігінің элементарлы негізі болады, ал
қабілеттері мен құндылық бағдарларының жан-жақты дамуы жоғары және өнімді
қалыптасу деңгейі болып табылады,яғни тәрбиелілік мәдениетінің
жоғарылауының, бүкіладамзаттық құндылықтарды меңгеру арқылы гуманистік
көзқарастарының тұрақталуының көрсеткіші бола алады. Оқушылардың
жалпыадамзаттық құндылықтар туралы білімдері мен гуманистік көзқарастарын
қалыптастырудың ең тиімді, мүмкін болатын құралы – берілетін білімдерге
адами және рухани сипат беру болып табылады22.
Тәрбиені педагогикалық процесс деп түсіндіретін деңгейде тәрбие –
адамның ішкі дүниесіне әсер ететін барлық педагогикалық ықпалдардың кірігуі
(интеграциялануы), яғни адам бүкіл өмірінде өзіне қатысты тәрбиелік
функцияларды атқарушы адамдар арасында болады және олардың ықпалын
тиімділік дәрежесі бойынша қабылдауы-деп тұжырымдауға болады. Тәрбие
жүйесінің әрбір звеносы тәрбиеленуші үшін өзіндік тәрбие ықпалын
тигізеді.Тәрбиені кәсіби қызмет нәтижесі ретінде түсіндіретін үшінші
анықтамада педагог-тәрбиеші қызметі тәрбие субъектісі ретінде алынады және
түрлі тәрбие звеноларында нақты әрекеттер жүйесімен қызмет етеді.
Тәрбие ұғымының түрлі анықтамалары мен түсініктерін қазіргі тәрбие
көріністері контексімен салыстыра отырып Б.Т.Лихачев тәрбиені адамның
сапалық қасиеттерімен бағалау арқылы жаңа гуманистік анықтамасын берген жөн
деп санайды 23. Аталған логика бойынша тәрбие-адамның сапалық деңгейін
мәндендіруші, оның тұрмысының мән-мағынасы мен өмір сүру әдістерінің өзгеру
динамикасының педагогикалық өзара әсерлесуі арқылы туындаушы нәтиже деп
түсіндіруге болады.
Тәрбиеге гуманистік сипат беру мақсатында біраз ғалымдар оны
әлеуметтендіру жеткілікті, яғни бағытталған әрекет арқылы индивидке саналы
түрде қажетті қасиеттер мен белгілерді сіңіруге болады (И.С.Кон)
десе;біразы (П.В.Симонов,П.М.Ершов) жеке тұлғаның қажеттіліктерін
қалыптастыру мен оларды қанағаттандырудың мүмкін болатын әлеуметтік
тәсілдерін анықтау жеткілікті, ал Г.С.Батышев – адамға өзін-өзі танып білу
мен өз қажеттіліктерін анықтау мүмкіндігін беру қажет, сонда ғана тәрбиеде
гуманистік мазмұн бола алады деген 24.
Дәстүрлі түсініктерде (Я.А.Каменский,В.Зенковский) тәрбие ұстап
отыру механизмі немесе мінез-құлықтық шектеу делініп,этностық,туыстық
қарым-қатынастар жүйесінде өмірдің талабы мен ережелерін, мәңгіліктік
заңдарымен байланыс тәсілі ретінде бағаланады,ал Р.Тагордың еңбектерінде
адамзаттың данышпандығының шексіз ішкі бастауларын сыртқа шығарушы деген
тамаша анықтама беріледі.
Жоғарыда келтірілген анықтамалар мен түсініктерге жасалынған
талдау,тәрбиенің атадан ұрпаққа біржақты берілетін тәжірибемен бағалау
тұжырымдары деп қабылданбай, адамдардың бірге өмір сүруінің қарым-
қатынастық және әрекеттік әсерлесуі ретінде түсіндірілуі дұрыс деп
санаймыз.
Тәрбиені осылай түсіну тәрбиеленушіде өз өміріне қажетті мәселелерді
имандылық жолмен таңдау іскерлігін қалыптастырады,яғни өзінің ішкі
табиғатына,жан қуатының бастауларына сүйенуді міндеттейді.Бұл жағдайда
тәрбие мақсаты тәрбиеленушінің басқа адамдардың өмірімен салыстыра
отырып,өз өміріне қатысты пайымдаушылық,шығармашылық имандылық қарым -
қатынас қалыптастыруға бағытталған. Орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің пікірі
бойынша осы мақсатты: Өмірдің барлық кездейсоқтарының соққыларына төтеп
бере алуға мүмкіндік беретін білім адамда зиянды, әрі оны бұзақы
әрекеттерден құтқарушы және барлық қарым-қатынастардан қайырымды, жағымды
нәтижелер ала алатын мүмкіндікке жетелейді-деп өрнектеуге болады.
Осындай түрде келтірілген мақсат педагог-тәрбиеші үшін басқа мазмұнға
сәйкес секілді болуы мүмкін, өйткені ол нақты сипаттамалармен мінез-құлық
нормаларының тиісті жиынтығынан бас тарту немесе басқаша сапалық мазмұнға
ұмтылатын өзіндік тәрбиелілік стандарты болып өрнектеледі. Бұл жағдайда
сөз талап етілетін қасиеттер мен сипаттамалардың стандартты жиынтығы туралы
емес, адамда тәрбие жұмысының педагогикалық ықпалы көмегімен қалыптасатын
тұрмыстық басымдылықтар (доминанттар туралы, яғни мағынасы мен мазмұны
адамның басты тұрмыстық ұстанымдарын таңдауды қамтамасыз ететін
педагогикалық әсер ету туралы болады. Аталған таңдаулардың тізбегі адам
сапасының өзектілену динамикасын әрбір жекеленген жағдайларда анықтап бере
алады.
Тәрбие мақсатына осындай көзқарас ХХІ ғасырдағы адам тұлғасының
ғарыштық мәселе екендігін негіздейді. Бұл мәселеге қатысты әлдеқайда үлкен
еркіндік дәрежесі мен адамдардың түрлі көріністері талап етіледі. Тек қана
еркіндік шартына сәйкес адамда өзінің шын бет-бейнесін саналы түрде көрсету
қажеттілігі мен мүмкіндігі туындайды. Яғни, Е.Н.Трубецкойдың
пікірінше:"дам қайырымдылықты шын,еркін жасай алмас еді,егер ол
қайырымдылық немесе зұлымдықты таңдауға қабілетті болмаса"26.
Гуманистік тәрбие беру көзқарасының түрлі сипаттамаларына, олардың
түрлі мазмұндарына қарамастан тәрбиешіні тәрбиеленушінің ішкі сапалық
қасиеттерінің бағыттылығы қызықтыруы керек. Шын мәнінде бұл бағыттылық
рухани дамуға жол сілтейді,яғни адамның өзінің тұрмыстық деңгей шеңберінен
асу (шығу) арқылы толық қанағаттануға жақындау болып табылады.
Рухани даму, адамзаттық құндылықтарды жеке адамның өмірлік өлшеміне
айналдыру тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптастырады. Орыс философы
И.А.Колесникова рухани даму туралы: Жердегі өлшемге сәйкес адамға өлшеп
берілген өмірлік рольдердің барлық диапазонынан толық өтпей, жақын адамыңа
сүйіспеншілік көрсетпей, туыстық пен жолдастық, шәкірт қатынасын отан және
өз халқының тағдырына жауапкершілікті мойындамай, өзіңді адамзат деп
аталатын, тұтас әлемнің бір бөлшегі ретінде сезіну мүмкін емес,-деп
гуманистік көзқарасты қалыптастырудың рухани критерийлерін көрсетеді 27.
Аталған рухани критерийлер мағыналы болады, егер адамның құндылықтар
жүйесінде төмендегі ұстанымдар бар болса:
- табиғат,табиғат заңдылықтары және олардағы тіршілік белгілері;
- адам және оның денсаулығы;
- отан,туыс,жанұя,тіл,әлеуметтік тұрмыстың түбірі болып табылатын
дәстүрлер;
- еркін еңбек және оның нәтижелері,олардың мәдени және өркениетті
жетістіктерінің заттануы;
- адамзат атынасы мен адамзаттың өмір сүруін қамтамасыз етуші махаббат пен
бейбітшілік;
- Сұлулық пен Үйлесімділік,Шындық пен Қайырымдылықтың критерийі ретінде.
Осы айқындалған мазмұн бойынша гуманистік тәрбие дегеніміз – мән-
мағыналармен,құндылықтармен,адамның қарым-қатынастар жүйесімен,оның еріктік-
сезімдік сферасымен және рефлексивті (пайымдау) сферасымен жүргізілетін
жұмыс; Негізгі әрекет критерийін ұят деп, өз тұрмысының сапасын
негіздеуші,өзін басты фактор санайтын - балада, жеткіншекте, жас адамда,
ересектерде түсінуді, сезінуді, бағалауды қалыптастыратын жұмыс болып
табылады.
Гуманистік ойлар мен принциптерді тәлім-тәрбие процесінде жүзеге асыру
атақты педагогтар мен ағартушылар: Я.А.Каменский, Ж.Ж.Руссо, И.Ф.Гербарт,
Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинский, т.б. еңбектері қарастырылған және гуманистік
тәрбиенің қажеттілігі мен оның мазмұндық құрылымдарына түсініктер берілген.
Педагогикалық процесте гуманистік принципті басты ұстаным ретінде
ұсынған Кеңестік педагогика болды. А.С.Макаренко, П.П.Блонский,
С.Т.Шацкийдің педагогикалық еңбектері гуманистік принципке негізделіп, жеке
адам тәрбиесінің ұжымдық, қоғамдық мәнін ашты. Гуманистік принципті
коммунистік қоғамның жалаң ұранына айналудан құтқарған В.А.Сухомлинский
болды, ол өзінің басты гуманистік идеясын: Әлем адам ғасырына еніп келеді.
Қазір қайбір уақыттарға, кезеңдерге қарамастан адам жанына (рухына) не бере
алатынымызды ойлауға міндеттіміз,-деп тұжырымдап, баланың рухани өмірі
деген ұғым енгізді ,яғни адамды өзін-өзі тәрбиелеуге, қиыншылық пен
жалқаулықты жеңуге, парыз бен жолдастары алдындағы жауапкершілікке,
еңбекқорлыққа қабілетін қалыптастыру қажеттігін дәлелдеді 28. Жеке
тұлғаның имандылық қасиеттері ретінде гуманистік көзқарасты
қалыптастыратын:қайырымдылық, сезімталдық, жанашырлық, кішіпейілдік, анаға
және отбасының басқа да мүшелеріне сүйіспеншілік сапаларын адам бойына
сіңіру қажеттігін уағыздайды. Гуманистік көзқарас жан-жақты жетілген
тұлғада және мынадай мәселелерді біртұтас жүйеде жүзеге асыру арқылы
қалыптасады дейді:оқу-тәрбие жұмысын жеке тұлғаның имандылық сапаларын өзін-
өзі имандылыққа бейімдеу арқылы дамыту жолына бағыттау;білім беруді ең
маңызды құндылыққа айналдыру; рухани және материалдық қажеттіліктер
мәдениетін тәрбиелеу; өзін-өзі тәрбиелеу және өзбетінше білім алуға
қажеттілікті қалыптастыру; жанұя, отбасының жоғары педагогикалық
мәдениеті;моральдық есеюді қамтамасыз ету арқылы В.А.Сухомлинскийдің
гуманистік педагогикасы: балаға деген сүйіспеншілік – адамның рухани өмірін
әсер ететін күш; баланы оны қоршаған зұлымдықтан қорғау – адамның
болашаққа, өзіне деген сенімін күшейту; баланың түсінуі – тәрбиенің мәні;
оқуды оқыту – оқытудың жетекші міндеті туралы негіздерге сай құрылды.
Кеңес дәуірі және қазіргі уақыт педагогикасының басты бағыттарының
бірі болып табылатын ынтымақтастық педагогикасының өкілдері: В.П.Шаталов,
С.Н.Лысенкова, Е.П.Ильин, М.П.Щетинин, В.А.Караковский, Ш.Амонашвили және
т.б. оқу-тәрбие процесін гуманизациялау, педагогикалық процестің екі
жағының (мұғалім және оқушы қызметі) өзара қарым -қатынасын адамдандыру,
яғни адамзат құндылықтарының жетекші рөлін мойындау деп,оны жүзеге асырудың
төмендегідей ережесін көрсетеді:
- тәрбиеленушінің педагогикалық өзара қарым -қатынасын қорғау және оған
эмоциональды қолайлы жағдай тудыру;
- тәрбиеленушінің құқығын толық мойындау және оған қажеттілік деңгейінде
құрмет көрсету;
- тәрбиеленушінің жағымды қасиеттері мен сапаларына сүйену;
- табысқа жету жағдайын жасау.
Когнитивті және тұлғалық педагогика парадигмасын Е.А.Ямбург білім беру
мен тәрбиенің жақсы, жаман, дұрыс, дұрыс емес бағамдарын бір-біріне
қарсы қою арқылы емес, олардың бірін-бірі толықтыру мүмкіндігі бойынша
түсіндіреді.
Когнитивті педагогика оқу бағдарламаларын нақты білімдермен
қамтамасыз етуді қолдайды, нақты нәтижелерге бейімделген бағалау
жүйесін,балаларды қабілет деңгейлері бойынша іріктеуге, сол арқылы
тереңдетіп оқытуды, олардың шығармашылықпен жұмыс жасауына жағдай жасайды.
Тұлғалық педагогика интеллектуальды (когнитивті)қасиеттерді адамның
эмоциянальды және еріктік даму арқылы күшейтуді ұсынады, яғни тұлғаның оқу
процесі арқылы табиғи дамуын ұсынады.
2.1. Оқушылардың гуманистік көзқарас қалыптастырудың құрылымдық мазмұны.
Жеке адамның қалыптасуына рухани құндылықтардың озық үлгілері оң әсер
етеді. Оның өне бойы өнегелік, рухани, тарихи, әлеуметтік, педагогикалық,
психологиялық өнегелі құндылықтарға толы.
Қазақстанда барлық рухани құндылықтарды оқушыларды хабардар ететін
факультативтік сабақтар өткізілсе, біз бұдан тек қана ұтар едік.
Дүниежүзілік мәдениеттің көрінісі оқушыларға танытылуы қажет. Бұл біздің
оқушыларымыздың мәдениетіне мінез-құлқына, дүниетанымын оң әсерін тигізері
даусыз.29
1. Танымдық мәдениет (танымдық өмірге көзқарас, ой-өріс, жан-
жақты білім, ойлау мәдениеті т.б)
2. Адамгершілік (өнегелік) мәдениеті (мейірімділік,
жауапкершілік, сыйластық, кешірімділік т.б)
3. Ұлттық мәдениет (ұлттық сана, өзін-өзі бағалау, мақтаныш,
патриотизм, намысшылдық)
4. Әлемдік мәдениет (азаматтық, міндеттері мен құқықтары,
жауапкершілік, белсенділік, ұжымшылдық т.б)
5. Салауатты өмір сүру мәдениеті (экономикалық мәдениет, жеке
адам экологиясы, санитарлық-гигиеналық нормалар, дәстүрлі
емес сауықтыру әдістері, белсенді қозғалыс, спорт, дене
шынықтыру)
6. Дүниетаным мәдениеті (ғылыми, діни дүниетаным, дүниені
қабылдау, дүниені ұғыну).
Оқушылардың рухани мәдениетін қалыптастырудың моделі:
МЕКТЕП ОТБАСЫ ҚОҒАМ
Рухани мәдениет – зиялы мектеп тәрбиесінің негізгі бастауы.
Жеке адамның рухани мәдениеттілігін тәрбиелеудің әлеуметтік институты –
мектеп пен отбасы.
Рухани мәдениеттің алуан түрлі саласынан зиялы мектеп тәрбиесі қажетті
деген жақтарын пайдаланамыз:
Білімділігі: оқушыларға біртұтас білім беру ( тарих, география,
әдебиет, музыка, сәулет өнері т.б)
Дамытушылық: оқушылардың ой-өрісін дамыту, танымдық белсенділігі, өз
бетінше шығармашылықпен жұмыс істеу, дүниеге көзқарасы, сын тұрғысынан
ойлау .
Тәрбиелік: адамгершілік, ұлттық, азаматтық, экологиялық, эстетикалық
мәдениеті, әдептілік нормалары, патриоттық сезім, салауатты өмір салтына
тәрбиелеу.
Оқушылардың рухани мәдениеті деңгейін анықтау үшін келесі белгілерді
(критерийлерді) анықтаймыз: танымдық, сезімдік, әрекеттік.
Танымдық белгілері – оқушылардың мәдени құндылықтарды игеруі.
Сезімдік белгілері – гуманистік көзқарасы, қызығушылығы, пікірі.
Әрекет белгілері – оқушылардың оқуда, еңбекте, білімін іс жүзіне
асырудағы белсенділіктері.
Әрбір тәрбиенің негізі әрбір жеке оқушының мінез-құлқы мен тәрбиесіне
келіп тіреледі. Жеке оқушы мен қоғам арасындағы байланысты төмендегіше
көрсетуге болады:
Мен – адаммын (адамзат құндылығы).
Мен – қазақпын (ұлттық құндылық).
Мен – азаматпын (азаматтық мәдениет, патриотизм).
Мен – ұлмын (қызбын). (отбасы дәстүрі, өмір салты, үлкенге құрмет,
кішіге қамқорлық).
Мен – оқушымын (әлеуметтік құндылық).
Рухани, адамгершілік құндылықтарын оқушының бойына дарытуда ұстаз
оқушылардың жас ерекшеліктерін, ұлтын, қызығушылығын арттыру тиіс.
Тәрбиелеу процесінде әр түрлі әдіс-тәсілдерді падалануға болады. Жоғарғы
сынып оқушылары үшін түрлі интеллектуалды ойындар, диспуттар, ғылыми
конференциялар, брифингілер, кездесулер, өз бетінше орындалатын
шығармашылық жұмыстар: өлең жазу, реферат, мұрағаттық зерттеулер сияқты
іздену технологиясына сәйкес жұмыстар жүргізген тиімді.
Орта буындағы сыныптарға танымдық ойындар (аукцион, ислам туралы
білгірлер сайысы, т.б) дін тақырыбына жазатын жазушылардың шығармаларын
талқылау, мешіттерге саяхат, этикалық әңгімелер, ауызша журналдар, театрлық
қойылымдар, Мейірім операциясы, соғыс ардагерлері мен мүгедектерге, жетім
балаларға көмектесу, өнегелі хабарламалар ұйымдастыру. Қонақта өзін қалай
ұстау керек?, Сөйлесу мәдениеті, Адам денсаулығы, Шығыс Араб
маржандары т.б.
Жеке адамға тән қасиеттерді қарастырамыз.
Адам бойындағы ізгі қасиеттер
Ізгі, аяушылық сезімдер Жауапкершілік
Үлкенді сыйлау,кішіге қамқорлық, Тәртіптілік, ұқыптылық,
ақкөңілділік, тіл алғыштық, еңбексүйгіштік, өзін-өзі ұстау, өзін
қайырымдылық, махаббат, нәзік сезім,тежей білу, батылдық, ар-ұят.
жаны ашу.
Кеңпейілділік Белсенділік
Кешірімді болу, рақымдылық, адалдық,Ынталылық, ержүректілік, батылдық,
ізеттілік, риясыздық. шыдамдылық, ұжымшылдық, табандылық,
өзіне сенімділік, шыншылдық.
Адамгершілік Белсенділік
Адалдық, ақылдылық, шыдамдылық, Ақжарқын, өзгенің қуанышын бөлсу,
ашықтық, беделділік. жомарттық, мәрттік, беделділік,
әзілқой, достық, қонақжайлылық,
әдептілік.
Ар – ұят Сыртқы және жан дүниесінің тазалығы
Кеңпейілділік, ұялу, қатесін Тазалық, ұқыптылық.жинақылық,
мойындау, тәртіптілік, қарапайымдылық, қаталдық, ұстамдылық,
жауапкершілік. талап етушілік.
Бұл кестеде біз оқушыларды ізгі қасиеттерін негізге ала отырып,
тәрбиелеуді негізге алдық. Бірақ өмірде адам бойында бірыңғай ізгі
қасиеттер ғана болуы мүмкін емес, сондықтан жаман қасиеттерден құтылудың
жолын ізгі қасиеттерден іздейміз.
Адам бойындағы жаман қасиеттер
Теріс ниеттілік Сараңдық
Дөрекілік, жауластық, қаталдық, жек Орамсыздық, дүниеқорлық,
көрушілік, арамдық, жауыздық, тойымсыздық, майдашыл, дөрекілік,
долылық. арсыздық.
Қызғаныш Атаққұмарлық
Сенімсіздік, өсекшіл, міншіл, Тәкаппарлық, менмендік,
кекшіл, алдамшы, қиқар, залымдық, мақтаншақтық, тойымсыздық, өзін-өзі
қызғаншақтық. жоғары ұстау, астамшылдық.
Қайғыға салыну Екіжүзділік
Ұмытшақтық, жалқаулық, тұйықтық, Құбылғыш, жағымпаздық, арамдық,
немқұрайлылық, үмітсіздік, қулық, өсекшілдік, алдампаздық.
жеңілтектік.
Надандық Сатқындық
Ақымақтық, сабырсыздық, мылжыңдық, Сенімсіздік, өтірік, қорқақтық,
қабілетсіздік. арамдық, алдау, тұйықтылық,
қорқыныш.
Жақсы және жаман қасиеттер бейнеленген екі кестені салыстыра отырып,
адамгершілікке тәрбиелеу оңай емес екендігіне көзіңіз жетеді. Жақсылық пен
жамандық қатар келіп отырады.
Адамгершілік қасиеттерді рухани құндылық ислам негізінде бала
жүрегіне жеткізуге мемлекеттік, қоғамдық мекемелер қандай дәрежеде
атсалысып отыр? Мектеп пен отбасы – бала тәрбиесінің негізгі ошағы. Мектеп
жас ұрпақтың рухани және дене тәрбиесіне, ақыл-ойының дамуына әсер етеді.
Академик Лихачев: Халық өз бастауларын – мәдениетін, салт-дәстүрін,
ескерткіштерін, әдебиетін, тілін сақтап қалуға тиісті. Егер біз тәрбиені
дұрыс жолға қоя алмасақ, XXI ғасырда да оны жоғалтпақ емеспіз.30
РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖӘНЕ
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ МӘДЕНИЕТ
1. Оқушыларды дамыту бағыттары:
- оқушылардың танымдылық белсендігін арттыру;
- өз бетімен жұмыс істей білуі;
- сын тұрғысынан ойлау;
- талдау, салыстыру, ажырата білу қабілеттерін дамыту;
- шығармашылық қабілеттер:
а) жаңалыққа ынтасы;
б) өзіне деген сыни көзқарас;
в) объектілерді өзгерте білу;
г) өзін қалыптастыру;
- өмірге көзқарасын қалыптастыру;
- жеке адамның жан-жақты дамуы;
2. Оқушылардың ой-өріс мәдениетін дамыту:
- еңбексүйгіштік;
- шыдамдылық пен ыждағаттылық;
- ынта, ес, қиял;
- сөйлесу, тілдесу мәдениеті;
- әдебиетпен жұмыс істей алу;
- жалпы біліктілік деңгейін көтеру;
- зиялылық;
ІІ.Мәдени-рухани құндылықтарды бағалап, тануға тәрбиелеу (үйрету).
1. Оқушылардың бойында мәдени-рухани құндылықтарға деген оң көзқарас
қалыптастыру:
- сезім;
- ой өрісі;
- себеп;
- қызығушылық;
- қажеттілік;
- өзін - өзі бағалау;
- өз пікірі, көзқарасы;
2. Мәдени-өнегелік құндылықтарға оқушылардың қызығушылықтарын арттыру:
- тарихына;
- әдебиетіне;
- мәдениетіне;
- сәулет өнеріне;
- ғылым мен философиясына;
- аңыздарға;
- қайраткерлерге;
- қазіргі таңдағы бағыттар;
2. Оқушылардың мінез-құлық, сезім мәдениетін тәрбиелеу:
- ұстамдылық;
- шыдамдылық;
- белсенділік;
- өзіне сын тұрғысынан қарау;
- сөйлесу және тілдесу мәдениеті;
- әдептілік.
ІІІ. Әр түрлі жағдайларда оқушылардың өзін - өзі ұстай білу дағдыларын
қалыптастыру.
1. Әр түрлі жағдайларда оқушыларды ислам мәдени-рухани құндылықтарынан
алған білімдерін, өнегелерін пайдалана білуге үйрету:
- көпшілік орындарында (мешітте) өзін ұстай білу;
- оқу әрекеттерінде (сөз сөйлеу, баяндама жасау, реферат, т.б.);
- адамдармен сөйлесу;
- қоғамдық орындарда өзін ұстау;
- өмір тақырыбына байланысты туындаған мәселелерге байыппен қарау;
- ұлттық рәміздерге дұрыс көзқарас;
- қасиетті, киелі жазбаларды қадірлеу;
2. Оқушылардың төмендегідей жұмыс түрлерін істей білуге үйрету:
- рухани құндылықтар туралы материалдарды жинақтау;
- рухани құндылықтарды терең меңгеру;
- рухани құндылықтарды талдап, басқа құндылықтармен салыстырып,
ажырата білу;
3. Оқушылардың төмендегідей танымдық мәдениетін қалыптастыру:
- ақыл-ой еңбегі;
- сөйлесу, сәлемдесу;
- ұлтаралық, конфессионалдық қарым – қатынас;
- білім жарыстыру;
- оқу және әдебиеттермен жұмыс істеу;
- жеке бас мәдениеті (тәртіптілік, жауапкершілік, әдептілік,
жігерлілік, өз бетінше шешім қабылдай білу, белсенділік);
- реферат, баяндама, түрлі тақырыпқа ойтолғау жазу.
ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ӨНЕГЕЛІ МӘДЕНИЕТІ
Ағартушы К.Насыридың кітабында: Үлкендерге құрмет, кішілерге
қамқорлық деген сөз бар. Бұл сөздер адамның бүкіл өнегелі мәдениетінің
берік негізі болады.
Сөзсіз, оқушылардың рухани мәдениетінің маңызды бөлігі - өнегелілік.
Өнегелілік әрқашан адамның өзіне, адамдарға, қоғамға, ата-анаға,
достарына, мектебіне, Отанына т.б. көңіл бөлуін айқындайды. Өнегелілік
қоғам, ұлт, адам өмірінің маңызды факторы болып табылады. Қайырымды өнеге
қоғамды даму жолына бастауда маңызы өте зор. Егер ұлттың өнегелілігі
төмендесе, ол жойылады.
Өнегелілік деген не? Мораль, этика, нравственность деген сөздер
мағыналарына қарай жақын. Бірақ әр тілде пайда болды. Этика – грек сөзі,
мінез, әдет-ғұрып дегенді білдіреді. Оны қолданысқа Аристотель енгізді.
Аристотель ізімен Цицерон одан мораль сөзін жасады. Ал нравственность -
орыс сөзі, нрав деген сөзден туған, бұл да мінез, ішкі сезім
қасиеттерінің жиынтығы дегенді білдіреді.
Өнегеліліктің астарында адамның мінез-құлқын айқындайтын көзқарас,
құндылықтар, нормалар ұғынылады. Өнегелі мәдениеттің екі негізгі
аспектілері: құндылықтар және мінез-құлық ережелері. Өнеге құндылықтары
ретінде адалдық, сенімділік, үлкендерді сыйлау, еңбекқорлық, патриотизм
және т.б. атауға болады. Адамның өнегелі қасиеттерінің атауы болатын 400-
ден астам сөз бар.
Мінез-құлық ережелері өнегелі құндылықтарды нысана етеді. Кез келген
ұлттық мәдениетте, әлемдік мәдениетте көпшілік мақұлдаған өнеге
нормаларының, ережелерінің жүйесі бар. Құндылықтар мен нормалар тығыз
байланысты. Егер шыншылдық - адами құндылық болса, онда мінез-құлық
ережесі: Шыншыл бол. Өнегелі принциптерге негізделмеген адам өмірі
адамға лайық емес. Мейірімділікке, адамгершілікке ұмтылу адамды адам етеді.
Өнегеліктің Алтын ережесі болып табылатын тезис: Басқалардың саған
қандай қарым-қатынаста болғанын қаласаң, олармен сондай қарым-қатынас
жаса.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас екі принципте құрылады: бауырластық
және жеке адамды сыйлау негізінде.
Өнегелік туралы қанатты сөздер нақыштары:
1. Халық алдындағы борышыңды орындау – қасиетті іс.
Ғ.Тоқай.
2. Кім білімімен алға басып, бірақ өнегелілікте қалып тұрса, ол алға
қарағанда артқа көбірек жүреді.
Аристотель.
3. Қоғам өнегеліліктен бастау алады.
Достоевский.
Рухани құндылықтарды пайдалана отырып, оқушылар адамгершілігін
қалыптастырудың негізгі педагогикалық аспектілерін қарастырайық.
Мақсатты аспект
І. Оқушылардың рухани құндылықтар туралы түсінігін қалыптастыру.
1. Оқушылардың адамгершілік-этикалық нормалар, қарым-қатынастар,
мінез-құлықтар мен жеке адамның қасиеттері туралы негізгі түсініктерін
қалыптастыру:
- жалпы адами құндылықтар туралы (адалдық, мейірімділік,
қарапайымдылық, инабаттылық, қайырымдылық, үлкендерге құрмет және
т.б.);
- жеке адамның әлеуметтік өміріне ықпал ететін жеке адамгершілік
қасиеттер туралы (жақсы және жаман қасиеттер).
2. Мектеп оқушылары өміріндегі адамгершілік-этикалық жүйе туралы
білімдерін пайдалану іскерлігі мен дағдыларын дамыту:
- сыпайы бола алу;
- қарапайым бола алу;
- үлкендерді сыйлап, кішілерге қамқор бола алу;
- жаны аши білу, аяу, шыдамды бола алу;
- шыншыл, адал, ақ көңіл бола алу;
- мейірімді бола алу.
3. Оқушылардың танымдық белсенділіктерін тәрбиелеу:
- отбасы және өнеге;
- мұсылман тұрмысының мәдениеті;
- қоғамдық орындарда және қонақтағы мінез-құлықтар.
ІІ. Рухани-өнегелік ізгіліктерге оқушылардың көзқарасын қылыптастыру.
1. Рухани құндылықтың жүйесіндегі өнегелі этика туралы материалдарды
оқушылардың түсініп қабылдауын қалыптастыру:
- қызығушылық әсер алуы;
- тілектері, бағалаулары;
- себептері, сенімдері.
2. Рухани құндылықтарды оқушылардың бойына дарыту:
- нағыз адам болу;
- жақсы ұл немесе қыз болу;
- тәртіпті оқушы болу;
- шын дос болу;
- өз Отанының азаматы болу;
- өз халқының лайықты өкілі болу;
- нағыз еркек болу;
- бақытты болу.
3. Рухани құндылықтың адамгершілік мәнінде жағымды қарым-қатынас
тәрбелеу:
- ата-ана, ата-әжеге қарым-қатынас;
- әйелге, анаға қарым-қатынасы;
- балаларға, інілерге, қарындастарға қарым-қатынас,
- табиғатқа қарым-қатынас;
- материалды құндылықтарға қарым-қатынас;
- өсекке және қоғамдағы басқа жағымсыз жайттарға (шылым шегу, ішімдік
ішу, нашақорлық, т.б.).
ІІІ. Оқушылардың мінез-құлық мәдениетін қалыптастырудың жолдары:
1. Оқушыларды қоғамдық орындарда (қонақта, концерттерде, театрларда,
көлік ішінде, көшеде) жанұяда, мектепте өзін-өзі ұстауға үйрету.
2. Оқушылардың өздерін қарт адамдармен, достармен, ата-анасымен,
оқытушылармен, өздерінен үлкен немесе кіші адамдармен, жан-жануарлармен,
мәдени мұралармен, табиғатпен қатынаста болу кезіндегі сыпайы мінез
әдеттерін дамыту.
3. Оқушылардың мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу дегеніміз – сөйлеу
мәдениетін, киім кию мәдениетін, пікір таласу мәдениетін, қоғамдық
ортада өзін-өзі ұстау мәдениетін, өмірге қайшы әрекеттерге деген
көзқарас мәдениетін дамыту.
Мінез-құлық мәдениетіне байланысты маңызды жайлар
Жеке тұлғаның кейбір әлеуметтік маңызы бар қасиеттеріне келетін болсақ:
Рақымсыздық дегеніміз – адамның қарым-қатынасына кедергі келтіретін
адамдар мен адамдардың, достар мен достардың, сыныптастар мен
сыныптастардың, оқушылар мен мұғалімдердің арасында дөрекілік, көре
алмаушылық, кекшілдік, ашу-ыза тудыратын жат қылық. Рақымсыз адамдар
қоғамда айналасындағы адамдармен қарым-қатынасты бұзады, адамдар арасында
алауыздық тудырады.
Енді бір адамдар арасындағы қатынастардың тағы бір маңызды факторы
кішіпейілділік. Кішіпейіл адам өзінің қабілетін дұрыс пайдалану арқылы
қоғамға пайдалы бола алады. Бұл қасиет адамның кәсіптік деңгейіне де жақсы
әсер етеді. Кішіпейілділік, мысалы, менеджер, сатушы, шаштараз, дәрігер,
жүргізуші, полиция қызметкері болып жұмыс істейтін адамдардың кішіпейіл
мінезі олармен қатынас жасаған адамдарға жақсы әсер етеді, оларға деген
сыйластық сезімін тудырады, оларға деген сенімін арттырады. Балаларыңызды,
ата-аналарыңызды, қонақтарыңызды, бірге жұмыс істейтін әріптестеріңізді,
бейтаныс адамдарды да ақ жарқын, кішіпейіл мінезбен қарсы алыңыз. Кішіпейіл
болсаңыз, достарыңыз көп болады. Мейірімділік дұшпанның да жүрегін
жібітеді. Өмірдегі жақсы істеріңіздің бәрі осы мінезіңізбен тығыз
байланысты. Бақытты деген сөздің мағынасы неде, ол қандай адам? Елге
мейірімді, үлкендерді сыйлайтын, бақытсыз, халі мүшкіл адамдарды
табаламайтын, әлсіздерге қолын созатын адам.
Дөрекілік дегеніміз – ол барып тұрған зұлымдық. Адамның осы жақсы
қасиеттері туралы (кішіпейілділігі, мейірімділігі, ақжарқындығы,
басқалардың табыстарына қуана білуі, ақпейілділігі, т.б.) төменде
айтылған:
- Өзің білгенді өзгелерге үйрет, олармен бөліс.
- Басқаларға масыл болма.
- Жаман досың болғанша, болмағаны дұрыс.
- Өзіңе не тілесең, өзгеге де соны тіле.
- Ашуыңды ақылға жеңдір.
- Қонақсыз адам мүгедек адаммен пара-пар.
- Жақсылыққа жақсылықпен жауап бер.
- Жақсылық істесең, дабыра жасамай істе.
- Жомарттыққа жомарттықпен жауап бер.
- Не істесең де, ақылдасып істе.
- Жомарттық – адам жанына ем, ал сараңдық – кесел.
Адамның ең маңызды қасиеттерінің бірі – махаббат пен достық.
Адамдарды, елдерді, құрлықтарды да бірімен-бірін жалғастыратын да – осы
екі сезім. Ең қымбат достық – ол өз мүддесімен қоса өзгелердің де мүддесін
қамтитын сезім. Өзін шын доспын деп санайтын адам ешбір досына деген жаман
ойға, сезімдерге берілмеуі тиіс. Досының қайғысын, қиыншылықтарын бірдей
бөлісуі тиіс.
Шын дос болу сезімі бір-біріне деген сеніммен тығыз байланысты. Егер
адамдар бір-біріне сенсе, ол олардың достығын, махаббатын тек қана
нығайтады. Сенім – педагогикалық шеберліктің бір құралы. Француз психологы
Льюистің ойынша, егер Сіз сенімсіз, тәрбиесі нашар адаммен қарым-қатынас
жасасаңыз, өзіңіздің сол адамға деген мейіріміңізді түсіріңіз, оған адал,
қадірлі адаммен дос болғандай көңіліңізді сездірсеңіз, ол адам да Сіздің
сеніміңізді ақтауға тырысады дейді.
Құрметті, ұстаздар, балаларға сенім білдіріңіздер. Олардың жіберген
қателіктерін байқамауға тырысыңыздар. Мінез-құлқы нашар балаларға көп
тапсырмалар беріңіз. Әрбір тапсырма берген сайын оларды орындау барысында
балалардың қаншалықты түзеліп, дұрыс жолға түсіп келе жатқанын байқайсыз.
Осы сенушілік қасиетке қарама-қарсы сенімсіздік болып табылады.
Баланы кінәлау – ол барып тұрған күнә, бассыздық. Сенімсіздік істі алға
бастырмайды. Сенімсіз адам – ауру адам. Сенімсіз адам өзгелердің барлығынан
қорқады, оларға сенімсіздікпен қарайды. Біреуге жамандық жасаушы ешқашан
жақсы ойламайды, жақсылыққа сенбейді, өйткені ол айналасындағылардың бәрін
өзіндей көреді. Біз осы өмірде кейбір адамдар бірін-бірі кінәлайтынын,
сөйте тұра өздері де сондай әрекеттерге баратынын көріп, байқап жүрміз. Бұл
әрекет – басқа адамға өкпесін білдіру болып есептеледі. Сондықтан
тәрбиешілерге алдымен сенімсіздіктің себебін анықтау қажет, сонан соң
балалармен ара қатынасын талдауы қажет.
Сенімсіздікті жоюдың факторы әділеттік болып есептеледі. Әділеттік
адам өмірінде ең маңызды игілікті мінез болып табылады. Ұлы грек ойшылы
Платон былай деген: Егер әділеттілік адам жанына енетін болса, оның рухани
күші айналаның барлығына жарық сәулесін таратады, адамды жақсы істерге
жетелейді. Барлық игі қасиеттердің адамның өнегелі қасиеттерінің бастауы -
әділеттілік. Әділеттілік - адам өмірінде ерекше орын алады және игі
қасиеттердің қайнар көзі болады, яғни жақсы мінез-құлықтың қозғаушы күші.
Әйгілі грек ойшылы Платон айтқан: Егер әділеттілік адам рухына кірсе, оның
бүкіл рухани күші жарық сәулелермен нұрланады, өйткені бүкіл игі қасиеттер
және өнегелік әділеттік қайнарынан бастау алады.
Л.Толстой: Әділеттілік - рақымшылдықтың соңғы шарасы, оған әркім
борышты. Одан жоғары - жетілу сатысы,төмен – кесел деп жазады.
Рухани құндылықтың жоғарғы мақсаты – қоғамдық әділеттілік болған соң,
ол адамдар арасында толық әділеттіліктің сақталуын талап етеді. Құранда
былай деп айқын көрсетілген: Сіз көпшілікке пікір айтып жатсаңыз, әділетті
айтыңыз. Рухани құндылық балаларға қарым-қатынас әділеттіктің сақталуын
ата-аналарға жүктейді. Балаларды тәрбиелеудің бір негізі – олармен барлық
жағдайда да әділетті болу. Егер балаларды кемсітсе, бұл олардың мінезіне
әсер етеді. Осылайша олар баршаға әділетсіз болады. Бала кезінде сіңірген
әділетсіздік мінез қоғамдық ортада сөзсіз білінеді. Немесе келешекте ата-
анасына қарсы тұрады.31
Мұхаммед өзінің жолын қуушылардың назарын маңызды бір жайтқа аударды:
Егер балаларың кейін сендерге мейірімді болсын десеңдер, сыйлық таратуда
әділетті болыңдар.
Әділеттілікпен байланысты адамның тағы бір маңызды қасиеті –
кеңпейілділік. Кеңпейілділік - өзгелердің қателігін кешіруге қабілеттілік.
Кең пейілді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz