Қоғамымыздың бірден бір байлығы – болашақ жастар
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Білім беру жүйесінің басты міндеті –
мектептердің педагогикалық ұжымдары ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас
ұрпақтың оқу-тәрбие процесінде баса көңіл аударып, оқушыларға нақты білім
беру, мектептерде мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынасын дұрыс
ұйымдастыруына байланысты болмақ[1].
А.М.Кенжанованың зерттеу жұмысында оқу-тәрбие үрдісінде мұғалім мен
бастауыш сынып оқушыларының өзара қарым-қатынастарын педагогикалық тұрғыдан
қарастырған[2].
Адамның әдепті, өнегелі болуы, алдымен, өзіне байланысты, содан кейін
әлеуметтік ортаға қатысты дейміз. Екеуі де шындық. Бірақ бұл шындықта әрбір
адам қоғамдық ортада өз орнын қалай табады, өзін қалай көрсетеді, беделін
қайтіп көтереді деген мәселелердің беті ашылмай қалды. Жас кезде адам
ортаға бейімделеді. Өз өңіріне, өз өрісіне кім қалай бейімделеді – бұл да
үлкен мәселе. Ортаны өзіне үйіріп әкету – есейгендіктің белгісі.
Қоғамымыздың бірден бір байлығы – болашақ жастар. Сондықтан да
жастарымызға ең бірінші маңызды тәрбие мен білімді беруіміз қажет. Осы
тәрбие мен білімнің ошағы – отбасында дер едім.
Өйткені баланың өмір сүруге құштарлығының оянуы өзінің қоршаған
ортасына, мұғалімге, ата-анаға, бірге оқыған құрбы-достарына, олардың
күнделікті іс-әрекетіне, жүріс-тұрысына, сыртқы көрінісіне, сөйлеген
сөзіне, әдептілігіне т.б. қасиеттеріне байланысты. Осылардың ішінде
жанұядағы ата – ананың атқарар қызметі ерекше болуы тиіс. Себебі бала, ең
алдымен, өз ошақ басына қарап өседі. Сол себепті отбасы мүшелерінің барлық
қылықтары, іс - әрекеттері балаға алғашқы кезде бұлжымас заң тәрізді
көрінеді.
Отбасы - баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада бала
өмірдің мақсатын, оның құндылықтарын, нені біліп, өзін қалай ұстау
керектігі туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен
қарым-қатынас орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай
екенін, басқалардың кім және қандай екенін тәжірбиеде сынап байқап
көреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында балаларына қамқорлық жасау
және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп отбасының
міндеті нақты көрсетілген.
Отбасында ата-ана өзінің баласын қалай тәрбиелеуді, қандай бағытта,
қандай амал-тәсілдермен тәрбиелеуді өздері алдын ала белгілейді. Онда
баланың аз да болса өзіндік өмір тәжірибесі, әдеті, құмарлығы мен
қызығулары қалыптасады.
Отбасында бала тәрбиелеу ешқандай дайындықты кажет етпейтін қарапайым
әрекет сияқты болып көрінеді. Бұл көпшілік қауымның көзқарасы екені рас.
Бала тәрбиесін қай кезден бастап қолға алу керектігі туралы аз да болса
зерттеулер бар. Отбасы тәрбиесінің ғылыми-теориялық тәжірибесінің барлығына
қарамастан, олар осы уақытқа дейін практикада көп қолданылмайды. Ал осы
отбасы және бала тәрбиесінің дұрыс қалыптасуына халық педагогикасының
аткаратын рөлі зор екенін ашып айту керек.
Адамның бойындағы жақсылық пен жамандық, адамгершілік құлық, тіпті
қоғамдық өмірдегі жарамсыздық пен жұғымсыздық та қарым-қатынастан
туындайды.
Демек, адамгершілік құлық жеке адамның қоғам өмір сүре алатын,
басқалармен үйлесімді қарым-қатынаста бола алатын қабілет. Ол адамдардың
ішкі дүниесінің көрінісі.
Олай болса, әр ұрпақ біз қарым-қатынастың қай деңгейіндеміз немесе
қандай бағытын бетке ұстаудамыз? - деп өзіне сауал қоюы орынды. Қарым-
қатынас туралы түсінік пен көзқарас әртүрлі. Өйткені әркімнің өмір сүру
тәсілі мен ортасы әрқилы. Десек те көптің көңілінде жүрген үміт пен күдік
аз емес.
Бәріміз де кездесуге, жүздесуге ынтықпыз. Ашық кездесу – тыныштықтың
тірлігі, ізгіліктің берашары мен ізбасары, қауіп-қылмыстан сақтандыру, қара
күшті қарусыздандыру, мәдениет қуатын әрлендіру, еркіндікті іздестіру.
Кездесудің шарты – түсінісу, табысу, келісу. Мұны жадымыздан шығармалық.
Әрбір кездесудің тәрбиелік маңызы бар және қоғамдық күші бар. Оны да
ескерейік.
Кездесуде кімдер өз әлін, әдетін жақсы жағынан көрсете алады? Ашық
пікірден тайсалмайтындар, өз ортасының мұң-мұқтажын жақсы білетіндер, өзін
жаңа деңгейде ұстайтындар.
Көптің көңілінен, ұжымның күткенінен шығу жеңіл, оңай жұмыс емес.
Көптің алдында дұрыс сөз бастау, өзіңді ұстай білу, ойыңды тыңдаушының
зейініне құя білу – қатып сенген дағды емес. Сол межеге үнемі ұмтылу керек,
сол әдісті әрдайым қайрап отыру абзал.
Осындай жауапты міндетті шешудің басты бір мүмкіншілігі бастауыш
сыныптағы білім беру процесін жетілдіру болып табылады. Ол мүмкіндіктің
іске асуы осы сана-сезімді жас бүлдіршіндердің бойына осы кезден сіңірумен
тікелей байланысты, Мұндай жауапты қызмет бастауыш сынып мұғалімдеріне
жүктелетін болғандықтан, ұстаз үлкен маңызды істер атқарулары тиіс[3].
Баланы оқытушы сабақ үлгерімі мен танымдық іс-әрекетін арттыру үшін мынадай
жұмыс атқаруы қажет:
• Баланы сыныптан тыс жерлерде дәріс сабағын өткізуді
ұйымдастыру;
• Тарихи жерлерде оқушылармен танымдық іс-әрекеттерін
ұйымдастыру;
• Оқытушы мен оқушы арасында сыныптан тыс жерлерде
әңгімелесу, пікірталас жайында өзара коммуникативтік қарым-қатынасы
қалыптасады;
Бұдан шығатын қорытынды оқушыны түрлі бағытта қалыптасу қызметі іске
асырылады, және де сабаққа деген қызығушылығы арта түседі. Себебі, мұғалім
мен оқушы арасында жоғарыдағыдай қарым-қатынас болмаса, оқушының сабаққа
деген ынтасы болмас еді.
Қарым-қатынасты әркім өзін көрсе, байқаса дейді, әркім өз сөзін
естісе, тыңдаса дейді, әркім өзін бағаласа, сыйласа дейді. Ынта - әркімге
тән, табиғи үміт. Сыйлы болу үшін, шамасы, қоғамдық қажеттілікке лайық
сенім, сенімділікті мекендейтін күш-жігер, күш-жігерді жетелейтін білім мен
мінез керек. Осы талаптардың негізін еңбек пен тәрбие, өзіндік ынталалық
пен өзіндік тәрбие құрайды.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып,
бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық
жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының
көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән
болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен
күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз
өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен
олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
Бұл ұрпақ тәрбиесі мен адамзат өсуінің болашағы отбасы жағдайын
жақсартудан басталатынын дәлелдей түседі.
Отбасы тәрбиесінің ғылыми-теориялық тәжірибесінің барлығына қарамастан
олар осы уақытқа дейін практикада көп қолданылмайды. Ал осы отбасы және
бала тәрбиесінің дұрыс қалыптасуына халық педагогикасының атқаратын рөлі
зор екенін ашып айту керек.
Зерттеудің мақсаты. Оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынасын дамытуда
мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының психологиялық аспектілерінің
теориялық негізін анықтап, оны ұйымдастырудың әдістемесін жасау.
Зерттеудің объектісі. Оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың коммуникативтік
қарым-қатынастарын дамыту үрдісі.
Зерттеу пәні. Оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-
қатынастарын дамыту жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, оқу-тәрбе үрдісінде оқушылардың
коммуникативтік қарым-қатынастарын дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен
жұмысының теориялық және әдістемелік қағидаларын орынды оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалана білсе және мұғалімдер оқушылардың қарым-қатынас
барысында жас ерекшеліктерін ескеріп, оқу-тәрбие процесін жүйелі түрде
ұйымдастырса, онда оқушылардың оқу процесін қалыптастырып, өзін-өзі
тәрбиелеуге, олардың адамгершілік қасиеттерін, қабілеттерін қалыптастыруға
ықпалын тигізеді.
Зерттеудің міндеттері:
- оқушылардың коммуникативтік қарым- қатынастарын дамытудың мәні
және оған сипаттама беру;
- мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының психологиялық аспектілерін
қалыптастырудың мазмұны;
- оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-
қатынастарын дамытудың технологиясы;
- оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-
қатынастарын дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмыстарын жетілдіру;
Зерттеудің жетекші идеясы. Оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын
дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының саяси-экономикалық және
рухани-интеллектуалдық аспектілерін бірлестікте дамыта отырып, мұғалімдер
мен ата-аналардың педагогикалық және психологиялық білім негіздерін,
іскерлік пен дағдыларын тиімді меңгеруге ықпал етеді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері болып педагогикалық
процесс, қоғам және қарым-қатынастарын қалыптастырудағы жалпы заңдылықтары,
оқыту үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын дамыту.
Зерттеудің негізгі ғылыми тұжырымдамасы жеке тұлғаның дамуына себепші
болатын әрекеттілік қатынастарын жетілдіру.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, зерттеу
проблемасына сай педагог-ғалымдардың еңбектері, Білім және ғылым
министрлігінің тұжырымдамалары, ғылыми педагогикалық, ғылыми әдістемелік
журналдар, педагогтардың, психологтардың, философтардың еңбектері,
Педагогика, Педагогикалық әдеп және ұстаздық шеберлік және Мамандыққа
кіріспе т.б. оқулықтар және де оқу құралдары.
Зерттеудің әдістері:
- зерттеу проблемасы бойынша психологиялық, педагогикалық,
этнопедагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, оқу құралдарына теориялық
талдау жасау;
- мектепте мұғалімдер мен оқушылар арасында сауалнама жүргізу, олармен
әңгіме жүргізу;
- озық педагогикалық тәжірибелерді оқып-үйрену.
Зерттеудің эксперименттік базасы: Кентау қаласындағы №6, №5 қазақ орта
мектебінің оқушылары.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
І ОҚУШЫЛАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынасын дамытудың мәні және
мазмұны
Қазіргі кезде елімізде болып жатқан елеулі өзгерістер мен жалпы білім
беру тұжырымдамасында жас ұрпақты тәрбиелеуші ұстаздар қауымына күрделі де
жауапты міндеттер жүктеліп отыр. Республикамыздың Білім беру заңында
оқытудың тиімділігін арттыруға, жастарды дербес өмір сүріп, еңбек етуге
даярлауда түбегейлі жақсартуға жаңа қоғамның саналы құрылысшыларын
тәрбиелеуге батыл күш салу қажет делінген[4].
Бұл өмірде ешкім бәрін біліп тумайды, дана болып келмейді. Оның бәрі -
талпыну, іздену, мақсатты еңбектің арқасында келетін жетістік.
Аса ойшылдардың айтқанындай: “Адамды адам еткен - еңбек”. Еңбек
үстінде адамның көптеген психикалық ерекшеліктері дамып, өмір сүру
барысында олар түрлі жолдармен жарыққа шығару. Мысалы, үлкендер өзіне тән
ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, мектепте оқитын балалар сабақ
үстінде, ал мектеп жасына дейінгі балалар өз психологиясын ойын үстінде
байқатады. Ойын - балалар үшін күрделі әрекет. Ол білімді, ақылды
ұйымдастыруды қажет етеді. Ал ол білімді бала қайдан алады дейсіз ғой. Оған
бала ойын арқылы өзі үйренеді, үлкендер де үйретуге тиіс.
Кішкентай бала қасындағы түрлі-түсті ойыншықтармен өзімен-өзі ойнап
отыра береді. Ойыншықтар неғұрлым түрлі-түсті болған сайын олар баланың
зейінін өзіне тартып, бала соларға көбірек ұмтылыды. Ал баланың жасы
ұлғайған сайын ол жалғыз ойнамайды, қасындағы қатар құрбыларымен бірлесіп
ойнайды. Өзара қарым-қатынас жасайды. Баланың басқа балалармен бірігіп
ойнауы оның психикасында жаңа қасиеттердің пайда болуымен байланысты.
Балада қоғамдық сипаттар дами бастайды. Салалы адам өміріндегі әлеуметтік
қасиеттің бір түрі – ол қоғамдық өмір. Адам жалғыз өмір сүре алмайды, ол
үнемі қоғаммен бірге қарым-қатынаста болады[5].
Қарым-қатынас дегеніміз не? Оны қалай түсінеміз? Қарым-қатынас-бұл
адамға адам қажеттіліктерін қанағаттандыру. Адамдар өзара бірлесе отырып
ортақ нәтижеге жету үшін күш біріктіре келісуін қарым-қатынас деп
түсінеміз. Қарым-қатынас жасау арқылы сол адамның мәдениетін, ішкі жан-
дүниесін, мінез-құлқын, өмірге деген көзқарасын, өскен ортасын, алған
тәрбиесін саралауға болады[6].
Әрине қарым-қатынас түрлері өте көп. Атап айтатын болсақ, ата-анамен
баланың арасындағы қарым-қатынас, жолдастар арасындағы қарым-қатынас,
мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас т.б. Соның ішінде мұғалім мен
оқушылардың қарым-қатынастарын алатын болсақ ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин
“Мұғалім балалармен үнемі қарым-қатынаста болады: егер олар бір нәрсені
түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кіналамай, оларға дұрыс түсіндіре
алмағаны үшін өзін-өзі кіналауы керек. Мұғалім балалармен сөйлескенде
ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлықпен сөйлеп, шұбаланқы сөздер мен
керексіз терминдерді қолданбастан, әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен
түсіндіру керек”-деген[7].
Ия, ұстаздық қызметте табысқа жету үшін бітіруші мамандар терең әрі
кең білім алып, әдістемелік толық қаруланған және жоғары мәдени деңгейі
болуы тиіс. Сонымен қатар қызметті шығармашылық сипатта болуды, әрі
педагогтық қабілеттің елеулі мәні бар. Себебі бастауыш сынып мұғалімі
оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы олардың қабілеттерінің дамуына
кең жол ашады. Мұғалім алғашқы сабақтан бастап әрбір оқушының жеке
ерекшеліктерін, ынтасы мен бейімділігін , оқу мен еңбекке ұқыптылығын
ескере отырып оқу үрдісін жүргізуі керек[8].
Әрине мұғалім мен оқушылардың арасындағы қарым-қатынас жасау
барысында педагогтың қосатын үлесі аса қажет. Педагог деп отырғанымыз кім?
Педагог (грекше тәрбиеші) – дәріс беру және тәрбие жұмысымен айналысатын
тұлға. Педагогтың мұндай іс-әрекетінің объектісі ол оқытатын және
тәрбиелейтін адам болып табылады. Сондықтан оның іс-әрекетін өнер деп тани
отырып оқыту мен тәрбиелеу ісінде жоғарғы нәтижелерге жету үшін
пеагогикалық қызмет мұғалімнен жан-жақты білімді, табанды еңбекті талап
етеді деген мағынада түсінген жоқ.
Педагог тек ұстаз, оқытушы немесе белгілі бір пән мұғалімі ғана емес,
ол оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушы, басшы, білім беру саласындағы
мемлекеттік тұлға.
Осы тұрғыдан қарағанда педагог тек бала жетектеуші ғана емес,
педагогика-гуманистік сапа кешенін түзетін өнерде. Ал ондай сапаның болмауы
кәсіби іс-әрекеттің тиімді орындалуын болдыра алмайды. Мұндай сапаларға
педагогтің позитивті адамгершілік тұрпаты, жоғары теориялық және әлеуметтік
ойлау қабілеті, өмірге оптимистік көзқарасы, адамдардың гуманистік
потенциялына сенімі жатады. Мұндай мағынада педагог рухани азамат болуы
тиіс. Ал бұл жаппай бола беруі мүмкін болмайды және көп нәрсеге
міндеттейді.
Педагогикалық мәдениетті педагогтік әдептіліксіз көз алдымызға
келтіру мүмкін емес. Педагогтік әдептілік-мұғалімнің, оқытушының, ұстаздың
оқытушылармен қарым-қатынасына қойылатын талаптардың мәжесін сақтау, оқу
және оқудан тыс уақыттарда олармен дұрыс қатынастың бабын табу білігі [9].
Мұғалім мен оқушылардың іс-әтекеті барысында қарым-қатынас іске
асырылады. Қарым-қатынас бұл адамдардың өзара әрекеттесіп, әр түрлі
коммуникациялық құралдардың көмегімен бір-білімен пікір алысуы. Қарым-
қатынас әлеуметтік өмір құбылысы, ол хабарламалық, номативтік және таным
процесі ретінде сипатталады. Қарым-қатынас оқушылардың мінез-құлқы, іс-
әрекеттері, білім, әдебиет, өнер қоршаған орта туралы, мол хабарламалармен
байытып, ой өрісін дамытады.
Қарым-қатынас – таным процесі. Таным және қарым-қатынас өзара
байланысты, мұны оқушылардың іс-әрекетінен көруге болады.
Оқыту процесі терең, берік және дәл білім алу таным жолындағы
оқушылардың қимылына байланысты. Оқыту процесі – бұл мұғалім мен
оқушылардың мақсатқа бағытталған өзара әрекеттесуінің барысында шәкірттерге
білім беру міндеттерін шешу. Оқыту процесі – тұтас педагогикалық процестің
бір бөлігі.
Оқыту екі жақты процесс, онда мұғалім мен оқушылардың ынтымақтастық
іс-әрекеттері мен тәсілдеріне үйретеді. Бұл сабақ беру процесі. Оқушылар
сабақта түрлі іс-әрекеттерінің барысында дамиды, олардың ғылыми
көзқарастары қалыптасады. Бұл оқу процесі. Оқу - бұл оқушылар іс-
әрекеттерінің яғни объективтік әлемді танудың ерекше формасы [10].
Оқыту әрекеті толық жүзеге асуы үшін бәрінен бұрын мүмкіндіктер тек
оқыту үрдісінде ғана жасалатын есте ұстау керек. Мектепте балаларға ғылым
негіздері оқытылады, онда олардың ғылыми түсінігі, дүниетанымы қалыптасады.
Оқу қызметі мазмұнының ерекше өзгешеліктері болады. Оның негізгі бөлігін
ғылыми ұғымдар, ғылыми заңдар және соларға сүйенетін практикалық
міндеттерді шешудің жалпы тәсілдерді құрайды. Тек оқу әрекетінде ғылыми
білімдерді және соларға сәйкес іскерліктерді игеру негізгі мақсат пен
қызметтің басты нәтижесі ретінде байқалады.
Оқу іс-әрекетінің құрамдас бөліктері мыналар: оқу жағдаяттары (немесе
міндеттері), оқу әрекеті, бақылау, бағалау.
Оқу жағдаяттарының ерекшеліктері. Оқу жағдаяттар мына ерекшеліктермен
сипатталады: біріншіден, мұнда оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың
немесе нақтылы-практикалық міндеттердің кейбір бөлімдерін шешудің жалпы
тәсілдерін игереді; екіншіден, осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу
қызметінің негізгі мақсаты ретінде көрінеді. Нақтылы-практикалық
міндеттерге оқып-жаздыратын жазу, математикалық тестік есептерге жауап
іздеу, қағаздан ұсақ-түйек жасау, т.б. жатады.
Педагог алдымен сынып оқушысын сол сыныптағы барлық нақтылы-
практикалық міндеттерді шешудің ортақ тәсілін іздеу қажет болатын жағдайға
тікелей жетелейді. Одан кейін педагогтың басшылығымен балалар бұл әдісті
тауып, қалыптастырады. Шынында да оқып-жаздыратын жазудан бұрын жұмыс
жүргізіледі. Оның барысында сөздердің құрамын және олардағы әріптердің
үйлесу заңдылықтарын оқып үйренеді, дұрыс жазудың жалпы талаптарын
қалыптастырады. Осы жағдайлардың бәрінде балалар оқу жағдаяттары жүйесінде
жұмыс істейді, олардың негізінде балалар, бір жағынан, берілген
материалдарды үйрену мотивін (сөздердің құрамын немесе шамалардың
байланысын не үшін оқып үйренуі керек), екінші жағынан, сол сыныптағы
нақтылы міндеттерді шешудің ортақ тәсілдерінің үлгісін алады. Оқу
жағдаяттарының мазмұны мен формасы педагогиканың дидактикалық және жеке
әдістемелік бірлескен құралдарымен анықталады.
Оқу жағдаяттарында балалар жұмысы түрлі типті іс-әрекеттерден
құралады. Олардың ішінде оқу әрекеті ерекше орын алады. Оқу әрекеті арқылы
оқушылар міндеттерді шешудің жалпы әдістерінің үлгілерін және оларды
қолдану шарттарын анықтаудың жалпы тәсілдерін қайта жаңғыртып, игереді. Бұл
әрекеттер пәндерде, ақыл-ой шеңберінде де орындалады. Оқу қызметінде
грамматиканы оқудың алғашқы кезеңдерінде өзгерту және салыстыру әрекеттері
ерекше маңызды. Бұлар балаларға сөздің мағынасы мен формасының арасындағы
қарым-қатынасты анықтауға мүмкіндік береді. Ал сан ұғымдарын игеруде оқушы
бірқатар оқу әрекеттерін, ал олардың ішінде мыналарды:
1) заттық әрекетін (өлшеу бірлігі етіп алынған бір шаманың екіншісіне
реттік қатынасын анықтау);
2) ауызша әрекетін (өлшеу шамаларын есептеп шығу);
3) ақыл-ой әрекетін (алынған нәтижені барлық есептелген
объектілерге жатқызу) орындауы керек.
Сабақ беру үрдісінде мұғалім жалпы да, жеке де оқу әрекеттерінің
бәрінің жиынтығын анық білуі керек, мұғалім оқу ісінің өз шегінен шығып
кететін стихиялы талпынысты тоқтатуға және ерекше оқу жағдаяттары ішінде
балаларды материалды шын мәнінде игеруге бастайтын іс-әрекеттерді жүйелі
қалыптастыруға міндетті.
Бақылау әрекетінің ерекшеліктері: оқу жағдаяттарында толық жарамды
жұмыс әрекеттердің тағы да бір типін – бақылау әрекетін орындауды талап
етеді. Бала өзінің оқу әрекеттерін және олардың нәтижелерін берілген
үлгілермен салыстарып, бұл нәтижелердің сапасын орындалған оқу әрекетінің
деңгейімен және толықтығымен байланыстыруы қажет. Бақылаудың арқасында
оқушы нашар, тіпті жаман үлгі мен өзінің оқу іс-әрекеттерінің кемшіліктері
арасындағы байланысты сапалы түрде көре біледі. Бұл кемшіліктерді жою,
игеру нәтижелерін жақсартуға және оларды талап етілген нормаларға дейін
жеткізуге мүмкіндік береді. Алғашында бақылауды ұйымдастырудағы негізгі
роль мұғалімге жүктеледі.
Бақылау оқу қызметінің бір бөлігі – бағалаумен тығыз байланысты.
Мектеп тәрбиесінде бағалауды бағамен жиі теңестіреді. Психологиялық
көзқарас тұрғысынан бұл дұрыс емес. Бағалау меңгеру немесе меңгермеу
фактісін ғана емес, сонымен қатар, меңгермеу себептерін көрсетеді, оқушы
кемшіліктерді жоюға тура бағыттайды және оны нәтижеге жақсарғанша жұмыс
істеуге итермелейді. Бағалардың екі-ақ мәні бар: жаман, жақсы. Осыған
сәйкес оқу ситуациясы өзгереді немесе сақталады. Бағаның бірнеше рангілік
мәні (1-ден 5-ке дейін) және әдетте, синтездік сипаты да болады. Бағадан
баланың ынтасы, оның сабақтағы тәртібі және басқа жағдайларға көрініс
табады.
Әрине оқыту үрдісі мұғалім мен оқушылардың арасындағы іс-әрекет, яғни
мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынасы.
Психология ғылымында қарым-қатынас өзекті мәселе болып табылатыны
бәрімізге белгілі. Өйткені психология ғылымының кез келген мәселесі
адамдардың жан дүниесінің сырымен, қоғам мен әлеуметтік өмірдің сан алуан
сырларымен тығыз байланысты. Сондай-ақ қарым-қатынас болашақ маман
тұлғасының қалыптасуының бір факторы екені белгілі.
Әлеуметтік психология мен жалпы психология аясында қарым-қатынас
мәселесі жан-жақты қаралған. Мысалы, Б.Д.Парыгин[11] 60-шы жылдары
әлеуметтік психологияны қарым-қатынасты зерттейтін бірден бір пән ретінде
бөліп қарастырады.
А.А.Леонтьев[12] қарым-қатынас ұғымын әмбебап коммуникативті іс-
әрекетке, яғни қарым-қатынасқа белгілі бір іс-әрекет түріне сияқты қарау
керек деп есептейді.
В.М.Бехтерев[13] қарым-қатынасты адамдарды топқа біріктіру механизмі,
тұлға әлеуметтенуінің шарты сияқты қарастырады.
М.С.Каган[14] қарым-қатынасты адамдардың бірлігінен туатын жаңа
ақпараттарды өңдеу үрдісі ретінде қарастырады.
Қарым-қатынасқа ең жалпы анықтаманы Б.Ф.Ломов[15] берді: ... қарым-
қатынас адам тұрмысының индивидуалды формасының маңызды жағы болып
табылады. Ол қарым-қатынас іс-әрекетінің әртүрлі формалары, деңгейлері,
түрлері жайлы және оның құрамдас бөлімдері: сан алуан ақпарат алмасу
процесі, коммуникаттардың өзара әрекеттесуі жайлы сөз қозғайды.
Ал Г.А.Андреева[16] әртүрлі көзқарастарды біріктіре және жалпылай
отырып, қарым-қатынастың кез келген формалары адамдардың біріккен іс-
әрекеттерінің спецификалық формасы болып табылады, яғни адамдар әртүрлі
қоғамдық қызметтерді орындау процесінде тек қарым-қатынас қана жасап
қоймайды, олар әрқашан сол жайында кейбір іс-әрекеттермен қарым-қатынаста
болады дейді.
Ғылым бұлай жіктеп, бөлудің шартты екендігін, қарым-қатынас үрдісінде
оның үш жағы да көрінетіндігін дәлелдеді.
А.А.Бодалев[17] қарым-қатынасты іс-әрекеттердің ерекше түрі деп,
адамның тұлға және іс-әрекет субъектісі және жеке даралық ретінде дамуының
негізгі факторы болатынын атап өтеді.
Қарым-қатынастың тәрбиелік мәнін ол тек дүниетанымды кеңейтуге ғана
емес, сонымен қатар тұлға интеллектісінің дамуындағы роліне тоқталған.
В.А.Кан-Калик[18] педагогикалық процесте қарым-қатынас арқылы
байқалмайтын, бірақ өте маңызды тәрбиелік өзара қатынастар жүйесі
қалыптасқанын және оның ЖОО-да тәрбиелеу мен оқыту тиімділігі арттыратынын
айтқан. Оның ойынша, қарым-қатынас адамгершілік-құндылық потенциалға ие.
В.А.Кан-Калик қарым-қатынас функцияларын ішкі және сыртқыға бөледі. Олардың
әрқайсысы құрамдас бөліктерге ие. Сыртқы функция – ақпараттық-
коммуникативті, тұлғааралық қатынастарды өзара танымды етіп ұйымдастыру,
бейімделу, ал ішкі – эстетикалық, дәмдік, мінез-құлықтық, әдептілік.
А.С.Макаренко[19] былай деп жазған болатын: Мен үшін менің
практикамда, сондай-ақ сіздер үшін, көптеген тәжірибелі мұғалімдер үшін
мұндай түкке тұрмайтындар: қалақ тұру, стол қасындағы орындыққа орындыққа
қалай отырып, қалай дауыс көтеру, күлу, қарау өте мәнді бола бастады. Бізді
бұған ешкім үйретпеді, ал мұны үйренуге болады және үйрену қажет те, ең
үлкен шеберліктің мәні осы және де осы болуы тиіс.
Балалармен педагогикалық өзара әрекетте ұсақ-түйек жоқ-барлығы да:
көзқарас, көз жанарыңның қозғалысы, дене қимылы т.б. жұмыс істейді. Өйткені
біз жай қарым-қатынас емес, кәсіптік іскерлікпен қарым-қатынас жасаймыз.
Көпшілік алдында сөйлесуде байқалатын ең негізгі сезім түсініктері
мынадай:
1. Әңгімені қалай бастауды білмеушілік.
2. Толық ұғынықты, әрі түсінікті айтып бере алмаймын-ау деген
қобалжу.
3. Қарым-қатынас мақсатындағы еленбейтін өзгерістер.
4. Бұрын пайдаланылған қарым-қатынас амалдарын өзгерту қажеттігі
жайлы түйсік.
5. Қарым-қатынас жүйесінде бір нәрсені өзгерту қажет деген түсінік,
бірақ не екенін-онша айқын еместік.
6. Жұрт алдында сөйлесуге дағдыланбағандық.
7. Бұрын табиғи болып келген дене қимылының, қозғалыстың, жалпы
мінез-құлқының ерсілеу сияқты болып сезілуі.
8. Қарым-қатынастың өзгерген формадағы, мәнерлі атқару
компоненттерін қажет етуі.
9. Өзіңді дұрыс түсінуі үшін жоспарланған информацияны неғұрлым
сол қалпында жеткізуге талпынушылық.
10. Тыңдаушыны қызықтыруға тырысу.
11. Информацияны сұрыптауға, мазмұндауға және беру формасы
жайында өзіне едәуір талап қоюдың пайда болуы.
Көпшілік алдында сөйлеу үшін қарапайым қарым-қатынасты барынша
жаттықтыра түсу қажет. Тек қана осындай кәсіптік-педагогикалық қарым-
қатынаста, оған қоса балаларды шынайы жақсы көре білген ғана педагогикалық
процестің бүкіл мәні айқындала түседі. В.А.Сухомлинскийдің[20] айтқанындай,
тәрбиеші өнері ең алдымен сөйлеу өнерімен көрінеді.
Сонымен қатар, балалармен қарым-қатынас жасау – бұл толасыз
творчество. Балалармен дұрыс қарым-қатынасты ұйымдастыруда шешуге тура
келетін қаншама педагогикалық айла-әректтер, қарама-қайшылықтар,
қақтығыстар, проблемалар туындайды. Осының барлығы қас-қағым сәтте
ойластыруы тиіс. Міне сондықтан педагогикалық қарым-қатынас - әрине,
творчество. Оның өзі қалайша нақты көрінеді.
Біріншіден, қарым-қатынас творчествосы ақпаратты бере білуде
көрінеді: оны әңгімелесушіге дәл бағыттап, айқын бейнелі сөзді таба білуде.
Сабақта ақпаратты сұрыптаудың, құрудың және оны берудің осындай
творчествосы болмасын делік – сонда бірден оның тартымдалағы жоғалып, іш
пыстыра бастайды.
Қарым-қатынас творчествосының екінші жағдайы – басқа адамның
көзқарасына, қимыл әрекетіне, мәнеріне қарап түсіне білуде. Баланың бет
әлпетіне бір қарағанда-ақ оған не болғанын түсіну қаншалықты маңызды. Бұл
мүмкін бе? Көре білуге болады және де оны дамыта түсу қажет. Бұл тәрбиеші
үшін өте қажет. Адамның бет әлпетін, бала жүзін оқи білу керек, ал мұндай
оқи білу арнайы курста сипатталуы да мүмкін. Адамның бет әлпетіне қарап,
оның жан дүниесіндегі өзгерістердің кейбір белгілері туралы білуде тұрған
ешқандай әулиелік жоқ. Оқушының ішкі әлеміндегі өзгерістерді біздің
байыптай білмеуіміз тиімді қарым-қатынас жасауды, оқыту мен тәрбиелеуді
ұйымдастыруға бөгет жасайтындығы қаншалықты жиі кездеседі.
Ал балалармен өзара қатынасты ұйымдастыруда творчество қалай
көрінеді? Тек творчество ғана өзара қатынасты сапқа тұрғызудың, дамытудың
күрделі өнерінде аса маңызды бола түседі. Өйткені біздің балалармен
іскерлік әрекетіміз өзара қатынастың көп қабатты сарайын тұрғызудан
басталады. Тек өзара қатынас қана көп жағдайда балалардың біздің пәнге,
мектепке, сыныпқа деген көзқарасына ықпал ететінін ұмытпаған жөн.
Педагогикалық қарым-қатынас қандай функцияларды жүзеге асырады? Қарым-
қатынас жасаудың алуан түрлі барлық функцияларын ақпарат беруге, қарым-
қатынас пен өзара түсінісу процесінде басқа адамның жеке басын тани білуге
арналған міндеттерге жатқызуға болады.
Қарым-қатынасты оқытудың оқу функциясын жүзеге асыру былайша
қамтамасыз етіледі:
мұғалімнің оқушымен нағыз психологиялық байланысты;
оқытудың қолайлы жағдайларын қалыптастыру;
коллективтік танымдық ізденіс пен бірлесіп ойластырудың психологиялық
жағдайының пайда болуы;
оқу процесінде жеке адамның өз бетінше жүзеге асыруы және өзінің
творчестволық ойын айқындауы тиіс.
Қарым-қатынасты оқытудың тәрбиелік функциясын оқу былайша қамтамасыз
етіледі:
оқу процесінде педагог пен оқушылардың психологиялық байланысты
негізінде тәрбие қарым-қатынасы жүйесін орнату;
оқу әрекетін ойдағыдаан қамтамасыз ететін педагогикалық қарым-қатынас
жүйесін қалыптастыру;
жеке адамның тұтастай танымдық бағытталушылығын қалыптастыру;
оқу әрекеті процесінде (танымдық, жас ерекшелік, эмоциялық,
дидактикалық т.б.) психологиялық кедергілерді жеңу;
оқушыларға тұтастай комплексті тәрбие ықпалын жүзеге асырудың
мүмкіндігі;
оқушылар коллективіндегі өзара қарым-қатынасты ойдағыдай
қалыптастыру.
Қарым-қатынасты оқытудың дамушы функциясы былайша жүзеге асырылады:
Оқу әрекетіне жеке адамның жан-жақты тұтастай дамуының әлеуметтік-
психологиялық негізін орнату;
Жеке адамның дамуының қозғаушы күші ретінде көрінетін қарама-
қайшылықтың диалектикалық жүйесін орнату;
Жеке адамның өз ойын жасырмай айтуына және өзінше дамуына (өз бетінше
білім алуына және өзін-өзі тәрбиелеуіне) ықпал ететін, әрі мүмкіндік
беретін психологиялық жағдай орнату;
қарым-қатынас процесінде жеке адамның дамуына бөгет жасайтын
әлеуметтік-психологиялық факторларды (бұйығылық, ұялшақтық, сенімсіздік
т.б.) меңгеру[21].
Байқап отырғанымыздай, қарым-қатынастың педагогикалық репертуары әр
алуан екен, бірақ мұны педагогтар әрдайым ескере бермейді.
Әдетте қарым-қатынас саласын қарастырып көрелік. Сіз біруден бір
нәрсе сұрағыңыз келді делік. Әрине, мұндағы басты тәсіл - өтініш. Бірақ
мынаған назар аударыңыз: өзіңізге қажетті нәрсені сұамас бұрын, сіз әуе
айтқаныңыз орындалатындай жағдай туғызуға талпынасыз. Дәл осы жағдайда сіз
белгілі дәрежеде коммуникативтік және тиісті психологиялық жағдай туғызып,
қарым-қатынас объектісінде коммуникативтік басымдылыққа жетесіз де, тек
содан кейін ғана тікелей ықпал етуді қолға аласыз.
Педагог коммуникативтік міндеттерді құрған кезде педагогикалық
мәселелерге, сыныппен қарым-қатынас жасаудың қалыптасқан деңгейіне, қарым-
қатынасты меңгеру принциптеріне, сыныптағы оқушылардың жеке
ерекшеліктеріне, қарым-қатынас жасаудағы өзінің дербес ерекшелігіне,
жоспарланған ықпал ету тәсілдеріне сүйенеді. [22]
Сондай-ақ қарым-қатынасты зерттеуде оның құрылымдық компоненттерін
анықтау керек. Осыған байланысты зерттеу барысында қарым-қатынастың
құрылымын талдау нәтижесіне жүгіндік. Ол қарым-қатынасты бір-бірімен өзара
байланысты үш жағынан қарастырады: коммуникативтік, интерактивтік және
перцептивтік.
Қарым-қатынастың коммуникативтік жағы немесе тар мағынадағы
коммуникация мәлімет беру-алмасу мәселесімен анықталады.
Интерактивтік жағы қарым-қатынас жасаушы индивидтердің өзара
әрекеттестігінің ұйымдастыруымен қорытындыланады.
Перцептивтік жағы адамдардың бірін-бірін қарым-қатынас арқылы
қабылдауы мен тануы және осы өзара танымның негізінде қалыптасу процесін
білдіреді. Сонымен, көптеген әдебиеттердегі ғылымдардың теорияларына талдау
жасай отырып, коммуникативтік қарым-қатынастың тиімділігін анықтайтын,
өзара түсінікті сипаттайтын күрделі психологиялық құрылым деп түсінеміз.
Соның ішінде біз коммуникативтік қызмет деп оқушылардың өзара әрі
педагог пен оқу үрдісі кезіндегі қарым-қатынасы, белсенділігі мен
сипаттамасы оқыту түріне тікелей қатысы бар екендігін көрсетеді. Оқыуды
ұйымдастыру қызметі ондағы оқыту, тәрбие істеріне басқару қызметіне
дайындау қурамы болып табылады. Оқу үрдісін ұйымдастыру кезеңіндегі барлық
қызметтердің жиынтығы басқару мазмұнын құрап, сабақ өткізу оның басты
көрінісі екендігінде дау жоқ. Басшылық сипаттағы қызмет арқасында
оқушыларды басқару құралы ретінде іске асырылады[23].
Коммуникативтік бағыттағы оқытудың негізгі мақсаты – қарым-қатынасқа
үйрету, қарым-қатынастың табиғи функцияларын (танымдық, регулятивтік,
бағалаушылық, конвенционалдық) іске асыруға үйрету болып отыр.
Педагогтардың оқушымен қарым-қатынастары балаларды дамыту құралы және
өзіндік мақсатты іс-әрекет болып табылады.
Педагогикалық қарым-қатынастың нәтижелігі мұғалімнің қаншалықты
тәрбиелік, білім беру міндеттеріне сай өз көзқарасын өзгерте алуына
байланысты болады. Оқушылармен қарым-қатынас жасауда мұғалім кеңесші де,
хабарлаушы да, тәлімгер де, жетекші де, сыншы да, дос та бола алуы керек.
Мұғалімнің өзін оқушылар орнына қоя алу қабілеті оған балалар іс-
әрекетінің мақсаттарын, ішкі күштерін түсініп, олардың алдағы іс-
әрекеттерін болжап басқаруына мүмкіндік туғызады.
Осы жастағы балалармен қарым-қатынас жасау барысында әрбір
педагогикалық жағдайларға сәйкес мұғалім өзінің іс-әрекеттеріне жүйелі
рефлексивті талдау жасау қажет.
Мұғалімнің балаларға сенім артуы, оларды оқу үрдісінде де қолдап
отыруы, балалар жауабын құптап, олардың ойларына, жауаптарына ризашылығын
білдіріп отырса, барлық вербальды және вербальсыз қатынас аппараттарын
қарқанды қолдана алуы қарым-қатынас үрдісін әсерлі де тиімді ұйымдастыруға
көмектеседі.
Ал, бастауыш сынып оқушылары үшін мұғаліммен қарым-қатынас жасау
маңызды қажеттілік. Осы жаста олар мұғалімді пір тұтып, оның абыройына
деген асқан сенімділік танытатыны анық. Бұл сенім балалар бойында
мұғалімнің балалар тұлғасына қызығушылығын көрсеткенде, өз жомарттығын,
мейірімдігін, адалдығын, тағы басқа адамгершілік қасиеттерін байқатқанда
ғана пайда болады[24].
Педагогикалық қарым-қатынас жүйесіне келетін болсақ, мысалы, сіз
ертеңгі болатын сабаққа әзірленуге отырасыз; программаны қарастырып, қандай
материалдарды пайдалануды, сабақты қалай өткізуді т.б. мәселелерді
ойластырасыз. Енді өз тәжірибеңізді мұқият ой елегінен өткізіңіз: сабақты
жоспарлау барысында сізге нақты сынып, оқушылар, олармен өзара қатынас
туралы ойлар туындайды. Міне, осының өзі педагогикалық қарым-қатынастың
бірінші кезеңі – қарым-қатынасты моделдеу деп аталады, әрі ол алдағы
сабақтың мазмұнымен және методикалық компоненттерімен тығыз байланысты
болады. Әрбір сыныпта қарым-қатынас процесінің өзгешелігі бар, демек,
сабақта өзінше өтеді. Демек сабаққа әзірленудің белгілі формуласы мынадай:
программамен танысу, материалды сұрыптау, оқыту мен тәрбиелеу тәсілдерін
белгілеу-бұған қоса маңызды, мәнді буынмен толықтырылатын-сыныпта алдағы
уақыттағы қарым-қатынасты болжалдау. Оның үстіне мұның соңғы айтылған
аспектісі қалған барлығына, соның ішінде оқыту тәсілдеріне едәуір ықпал
етуі мүмкін.
Сабаққа әзірлену барысында біз материал бойынша әңгіме өткізуді
жоспарладық делік. Әрине, мұндайда әңгімелесу материалын ойластыру, ұғыну
және құру қажет болғанымен, оқушылардың творчестволық дамуына ықпал ететін
қажетті әлеуметтік-психологиялық жағдаймен қамтамасыз етудің де маңызы зор.
Олай болмаған жағдайда ойластырған тиімді тәсілдеріміз жүзеге асырылмайды
немесе жеткіліксіз жүзеге асырылады. Шындығына келгенде, мұндайда өнерге
жуықтау келетін әлеуметтік-психологиялық тиімділік пайда болады, өйткені
оның өзі секілді коммунистік жүйе болып саналады да, педагог кәдімгі
режиссер, актер, жазушы секілді адамның қабылдаушылық идеясына
бейімделеді.Сондықтан сабаққа әзірленген кезде және оның нақты міндеттерін,
жұмыс түрлерін тұжырымдағанда, сабақ барысында сіздерге қандай әлеуметтік-
психологиялық міндеттерді шешуге тура келетінін қоса ескеруді қоса ескеруді
ұсынамыз. Мұның өзі сабақ конспектісін жасағанда ойластырылып, онда
эмоциялық нұсқа да, жалпы психологиялық жағдай да т.б. көрсетілуі тиіс.
Бірте-бірте бұл күрделі процесс өздігінен жүзеге асырылатын болады.
Енді педагогикалық творчествоның ең күрделі бөлігі-балалармен тікелей
өзара байланыс жасауға тоқталалық.
Ең алдымен педагогикалық қарым-қатынастың екінші ірі кезеңі –
сыныппен бастапқы байланыс жасау кезеңіндегі тікелей қарым-қатынасты
ұйымдастыруды бөлек қарастыру қажет. Тәжірибелерде және жүргізілетін
зерттеулерде қарым-қатынастың бұл түрінің ерекше маңызды екендігі
аңғарылады. Қарым-қатынас инициативасын табысты болған жағдайда мұны шартты
түрде коммуникативтік шабуыл деп атауға болады. Оқу және тәрбие
міндеттеріне сырттай қатысы жоқ қарым-қатынастың мұндай элементтерінің мәні
неде? Әңгіме мынада: сабақта оқушылардың танымдық әрекетін меңгеру және
тәрбиелеуді меңгеру ең алдымен қарым-қатынасты меңгеру арқылы жүзеге
асырылады (мәселен, оқыту тәсілдерін жүзеге асыру процесінде нақты
психологиялық, қарым-қатынастық сыр жатыр).
Үшінші кезең – қарым-қатынасты меңгеру. Мұнда педагог шартты түрде
педагогикалық байланысы бар толып жақтан коммуникативтік міндеттерді
шешеді, мәселен қарым-қатынас арқылы зейінділікті меңгереді. Кейбіреулер
алаңдайды. Оларды оқу процесінде қалай оралту қажет. Ескерту керек?
Мұқият көз салу, бет әлпетімен жаратпаған сыңай білдіру, класта ерсілі-
қарсылы жүру, тақтаға бормен тақылдату, мәнерлі тыныштық орнату...
Педагогикалық қарым-қатынас процесінде мұндай міндеттер көптеп туындайды.
Оқушыларды материалға қалайша қызықтыруға, әсерлендіруге, сыныпта бірлескен
ізденісті және ұжым болып ойластыруды қалайша туғызуға болады?
Сабақта коммуникативтік қарым-қатынасты ұйымдастырған кезде сыныптағы
немесе нақты оқушымен қарым-қатынасты дәл бағдарлай білудің, айтатын
материалындағы мәселе жөніндегі өз көзқарасыңды көрсетудің, информацияны,
сөйлеу құралын беру формасын таңдаудың, педагогикалық міндеттерден
туындайтын қарым-қатынас жағдайын жасаудың, сыныптағылардың және жекелеген
оқушылардың әсерленушілігін көре білудің, қарым-қатынас барысында оқу-
тәрбие ақпаратын нақтылаудың, оны педагогикалық процестің өзгермелі
жағдайына ыңғайлай білудің, балалардың дербес ерекшеліктерін ескерудің
айрықша маңызы бар.
Мұғалім оқушылардың эмоционалдық жағдайын бағалай отырып, біз оның
нақты көңіл-күйіне сәйкес қарым-қатынасты дамытып, тереңдете түсуге
мүмкіндік аламыз және өзіміздің, оның және төңірегіндегілердің мүдделеріне
орай ол оқушыға тиімді психологиялық ықпал етудің жолдарын іздестіріп,
пайдаланамыз. Егер біз қатысқан адамдарымыздың әртүрлі тұрмыстық
жағдайлардағы әрекет-қылығын күні бұрын болжастыра алсақ, оның мінез-
құлығын қажетті бағытта басқаруға және онымен ұнамды адам аралық қатынастар
алып баруға қосымша мүмкіндіктерге ие боламыз[25].
Бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас мәдениеті ұғымы бірқатар
құрылымдық бөліктерді қамтиды. Қысқаша осы жастық кезеңді сипаттайтын мінез-
құлық мәдениеті, сөйлесу мәдениеті, оқу еңбегінің мәдениетіне (оқу
мәдениеті және жазу мәдениеті) тоқталып өтуге болады.
Сурет 1. Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық мәдениеті – бала мінез-
құлқының қалайша сырт көрініс беретінін, қалайша нақты түрде адамгершілік
талаптары орындалатынын, осы нормалардың қаншалықты үйлесімді табиғи түрде
баланың өмір сүру салтымен ұштасатынын, олардың қаншалықты өмірлік ережелер
ретінде қалыптасуын қарастырады.
Кеңірек қарастырсақ мінез-құлық мәдениеті ұғымы адам мәдениетінің
ішкі және сыртқы салаларын қамтиды: әдеп, қоғамдық орындарда адамдармен
араласу және жүріс-тұрыс ережелері, жеке қажеттіліктері мен
қызығушылықтарын сипаттайтын тұрмыс мәдениеті, балалардың мектептен тыс
қатынастары.
Бастауыш сынып оқушылырының сөйлеу мәдениеті – балалардың қоршаған
адамдармен сөздік қарым-қатынастарын және ғылымдар негіздерін меңгеру
үрдісінде қалыптасқан ауызша сөйлеу қабілеттерінің деңгейі. Аталған жастағы
оқушылардың сөйлеу мәдениеттерін қалыптастыру өте көлемді де күрделі жұмыс,
себебі балалар да сөз қорлары сондай толық емес, сөйлеу екпіні де нақты,
бірқалыпты емес, сөйлеудің әдеби формаларын да пайдалана алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениеті тек бұл үрдістің
операционалдық-техникалық жағымен сиптталмайды, сонымен қатар мазмұнды жағы
да көп көп көңіл бөлуді қажет етеді. Оқу мәдениеті ең алдымен кітаптан
алынатын ақпараттар мазмұнын түсіну және оны меңгеру мәдениеті. Балаларды
оқу дағдыларын қалыптастыру мәселелерімен айналысатын мұғалімдерден бұл іс-
әрекеттің ғылыми-теоретикаялық негіздерін білулері және оқудың жылдамдығы,
материалды қабылдау сапасы, кері байланыс нәтижелілігі, тез оқу сияқты
сипаттарына көп көңіл аударуларын талап етеді[26]
Ойлау мәдениеті – бұл тұлғаның шындықты жалпылама және жанама
бейнелеуге бағытталған танымдық әрекеті.
Талдау – бұл оймен бүтінді немесе жіктеу бүтінен оның қырларын,
әрекет не қатынас бірліктерін бөліп алу.
Бастауыш сынып оқушыларының жазу мәдениеті – аталған жастағы
балалардың каллеграфиялық қабілеттері мен іскерліктерін қалыптастыру
деңгейі. Бұл үрдіс мұғалім жағынан үлкен педагогикалық шыдамдалық пен күш-
жігерді талап етеді.
Сонымен қатар бастауыш сынып оқушыларының ойлау процесіне де көп
назар аудару қажет. Себебі, баланың айтайын дегені ең бірінші оның ойында
пайда болып, тек содан кейін ғана ол ойлар ауызша айтылады. Осыған орай
мұғалім өз бойында балалардың ойын алдын-ала сезу, байқағыштық қасиеттерін
дамыту керек. Балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, баланы дер
кезінде қолдап, оның мақұлдап және оның ойын байқағанын білдіруі қажет.
Бірақ осы жастағы балаларға ортақ жас ерекшеліктерді ғана ескере
отырып қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жеткіліксіз. Балалар ұжымы
түрлі даралықтардан құралады. Сондықтан қазіргі кезде балаға педагогикалық
ықпалдың қажеттілігі мен маңыздылығына көп көңіл аударылуда. Бұл мәселені
шешуде педагогқа балалар отбасылары, қоршаған құрбы-құрдастары, үлкендер
қандай ықпал бергенін, олардың қызығушылықтарын, ұжымда алатын орындарын,
мінездеріндегі түзетуді қажет ететін қасиеттерін анақтау қажет. Әрбір
баланы тереңінен танып білмей оларды қарым-қатынас мәдениетін жоспарлы
мақсатты, жүйелі түрде жүргізу мүмкін емес.
Қарым-қатынас баланы рухани дамуындағы ең маңызды құралы ретінде
қарастырылады. Жеке тұлғаның рухани мәдениеті оның жалпы адамзаттық
интеллектуалдық, моральдық, эстетикалық құндылықтарға қатынасын көрсетеді.
Қарым-қатынас барысында мұғалімдер бұл қарым-қатынас алдымен нені
көздейтінін, қандай нәтиже беретінін, оны қалай ұйымдастырған дұрыс екенін
ескеріп отыруы керек. Мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасы оқушы
тұлғасының рухани даму міндеттеріне бағынады.
Тәрбиенің гуманистікмақсаттарына бағытталған рухани бай қарым-қатынас
қазіргі кездегі мектептердегі педагогтардың негізгі қызметі болып
табылады[27].
Сонымен қатар бала сіздің тілектестік ниетіңізді үнемі сезініп отыруы
тиіс. Бұл өте маңызды. Мұғалімнің нашар оқушымен қарым-қатынасы жайлы
берген түсінігі үлгі-өнеге боларлық. Бір қызығы, мұндай мінез құлықты
педагогтар әрдайым мойындай бермейді.
1. Ол жақсы оқушыға қарағанда, нашар оқушыларға жауап беруіне
аз уақыт береді, яғни оның ойлануына мүмкіндік бермейді.
2. Егер жауап дұрыс болмаса, ол сұрақты қайталап жатпайды,
көмектеспейді де, сол мезетте басқасынан сұрайды немесе дұрыс
жауабын өзі айтады.
3. Ол ымырашылдыққа салынады, теріс берілген жауапты оң
бағалайды.
4. Сонымен қоса ол нашар оқушының қате жауабы үшін жиі ұрсып-
сөгеді.
5. Тиісінше дұрыс жауабы үшін сирек мақтайды.
6. Нашар оқушының жауабына құлақ аспауға тырысып, оның көтерген
қолын байқамаған болып, басқасын шақырады.
7. Сирек күледі, жақсы оқушыдан гөрі нашар оқушыға сирек
қарайды.
8. Сирек шақырады, кейде сабақта онымен мүлде жұмыс істемейді[28].
Педагогикалық қарым-қатынастың төртінші кезеңі – жүзеге асырылған
қарым-қатынасты талдау. Мұғалім қарым-қатынастың осал жақтарын да айқындай
білуге, балалармен өзара әрекет процесіне қаншалықты қанағаттанғандығын,
өткен жолғы кездесуден олардың алған әсерін түсіне білуге және қажетті
өзгертулер енгізе отырып, ұжыммен алдағы болатын қарым-қатынас жүйесін
жоспарлауы тиіс. Оқушылармен қарым-қатынас процесі неғұрлым тиімді болуы
және балалардың психикалық ұдайы болып тұратын өзгерістерге сәйкес келуі
үшін, мынадай жайттар ұсынылады:
- қарым-қатынас жасайтын балаларға ілтипатты бол;
- коммуникативтік есті дамыт (сыныппен немесе жеке оқушылармен қарым-
қатынас жасаудың үндестілігін ескеру қажет);
- балалармен қарым-қатынас жасағанда өз бақылауыңды дамыт;
- әңгімелесушіңнің жауабын әрқашан алдын ала біліп отыруға тырыс;
- оқушылардың сырт мінез-құлқын: жүріс-тұрысын, қимыл әрекетін,
мимикасын, сөйлеу мәнерін талдай біл;
- балалардың психикалық сигналдарын мінез-құлқының сырт көріністері
бойынша қабылдауды және дұрыс түсіндіріп беруді үйрен;
- қарым-қатынас процесінде кіммен қарым-қатынас жасап отырғандығыңды
үнемі ойлағаның жөн.
Мұның өзі барынша жалпылама ұсыныстар, сондықтан балалармен
педагогикалық жұмысқа кіріскенде осы жайттарды міндетті түрде ескеріп отыру
қажет. Өз жеке басың мен балалар арасындағы ынтымақтастықты өрістетуге
үнемі күш сал – онсыз қолайлы творчестволық қарым-қатынас болуы мүмкін
емес. Өзіңді күнделікті қарым-қатынас жасайтын бала орнында қоюға тырыс.
Балалардың жақсы істерін көре біл.
Адамаралық қарым-қатынасқа назар аударалық. Әртүрлі күтпеген ортада
немесе жағдайда өзін батыл ұстау, шындықтың қуанышын қарсыласып, оның
қиыншылығынан бас тартпау, өмірдің ыстық-суығына көну деген сөз. Батыл адам
- өмірден өз орнын таппақшының немесе өз үлесін алмақшының үлесі. Ол үшін
өмірдің қатал тәртібін жақсы білу керек және басқамен жақындасудың әдісін
күнделікті іздестіру шарт. Сондағы мақсат - өмірде, іс-әрекетте серіктес
табу және серіктес бола білу, тірліктегі табысқа қуану және одан қанағат
табу. Қуанғанның көңілі көтеріңкі, ертеңіне деген сенімі арта түседі.
Көңілді адам барымен бөліседі, білгенін үйретеді. Көңілді адамның ой-сесімі
тұтас және өзгемен жақындасуға бейім.
Жақындасу – үлкеннің кішімен, жастың үлкенмен қарым-қатынасы.
Күнделікті қатынас, тұрмыстағы аралас адамды жақындату үшін адам өз мінез-
құлқын түбегейлі мақсатқа орай реттей білу, тіпті соған бағыттай білуі
шарт. Жаңа жағдайдаөзін таныта білу үлкен сабақ. Өз ойын, пікірін, жоспарын
дәлелдеп бере алатын адам өзін танытады. Олай болса, әркім айтар ойын,
көзқарасын жан-жақты талдап, нақты бағалай білсе – бұл өзінің кім екенін
танытудың бастамасы[29].
Жаңа іске, міндетке кірісерде адамның өзімен-өзі бітімде болу – үлкен
жетістік. Мысалы, жасың кіші болып, кісінің алдында мәселе шешу керек
болды. Ол үшін алдымен үлкенмен тіл табысу керек. Үлкен деп отырғанымыз
отбасының иесі ме, бір мекеменің қызметкері ме, ұжымның мүшесі ме, қай
ұлттың өкілі – міне осы деңгейлер мен дәрежелер. Олардың бәрін ескеру
қажет, есептесе білу керек. Ортада адамдармен жүздесеміз, сөйлесеміз,
пікірлесеміз. Олардың әрқайсысына жүктелген азаматтық, кәсіби, мемлекеттік
міндет пен жауапкершілік бар. Олардың азаматтық парызын, кәсіби қабілетін
білмей жатсақ, әңгіме үйлесімді, үйірімді бола бермейді.
Сонымен, тіл табысу - өмірлік қажеттілік және ізгі тәрбиелікке,
халықтық ынтымаққа мұқтаж, қарым-қатынастың бір түрі. Қарым-қатынасқа жеке
бастың қамын ойлайтындар бар, сондай-ақ жеке бастың қамын ғана емес, ел
жұрттың мұң-мұқтажын, мүддесін арқау ететіндер бар. Әр заманның ығына
қарай, әр ротаның мұқтажына қарай бірігу – сол ұрпақтың, әсіресе жас
ұрпақтың даусыз парызы. Адам болашақ мақсаты мен бағдары үшін бірігеді. Ол
үшін ынтымақ пен сыйластықты сақтау керек. Өйткені, Бәйдібек бабамыз
айтқандай: Адамның тірлігі басқа болса да, тілегі бір, бармағы басқа болса
да білегі бір.
Тіл табысу - өркениетті қатынастың жемесі, мәдениеттіліктің
көрсеткіші[30]. Сондықтан деңгейі биік адамдық қатынастың қалыптасуында
назардан тыс қалмайтын мынадай өсиеттерді есте сақтаған жөн.
Әңгімеге тартқан кісіні көбірек тыңдап, ол туралы мүмкіндігінше толық
білуге ниет қойып ынталан.
Танысқың, жақындасқың келетін адамды әрдайым жылы шыраймен,
ілтипатпен қарсы ал. Оның көңіліндегі мәселені қорғауға тырыс немесе ол
ұнататын мәселені әңгімеге арқау ет.
Әр адамның аты-жөнін құрмет білдіре айтқын.
Әркімнің өзі туралы айтуына икемдік танытып, мән бер. Не айтса да
адам өзінің жетістігін, адал ниетін, тағдырға ортақ мәселені саралайды.
Онда тағылым алатын, үйренетін сәтті ұмыт қалдырма.
Ұлттық мәдениет адам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі: Білім беру жүйесінің басты міндеті –
мектептердің педагогикалық ұжымдары ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас
ұрпақтың оқу-тәрбие процесінде баса көңіл аударып, оқушыларға нақты білім
беру, мектептерде мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынасын дұрыс
ұйымдастыруына байланысты болмақ[1].
А.М.Кенжанованың зерттеу жұмысында оқу-тәрбие үрдісінде мұғалім мен
бастауыш сынып оқушыларының өзара қарым-қатынастарын педагогикалық тұрғыдан
қарастырған[2].
Адамның әдепті, өнегелі болуы, алдымен, өзіне байланысты, содан кейін
әлеуметтік ортаға қатысты дейміз. Екеуі де шындық. Бірақ бұл шындықта әрбір
адам қоғамдық ортада өз орнын қалай табады, өзін қалай көрсетеді, беделін
қайтіп көтереді деген мәселелердің беті ашылмай қалды. Жас кезде адам
ортаға бейімделеді. Өз өңіріне, өз өрісіне кім қалай бейімделеді – бұл да
үлкен мәселе. Ортаны өзіне үйіріп әкету – есейгендіктің белгісі.
Қоғамымыздың бірден бір байлығы – болашақ жастар. Сондықтан да
жастарымызға ең бірінші маңызды тәрбие мен білімді беруіміз қажет. Осы
тәрбие мен білімнің ошағы – отбасында дер едім.
Өйткені баланың өмір сүруге құштарлығының оянуы өзінің қоршаған
ортасына, мұғалімге, ата-анаға, бірге оқыған құрбы-достарына, олардың
күнделікті іс-әрекетіне, жүріс-тұрысына, сыртқы көрінісіне, сөйлеген
сөзіне, әдептілігіне т.б. қасиеттеріне байланысты. Осылардың ішінде
жанұядағы ата – ананың атқарар қызметі ерекше болуы тиіс. Себебі бала, ең
алдымен, өз ошақ басына қарап өседі. Сол себепті отбасы мүшелерінің барлық
қылықтары, іс - әрекеттері балаға алғашқы кезде бұлжымас заң тәрізді
көрінеді.
Отбасы - баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада бала
өмірдің мақсатын, оның құндылықтарын, нені біліп, өзін қалай ұстау
керектігі туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен
қарым-қатынас орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай
екенін, басқалардың кім және қандай екенін тәжірбиеде сынап байқап
көреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында балаларына қамқорлық жасау
және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп отбасының
міндеті нақты көрсетілген.
Отбасында ата-ана өзінің баласын қалай тәрбиелеуді, қандай бағытта,
қандай амал-тәсілдермен тәрбиелеуді өздері алдын ала белгілейді. Онда
баланың аз да болса өзіндік өмір тәжірибесі, әдеті, құмарлығы мен
қызығулары қалыптасады.
Отбасында бала тәрбиелеу ешқандай дайындықты кажет етпейтін қарапайым
әрекет сияқты болып көрінеді. Бұл көпшілік қауымның көзқарасы екені рас.
Бала тәрбиесін қай кезден бастап қолға алу керектігі туралы аз да болса
зерттеулер бар. Отбасы тәрбиесінің ғылыми-теориялық тәжірибесінің барлығына
қарамастан, олар осы уақытқа дейін практикада көп қолданылмайды. Ал осы
отбасы және бала тәрбиесінің дұрыс қалыптасуына халық педагогикасының
аткаратын рөлі зор екенін ашып айту керек.
Адамның бойындағы жақсылық пен жамандық, адамгершілік құлық, тіпті
қоғамдық өмірдегі жарамсыздық пен жұғымсыздық та қарым-қатынастан
туындайды.
Демек, адамгершілік құлық жеке адамның қоғам өмір сүре алатын,
басқалармен үйлесімді қарым-қатынаста бола алатын қабілет. Ол адамдардың
ішкі дүниесінің көрінісі.
Олай болса, әр ұрпақ біз қарым-қатынастың қай деңгейіндеміз немесе
қандай бағытын бетке ұстаудамыз? - деп өзіне сауал қоюы орынды. Қарым-
қатынас туралы түсінік пен көзқарас әртүрлі. Өйткені әркімнің өмір сүру
тәсілі мен ортасы әрқилы. Десек те көптің көңілінде жүрген үміт пен күдік
аз емес.
Бәріміз де кездесуге, жүздесуге ынтықпыз. Ашық кездесу – тыныштықтың
тірлігі, ізгіліктің берашары мен ізбасары, қауіп-қылмыстан сақтандыру, қара
күшті қарусыздандыру, мәдениет қуатын әрлендіру, еркіндікті іздестіру.
Кездесудің шарты – түсінісу, табысу, келісу. Мұны жадымыздан шығармалық.
Әрбір кездесудің тәрбиелік маңызы бар және қоғамдық күші бар. Оны да
ескерейік.
Кездесуде кімдер өз әлін, әдетін жақсы жағынан көрсете алады? Ашық
пікірден тайсалмайтындар, өз ортасының мұң-мұқтажын жақсы білетіндер, өзін
жаңа деңгейде ұстайтындар.
Көптің көңілінен, ұжымның күткенінен шығу жеңіл, оңай жұмыс емес.
Көптің алдында дұрыс сөз бастау, өзіңді ұстай білу, ойыңды тыңдаушының
зейініне құя білу – қатып сенген дағды емес. Сол межеге үнемі ұмтылу керек,
сол әдісті әрдайым қайрап отыру абзал.
Осындай жауапты міндетті шешудің басты бір мүмкіншілігі бастауыш
сыныптағы білім беру процесін жетілдіру болып табылады. Ол мүмкіндіктің
іске асуы осы сана-сезімді жас бүлдіршіндердің бойына осы кезден сіңірумен
тікелей байланысты, Мұндай жауапты қызмет бастауыш сынып мұғалімдеріне
жүктелетін болғандықтан, ұстаз үлкен маңызды істер атқарулары тиіс[3].
Баланы оқытушы сабақ үлгерімі мен танымдық іс-әрекетін арттыру үшін мынадай
жұмыс атқаруы қажет:
• Баланы сыныптан тыс жерлерде дәріс сабағын өткізуді
ұйымдастыру;
• Тарихи жерлерде оқушылармен танымдық іс-әрекеттерін
ұйымдастыру;
• Оқытушы мен оқушы арасында сыныптан тыс жерлерде
әңгімелесу, пікірталас жайында өзара коммуникативтік қарым-қатынасы
қалыптасады;
Бұдан шығатын қорытынды оқушыны түрлі бағытта қалыптасу қызметі іске
асырылады, және де сабаққа деген қызығушылығы арта түседі. Себебі, мұғалім
мен оқушы арасында жоғарыдағыдай қарым-қатынас болмаса, оқушының сабаққа
деген ынтасы болмас еді.
Қарым-қатынасты әркім өзін көрсе, байқаса дейді, әркім өз сөзін
естісе, тыңдаса дейді, әркім өзін бағаласа, сыйласа дейді. Ынта - әркімге
тән, табиғи үміт. Сыйлы болу үшін, шамасы, қоғамдық қажеттілікке лайық
сенім, сенімділікті мекендейтін күш-жігер, күш-жігерді жетелейтін білім мен
мінез керек. Осы талаптардың негізін еңбек пен тәрбие, өзіндік ынталалық
пен өзіндік тәрбие құрайды.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып,
бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық
жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының
көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән
болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен
күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз
өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен
олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
Бұл ұрпақ тәрбиесі мен адамзат өсуінің болашағы отбасы жағдайын
жақсартудан басталатынын дәлелдей түседі.
Отбасы тәрбиесінің ғылыми-теориялық тәжірибесінің барлығына қарамастан
олар осы уақытқа дейін практикада көп қолданылмайды. Ал осы отбасы және
бала тәрбиесінің дұрыс қалыптасуына халық педагогикасының атқаратын рөлі
зор екенін ашып айту керек.
Зерттеудің мақсаты. Оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынасын дамытуда
мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының психологиялық аспектілерінің
теориялық негізін анықтап, оны ұйымдастырудың әдістемесін жасау.
Зерттеудің объектісі. Оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың коммуникативтік
қарым-қатынастарын дамыту үрдісі.
Зерттеу пәні. Оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-
қатынастарын дамыту жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, оқу-тәрбе үрдісінде оқушылардың
коммуникативтік қарым-қатынастарын дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен
жұмысының теориялық және әдістемелік қағидаларын орынды оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалана білсе және мұғалімдер оқушылардың қарым-қатынас
барысында жас ерекшеліктерін ескеріп, оқу-тәрбие процесін жүйелі түрде
ұйымдастырса, онда оқушылардың оқу процесін қалыптастырып, өзін-өзі
тәрбиелеуге, олардың адамгершілік қасиеттерін, қабілеттерін қалыптастыруға
ықпалын тигізеді.
Зерттеудің міндеттері:
- оқушылардың коммуникативтік қарым- қатынастарын дамытудың мәні
және оған сипаттама беру;
- мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының психологиялық аспектілерін
қалыптастырудың мазмұны;
- оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-
қатынастарын дамытудың технологиясы;
- оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-
қатынастарын дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмыстарын жетілдіру;
Зерттеудің жетекші идеясы. Оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын
дамытуда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының саяси-экономикалық және
рухани-интеллектуалдық аспектілерін бірлестікте дамыта отырып, мұғалімдер
мен ата-аналардың педагогикалық және психологиялық білім негіздерін,
іскерлік пен дағдыларын тиімді меңгеруге ықпал етеді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері болып педагогикалық
процесс, қоғам және қарым-қатынастарын қалыптастырудағы жалпы заңдылықтары,
оқыту үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын дамыту.
Зерттеудің негізгі ғылыми тұжырымдамасы жеке тұлғаның дамуына себепші
болатын әрекеттілік қатынастарын жетілдіру.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, зерттеу
проблемасына сай педагог-ғалымдардың еңбектері, Білім және ғылым
министрлігінің тұжырымдамалары, ғылыми педагогикалық, ғылыми әдістемелік
журналдар, педагогтардың, психологтардың, философтардың еңбектері,
Педагогика, Педагогикалық әдеп және ұстаздық шеберлік және Мамандыққа
кіріспе т.б. оқулықтар және де оқу құралдары.
Зерттеудің әдістері:
- зерттеу проблемасы бойынша психологиялық, педагогикалық,
этнопедагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, оқу құралдарына теориялық
талдау жасау;
- мектепте мұғалімдер мен оқушылар арасында сауалнама жүргізу, олармен
әңгіме жүргізу;
- озық педагогикалық тәжірибелерді оқып-үйрену.
Зерттеудің эксперименттік базасы: Кентау қаласындағы №6, №5 қазақ орта
мектебінің оқушылары.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
І ОҚУШЫЛАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынасын дамытудың мәні және
мазмұны
Қазіргі кезде елімізде болып жатқан елеулі өзгерістер мен жалпы білім
беру тұжырымдамасында жас ұрпақты тәрбиелеуші ұстаздар қауымына күрделі де
жауапты міндеттер жүктеліп отыр. Республикамыздың Білім беру заңында
оқытудың тиімділігін арттыруға, жастарды дербес өмір сүріп, еңбек етуге
даярлауда түбегейлі жақсартуға жаңа қоғамның саналы құрылысшыларын
тәрбиелеуге батыл күш салу қажет делінген[4].
Бұл өмірде ешкім бәрін біліп тумайды, дана болып келмейді. Оның бәрі -
талпыну, іздену, мақсатты еңбектің арқасында келетін жетістік.
Аса ойшылдардың айтқанындай: “Адамды адам еткен - еңбек”. Еңбек
үстінде адамның көптеген психикалық ерекшеліктері дамып, өмір сүру
барысында олар түрлі жолдармен жарыққа шығару. Мысалы, үлкендер өзіне тән
ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, мектепте оқитын балалар сабақ
үстінде, ал мектеп жасына дейінгі балалар өз психологиясын ойын үстінде
байқатады. Ойын - балалар үшін күрделі әрекет. Ол білімді, ақылды
ұйымдастыруды қажет етеді. Ал ол білімді бала қайдан алады дейсіз ғой. Оған
бала ойын арқылы өзі үйренеді, үлкендер де үйретуге тиіс.
Кішкентай бала қасындағы түрлі-түсті ойыншықтармен өзімен-өзі ойнап
отыра береді. Ойыншықтар неғұрлым түрлі-түсті болған сайын олар баланың
зейінін өзіне тартып, бала соларға көбірек ұмтылыды. Ал баланың жасы
ұлғайған сайын ол жалғыз ойнамайды, қасындағы қатар құрбыларымен бірлесіп
ойнайды. Өзара қарым-қатынас жасайды. Баланың басқа балалармен бірігіп
ойнауы оның психикасында жаңа қасиеттердің пайда болуымен байланысты.
Балада қоғамдық сипаттар дами бастайды. Салалы адам өміріндегі әлеуметтік
қасиеттің бір түрі – ол қоғамдық өмір. Адам жалғыз өмір сүре алмайды, ол
үнемі қоғаммен бірге қарым-қатынаста болады[5].
Қарым-қатынас дегеніміз не? Оны қалай түсінеміз? Қарым-қатынас-бұл
адамға адам қажеттіліктерін қанағаттандыру. Адамдар өзара бірлесе отырып
ортақ нәтижеге жету үшін күш біріктіре келісуін қарым-қатынас деп
түсінеміз. Қарым-қатынас жасау арқылы сол адамның мәдениетін, ішкі жан-
дүниесін, мінез-құлқын, өмірге деген көзқарасын, өскен ортасын, алған
тәрбиесін саралауға болады[6].
Әрине қарым-қатынас түрлері өте көп. Атап айтатын болсақ, ата-анамен
баланың арасындағы қарым-қатынас, жолдастар арасындағы қарым-қатынас,
мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас т.б. Соның ішінде мұғалім мен
оқушылардың қарым-қатынастарын алатын болсақ ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин
“Мұғалім балалармен үнемі қарым-қатынаста болады: егер олар бір нәрсені
түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кіналамай, оларға дұрыс түсіндіре
алмағаны үшін өзін-өзі кіналауы керек. Мұғалім балалармен сөйлескенде
ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлықпен сөйлеп, шұбаланқы сөздер мен
керексіз терминдерді қолданбастан, әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен
түсіндіру керек”-деген[7].
Ия, ұстаздық қызметте табысқа жету үшін бітіруші мамандар терең әрі
кең білім алып, әдістемелік толық қаруланған және жоғары мәдени деңгейі
болуы тиіс. Сонымен қатар қызметті шығармашылық сипатта болуды, әрі
педагогтық қабілеттің елеулі мәні бар. Себебі бастауыш сынып мұғалімі
оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы олардың қабілеттерінің дамуына
кең жол ашады. Мұғалім алғашқы сабақтан бастап әрбір оқушының жеке
ерекшеліктерін, ынтасы мен бейімділігін , оқу мен еңбекке ұқыптылығын
ескере отырып оқу үрдісін жүргізуі керек[8].
Әрине мұғалім мен оқушылардың арасындағы қарым-қатынас жасау
барысында педагогтың қосатын үлесі аса қажет. Педагог деп отырғанымыз кім?
Педагог (грекше тәрбиеші) – дәріс беру және тәрбие жұмысымен айналысатын
тұлға. Педагогтың мұндай іс-әрекетінің объектісі ол оқытатын және
тәрбиелейтін адам болып табылады. Сондықтан оның іс-әрекетін өнер деп тани
отырып оқыту мен тәрбиелеу ісінде жоғарғы нәтижелерге жету үшін
пеагогикалық қызмет мұғалімнен жан-жақты білімді, табанды еңбекті талап
етеді деген мағынада түсінген жоқ.
Педагог тек ұстаз, оқытушы немесе белгілі бір пән мұғалімі ғана емес,
ол оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушы, басшы, білім беру саласындағы
мемлекеттік тұлға.
Осы тұрғыдан қарағанда педагог тек бала жетектеуші ғана емес,
педагогика-гуманистік сапа кешенін түзетін өнерде. Ал ондай сапаның болмауы
кәсіби іс-әрекеттің тиімді орындалуын болдыра алмайды. Мұндай сапаларға
педагогтің позитивті адамгершілік тұрпаты, жоғары теориялық және әлеуметтік
ойлау қабілеті, өмірге оптимистік көзқарасы, адамдардың гуманистік
потенциялына сенімі жатады. Мұндай мағынада педагог рухани азамат болуы
тиіс. Ал бұл жаппай бола беруі мүмкін болмайды және көп нәрсеге
міндеттейді.
Педагогикалық мәдениетті педагогтік әдептіліксіз көз алдымызға
келтіру мүмкін емес. Педагогтік әдептілік-мұғалімнің, оқытушының, ұстаздың
оқытушылармен қарым-қатынасына қойылатын талаптардың мәжесін сақтау, оқу
және оқудан тыс уақыттарда олармен дұрыс қатынастың бабын табу білігі [9].
Мұғалім мен оқушылардың іс-әтекеті барысында қарым-қатынас іске
асырылады. Қарым-қатынас бұл адамдардың өзара әрекеттесіп, әр түрлі
коммуникациялық құралдардың көмегімен бір-білімен пікір алысуы. Қарым-
қатынас әлеуметтік өмір құбылысы, ол хабарламалық, номативтік және таным
процесі ретінде сипатталады. Қарым-қатынас оқушылардың мінез-құлқы, іс-
әрекеттері, білім, әдебиет, өнер қоршаған орта туралы, мол хабарламалармен
байытып, ой өрісін дамытады.
Қарым-қатынас – таным процесі. Таным және қарым-қатынас өзара
байланысты, мұны оқушылардың іс-әрекетінен көруге болады.
Оқыту процесі терең, берік және дәл білім алу таным жолындағы
оқушылардың қимылына байланысты. Оқыту процесі – бұл мұғалім мен
оқушылардың мақсатқа бағытталған өзара әрекеттесуінің барысында шәкірттерге
білім беру міндеттерін шешу. Оқыту процесі – тұтас педагогикалық процестің
бір бөлігі.
Оқыту екі жақты процесс, онда мұғалім мен оқушылардың ынтымақтастық
іс-әрекеттері мен тәсілдеріне үйретеді. Бұл сабақ беру процесі. Оқушылар
сабақта түрлі іс-әрекеттерінің барысында дамиды, олардың ғылыми
көзқарастары қалыптасады. Бұл оқу процесі. Оқу - бұл оқушылар іс-
әрекеттерінің яғни объективтік әлемді танудың ерекше формасы [10].
Оқыту әрекеті толық жүзеге асуы үшін бәрінен бұрын мүмкіндіктер тек
оқыту үрдісінде ғана жасалатын есте ұстау керек. Мектепте балаларға ғылым
негіздері оқытылады, онда олардың ғылыми түсінігі, дүниетанымы қалыптасады.
Оқу қызметі мазмұнының ерекше өзгешеліктері болады. Оның негізгі бөлігін
ғылыми ұғымдар, ғылыми заңдар және соларға сүйенетін практикалық
міндеттерді шешудің жалпы тәсілдерді құрайды. Тек оқу әрекетінде ғылыми
білімдерді және соларға сәйкес іскерліктерді игеру негізгі мақсат пен
қызметтің басты нәтижесі ретінде байқалады.
Оқу іс-әрекетінің құрамдас бөліктері мыналар: оқу жағдаяттары (немесе
міндеттері), оқу әрекеті, бақылау, бағалау.
Оқу жағдаяттарының ерекшеліктері. Оқу жағдаяттар мына ерекшеліктермен
сипатталады: біріншіден, мұнда оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың
немесе нақтылы-практикалық міндеттердің кейбір бөлімдерін шешудің жалпы
тәсілдерін игереді; екіншіден, осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу
қызметінің негізгі мақсаты ретінде көрінеді. Нақтылы-практикалық
міндеттерге оқып-жаздыратын жазу, математикалық тестік есептерге жауап
іздеу, қағаздан ұсақ-түйек жасау, т.б. жатады.
Педагог алдымен сынып оқушысын сол сыныптағы барлық нақтылы-
практикалық міндеттерді шешудің ортақ тәсілін іздеу қажет болатын жағдайға
тікелей жетелейді. Одан кейін педагогтың басшылығымен балалар бұл әдісті
тауып, қалыптастырады. Шынында да оқып-жаздыратын жазудан бұрын жұмыс
жүргізіледі. Оның барысында сөздердің құрамын және олардағы әріптердің
үйлесу заңдылықтарын оқып үйренеді, дұрыс жазудың жалпы талаптарын
қалыптастырады. Осы жағдайлардың бәрінде балалар оқу жағдаяттары жүйесінде
жұмыс істейді, олардың негізінде балалар, бір жағынан, берілген
материалдарды үйрену мотивін (сөздердің құрамын немесе шамалардың
байланысын не үшін оқып үйренуі керек), екінші жағынан, сол сыныптағы
нақтылы міндеттерді шешудің ортақ тәсілдерінің үлгісін алады. Оқу
жағдаяттарының мазмұны мен формасы педагогиканың дидактикалық және жеке
әдістемелік бірлескен құралдарымен анықталады.
Оқу жағдаяттарында балалар жұмысы түрлі типті іс-әрекеттерден
құралады. Олардың ішінде оқу әрекеті ерекше орын алады. Оқу әрекеті арқылы
оқушылар міндеттерді шешудің жалпы әдістерінің үлгілерін және оларды
қолдану шарттарын анықтаудың жалпы тәсілдерін қайта жаңғыртып, игереді. Бұл
әрекеттер пәндерде, ақыл-ой шеңберінде де орындалады. Оқу қызметінде
грамматиканы оқудың алғашқы кезеңдерінде өзгерту және салыстыру әрекеттері
ерекше маңызды. Бұлар балаларға сөздің мағынасы мен формасының арасындағы
қарым-қатынасты анықтауға мүмкіндік береді. Ал сан ұғымдарын игеруде оқушы
бірқатар оқу әрекеттерін, ал олардың ішінде мыналарды:
1) заттық әрекетін (өлшеу бірлігі етіп алынған бір шаманың екіншісіне
реттік қатынасын анықтау);
2) ауызша әрекетін (өлшеу шамаларын есептеп шығу);
3) ақыл-ой әрекетін (алынған нәтижені барлық есептелген
объектілерге жатқызу) орындауы керек.
Сабақ беру үрдісінде мұғалім жалпы да, жеке де оқу әрекеттерінің
бәрінің жиынтығын анық білуі керек, мұғалім оқу ісінің өз шегінен шығып
кететін стихиялы талпынысты тоқтатуға және ерекше оқу жағдаяттары ішінде
балаларды материалды шын мәнінде игеруге бастайтын іс-әрекеттерді жүйелі
қалыптастыруға міндетті.
Бақылау әрекетінің ерекшеліктері: оқу жағдаяттарында толық жарамды
жұмыс әрекеттердің тағы да бір типін – бақылау әрекетін орындауды талап
етеді. Бала өзінің оқу әрекеттерін және олардың нәтижелерін берілген
үлгілермен салыстарып, бұл нәтижелердің сапасын орындалған оқу әрекетінің
деңгейімен және толықтығымен байланыстыруы қажет. Бақылаудың арқасында
оқушы нашар, тіпті жаман үлгі мен өзінің оқу іс-әрекеттерінің кемшіліктері
арасындағы байланысты сапалы түрде көре біледі. Бұл кемшіліктерді жою,
игеру нәтижелерін жақсартуға және оларды талап етілген нормаларға дейін
жеткізуге мүмкіндік береді. Алғашында бақылауды ұйымдастырудағы негізгі
роль мұғалімге жүктеледі.
Бақылау оқу қызметінің бір бөлігі – бағалаумен тығыз байланысты.
Мектеп тәрбиесінде бағалауды бағамен жиі теңестіреді. Психологиялық
көзқарас тұрғысынан бұл дұрыс емес. Бағалау меңгеру немесе меңгермеу
фактісін ғана емес, сонымен қатар, меңгермеу себептерін көрсетеді, оқушы
кемшіліктерді жоюға тура бағыттайды және оны нәтижеге жақсарғанша жұмыс
істеуге итермелейді. Бағалардың екі-ақ мәні бар: жаман, жақсы. Осыған
сәйкес оқу ситуациясы өзгереді немесе сақталады. Бағаның бірнеше рангілік
мәні (1-ден 5-ке дейін) және әдетте, синтездік сипаты да болады. Бағадан
баланың ынтасы, оның сабақтағы тәртібі және басқа жағдайларға көрініс
табады.
Әрине оқыту үрдісі мұғалім мен оқушылардың арасындағы іс-әрекет, яғни
мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынасы.
Психология ғылымында қарым-қатынас өзекті мәселе болып табылатыны
бәрімізге белгілі. Өйткені психология ғылымының кез келген мәселесі
адамдардың жан дүниесінің сырымен, қоғам мен әлеуметтік өмірдің сан алуан
сырларымен тығыз байланысты. Сондай-ақ қарым-қатынас болашақ маман
тұлғасының қалыптасуының бір факторы екені белгілі.
Әлеуметтік психология мен жалпы психология аясында қарым-қатынас
мәселесі жан-жақты қаралған. Мысалы, Б.Д.Парыгин[11] 60-шы жылдары
әлеуметтік психологияны қарым-қатынасты зерттейтін бірден бір пән ретінде
бөліп қарастырады.
А.А.Леонтьев[12] қарым-қатынас ұғымын әмбебап коммуникативті іс-
әрекетке, яғни қарым-қатынасқа белгілі бір іс-әрекет түріне сияқты қарау
керек деп есептейді.
В.М.Бехтерев[13] қарым-қатынасты адамдарды топқа біріктіру механизмі,
тұлға әлеуметтенуінің шарты сияқты қарастырады.
М.С.Каган[14] қарым-қатынасты адамдардың бірлігінен туатын жаңа
ақпараттарды өңдеу үрдісі ретінде қарастырады.
Қарым-қатынасқа ең жалпы анықтаманы Б.Ф.Ломов[15] берді: ... қарым-
қатынас адам тұрмысының индивидуалды формасының маңызды жағы болып
табылады. Ол қарым-қатынас іс-әрекетінің әртүрлі формалары, деңгейлері,
түрлері жайлы және оның құрамдас бөлімдері: сан алуан ақпарат алмасу
процесі, коммуникаттардың өзара әрекеттесуі жайлы сөз қозғайды.
Ал Г.А.Андреева[16] әртүрлі көзқарастарды біріктіре және жалпылай
отырып, қарым-қатынастың кез келген формалары адамдардың біріккен іс-
әрекеттерінің спецификалық формасы болып табылады, яғни адамдар әртүрлі
қоғамдық қызметтерді орындау процесінде тек қарым-қатынас қана жасап
қоймайды, олар әрқашан сол жайында кейбір іс-әрекеттермен қарым-қатынаста
болады дейді.
Ғылым бұлай жіктеп, бөлудің шартты екендігін, қарым-қатынас үрдісінде
оның үш жағы да көрінетіндігін дәлелдеді.
А.А.Бодалев[17] қарым-қатынасты іс-әрекеттердің ерекше түрі деп,
адамның тұлға және іс-әрекет субъектісі және жеке даралық ретінде дамуының
негізгі факторы болатынын атап өтеді.
Қарым-қатынастың тәрбиелік мәнін ол тек дүниетанымды кеңейтуге ғана
емес, сонымен қатар тұлға интеллектісінің дамуындағы роліне тоқталған.
В.А.Кан-Калик[18] педагогикалық процесте қарым-қатынас арқылы
байқалмайтын, бірақ өте маңызды тәрбиелік өзара қатынастар жүйесі
қалыптасқанын және оның ЖОО-да тәрбиелеу мен оқыту тиімділігі арттыратынын
айтқан. Оның ойынша, қарым-қатынас адамгершілік-құндылық потенциалға ие.
В.А.Кан-Калик қарым-қатынас функцияларын ішкі және сыртқыға бөледі. Олардың
әрқайсысы құрамдас бөліктерге ие. Сыртқы функция – ақпараттық-
коммуникативті, тұлғааралық қатынастарды өзара танымды етіп ұйымдастыру,
бейімделу, ал ішкі – эстетикалық, дәмдік, мінез-құлықтық, әдептілік.
А.С.Макаренко[19] былай деп жазған болатын: Мен үшін менің
практикамда, сондай-ақ сіздер үшін, көптеген тәжірибелі мұғалімдер үшін
мұндай түкке тұрмайтындар: қалақ тұру, стол қасындағы орындыққа орындыққа
қалай отырып, қалай дауыс көтеру, күлу, қарау өте мәнді бола бастады. Бізді
бұған ешкім үйретпеді, ал мұны үйренуге болады және үйрену қажет те, ең
үлкен шеберліктің мәні осы және де осы болуы тиіс.
Балалармен педагогикалық өзара әрекетте ұсақ-түйек жоқ-барлығы да:
көзқарас, көз жанарыңның қозғалысы, дене қимылы т.б. жұмыс істейді. Өйткені
біз жай қарым-қатынас емес, кәсіптік іскерлікпен қарым-қатынас жасаймыз.
Көпшілік алдында сөйлесуде байқалатын ең негізгі сезім түсініктері
мынадай:
1. Әңгімені қалай бастауды білмеушілік.
2. Толық ұғынықты, әрі түсінікті айтып бере алмаймын-ау деген
қобалжу.
3. Қарым-қатынас мақсатындағы еленбейтін өзгерістер.
4. Бұрын пайдаланылған қарым-қатынас амалдарын өзгерту қажеттігі
жайлы түйсік.
5. Қарым-қатынас жүйесінде бір нәрсені өзгерту қажет деген түсінік,
бірақ не екенін-онша айқын еместік.
6. Жұрт алдында сөйлесуге дағдыланбағандық.
7. Бұрын табиғи болып келген дене қимылының, қозғалыстың, жалпы
мінез-құлқының ерсілеу сияқты болып сезілуі.
8. Қарым-қатынастың өзгерген формадағы, мәнерлі атқару
компоненттерін қажет етуі.
9. Өзіңді дұрыс түсінуі үшін жоспарланған информацияны неғұрлым
сол қалпында жеткізуге талпынушылық.
10. Тыңдаушыны қызықтыруға тырысу.
11. Информацияны сұрыптауға, мазмұндауға және беру формасы
жайында өзіне едәуір талап қоюдың пайда болуы.
Көпшілік алдында сөйлеу үшін қарапайым қарым-қатынасты барынша
жаттықтыра түсу қажет. Тек қана осындай кәсіптік-педагогикалық қарым-
қатынаста, оған қоса балаларды шынайы жақсы көре білген ғана педагогикалық
процестің бүкіл мәні айқындала түседі. В.А.Сухомлинскийдің[20] айтқанындай,
тәрбиеші өнері ең алдымен сөйлеу өнерімен көрінеді.
Сонымен қатар, балалармен қарым-қатынас жасау – бұл толасыз
творчество. Балалармен дұрыс қарым-қатынасты ұйымдастыруда шешуге тура
келетін қаншама педагогикалық айла-әректтер, қарама-қайшылықтар,
қақтығыстар, проблемалар туындайды. Осының барлығы қас-қағым сәтте
ойластыруы тиіс. Міне сондықтан педагогикалық қарым-қатынас - әрине,
творчество. Оның өзі қалайша нақты көрінеді.
Біріншіден, қарым-қатынас творчествосы ақпаратты бере білуде
көрінеді: оны әңгімелесушіге дәл бағыттап, айқын бейнелі сөзді таба білуде.
Сабақта ақпаратты сұрыптаудың, құрудың және оны берудің осындай
творчествосы болмасын делік – сонда бірден оның тартымдалағы жоғалып, іш
пыстыра бастайды.
Қарым-қатынас творчествосының екінші жағдайы – басқа адамның
көзқарасына, қимыл әрекетіне, мәнеріне қарап түсіне білуде. Баланың бет
әлпетіне бір қарағанда-ақ оған не болғанын түсіну қаншалықты маңызды. Бұл
мүмкін бе? Көре білуге болады және де оны дамыта түсу қажет. Бұл тәрбиеші
үшін өте қажет. Адамның бет әлпетін, бала жүзін оқи білу керек, ал мұндай
оқи білу арнайы курста сипатталуы да мүмкін. Адамның бет әлпетіне қарап,
оның жан дүниесіндегі өзгерістердің кейбір белгілері туралы білуде тұрған
ешқандай әулиелік жоқ. Оқушының ішкі әлеміндегі өзгерістерді біздің
байыптай білмеуіміз тиімді қарым-қатынас жасауды, оқыту мен тәрбиелеуді
ұйымдастыруға бөгет жасайтындығы қаншалықты жиі кездеседі.
Ал балалармен өзара қатынасты ұйымдастыруда творчество қалай
көрінеді? Тек творчество ғана өзара қатынасты сапқа тұрғызудың, дамытудың
күрделі өнерінде аса маңызды бола түседі. Өйткені біздің балалармен
іскерлік әрекетіміз өзара қатынастың көп қабатты сарайын тұрғызудан
басталады. Тек өзара қатынас қана көп жағдайда балалардың біздің пәнге,
мектепке, сыныпқа деген көзқарасына ықпал ететінін ұмытпаған жөн.
Педагогикалық қарым-қатынас қандай функцияларды жүзеге асырады? Қарым-
қатынас жасаудың алуан түрлі барлық функцияларын ақпарат беруге, қарым-
қатынас пен өзара түсінісу процесінде басқа адамның жеке басын тани білуге
арналған міндеттерге жатқызуға болады.
Қарым-қатынасты оқытудың оқу функциясын жүзеге асыру былайша
қамтамасыз етіледі:
мұғалімнің оқушымен нағыз психологиялық байланысты;
оқытудың қолайлы жағдайларын қалыптастыру;
коллективтік танымдық ізденіс пен бірлесіп ойластырудың психологиялық
жағдайының пайда болуы;
оқу процесінде жеке адамның өз бетінше жүзеге асыруы және өзінің
творчестволық ойын айқындауы тиіс.
Қарым-қатынасты оқытудың тәрбиелік функциясын оқу былайша қамтамасыз
етіледі:
оқу процесінде педагог пен оқушылардың психологиялық байланысты
негізінде тәрбие қарым-қатынасы жүйесін орнату;
оқу әрекетін ойдағыдаан қамтамасыз ететін педагогикалық қарым-қатынас
жүйесін қалыптастыру;
жеке адамның тұтастай танымдық бағытталушылығын қалыптастыру;
оқу әрекеті процесінде (танымдық, жас ерекшелік, эмоциялық,
дидактикалық т.б.) психологиялық кедергілерді жеңу;
оқушыларға тұтастай комплексті тәрбие ықпалын жүзеге асырудың
мүмкіндігі;
оқушылар коллективіндегі өзара қарым-қатынасты ойдағыдай
қалыптастыру.
Қарым-қатынасты оқытудың дамушы функциясы былайша жүзеге асырылады:
Оқу әрекетіне жеке адамның жан-жақты тұтастай дамуының әлеуметтік-
психологиялық негізін орнату;
Жеке адамның дамуының қозғаушы күші ретінде көрінетін қарама-
қайшылықтың диалектикалық жүйесін орнату;
Жеке адамның өз ойын жасырмай айтуына және өзінше дамуына (өз бетінше
білім алуына және өзін-өзі тәрбиелеуіне) ықпал ететін, әрі мүмкіндік
беретін психологиялық жағдай орнату;
қарым-қатынас процесінде жеке адамның дамуына бөгет жасайтын
әлеуметтік-психологиялық факторларды (бұйығылық, ұялшақтық, сенімсіздік
т.б.) меңгеру[21].
Байқап отырғанымыздай, қарым-қатынастың педагогикалық репертуары әр
алуан екен, бірақ мұны педагогтар әрдайым ескере бермейді.
Әдетте қарым-қатынас саласын қарастырып көрелік. Сіз біруден бір
нәрсе сұрағыңыз келді делік. Әрине, мұндағы басты тәсіл - өтініш. Бірақ
мынаған назар аударыңыз: өзіңізге қажетті нәрсені сұамас бұрын, сіз әуе
айтқаныңыз орындалатындай жағдай туғызуға талпынасыз. Дәл осы жағдайда сіз
белгілі дәрежеде коммуникативтік және тиісті психологиялық жағдай туғызып,
қарым-қатынас объектісінде коммуникативтік басымдылыққа жетесіз де, тек
содан кейін ғана тікелей ықпал етуді қолға аласыз.
Педагог коммуникативтік міндеттерді құрған кезде педагогикалық
мәселелерге, сыныппен қарым-қатынас жасаудың қалыптасқан деңгейіне, қарым-
қатынасты меңгеру принциптеріне, сыныптағы оқушылардың жеке
ерекшеліктеріне, қарым-қатынас жасаудағы өзінің дербес ерекшелігіне,
жоспарланған ықпал ету тәсілдеріне сүйенеді. [22]
Сондай-ақ қарым-қатынасты зерттеуде оның құрылымдық компоненттерін
анықтау керек. Осыған байланысты зерттеу барысында қарым-қатынастың
құрылымын талдау нәтижесіне жүгіндік. Ол қарым-қатынасты бір-бірімен өзара
байланысты үш жағынан қарастырады: коммуникативтік, интерактивтік және
перцептивтік.
Қарым-қатынастың коммуникативтік жағы немесе тар мағынадағы
коммуникация мәлімет беру-алмасу мәселесімен анықталады.
Интерактивтік жағы қарым-қатынас жасаушы индивидтердің өзара
әрекеттестігінің ұйымдастыруымен қорытындыланады.
Перцептивтік жағы адамдардың бірін-бірін қарым-қатынас арқылы
қабылдауы мен тануы және осы өзара танымның негізінде қалыптасу процесін
білдіреді. Сонымен, көптеген әдебиеттердегі ғылымдардың теорияларына талдау
жасай отырып, коммуникативтік қарым-қатынастың тиімділігін анықтайтын,
өзара түсінікті сипаттайтын күрделі психологиялық құрылым деп түсінеміз.
Соның ішінде біз коммуникативтік қызмет деп оқушылардың өзара әрі
педагог пен оқу үрдісі кезіндегі қарым-қатынасы, белсенділігі мен
сипаттамасы оқыту түріне тікелей қатысы бар екендігін көрсетеді. Оқыуды
ұйымдастыру қызметі ондағы оқыту, тәрбие істеріне басқару қызметіне
дайындау қурамы болып табылады. Оқу үрдісін ұйымдастыру кезеңіндегі барлық
қызметтердің жиынтығы басқару мазмұнын құрап, сабақ өткізу оның басты
көрінісі екендігінде дау жоқ. Басшылық сипаттағы қызмет арқасында
оқушыларды басқару құралы ретінде іске асырылады[23].
Коммуникативтік бағыттағы оқытудың негізгі мақсаты – қарым-қатынасқа
үйрету, қарым-қатынастың табиғи функцияларын (танымдық, регулятивтік,
бағалаушылық, конвенционалдық) іске асыруға үйрету болып отыр.
Педагогтардың оқушымен қарым-қатынастары балаларды дамыту құралы және
өзіндік мақсатты іс-әрекет болып табылады.
Педагогикалық қарым-қатынастың нәтижелігі мұғалімнің қаншалықты
тәрбиелік, білім беру міндеттеріне сай өз көзқарасын өзгерте алуына
байланысты болады. Оқушылармен қарым-қатынас жасауда мұғалім кеңесші де,
хабарлаушы да, тәлімгер де, жетекші де, сыншы да, дос та бола алуы керек.
Мұғалімнің өзін оқушылар орнына қоя алу қабілеті оған балалар іс-
әрекетінің мақсаттарын, ішкі күштерін түсініп, олардың алдағы іс-
әрекеттерін болжап басқаруына мүмкіндік туғызады.
Осы жастағы балалармен қарым-қатынас жасау барысында әрбір
педагогикалық жағдайларға сәйкес мұғалім өзінің іс-әрекеттеріне жүйелі
рефлексивті талдау жасау қажет.
Мұғалімнің балаларға сенім артуы, оларды оқу үрдісінде де қолдап
отыруы, балалар жауабын құптап, олардың ойларына, жауаптарына ризашылығын
білдіріп отырса, барлық вербальды және вербальсыз қатынас аппараттарын
қарқанды қолдана алуы қарым-қатынас үрдісін әсерлі де тиімді ұйымдастыруға
көмектеседі.
Ал, бастауыш сынып оқушылары үшін мұғаліммен қарым-қатынас жасау
маңызды қажеттілік. Осы жаста олар мұғалімді пір тұтып, оның абыройына
деген асқан сенімділік танытатыны анық. Бұл сенім балалар бойында
мұғалімнің балалар тұлғасына қызығушылығын көрсеткенде, өз жомарттығын,
мейірімдігін, адалдығын, тағы басқа адамгершілік қасиеттерін байқатқанда
ғана пайда болады[24].
Педагогикалық қарым-қатынас жүйесіне келетін болсақ, мысалы, сіз
ертеңгі болатын сабаққа әзірленуге отырасыз; программаны қарастырып, қандай
материалдарды пайдалануды, сабақты қалай өткізуді т.б. мәселелерді
ойластырасыз. Енді өз тәжірибеңізді мұқият ой елегінен өткізіңіз: сабақты
жоспарлау барысында сізге нақты сынып, оқушылар, олармен өзара қатынас
туралы ойлар туындайды. Міне, осының өзі педагогикалық қарым-қатынастың
бірінші кезеңі – қарым-қатынасты моделдеу деп аталады, әрі ол алдағы
сабақтың мазмұнымен және методикалық компоненттерімен тығыз байланысты
болады. Әрбір сыныпта қарым-қатынас процесінің өзгешелігі бар, демек,
сабақта өзінше өтеді. Демек сабаққа әзірленудің белгілі формуласы мынадай:
программамен танысу, материалды сұрыптау, оқыту мен тәрбиелеу тәсілдерін
белгілеу-бұған қоса маңызды, мәнді буынмен толықтырылатын-сыныпта алдағы
уақыттағы қарым-қатынасты болжалдау. Оның үстіне мұның соңғы айтылған
аспектісі қалған барлығына, соның ішінде оқыту тәсілдеріне едәуір ықпал
етуі мүмкін.
Сабаққа әзірлену барысында біз материал бойынша әңгіме өткізуді
жоспарладық делік. Әрине, мұндайда әңгімелесу материалын ойластыру, ұғыну
және құру қажет болғанымен, оқушылардың творчестволық дамуына ықпал ететін
қажетті әлеуметтік-психологиялық жағдаймен қамтамасыз етудің де маңызы зор.
Олай болмаған жағдайда ойластырған тиімді тәсілдеріміз жүзеге асырылмайды
немесе жеткіліксіз жүзеге асырылады. Шындығына келгенде, мұндайда өнерге
жуықтау келетін әлеуметтік-психологиялық тиімділік пайда болады, өйткені
оның өзі секілді коммунистік жүйе болып саналады да, педагог кәдімгі
режиссер, актер, жазушы секілді адамның қабылдаушылық идеясына
бейімделеді.Сондықтан сабаққа әзірленген кезде және оның нақты міндеттерін,
жұмыс түрлерін тұжырымдағанда, сабақ барысында сіздерге қандай әлеуметтік-
психологиялық міндеттерді шешуге тура келетінін қоса ескеруді қоса ескеруді
ұсынамыз. Мұның өзі сабақ конспектісін жасағанда ойластырылып, онда
эмоциялық нұсқа да, жалпы психологиялық жағдай да т.б. көрсетілуі тиіс.
Бірте-бірте бұл күрделі процесс өздігінен жүзеге асырылатын болады.
Енді педагогикалық творчествоның ең күрделі бөлігі-балалармен тікелей
өзара байланыс жасауға тоқталалық.
Ең алдымен педагогикалық қарым-қатынастың екінші ірі кезеңі –
сыныппен бастапқы байланыс жасау кезеңіндегі тікелей қарым-қатынасты
ұйымдастыруды бөлек қарастыру қажет. Тәжірибелерде және жүргізілетін
зерттеулерде қарым-қатынастың бұл түрінің ерекше маңызды екендігі
аңғарылады. Қарым-қатынас инициативасын табысты болған жағдайда мұны шартты
түрде коммуникативтік шабуыл деп атауға болады. Оқу және тәрбие
міндеттеріне сырттай қатысы жоқ қарым-қатынастың мұндай элементтерінің мәні
неде? Әңгіме мынада: сабақта оқушылардың танымдық әрекетін меңгеру және
тәрбиелеуді меңгеру ең алдымен қарым-қатынасты меңгеру арқылы жүзеге
асырылады (мәселен, оқыту тәсілдерін жүзеге асыру процесінде нақты
психологиялық, қарым-қатынастық сыр жатыр).
Үшінші кезең – қарым-қатынасты меңгеру. Мұнда педагог шартты түрде
педагогикалық байланысы бар толып жақтан коммуникативтік міндеттерді
шешеді, мәселен қарым-қатынас арқылы зейінділікті меңгереді. Кейбіреулер
алаңдайды. Оларды оқу процесінде қалай оралту қажет. Ескерту керек?
Мұқият көз салу, бет әлпетімен жаратпаған сыңай білдіру, класта ерсілі-
қарсылы жүру, тақтаға бормен тақылдату, мәнерлі тыныштық орнату...
Педагогикалық қарым-қатынас процесінде мұндай міндеттер көптеп туындайды.
Оқушыларды материалға қалайша қызықтыруға, әсерлендіруге, сыныпта бірлескен
ізденісті және ұжым болып ойластыруды қалайша туғызуға болады?
Сабақта коммуникативтік қарым-қатынасты ұйымдастырған кезде сыныптағы
немесе нақты оқушымен қарым-қатынасты дәл бағдарлай білудің, айтатын
материалындағы мәселе жөніндегі өз көзқарасыңды көрсетудің, информацияны,
сөйлеу құралын беру формасын таңдаудың, педагогикалық міндеттерден
туындайтын қарым-қатынас жағдайын жасаудың, сыныптағылардың және жекелеген
оқушылардың әсерленушілігін көре білудің, қарым-қатынас барысында оқу-
тәрбие ақпаратын нақтылаудың, оны педагогикалық процестің өзгермелі
жағдайына ыңғайлай білудің, балалардың дербес ерекшеліктерін ескерудің
айрықша маңызы бар.
Мұғалім оқушылардың эмоционалдық жағдайын бағалай отырып, біз оның
нақты көңіл-күйіне сәйкес қарым-қатынасты дамытып, тереңдете түсуге
мүмкіндік аламыз және өзіміздің, оның және төңірегіндегілердің мүдделеріне
орай ол оқушыға тиімді психологиялық ықпал етудің жолдарын іздестіріп,
пайдаланамыз. Егер біз қатысқан адамдарымыздың әртүрлі тұрмыстық
жағдайлардағы әрекет-қылығын күні бұрын болжастыра алсақ, оның мінез-
құлығын қажетті бағытта басқаруға және онымен ұнамды адам аралық қатынастар
алып баруға қосымша мүмкіндіктерге ие боламыз[25].
Бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас мәдениеті ұғымы бірқатар
құрылымдық бөліктерді қамтиды. Қысқаша осы жастық кезеңді сипаттайтын мінез-
құлық мәдениеті, сөйлесу мәдениеті, оқу еңбегінің мәдениетіне (оқу
мәдениеті және жазу мәдениеті) тоқталып өтуге болады.
Сурет 1. Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық мәдениеті – бала мінез-
құлқының қалайша сырт көрініс беретінін, қалайша нақты түрде адамгершілік
талаптары орындалатынын, осы нормалардың қаншалықты үйлесімді табиғи түрде
баланың өмір сүру салтымен ұштасатынын, олардың қаншалықты өмірлік ережелер
ретінде қалыптасуын қарастырады.
Кеңірек қарастырсақ мінез-құлық мәдениеті ұғымы адам мәдениетінің
ішкі және сыртқы салаларын қамтиды: әдеп, қоғамдық орындарда адамдармен
араласу және жүріс-тұрыс ережелері, жеке қажеттіліктері мен
қызығушылықтарын сипаттайтын тұрмыс мәдениеті, балалардың мектептен тыс
қатынастары.
Бастауыш сынып оқушылырының сөйлеу мәдениеті – балалардың қоршаған
адамдармен сөздік қарым-қатынастарын және ғылымдар негіздерін меңгеру
үрдісінде қалыптасқан ауызша сөйлеу қабілеттерінің деңгейі. Аталған жастағы
оқушылардың сөйлеу мәдениеттерін қалыптастыру өте көлемді де күрделі жұмыс,
себебі балалар да сөз қорлары сондай толық емес, сөйлеу екпіні де нақты,
бірқалыпты емес, сөйлеудің әдеби формаларын да пайдалана алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу мәдениеті тек бұл үрдістің
операционалдық-техникалық жағымен сиптталмайды, сонымен қатар мазмұнды жағы
да көп көп көңіл бөлуді қажет етеді. Оқу мәдениеті ең алдымен кітаптан
алынатын ақпараттар мазмұнын түсіну және оны меңгеру мәдениеті. Балаларды
оқу дағдыларын қалыптастыру мәселелерімен айналысатын мұғалімдерден бұл іс-
әрекеттің ғылыми-теоретикаялық негіздерін білулері және оқудың жылдамдығы,
материалды қабылдау сапасы, кері байланыс нәтижелілігі, тез оқу сияқты
сипаттарына көп көңіл аударуларын талап етеді[26]
Ойлау мәдениеті – бұл тұлғаның шындықты жалпылама және жанама
бейнелеуге бағытталған танымдық әрекеті.
Талдау – бұл оймен бүтінді немесе жіктеу бүтінен оның қырларын,
әрекет не қатынас бірліктерін бөліп алу.
Бастауыш сынып оқушыларының жазу мәдениеті – аталған жастағы
балалардың каллеграфиялық қабілеттері мен іскерліктерін қалыптастыру
деңгейі. Бұл үрдіс мұғалім жағынан үлкен педагогикалық шыдамдалық пен күш-
жігерді талап етеді.
Сонымен қатар бастауыш сынып оқушыларының ойлау процесіне де көп
назар аудару қажет. Себебі, баланың айтайын дегені ең бірінші оның ойында
пайда болып, тек содан кейін ғана ол ойлар ауызша айтылады. Осыған орай
мұғалім өз бойында балалардың ойын алдын-ала сезу, байқағыштық қасиеттерін
дамыту керек. Балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, баланы дер
кезінде қолдап, оның мақұлдап және оның ойын байқағанын білдіруі қажет.
Бірақ осы жастағы балаларға ортақ жас ерекшеліктерді ғана ескере
отырып қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жеткіліксіз. Балалар ұжымы
түрлі даралықтардан құралады. Сондықтан қазіргі кезде балаға педагогикалық
ықпалдың қажеттілігі мен маңыздылығына көп көңіл аударылуда. Бұл мәселені
шешуде педагогқа балалар отбасылары, қоршаған құрбы-құрдастары, үлкендер
қандай ықпал бергенін, олардың қызығушылықтарын, ұжымда алатын орындарын,
мінездеріндегі түзетуді қажет ететін қасиеттерін анақтау қажет. Әрбір
баланы тереңінен танып білмей оларды қарым-қатынас мәдениетін жоспарлы
мақсатты, жүйелі түрде жүргізу мүмкін емес.
Қарым-қатынас баланы рухани дамуындағы ең маңызды құралы ретінде
қарастырылады. Жеке тұлғаның рухани мәдениеті оның жалпы адамзаттық
интеллектуалдық, моральдық, эстетикалық құндылықтарға қатынасын көрсетеді.
Қарым-қатынас барысында мұғалімдер бұл қарым-қатынас алдымен нені
көздейтінін, қандай нәтиже беретінін, оны қалай ұйымдастырған дұрыс екенін
ескеріп отыруы керек. Мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасы оқушы
тұлғасының рухани даму міндеттеріне бағынады.
Тәрбиенің гуманистікмақсаттарына бағытталған рухани бай қарым-қатынас
қазіргі кездегі мектептердегі педагогтардың негізгі қызметі болып
табылады[27].
Сонымен қатар бала сіздің тілектестік ниетіңізді үнемі сезініп отыруы
тиіс. Бұл өте маңызды. Мұғалімнің нашар оқушымен қарым-қатынасы жайлы
берген түсінігі үлгі-өнеге боларлық. Бір қызығы, мұндай мінез құлықты
педагогтар әрдайым мойындай бермейді.
1. Ол жақсы оқушыға қарағанда, нашар оқушыларға жауап беруіне
аз уақыт береді, яғни оның ойлануына мүмкіндік бермейді.
2. Егер жауап дұрыс болмаса, ол сұрақты қайталап жатпайды,
көмектеспейді де, сол мезетте басқасынан сұрайды немесе дұрыс
жауабын өзі айтады.
3. Ол ымырашылдыққа салынады, теріс берілген жауапты оң
бағалайды.
4. Сонымен қоса ол нашар оқушының қате жауабы үшін жиі ұрсып-
сөгеді.
5. Тиісінше дұрыс жауабы үшін сирек мақтайды.
6. Нашар оқушының жауабына құлақ аспауға тырысып, оның көтерген
қолын байқамаған болып, басқасын шақырады.
7. Сирек күледі, жақсы оқушыдан гөрі нашар оқушыға сирек
қарайды.
8. Сирек шақырады, кейде сабақта онымен мүлде жұмыс істемейді[28].
Педагогикалық қарым-қатынастың төртінші кезеңі – жүзеге асырылған
қарым-қатынасты талдау. Мұғалім қарым-қатынастың осал жақтарын да айқындай
білуге, балалармен өзара әрекет процесіне қаншалықты қанағаттанғандығын,
өткен жолғы кездесуден олардың алған әсерін түсіне білуге және қажетті
өзгертулер енгізе отырып, ұжыммен алдағы болатын қарым-қатынас жүйесін
жоспарлауы тиіс. Оқушылармен қарым-қатынас процесі неғұрлым тиімді болуы
және балалардың психикалық ұдайы болып тұратын өзгерістерге сәйкес келуі
үшін, мынадай жайттар ұсынылады:
- қарым-қатынас жасайтын балаларға ілтипатты бол;
- коммуникативтік есті дамыт (сыныппен немесе жеке оқушылармен қарым-
қатынас жасаудың үндестілігін ескеру қажет);
- балалармен қарым-қатынас жасағанда өз бақылауыңды дамыт;
- әңгімелесушіңнің жауабын әрқашан алдын ала біліп отыруға тырыс;
- оқушылардың сырт мінез-құлқын: жүріс-тұрысын, қимыл әрекетін,
мимикасын, сөйлеу мәнерін талдай біл;
- балалардың психикалық сигналдарын мінез-құлқының сырт көріністері
бойынша қабылдауды және дұрыс түсіндіріп беруді үйрен;
- қарым-қатынас процесінде кіммен қарым-қатынас жасап отырғандығыңды
үнемі ойлағаның жөн.
Мұның өзі барынша жалпылама ұсыныстар, сондықтан балалармен
педагогикалық жұмысқа кіріскенде осы жайттарды міндетті түрде ескеріп отыру
қажет. Өз жеке басың мен балалар арасындағы ынтымақтастықты өрістетуге
үнемі күш сал – онсыз қолайлы творчестволық қарым-қатынас болуы мүмкін
емес. Өзіңді күнделікті қарым-қатынас жасайтын бала орнында қоюға тырыс.
Балалардың жақсы істерін көре біл.
Адамаралық қарым-қатынасқа назар аударалық. Әртүрлі күтпеген ортада
немесе жағдайда өзін батыл ұстау, шындықтың қуанышын қарсыласып, оның
қиыншылығынан бас тартпау, өмірдің ыстық-суығына көну деген сөз. Батыл адам
- өмірден өз орнын таппақшының немесе өз үлесін алмақшының үлесі. Ол үшін
өмірдің қатал тәртібін жақсы білу керек және басқамен жақындасудың әдісін
күнделікті іздестіру шарт. Сондағы мақсат - өмірде, іс-әрекетте серіктес
табу және серіктес бола білу, тірліктегі табысқа қуану және одан қанағат
табу. Қуанғанның көңілі көтеріңкі, ертеңіне деген сенімі арта түседі.
Көңілді адам барымен бөліседі, білгенін үйретеді. Көңілді адамның ой-сесімі
тұтас және өзгемен жақындасуға бейім.
Жақындасу – үлкеннің кішімен, жастың үлкенмен қарым-қатынасы.
Күнделікті қатынас, тұрмыстағы аралас адамды жақындату үшін адам өз мінез-
құлқын түбегейлі мақсатқа орай реттей білу, тіпті соған бағыттай білуі
шарт. Жаңа жағдайдаөзін таныта білу үлкен сабақ. Өз ойын, пікірін, жоспарын
дәлелдеп бере алатын адам өзін танытады. Олай болса, әркім айтар ойын,
көзқарасын жан-жақты талдап, нақты бағалай білсе – бұл өзінің кім екенін
танытудың бастамасы[29].
Жаңа іске, міндетке кірісерде адамның өзімен-өзі бітімде болу – үлкен
жетістік. Мысалы, жасың кіші болып, кісінің алдында мәселе шешу керек
болды. Ол үшін алдымен үлкенмен тіл табысу керек. Үлкен деп отырғанымыз
отбасының иесі ме, бір мекеменің қызметкері ме, ұжымның мүшесі ме, қай
ұлттың өкілі – міне осы деңгейлер мен дәрежелер. Олардың бәрін ескеру
қажет, есептесе білу керек. Ортада адамдармен жүздесеміз, сөйлесеміз,
пікірлесеміз. Олардың әрқайсысына жүктелген азаматтық, кәсіби, мемлекеттік
міндет пен жауапкершілік бар. Олардың азаматтық парызын, кәсіби қабілетін
білмей жатсақ, әңгіме үйлесімді, үйірімді бола бермейді.
Сонымен, тіл табысу - өмірлік қажеттілік және ізгі тәрбиелікке,
халықтық ынтымаққа мұқтаж, қарым-қатынастың бір түрі. Қарым-қатынасқа жеке
бастың қамын ойлайтындар бар, сондай-ақ жеке бастың қамын ғана емес, ел
жұрттың мұң-мұқтажын, мүддесін арқау ететіндер бар. Әр заманның ығына
қарай, әр ротаның мұқтажына қарай бірігу – сол ұрпақтың, әсіресе жас
ұрпақтың даусыз парызы. Адам болашақ мақсаты мен бағдары үшін бірігеді. Ол
үшін ынтымақ пен сыйластықты сақтау керек. Өйткені, Бәйдібек бабамыз
айтқандай: Адамның тірлігі басқа болса да, тілегі бір, бармағы басқа болса
да білегі бір.
Тіл табысу - өркениетті қатынастың жемесі, мәдениеттіліктің
көрсеткіші[30]. Сондықтан деңгейі биік адамдық қатынастың қалыптасуында
назардан тыс қалмайтын мынадай өсиеттерді есте сақтаған жөн.
Әңгімеге тартқан кісіні көбірек тыңдап, ол туралы мүмкіндігінше толық
білуге ниет қойып ынталан.
Танысқың, жақындасқың келетін адамды әрдайым жылы шыраймен,
ілтипатпен қарсы ал. Оның көңіліндегі мәселені қорғауға тырыс немесе ол
ұнататын мәселені әңгімеге арқау ет.
Әр адамның аты-жөнін құрмет білдіре айтқын.
Әркімнің өзі туралы айтуына икемдік танытып, мән бер. Не айтса да
адам өзінің жетістігін, адал ниетін, тағдырға ортақ мәселені саралайды.
Онда тағылым алатын, үйренетін сәтті ұмыт қалдырма.
Ұлттық мәдениет адам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz