Оқушылардың музыкамен тынығу жұмыстарын ұйымдастыру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ
ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ МЕДИЦИНА ИНСТИТУТЫ
МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ кафедрасы
Оқушылардың музыкамен тынығу жұмыстарын ұйымдастыру тақырыбында орындалған
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Музыкалық білім
кафедрасының
СМБ-615ж тобының студенті
Қожақов Тажидин
Ғылыми жетекші: Дарменова Рахима
Рецензенттер:
ТҮРКІСТАН – 2008ж.
Оқушылардың музыкамен тынығу жұмыстарын ұйымдастыру
Мазмұны
Кіріпе.
Бірінші тарау. Оқушылардың музыкамен тынығу жұмыстарының теориялық
негіздері.
§ 1.1 Музыка өнерінің жеке тұлғаны қалыптастырудағы рөлі.
§1.2 Музыкамен тынығу жөнінде жалпы түсінік.
§1.3 Оқушылардың музыкамен тынығуының ғылыми-теориялық негіздері.
§ 1.4 Оқушылардың музыка тыңдау ережелері.
Екінші тарау. Оқушылардың музыкамен тынығу жұмыстарын оқу-тәрбие
процесінде ұйымдастырудың жолдары.
§ 2. 1 Оқушылардың музыкалық танымын қалыптастыру жолдары.
§ 2.2 Оқушылардың музыкалық қабілетін дамыту, оны сезініп, қабылдау,
есте сақтау.
§ 2.3 Музыканы тыңдату – баланы жан-жақты дамытудың негізі.
§ 2.4 Сабақтан тыс мезгілде оқушылардың музыкамен тынығуын
ұйымдастыру.
§ 2.5 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижесі.
Қорытынды.
Пайдаланған деректер тізімі.
Қосымшалар.
.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі мемлекеттік деңгейде ірі
оң өзгерістерге ұшырап жатқаны белгілі. Білім сатыларының барлығын дерлік
қамтып отырған бұл іс-шара мектепке дейінгі мекемелерден бастап, орта білім
беру сатысы және жоғары білім беру сатысына дейінгі жүйелі жұмысты алға
қойып отыр. Қазақстан Республикасының құзіретті орындары осы іске жан-жақты
да кең көлемде кірісуге бағдарланды. Оның дәлелі ретінеде мемлекет
тарапынан шығып жатқан білім жүйесін жетілдіруге қатысты заңдар мен іс
жүзіндегі аса маңызды бағыттар.
Білім беру мен тәрбиені жетілдіру, жан-жақты саладағы оқу-тәрбие
жұмысын дамыту жұмысына жаңашылдықпен келу, уақыт талабына сай оқу
жоспарларын қайта қарау, құжаттар мен оқу ісіне қажет бағдарламаларды,
әдістемелік нұсқауларды саралау және баспадан шығару, білім беруді 12
жылдық жүйеге келтіру, білім мекемелері басшыларының кәсіби деңгейін
көтеру, секілді мәселелер өз шешімін күтіп тұр.
Әлемдік педагогикалық зерттеулерді саралау, ұлттық білім жүйесінің
үрдісіне ұтымды қолдану, ұлттық жүйенің ерекшелігін ескере отырып жаңа
педагогикалық технологиялар мен инновациялық бағыттарды жұмыс
формаларында орынды пайдалану тәрізді мазмұнды жұмыстар түзілуде.
Дүние жүзінде жүріп жатқан ғаламдану саясаты, еліміздің тәуелсіздік
алғаннан бергі 15 жылдан астам уақыт ішіндегі саяси, әлеуметтік
–экономикалық даму қарқыны мемлекеттің маңызды бағыттарының бірі –білім
беру саласын жетілдіруге бағытталды. Осы жолда іргелі зерттеулер,
ізденістер жүргізілуде. Тарихи тәжбиелерге сүйене отырып, өзінің
қалыптасқан мәдени –білімдік дәстүрлері мен ұстанымдары бар елдін даму
қадамы білімнен басталуы керектігін заманымыз зерделеп берді. Осы
тұжырымдама негіздемесі ендігі күні келешек өскелең ұрпақтың ұлы мұратына
музыка арқылы айналады деген сенім мол.
Музыка адам жанын жарқындататын өнер. Сондықтан музыка адам баласына
қатты әсер етеді. Бірақ ойланған әуенді сөзбен жеткізу мүмкін емес, оны тек
музыканы жан дүниесімен түсінетін адам ғана әуен ырғағымен қабылдайды.
Өйткені, Музыка – жүрек тіілі, яғни сезім, қобалжу, көңіл-күйдің тілі деп
ұққан жөн.
Музыка – шынайы өнер, адамға әсер етіп, құдіретті эмоциялық орасан зор
күш арқылы эстетикалық талғамын оятады.
Музыка өнерінің мақсаты – өскелең ұрпақты тамыры терең ұлттық
өнер қазыналарымен сусындату, дүниежүзілік үздік музыка өнерінің
шығармаларына баулу, олардың әсемдік пен эстетикалық көзқарасын кеңейте
отырып, оған деген аялы қатынасын орнату. Көркеми талғамын
қалыптастыру, сұлулық пен әсемдік дүниесіне өз тарапынан ойлы пайымдауларын
білдіруге тәрбиелеу.
Музыканы тыңдау арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің негізгі
мақсаттары жүзеге асады. Сонымен бірге музыканы тыңдаумен қатар, оны
қабылдау арқылы басқа ғылыми салаларын жетік меңгеруге үлкен септігін
тигізетіні анық. Музыканы сезінген бала, ол математика пәнін жетік
меңгеріп, жоғары көрсеткіш көрсететіні баршаға аян. Музыканы сезініп ғана
қоймай, оны көз алдына елестете білген оқушы ана тілі мен әдебиет пәндерін
жетік меңгеретін болады. Кейбір балалар музыканы жай ғана тыңдап, ешқандай
әсер, сезіну, қобалжу, эмоциялық әсер ала алмаса, ол оқушы музыкадан басқа
жалпы пәндерден білім көрсеткіші төмен болады.
Музыканы дұрыс түсініп, тыңдай білуге тәрбиелеу арқылы оқушылардың ой-
өрісін, сезімін, санасын, қиялын, талғамын жалпы өнерге деген
сүйіспеншілігі мен мәдениеттілігін дамытамыз.
Егер музыкалық бағдары жағынан эстетикалық туынды жері, тұлға
табиғатының тұрақты қасиетіне жасының қалыптасу мөлшеріне қатысты болса,
онда тарихи-музыкалық таным процесі де ерте қалыптасады. Жас мөлшеріне сай
даму динамикасына келсек, оқу-тәрбие мазмұны тыңдаушының тарихи – музыкалық
танымының белгілі бір сатысында игеретін психологиялық мүмкіндіктеріне
сәйкес келуі шарт.
Қазір қазақ музыкасы профессионалдық музыка өнеріне дейін өсіп
жетілді. Симфониялық шығармалар, опералар, баллеттер туды. Халқымыздың
музыкалық талғамын жаңа белеске көтерді. Аз уақытта фольклорлық
сипаттағы өнер, профессионалдық талғамға сай биіктен көрінді. Халықтың
ғасырлар бойы ел аузында сақталып келеген тамаша әндері мен
күйлері қазақ композиторларының шығармашылығына арқау болды. Е.
Брусиловскийдің Қыз Жібек, Ер Тарғын опералары, М. Төлепбаевтың
Біржан мен Сара операсы, С. Мұхамеджановтың Ғасырлар үні
ораториялық шығармасы - халық музыкасының қайнар бұлағын негізге
алған жаңа туындылар. Осы опера, симфония, ораториядан қазақ
халқының әуені әдемі, тынысы кең мазмұнды терең музыкасының жұрт
жүрегінен жылы орын алғанын көреміз.
Халық дарындары шығарған әндер мен күйлерді зерттеудің, оларды
бір жүйеге келтіріп, нотаға түсірудің пайдасы болашақ жастар үшін
үлкен тарихи, мәдени маңызыбар екендігін баса айттық.
Біз халық дарындарынан Құрманғазы, Дәулеткерей, Ықылас,
Тәттімбет, Абай, Ақан, Біржан, Мұхит, Ыбырай, Жамбыл, Дина, Кенен, т.б.
туғызған әндерді, күйлерді, айтыс жырларды т.б. ерекше бағалаймыз.
Бүгінгі дәуірде олардың әндері – хорға, музыка аспаптары өнер
ұжымынан құралған үлкен оркестрге ұласады. Жеке ән салу мен
орындаушылық өнері де одан әрі арта түсіп, көп дауысты кантата
ораторияға, ән, би ансамбльдеріне айналды. Қарапайым домбыра,
сыбызғы мен қобыз да дүние жүзіне тараған дауысты симфониялық
оркестр және органмен терезесі тең құлпырған мелодияны құйқылжыта
орындай алады.
Оқушылардың жас ерекшелігінен туындайтын мүмкіндіктері мен
ерекшгеліктеріне сүйеніп, оларды білімі мен қызметіне енгізетін нақты
талаптар қою қажет. Психология ғылымында оқушылардың жас мөлшеріне сай
ерекшеліктерді зерттеген Л.С.Выгтский, А.Н. Леонтьев, Б.И. Теплов,
П.И.Якобсон, Қ. Жарықбаев, А.Алдабергенов және басқалар жасөспірімдерге жан-
жақты мінездеме беріп, олардың жүйке дамуын басты тенденцияларын
анықтаған. Бірақ кәсіби музыкалық білім алудың алғашқы кезінде оқушыларың
қабылдау қабілетін психологиялық проблемалар әлі де толық шешімін таппай
келеді.
Мектеп оқушылары мен жастардың өмірінде, әсемдік әлемінде музыка
айтарлықтай орын алады. Әуеннің дыбысын елемейтін бала жоқ. Бала
өмірінің әр кезеңі музыкамен толы. Үйде радио, теледидар, кино көрсе де
музыка үні алдыңнан шығып, үлкен-кішінің сезім пернесін басады, көңіл
күйін шертеді. Мұның өзі еліміздің елеулі жетістігі екенін үлкен
қуынышпен айтуымыз керек. Ал енді осының керісінше нашар жағы да бар. Бұл
күнделікті өмірде күндіз - түні ызыңдаған көп музыканың ортасында мектеп
оқушыларының тындау, есту, қабілетіне кесірін тигізіп, олардың сезімін
нашарлатуы да мүмкін. Бүгінгі музыкалық тәрбиенің негізгі мақсаты
халқымыздың музыкалық-эстетикалық талғамын жан-жақты тәрбиелеп, оның ішінде
мектеп жастарын музыканы тек жай тындаушы етіп қоймай, сол арқылы тынығып,
өмір бойына көркемдік эстетиканы жан азығы ететіндей жасау біздің алға
қойып отырған мақсатымыз.
Қазіргі таңда мектеп оқушыларын музыка пәніне, музыка бойынша
түрлі үйірмелерге қатысуға, сабақтан тыс іс-шараларға қатысуға тарту
жұмыстары ғылыми тұрғыда қарастырылып, жеке мәселе ретінде
зерттелмеген. Осы мәселенің көкейтестілігі біздің зерттеу тақырыбымыздың
тақырыбын Оқушылардың музыкамен тынығу жұмыстарын ұйымдастыру деп
тұжырымдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: оқушылардың музыкамен тынығуын теориялық тұрғыда
треңірек зерттеп, тәжірибеде қолданылуын анықтау.
Зерттеу объектісі: оқушылардың музыкамен тынығу процесі.
Зерттеу пәні: балалардың музыкамен тынығу жұмыстарын ұйымдастыру
жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер оқушыларды музыкамен тынығуы
теориялық тұрғыда зерттеліп, ұйымдастыру жолдары анықталса, балалардың
ой-өрісі кеңейіп, эстетикалық талғамы жоғарылайды.
Зерттеудің міндеттері:
- оқушылардың музыкамен тынығуының ғылыми-теориялық негіздерін айқындау
және оның мәнін ашып көрсету;
- музыкамен тынығу ережелерін жасау;
Зерттеудің жетекші идеясы: Оқушылардың музыкамен тынығуы дұрыс
ұйымдастырылса, баланың эстетикалық көзқарасы кеңейіп, ой-өрісі дами
түседі;
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері: философиялық,
психологиялық, эстетикалық, музыкалық әдебиеттердегі тынығу, музыка
тыңдау теориясы мен практикасы жөніндегі түсініктер құрайды.
Зерттеудің әдістері: мәселеге байланысты философиялық,
педагогикалық, психологиялық, музыкалық әдебиеттерді талдау, музыкалық
іс-тәжірибелермен танысып, ғылыми тұрғыда сұрыптап, талдау,
оқушылармен, мұғалімдермен, ата-аналармен әңгімелесу, сауалнама
жүргізу, оқу құжаттарын тексеру, эксперимент жүргізу.
Зерттеудің деректі көздері: философтардың, музыканттардың,
педагогтар мен психологтардың, көптеген композиторлар мен әншілердің
музыка тыңдау, жеке адамды музыка арқылы тәрбиелеу, ән айту, тыңдау
және оның оқушыларға әсері туралы ғылыми еңбектер, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Білім туралы заңы, Қазақстан
Республикасы жалпы орта білім мазмұны тұжырымдамасы, оқулықтар мен оқу-
әдістемелік құралдар, озат мұғалімдердің іс-тәжірибелері, музыкалық
баспасөз материалдары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– оқушылардың музыка тыңдау ережесі жасалынды;
– сабақтан тыс мезгілде оқушыларды музыкамен тынығу
жұмыстарын ұйымдастырудың жоспары даярланды;
– оқушылардың музыкалық қабілетін дамытуда қолданылатын шарттар
негізделді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: зерттеу материалдарын сабақтан
тыс мезгілде және сабақ үстінде мектепке дейінгі және мектеп жасындағы
оқушыларға пайдалануға болады.
§ 1.1 Музыка өнерінің жеке тұлғаны қалыптастырудағы рөлі
Музыка өнері – адамзат қауымының пайда болуымен бірге қалыптасып,
қоғам дамуының барлық сатысында өмірлік мәні зор тәрбиелік қызмет
атқарып, бүгінгі күнге жеткен сарқылмас рухани қазына. Қоғамдағы
мәдениеттің деңгейіне, өндірістік қатынастардың, өндірістік күштердің
дамуына сәйкес, оның мақсаты мен мазмұны, сипаты, әдіс-құралдары,
тәрбие формалары белгілі бір өзгеріске ұшырап отырды. Музыка
өнерінің дамып, қалыптасуына жасалған ретроспективтік талдау және
археологиялық мәліметтер музыкалық тәлім-тәрбиенің қоғам дамуының
деңгейіне тікелей байланысты болғандығын дәлеледейді.
Музыкалық тәлім-тәрбие адамзат қауымның түрлі іс-әрекеттерінде ,
ойын-сауықта, еңбек ету әрекеттерінде берік орын алып отырды. Ол
қоғамның мәдениетін, әлеуметтік тәжірибесін жеткізудің құралы болумен
қатар, сол қоғамның дамуына, музыкалық білімнің жинақталуына,
адамдардың өмір әрекеттерінің түрленуіне байланысты әлеуметтік
категория ретінде өзі де үнемі дамып, қалыптасу үстінде болды.
Музыкалық білім беру педагогикасы – қоғам дмуымен біте қайнасқан
өзіндік даму тарихы бар ғылым саласы. Аға ұрпақтың жинақтаған
тәлім-тәрбие тәжірибесі ұрпақтан ұрпаққа жеткізіле келе қоғамның,
мәдениеттің дамуына, әлеуметтік тәжірибенің бай қорының жасалуына
ықпалын тигізді. Сөйтіп, өткендегі музыкалық білім беру тәжірибесі
және кейінгілердің оның дамуына жасампаздықпен өз үлесін қосып,
белседілікпен меңгеруі барысында бірте-бірте дербес ғылым саласы
ретінде қалыптаса бастады.
Музыка өнері жеке тұлғаның дамып, қалыптасуында аса маңызды
роль атқарады. Музыка адам санасына, жүйке жүйесіне ықпал ететін
ерекше психофизиологиялық құбылыс болып табылатын дыбыстар арқылы
бейнеленеді. Ал, ол дыбыстар – түрлі биіктік пен күштіліктегі жай
дыбыстар емес, адам сезімін бейнелеуші, реттеуші сұлулық заңына
сәйкестенген әсерлі әуен өрнектері.
Әуен-саздың жеке тұлғаның дамып, қалыптасуындағы әсер-ықпалына
адамдар өте ерте кезде-ақ назар аударған. Адамзат қоғамының дамуының
ең алғашқы кезеңдерінің өзінде оны идеялық-психологиялық қару
ретінде қолдана білген.
Музыка – қоғамдық сананың формасы ретінде адамдардың
эмоционалдық сезіміне тікелей ықпал етуші эстетикалық тәрбие құралы.
Музыкалық шығармаларды аспаптарда ойнап үйрену, орындау, жеке
тұлғаның эстетикалық , эмоционалды-сезімдік, құндылықты сана-сезімін
дамытып, қалыптастырады, әсемдкті қабылдап, сезінуге талпындырады. Ол
эстетикалық тәрбиенің басты мақсаты болып табылатын жеке тұлғаның
эстетикалық талғамын, эстетикалық идеалын қалыптастырады, болмыстағы
құбылыстар мен өнер туындыларындағы әсемдікті саналы түрде қабылдай
білуге үйретеді және өзіндік шығарымпаздық қабілеттерін дамытады.
Адамгершілік тәрбие бүгігі қоғамда болып жатқан әлеуметтік-
экономикалық және саяси өзгерістер барысында ең басты көкейтесті
проблемаға айналып отыр. Музыкалық шығармаларда өмір құбылыстарының
сан қырлы бейнеленуі, поэзия мен музыканың өзара байланыста болып,
бірін-бірі толықтыра келуі бала жанына жағымды ықпал етеді. Рухани
қазынаның мөлдір бастау-бұлағынан жас кезінен нәр ала білген бала
адамгершілік асыл қасиеттерді бойына сіңіріп өседі. Сөйтіп, қоғамдық,
педагогикалық маңызы жоғары адамгершілік тәрбие мақсаттарын жүзеге
асыруға қолайлы жағдай туындайды.
Музыкамен шұғылдану барысында еңбек тәрбиесі міндеттері жүзеге
асырылып, отырады. Бір жағынан, тыңдалатын музыкалық шығармаларды
қабылдау, есте сақтау қабілеттері дамытылса, екінші жағынан, ән
салған кездегі дауыс аппаратының іс-қимылы немесе музыкалық-ырғақтық
қозғалыстар жасау сияқты еңбек процестері жүріп жатады. Ұндай іс-
әрекеттер өз кезегінде оқушылардың ынта-ықыласымен еңбектенуін,
тәртіптілігін, іске деген жауапкершілікті қарым-қатынасын талап етеді,
әрі тиянақтылықпен еңбек ету іскерліктерін қалптастырады.
Ән салу, музыкалық шығармаларды түрлі аспаптарда орындау
физиологиялық процесс болғандықтан, балалардың дене тәрбиесіне,
денсаулығына жағымды ықпалын тигізеді. Осындай іс-әрекетпен жүйелі
түрде шұғылдану өкпедегі оттегі алмасуын белсендетіп, дауыс
аппаратының, дем алу органдарының шымыр да, икемді жетілуіне,
жалпы денсаулығының жақсы болуын қамтамасыз етеді. Ән салу, музыка
адамның тонусын, яғни жүйке жүйесі мен бұлшық еттерінің
физиологиялық жағдайдағы күш-қуатын арттырады. Отырып немесе түрегеп
ән салу процесінде дене бітімін, басты, қолдарды дұрыс ұстауға
дағдыландыру сияқты талаптардың қойылуы балалардың дене қозғалысы
мәдениетін қалыптастыруға көмектеседі. Музыкалық есту қабілеттерін
дамытуға бағытталған жүйелі түрде жүргізілетін жаттығулардың да мәні
зор. Ондай жаттығулар жасау барысында оқушылар тек дыбыстардың
биіктігі мен ұзақтығын, тембрін, күшін бір мезгілде немесе
бірзділікпен сабақтаса естілетін дыбыстар кешендерін ажырату
қабілеттерін иеленеді. Сөйтіп, есту рецепторларының қызметі
белсендетіледі.
Басқа да өнер түрлері секілді - таымдық процессорды белсендету
құралы музыкалық шығармаларды тыңдау, ойнап үйрену, орындау
барысында оқушылардың өмір тәжірибесі байытылады, болмысты байыптау
өресі кеңейеді, ойлау процестері жеделдетіледі. Музыкамен қарым-
қатынаста болу әуен саздың өзара байланысын, мәнерін бірізділіктегі
құрылымын (әуенді образды қабылдау), сонымен қатар шығарманың түрлі
фактураларының айырмашылықтарын (гемафония, полифония) танып білуге
көмектеседі. Оқушылардың музыкалық іс-әрекеттерінде дамитын ойлаудың
осы сферасы олардың болмысты тануына көмектесседі, дүниетанымын
кеңейтеді, ақыл-ой қабілеттерін жетілдіреді. Қиялдың, фантазияның
дамуы – тәлім-тәрбиенің маңызды жақтарының бірі. Осы ретте бала қиялын
шарықтатын, арман мақсатының өресін биіктетуде, шығармашылыққа
жетелеуде музыканың маңызы зор.
Педагогика - жалпы және арнайы білім беру саласында теориялы,
практикалық іс-әрекетттің негізі болып табылатын білім берудің
мазмұны, формасы мен әдістері туралы ғылым. Осыған сәйкес белгілі
бір білім саласы бойынша педагогикалық проблемаларды зерттейтін
музыкалық білім беру педагогикасы бөлімдерінің болуы заңды құбылыс.
Музыкалық білім беру педагогикасы ұғымы - көптен бері
қолданылып келе жатқан ұғым. Бұл ұғым көпшілікке тәрбие беру
саласында, соның ішінде білім беру мазмұны мен оқытудың әдістемесі
бегілі бір педагогикалықжүйені құрайтын және сол музыканың өзі
тәрбие құралы ретінде саналатын жалпы білім беретін мектептердегі
музыка пәніне баланысты қолданылады. Сонымн бірге мзыкалық білім
беру педагогикасы түрлі типтегі музыкалқ оқу орындарында (балалар
музыка мектебі, балалар өнер мектебі, балалардың хор студиясы және
т.б.) жүзеге асырылатын бастауыш музыкалық білім беру және осы
саланың бірден –бір күрделі әрі маңызды сатысы колледждер мен
консерваторияларда кәсіби музыкалық білім беру мәселелерін
қарастырады 9, 25.
Кез-келген ғылым саласы сияқты, музыкалық білім беріу
педагогикасы әдіснамалық негіздерге сүйенеді. Табиғаттың, адамның,
қоғамның, танымның даму заңдылықтары философияның заңдылықтанына
негізделеді. Ондықтан ұзақ жылдар философияның аясында өркендеген
және өркендей үстіндегі педагогиканың бір саласы – музыкалық білім
беру педагогикасы да философиялық тұжырымдардың негізінде дамиды.
Музыкалық білім беру педагогикасы қоғамдық құбылыс ретінде
музыкалық тәрбие заңдылықтарын, қоғамдық өмірдегі музыкалық тәрбиенің
мәні мен рөлін анықтайды. Сондықтан музыкалық білім беру педагогикасы
- балалар мен жастардың ғана емес, үллкендердің де тәрбиесі жайлы
ғылым.
Музыкалық білім беру педагогикасының пәні мен міндеттерін
толық түсіну үшін ең алдымен негізгі ұғымдарын қарастыру қажет.
Музыкалық тәрбие ұғымы қоғамдық құбылыс ретінде кең және тар
ағынасында қолданылады. Кең мағынасында алғанда ол музыкалық іс-
әрекетте жинақталған тәжірибені педагогикалық ықпал ету негізінде
кейінгі ұрпаққа меңгерту, жалпы музыкалық мәдениетін қалыптастыру
болып табылады. Ал тар мағынада түрлі деңгейде музыкалық тәрбие беру
(жалпы және кәсіптік) мақсаттарын жүзага асыруға бағытталған арнайы
ұымдастырылатын іс-әрекетті білдіреді.
Музыканы оқыту-екі жақты процесс. Бұл музыкалық білім мазмұнын
меңгертуге бағытталған оқытушы мен оқушылардың арнайы ұйымдастырылып,
мақсатты бағытталған өзара әрекеттестігі. Музыкалық білім беру
педагогиксы – тарихи құндылықтады зерттеу, жинақтау, жеткізуге деген
қоғам қажеттіліктерінен пайда болған ғылым. Музыканы оқытудың негізін
музыкалық білім, іскерлік, дағдылар, дүиетанымық көзқарастар құрайды.
Музыкалық білім беру - арнайы ұйымдастырылған оқыту процесінде
немесе өз бетімен білім алу арқылы білім, іскерлік, дағдылар жүйесін
меңгеру ретінде қарастырылады. Білім, іскерлік, дағдылар жиынтығы
музыкалық білімділік мазмұнын құрай келе, кәсіби салада (сазгерлік,
орындаушылық, оқытушылық, музыканы зерттеу және т.б.) немесе
музыкамен әуесқой ретінде өз бетімен шұғылдану әрекеттерін жүзеге
асыруға көмектеседі.
Меңгертілген музыкалық білім көлеміне сәйкес бастауыш, орта
және жоғары білім, ал сипаты мен бағыттылығына қарай жалпы
музыкалық білім, кәсіптік музыкалық білім деп бөлінеді.
Қайсыбір ғылым саласы сияқты музыкалықбілім беру педагогикасы
ғылыми-теориялық, практикалық және болжау функцияларын атқарады.
Музыкалық білім беру педагогикасының мазмұны маңызды деген ғылыми
педагогикалық идеяларға (білім беруді ізгілендіру, ынтымақтастық
педагогикасы, оқытудың өмірмен байланыстылығы және т.б.) ғылыми
теорияларға (дамыта оқыту теориясы, білім мамұүнын сұрыптау
теориясы, тәрбие жүйесі теориясы және т.б.) сүйенеді. Музыкалық білім
беру педагогикасын теориялқ және олданбалы ғылым ретінде сипаттауға
болады. Өйткені ол, біри жағынан педагогикалық құбылыстарды баяндап,
түсіндірсе, екінші жағынан, музыкалық білім берудің міндеттерін
шешуге бғытталған қалай оқыту және тәрбиелеу жолдарын қарастырады.
Музыкалық білім беру педагогикасына болжам жасау функциясы қоғамдық
дамуының, мәдениет пен экономиканың, музыкалық білім беру саласындағы
ғылыми-мәдени жетістіктірінің даму тенденцияларына талдау жасау
негізінде музыкалық білім берудің болашағын жобалауда көрініс
береді.
Осы тұрғыдан алғанда, музыкалық педагогиканың ғылым саласы
ретінде музыкалық тәлім-тәрбьиеге байланысты педагогикалық және
қоғамдық іс-әрекеттің түрлі жақтарын қарастыруы оның зерттеу мақсаты
болып табылады.
Музыкалық білім беру педагогикасын ғылым ретінде қарастыру
қайсыбір ғылым саласын сипаттайтын факторларды анықтап алуды қажет
етеді.
1. Музыкалық білім беру педагогикасы – ғылым саласы, оның
пәні – музыкалықбілім беру.
2. Музыкалық білім беру педагогикасының зерттеу объектісі –
оқушы, музыка пәнінің мұғалімі, кәсіби сазгер.
3. Музыкалық білім беру педагогикасы музыкалық білім беру
мен тәрбиелеудің заңдылықтьарын зерттейді. Ол түрлі
фактілерді жинақтап, қорытады, музыкалық –педагогикалық
құбылыстардың себеп-салдарлық байланыстарын анықтайды,
музыкалық білім беру мен тәрбиелеу ісінің болашағын
болжайды.
4. Музыкалық білім беру педангогикасы өз пәнін зерттеуде
жалпы педагогикалық және арнайы зерттеу әдістерін
(бақылау, әңгімелеу, эксперимент және т.б.) қолданылады.
5. Қайсыбір ғылым саласы сияқты музыкалық білім беру
педагогикасына қатысты негізгі категориялар (музыкалық
тәрбие, музыканы оқыту, музыкалық білім беру) қалыптасқан
19, 51-52 .
\
§ 1.2 Музыкамен тынығу жөнінде жалпы түсінік
Адам баласының өмірінде өнер үлкен орын алатындығы белгілі. Жас сәби
дүниеге келген күннен бастап, ол өнердің ортасында өседі. Өнер түрлері
архитектура, скульптура, бейнелеу өнері және музыка болып біршнеше салаға
бөлінеді. Өнердің осы аталған салалары әр кезеңде біртіндеп пайда болды.
Табиғат құбылыстары мен адамзат қоғамның дамуына байланысты, өнердің
түрлері өзгеріп дамып отырды. Әсіресе, музыка өнері күшті өзгеріске түсті.
Сондықтан да қазіргі өнер жастарға эстетикалық тәрбие берудің күшті құралы
болып саналады. Дегенмен, сол өнер бүгінгі өміріміздің айтарлықтай
дәрежесіне жете алмай отыр. Біз күнделікті өмірде музыка, концерт, ән-күй
кеші, ария, кантата, симфония, опера деген сөздерді жиі естиміз де, олардың
үнінен тамылжыған әр алуан музыкалық шығармаларды сүйсіне тыңдаймыз. Ерекше
бір рахатқа бөленіп, шаттаанып қаламыз. Тіпті жұмыс кезінде де жүрек
тебірентерлік жақсы ән мен тәтті күйлер беріліп жатса, оны ынтамен тыңдай
отырып, істеген ісіміздің қалай тез бітіп қалғанын сезбейтін де кездер
болады. Өнердің басқа түрлеріне қарағанда, музыканы осыншалық әсері
молдығының себебі не деген орынды сұрақ тууы да осыған байланысты.
Құлақтан кіріп бойды алар,
Жақсы ән мен тәтті күй,
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең менше сүй , - деген
Абай сөздерін еріксіз еске алуға тура келеді. Өйткені жақсы ән мен тәтті
күй біріншіден, адамның рухани шабытын арттырады, серпілтеді, екіншден,
көңіл кірбіңінің жоғалуына себепші болады. Сондай-ақ, лебімен көңілге жылы
тиген музыка сарыны кейде кісінің бастан кешкендерін, жастық шақтарын көз
алдына елестетеді. Кейде тіпті арман асуына жетелеп, ерлікке, батырлыққа
бағыттайды .
Өзіміз сүйіп оқитын ақын жазушыларымыз өз басынан өткен
замандастарының еңбектегі ерліктерін оқырмандарына проза, поэзия арқылы,
қалам ұшымен қағаз бетіне түсіріп жеткізсе, композитор да дәл солай еңбек
етеді. Бірақ ол өзін тебіренткен жақсылық пен жамандықты, бақыт пен
қайғыны, батырлық пен зұлымдықты, бостандық пен теңдікті, табиғт
көріністері сияқты құбылыстарды дыбысқа түсіріп,оброз арқылы музыка тілімен
айтып береді.
Егер бау-бақша, құстарының ішіндегі ең бір сымбаттысы бұлбұл өз
бетінше, өз еркінше құбылта сайрап, адамның көңіліне әуенмен әсер ететін
болса, адамда, сол бұлбұлдай бас бостандығы мен теңдікті аңсап музыка
ырғақтарының үнімен аңғарта, тамылжыған күйлер шығарады. Халық композиторы
Дина Нұрпейісованың ой қиялынан туған тебіренісі бұлбұлдың бейнесін
қасиетті саусағынан күмбірлеп шыққан домбыра үні өмірдің қилы кезеңін сан
қырынан көзге елестетеді. Композиторлар Альябьев пен Хамидидің әйелдер
дауысына арнап жазылан Бұлбұл атты әндері халық артистері Күләш
Байсейітова мен Бибігүл Төлегенованың орындауында әсем де, үнді естіледі.
Тыңдаушылардың жан дүниесін тербеп, ерекше әсер қалдырады. Әйгілі
композитор Құрманғазының өмірі – қазақ халқының музыкалық өнеріндегі үлкен
бір белес. Өйткені Құрманғазы Сағырбаев (1818-1879) өз кезінде жоқшылық
пен жалшылыққа, зорлық пен үстемдікке қарсы күй шығарады. Бастан кешірген
қиыншылықтарын сол күйлерінің негізгі тақырыбы етіп отырады. Мысалы оның
Аман бол, шешем, аман бол! деген күйін алайық. Бұл – бастан аяқ
тыңдаушыларын желпіндіріп, өзіне еріксіз тартып отыратын терең мазмұнды,
әсем үнді шығармалардың бірі. Домбыраларының күмбірлеген жағымды дауысы
адамның жүрегінен шыққан сөзше, Аман бол, шешем, аман бол! деп естіліп
тұрғандай. Дүниеде адамға анадан артық ештеме жоқ. Сондықтан жазушы да,
ақын да, күйші де әрдайым ананың образын жасауға тырысады. Бұл салада
жазушыларымыз бен суретшілерміз сияқты композитоларымыз да елеулі үлес
қосып келеді. Құрманғазының Қайран шешем, Аман бол, шешем, аман бол!
атты күйлері озық ойлы ұлы жазушы Максим Горькийдің Ана
атты романы сияқты классикалық шығармаларының бірі болып саналады. Аман
бол, шешем, аман бол күйінен қазақтың бай-шонжарларының қанды
шеңгеліне түсіп, елден жарық, айдауға кетіп бара жатқан Құрманғазының
анасымен қоштасқан мезгілі мен қайғылы қасірет үні естіліп тұрады.
Екі шекті домбыраға осыншама күш беріп, адамша сөйлеттіру -
Құрманғазының табиғи дарыны мен шығармашылық қуатының молдығынан еді.
Құрманғазының Балбырауын, Адай және Сарыарқа атты күйлері де
әрі мазмұнды, әрі әсерлі нағыз жүректен шыққан туындылары. Ерте кездегі
қарапайым халықтың той – тамашаларын, бәйгемен қыз қуу сияқты ойын-
суықтардың, сондай-ақ кең байтақ дала бейнесін осы Балбырауын, Адай,
Сарыарқа күйлерінен естиміз. Бұларды орындап тұрғанда, қазақтың қең жазық
боз жоталы, тау-қыратты, тепсең – шалғынды кең даласы күмбірлеп сөйлеп,
тыныштық күйі қимылға түскендей сезінеміз.Тынысы кең, құшағы айлапат жазира
дала күйге қосылып, күңіреніп тұрғандай боп естіледі. Домбыра үнінен сықақ
сезім құйқылжи биікке көтеріліп, дала тынысына үн осып жатқандай, адамның
ішкі дүниесін ләззат сезім баурап алып, туған жерге сүйіспеншілік одан
сайын арта түседі. Қазақ халқының ерте заманнан бері келе жатқан муыка
аспаптары домбыра мен қобызда ғана орындалатын белгілі мазмұны аты бар
музыкалық шығармалардың түрін күй дейді. Музыкалық сауаты жоқ, халық
арасынан шыққан өнерлі күйшілер өмірде болып жатқан әр алуан жағдайларға
байланысты өздерінің реніш-қуанышын жүрек сырын қос ішекке қосқан. Домбыра
мен қобыздың әсем үндері арқылы тыңдаушы қауымға адамның күйі, жайы, ішкі
жан дүниесінің сыры деп баяндайтын болған. Күйді орындаушы тыңдаушы
қуымның арасында отырып, орындалатын күйдің шығу тарихын, оның қысқаша
мазмұнын ауызша айтып беріп, күйді орындап шығады. Біз білетін күйлердің
барлығының өздеріне сай аттары бар. Күйдің аты мазмұнына, ал мазмұны
күйдің өз атына сай келіп отырған. Оған дәлел, Дина Нұрпейісованың 16 -
жыл, Той бастар, Бұлбұл, Жеңіс, Дәулеткерейдің Топан, Қосалқа,
Құрманғазыны Серпер, Бозшолақ, Түрмеден қашқан, Тәттімбеттің
Саржайлау, Былқылдақ, т.б. туындылардың мазмұндары, ойналу ырғақтары
шығарманың аттарына сай үйлескен. Күй аты белгілі шығарма, симфониялы
поэма тәрізді сюжетке құрылған 3,81-83.
Барлық оқиға желісі музыка тілімен беріледі. Бұндай күрделі сюжетке
құрылған, композициялық желісі, байланысы бар кесек туындыларды тыңдай
білгенмен, толық түсіне білу үлкен күшке түседі. Ол үшін күйді бірнеше рет
тыңдап, түсіне ұғыну керек.
Сөзі жоқ, тек музыка сазымен ойналатын күрделі шығармаларда негізгі
өзек саналатын мелодиядан айрылып қалып, музыканы шала ұғып, эстетикалық
ләззат алу ойдағыдай болмайды. Кейде тыңдаушының музыкалық түсінігі мен
білімі аз болып, музыкалық шығарманы түсінбей қалады. Музыкалық әуенді ұға
алмаған адам сөзі жазылған әндерді романс, арияларды жақсы түсінеді. Бірақ
операларда ария сөздері ылғи естіле бермейді. Талай тамаша ариялар,
әсіресе, оркестрге қосып айтқанда, жайшылықта әні мен сөзін қоса тыңдап
үйренген көпшлікке ұғыну алғашқы кезде өте қиын соғады. Әнді тыңдап,
ұғынудың орнына олар сөз іздеп әуре болады. Ән тілін түсінген адамға ғана
опера қызықты, сөзді емес, әнді ұғуға үйрену, машықтану қажет.
Академик А.Қ.Жұбанов қазақ халқының композиторлары мен әншілерінің
өмірі мен шығармашылығы туралы көптеген зерттеушілер жүргізді: Ғасырлар
пернесі (1958ж.), Замана бұлбұлдары (1967ж.) деп аталатын монографиялық
еңбектері жарық көреді.
Академик А. Жұбанов халық композиторы Құрманғазы туралы былай деп
жазған еді: ... Құрманғазы Орал түрмесінде жатып шешесіне арнап Қайран
шешем күйін шығарды.Күй қапастағы халді суреттегендей жай басталады. Әлден
кейін, жарқ етіп туған айдай жарқын кейіпке көшеді. Күй әсерленіп, қызынып,
шапқан аттың алыстағы сарыны естілгендей болады. Аяғында баяғы ауыр
дыбыстар, еріксіз үндері қайталанып келіп, ең соңында тағы да үміт сәулесі
елестегендей болады. Құрманғазы алдағы өмірден үміт күтеді.
Осы сапарда Құрманғазының Түрмеден қашқан күйі шығады. Бір адам
түрменің қасынан өтіп бара жатып, Құрманғазының осы күйді тартып отырғанын
естіп, Мына бір тұтқынның домбыра тартысы маған ұнамайды қашу күйі сияқты,
сақ болыңдаршы, - депті.Ал, шынынлда да Түрмеден қашқан күйінде басынан
аяғына дейін ат шабыс, қуу, қашу, айқай-сүрен дыбыстары бар. Еш жерінде
тыным-тыныштық дыбыс жоқ деуге болады. Әншілердің тілімен айтқанда, бұл күй
аяғына дейін демалмастан бір-ақ рет тартылып шығады.
Кісен ашқан басынан аяғына дейін орнықты жай екпінді күй.
Мелодиясының өткірлігі сай-сүйегіңді сырқыратады. Әрине, онда кісенді
кесіп жатқан алмас араның құлағыңды жаратын дыбысы жоқ. Кейде аяғын кісен
қиған тұтқынның жан қиналысы бар. Тіпті бір Құрманғазының емес, жалпы
еңбекшінің аяғы кісендеулі тәрізді, ауыр жағдай суреттеледі. Мұны
психологиялық күй десек те қателеспейміз. Бірақ ескере кететін нәрсе,
күйде үлкен трагедиямен қатар үлкен астарлы күш жатыр, халықтың үні бар.
А.Жұбанов пен Л.Хамидидің Абай, Мұқан Төлебаевтың Біржан-Сара
опералары мен Сыдық Мұхамеджановтың Ғасырлар үні ораториясы қазақ
халқының басынан кешкен тарихи кезеңін шиеленіскен оқиғаларға толы,
қайшылығы мол өмір көріністері мен жайып салып, сезімге әсер беріп отырады.
Бұл айтылған опералардан алғыр ойлап ағартушы ұлы ақын Абайдың, бас
бостандығын аңсаған қазақ қыздары ажар мен Сара, шыншыл ақын Біржанның
арияларын тыңдай отырып, сонау ХІХ ғасырдағы зорлық-зомбылық заманындағы
қазақ даласын да көз алдыңа келтіресің.
Музыканы, өнердің басқа салалары сияқты, көзге көрсетсе, қолға
ұстайтындай етіп жасауға болмайды. Музыкада айтылатын ой мен оқиға сазды
дыбыстыр арқылы беріледі. Адамның ой-өрісінің кеңеюіне әсем әуендер арқылы
ғана әсер етеді. Бұл қасиетімен музыка адам сезіміне басқа өнерден гөрі
ерекше әсер етеді. Атап айтқанда, қоғамдық тартыс пен халық көтерілісі,
табиғат көрінісі, сүйіспеншілік пен өшпенділік, адамның бақыты мен қайғысы
сияқты құбылыстардың барлығы да музыканың құдыретті үнді тілімен беріліп,
жан-күй сезіміне толқынды күй салып, әсер туғызады. Бұл сияқты қиыннан
қиысқан құдіретті күш ұлы дарын иелерінің ғана қолынан келеді. Мұндай
музыкалық шығармаларды ұғынып тыңдай білу де әркімнің құштарлығы мен
талабына байланысты. Музыка тыңдауға барлық адам да қабілетті, бірақ бұған
да әркім өзінше жаттыға білу мен еңбек керек.
Музыканы тыңдап, дұрыс түсіне алмайтын ойға олақ адамдардың бар
екені рас. Музыканы есту қабілеті көп адамдарда бірдей оянбайды. Еткен
еңбегіне, көздеген мақсатына қарай, күйкілжің тұрмыс күйбеңі арасында
жүріп, музыкаға жас кезінен көңіл бөлмейтін адамдар да кейіннен музыкалық
қабілетін дамыта алады. Музыка жаза білу мен оны тыңдай білудің арасында
алшақ айырмашылықтың бар екені кімге де болса белгілі. Сондай, музыкалық
шығармаларды – оның ішінде күрделі бағдарламаланған симфониялық,
оркестрлік, ораториялық туындыларды – тыңдай білу мен оны түсіне білудің
де арасында көптеген айырмашылық бар. Музыкалық шығармаларды көп тыңдаумен
қатар сол өнер туындылары туралы кітапшаларды, радио, телехабарларды, газет-
журналдарды оқып жаттығу керек. Бізде күрделі шығармалардың мазмұнын ашып,
көркемдік желісін көрсетіп, музыкалық туындыларға біраз талдау жасап
шығамыз. Осының өзі музыканы қалай тыңдап, қайтіп түіне білуге жетекшлік
әдіс көрсетеді.
Қысқасы, музыканы сүймейтін, өзі де дауыстап ән айтпайтын адам жоқтың
қасы. Тек оны тыңдап, түсіну қабілеті әркімде әртүрлі.
Біреулер жеңіл музыка жолын ұнатса, екінші біреулер күрделі
шығармаларды тыңдауды жақсы көреді. Дегенмен қандай музыкалық шығарма
болмасын, оның адам жанына әсері мол, эстетикалық талғамын дамытады, ойын
байытады.
Қапан Мусиннің Жайлауда атты симфониялық поэмасын ойша тыңдайықшы,
ғанибет қиялға түсеміз. Көсіліп жатқан тау етегіндегі жайылымды, көк орай
шалған шуылын, сылдырай аққан арна, бұлақты, сол жайылымда жатқан отар-отар
қой мен табын-табын ірі қараны көріп, бие сауып жүрген адамдардың арасында
жүргендей боламыз. Құлаққа осылардың қимылы, үні,желісі,тырсылы естіліп
жатады.
Сайып келгенде, музыкалық шығарманың қандайы болмасын, автордың өз
тыңдаушысына айтайын деген түпкі ойын жеткізеді. Тыңдаушы сол музыка арқылы
ой түйеді, қиялын дамытады, дүние сұлулығын сезінеді Талант деген
табиғатқа жақындау деп Л.Толстой айтқандай, музыка қаншама талантты болса,
табиғат құдіретін адам жанына соншама жақындата түседі.
Сыдық Мұхамеджанов – қазақ музыка мәдениетіне елеулі үлес қосқан дарын
иелерінің бірі. Ол өзі қалаған оратория жанрын көпшілік сүйіп тыңдау үшін
көп жылдар еңбек етті. Ғасырлар үні ораториясы симфониялық оркестрдің
сүйемелдеуімен қазақтың мемлекеттік хор копелласы, төрт солистің
қатынасуымен бірінші рет орындағанда, залда отырғандар, ду қол соғып,
ораторияны шын жүре қуана қарсы алды. Оның мазмұнына аса жоғары баға берді.
Шынында, бұл оратория қазақ халқының тарихын, оның қара түнек пен
теңсіздікте өткен өмірін баяндайтын, сонымен қатар халқымыздың жеңімпаз туы
астында табыстан-табысқа жетіп келе жатқан өлкемізді жырлайтын үлкен тарихи
дастан болып отыр 3,91 .
Автор ораторияның әрбір бөлімін тарихи шындыққа байланыстыра отырып,
орынды аттар берген. Музыканың тіл байлығы, әуені , ырғағы халық
музыкасымен бір сарындас және сәйкес келіп отырады.
Оратория сегіз бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімі Жыраудың балладасы
деп аталады. Бұл бөлімде автор қазақ халқының ерте кездегі ауыр өмірі мен
қайғы-қасіретін қарт жырау әнімен баяндап береді. Композитор жыраудың
ариясын әуелі баритонға береді. Мұнан соң ол ән әйелдер мен ерлер хорына
көшіп, соңынан симфонияялық оркестрдің сүйемелдеуімен жалпы хорға
ауысады.Тыңдаушы қауым қарт жыраудың дауысынан кең – байтақ жазира қазақ
жерінде мал баққан, жан баққан жұрттың мұңын естиді.
Ораторияның Шапқыншылық, Ақтабан шұбырынды, Қазақ әні, Бесік
жыры, Жас қазақ, Еңбек мерекесі, Отан туралы гимн атты бөлімдерінде
композитор біздің елімізде болған ұлы өзгеріситерді жыр етеді. Онда әсіресе
жаңа өмір орнату жолында қол ұстасып, бірге күресіп жатқан халқымыздың
жаңарған ұлт саясатының арқасында қолы жеткен табыстарын жырлайды.
Белгілі композитор Т.Н.Хренников Ғасырлар үні атты ораторияны тек
біздің республикамызда ғана емес, өзге шет аймақтарда барлық еңбекшілер
қызыға тыңдайтын шығарма деген әділ пікір айтты.
Зерттеуші Е.Жақыпов өз мақаласында: Суырыла кірісіп, тесіле іздеген
тебіреністерден, өмірді әуенге түсіруге құмартқан шабыт махаббатынан
домбыраға ән, қобызға сарын, скрипкаға саз, оркестрге, вариация мен соната,
пьеса мен сюиталар, көп дауысты хорға толқыны мол қуатты әндер, әншіге өріс
берер сырлы романстар жазылып, тыңдаушысына тарап жатты, құлақтың құрышын
қандырып жатты...
С.Мұхамеджановтың әндері мен романстары бірі саздылығымен, бірі
наздылығымен дүйім жұрттың көңіліне ұялап, қолқалар қалаулысына айналды.
Астанада айтулы әншілер салатын Сыдық әндері қайда барсаң да алдыңнан
шығады. Алыс жайлауда мал баққан жас шопан жанды жаңғыртып Шолпанымды
әндетеді Қоймаға астық әкеле жатқан жүргізуші де Машинаның есігін айнадай
ғып қоймас па едім деп көңіл-күйін құйқылжытады, - деп жазды 3, 86 .
Бұл айтылған ойлар күй тыңдаушы, ән сүйетін жастардың
композиторлардың шығармашылығына айта салған сөзі ғана емес, тербеліп
шыққан терең жүрек сезімдері болып саналады. Жүректен шыққан терең мағыналы
сөздерді есіткенде, композитордың шығармашылығы халық қазынасына айналып,
шын мәнінде республикамыздың музыкалы мұрасына үлкен үлес қосқаны
байқалады.
С. Мұхамеджановтың ораториясын тыңдағанда, әндерін естігенде, осы
жоғарыда берілген талдау жүйесін еске алып, тарихқа тереңірек бойлап,
музыкалық үнге елегізе, құшарлана асқақ сезіммен тыңдасаңыздар, оның
музыкалық сырын түсіну қиынға соқпайды. Музыка мелодияларының үйлесіммен
әуелеткен үн осы айтылған мазмұнға дәл келіп, өмірдің желіліоқиғаларымен
сәйкесіп жатады.
Міне, осы ораторияны тыңдауға кеңес ететін әдіс- тәсіліміздің бірі –
осы. Бірақ бұны әркім өзінің ішкі сезімімен ұштастыра білген жағдайда ғана
музыкалық ләззат ала алады. Сыршыл жүрек бұл айтылғандарды асыра ұғып,
ороторияның бойына терең бойлай алады. Оротория шығармаларын кезек біртұтас
туындыдай байланыстыра, әр бөлмнің маңызын мазмұнына сай ұғына білген адам
ғана тарихи шындыққа терең бойлап, көркемдік желімен өз сезімін қабыстыра
алады. Осылай етіп тыңдау – музыка түсінудің бірден-бір тәсілі.
Симфонияда көрсетілген оқиғаны көзімен көрген жай қарапайым адам өз
сөзімен баяндаса, оны тыңдау үшін бір тәулік уақыт керек сияқты, Бірақ ол
адам қай тұрғыдан, қай қырынан баяндайтыны тағы белгісіз. Өмір – объект,
адам – субъект. Субъектив типтің ойлануы, жаны ашуы, ыза төгуі өз ішкі ойын
ақтара отыруы, оған өзінше баға беріп, өз түсінігімен қорытынды шығарып
отыруы – табиғи нәрсе. Әрине, бұндай әңгімені тыңдап отырып, айтушының
субъект пікіріне ілесіп кетеміз де, объективті тұрғыдан оқиғаны бағалай
алмаймыз, сондықтан оны толық түсіну мүмкін емес. Бұл да симфониялық
шығарма музыканың тілінде түпкі сезмімізге жеткізіп, толық түсіндіріп бере
алмайды. Осы туралы жазылған романды оқып шығу үшін қанша күн кетер еді.
Бірақ бұл да уақытты көп ұтатындығынан тиімді емес.
Ал симфониялық туындыны түсіну үшщін оның жағымды мелодиясына,
дауыстың жоғары, төмендігіне, ызалы, қуанышты, күлкілі екендігіне көңіл
аудара тыңдау керек. Әрбір аспаптың дауыс жаңғырығына, ұзақтық сазына
жекелей сарын үнімен өмірдің бір бөлігін не бір жалт етпе күйін
сипаттап,соны бейнелей ұғындырып жатады. Мүмкін, ол тау шуылы, құстар әні,
бұлақтар сылдыры, күркіреген күн, зарлаған ана, өксіген бала, ұлыған қасқыр
дауыстары болар. Немесе, шаттық күйді тербетіп тұрған бейбітшілік
күндерінің жарқыл дауысынан тараған жібектей есілген музыка үні шығар.
Осылардың бәрін де музыкалық аспаптардың құдіретті үнінен айырып, ұға білу
керек. Оқиғаны көзбен көрмеген жағдайда не оның сөзі болмаған үнде, яғни
оқиға бірөңкей музыка үнімен жазылғанда, шығарманы әлгідей тәсілмен тыңдап,
түсіне білу керек.
Музыкалық кесек туындылары сезімнен құдіретті қуатына ие болған,
музыкалық білімді толықтай меңгере білген адамның ғана қолынан шығады. Ал,
сол адамдардың өзі осындай шексіз дарындылықты өмірдің өзінен алып, өзінен
үйренеді. Жалпы халықты тыңдай, ұғына білсе, өмірге терең үңіліп барлай
көрсе, музыканы түсіну қабілетін дамыта да, ұштай да алады. Музыканы
тыңдағанда одан бьасқаша сөйлейтін, өзгеше тілмен ұғынатын жат үнді жаңаша
мелодияны іздеудің кергі жоқ. Оны түсінуді шығарманың атына байланыстырып,
өмірдің құбылыстары мен тартыстарының өзінен іздеу керек. Сонда ғана
музыканы түсіну оңайға түспек. Осы тартудың мақсаты да, тыңдау – түсіну
әдісін сіздерге ұғындыру қуаты да шығарманы талдап, ашып беру жолдарымен
шектелмек. Тыңдау мен түсіне білудің бұдан басқа жолдары да жоқ деуге
болады. Ал бұған қалыптанудың ең негізгі жолы – мелодиялық дыбыс үндестігін
айыра білу, музыкалы сауатты болу.
Адам қатты қобалжуға түскенде немесе қатты қайғымен назаланғанда, ән
айтып, музыка тыңдап, кино көріп, әдеби кітап оқып шерін тарқатады.
§ 1.3 Оқушылардың музыкамен тынығуының ғылыми-теориялық негіздері
Адам баласының сезім мүшесі мен түрлі дыбыс қасиеттерін тыңдап,
олардың бірінен-бірін ажырата білетін бойға біткен ерекше дарындылығы бар.
Әркім күнделікті өмірде қаншама жағымды, жағымсыз дыбыстарды естіп, сезім
мүшелерімен қабылдап отырады. Соның ішінде адамның дауысын бірінен-бірін
ажырату қабілеті өте жоғары. Мысалы, 11 жыл бірге оқыған балалар ауылдан
бөлек кеткен соң да өзіне таныс жолдасының дауысын еске түсіріп, қайта
жаңғырта алады. Мііне, адам баласының өзіне тән даусының сыры, әсемділігі,
сөйлеу, жүру, өлең айту ерекшелігімен қатар, дауыс пен дыбыс ерекшеліктері
көп уақытқа дейін есте сақталады. Әр халықтың өз мәдениетіне сай музыка
аспаптары да бар. Осы музыка аспаптарының да өздерінше бас ерекшелігі мен
музыкалық сазы болады. Оған сәйкес халық музыкасының да өзіндік ерекше
қасиеттері мол. Мысалы, қазақтың әндері мен күйлерін грузин, өзбек, украин,
үнді және венгердің халық музыкасымен салыстырсақ, өзіндік алшақ үн
айырмашылығын байқаймыз. Радио мен теледидардан беріліп жатқан халық
музыкасын қай халықтың музыкасы екенін тыңдаушылар ажырата алады. Оған
себеп адамның сол халықтың музыкасын тыңдап, түсіну тәжірибесінің
барлығын, екіншіден, оның сазды әуені, ырғағы, ойналу жылдамдығы тағы басқа
ерекше көркемдіктерінің үні тыңдаушының ойында, санасында сақталатындығын
көреміз.
Адам музыканы тыңдағанда одан өзінше ләззат алады. Музыканың
көркемдік, әсем саздар шығаруында музыканың көптеген заңдары,
ерекшеліктері, керкемдік қасиеттерінің бір салада, бір бағытта үн қосып,
адамға эстетикалық азық беруі - өзінше бір табиғи құбылыс.
Біз музыканы қалай тыңдап, түсіну туралы біраз өмірлік байқаулар мен
зерттеулер жүргіздік. Қандай да музыканы сезініп, түсіну үшін, оның кейбір
көркемдік қасиеттерін, оның заңдарын, теорияларын,олардың жанрларға
бөлінуін, тағы басқа жайларын білмейінше болмайды.
Музыканы сүю, білу және түсіну үшін ең әуелі музыкалық сөздіктерді
біле беру орынды болмақ. Кейбір адамдар: Классикалық күрделі шығармаларды
қаншама тыңдасақ та оны түсіне білу өте қиын , - дегенді айтады. Осы ойға
жартылай келісе отырып, музыканы тыңдап қана қоймай, оны түсіне тыңдау
үшін музыка көркемдінгін білу керек. Музыканы тыңдап түсіне білетін
адамдарға музыка өз сырын ашып, өмірді терең түсініп, халықтың ой-пікірін
білдіруге жәрдемін тигізеді. Музыка өмірдегі адамның ішкі жан дүниесін
танытып, адамдарды ұйымшылдыққа, бірлестікке шақырып, оның алға қойған
міндетін жеңіп шығуға жігерлендіреді. Өнердің музыкадан басқа салаларынан
театрды, киноны және суретті түсініп, қабылдау үшін де біраз уақыт еңбек
сіңіріп үйрену керек.
Музыканы тыңдау, оны түсіне білу – адам үшін рухани байлық. Музыканы
ұға білген адам ғажайып сарайға еніп, керемет музыка сазынан ләззат алып,
онымен тілдескендей сезінетіні, оның музыка тану ой-өрісі кеңейе беретіні
сөзсіз екенін айттық.
Біз жас кезімізден бастап өзара сөйлесу тілін білеміз. Бұл жетістік
үлкен адамдардың жәрдемімен келетіні сөзсіз. Ал мектеп жасына келген соң,
сөйлеу тілін біле тұрсақ та ана тілінің грамматикасын үйренеміз. Ал ана
тілінің грамматикасын жақсы білу тек бізге ойымызды анық айтып үйренуге
және басқа адамдардың айтайын деген ойын тез түсінуге жәрдем етеді. Ал, ана
тілнің грамматикасының заңдарын білу әсем тіл шеберлігін оқып, білуге
көмек етеді. Сонымен қатар, біз осы мәдениет майданындағы ұлы жазушылардың
жазған көркем шығармаларын неғұрлым көп оқысақ, соғұрлым біздің дүниеге
көзқарасымыз кеңейе түспек.
Міне, музыка да дәл осындай. Әрбір композитор музыканың жазылу, оқылу,
тыңдау заңдарын еске ала отырып, өзінше түрлі образдар жасайтыны мәлім.
Жоғарыда айтқандай, музыканы тыңдап үйрену үшін оның әуезді, мәнерлі үн
беретін заңдарын білген жөн.Музыканың негізгі үн беретін көркемдік
қасиеттерін айтар болсақ, олар мыналар: әуен – мелодия, гармония – көп
дауыстық, ритм – ырғақ, өлшем – метр, шапшаңдық – темп, дыбыстардың жоғары,
төмендігі – регистр, дыбыс сыры, әсемділігі – тембр, музыкалық
бөлшек,сөйлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ МЕДИЦИНА ИНСТИТУТЫ
МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ кафедрасы
Оқушылардың музыкамен тынығу жұмыстарын ұйымдастыру тақырыбында орындалған
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Музыкалық білім
кафедрасының
СМБ-615ж тобының студенті
Қожақов Тажидин
Ғылыми жетекші: Дарменова Рахима
Рецензенттер:
ТҮРКІСТАН – 2008ж.
Оқушылардың музыкамен тынығу жұмыстарын ұйымдастыру
Мазмұны
Кіріпе.
Бірінші тарау. Оқушылардың музыкамен тынығу жұмыстарының теориялық
негіздері.
§ 1.1 Музыка өнерінің жеке тұлғаны қалыптастырудағы рөлі.
§1.2 Музыкамен тынығу жөнінде жалпы түсінік.
§1.3 Оқушылардың музыкамен тынығуының ғылыми-теориялық негіздері.
§ 1.4 Оқушылардың музыка тыңдау ережелері.
Екінші тарау. Оқушылардың музыкамен тынығу жұмыстарын оқу-тәрбие
процесінде ұйымдастырудың жолдары.
§ 2. 1 Оқушылардың музыкалық танымын қалыптастыру жолдары.
§ 2.2 Оқушылардың музыкалық қабілетін дамыту, оны сезініп, қабылдау,
есте сақтау.
§ 2.3 Музыканы тыңдату – баланы жан-жақты дамытудың негізі.
§ 2.4 Сабақтан тыс мезгілде оқушылардың музыкамен тынығуын
ұйымдастыру.
§ 2.5 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижесі.
Қорытынды.
Пайдаланған деректер тізімі.
Қосымшалар.
.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі мемлекеттік деңгейде ірі
оң өзгерістерге ұшырап жатқаны белгілі. Білім сатыларының барлығын дерлік
қамтып отырған бұл іс-шара мектепке дейінгі мекемелерден бастап, орта білім
беру сатысы және жоғары білім беру сатысына дейінгі жүйелі жұмысты алға
қойып отыр. Қазақстан Республикасының құзіретті орындары осы іске жан-жақты
да кең көлемде кірісуге бағдарланды. Оның дәлелі ретінеде мемлекет
тарапынан шығып жатқан білім жүйесін жетілдіруге қатысты заңдар мен іс
жүзіндегі аса маңызды бағыттар.
Білім беру мен тәрбиені жетілдіру, жан-жақты саладағы оқу-тәрбие
жұмысын дамыту жұмысына жаңашылдықпен келу, уақыт талабына сай оқу
жоспарларын қайта қарау, құжаттар мен оқу ісіне қажет бағдарламаларды,
әдістемелік нұсқауларды саралау және баспадан шығару, білім беруді 12
жылдық жүйеге келтіру, білім мекемелері басшыларының кәсіби деңгейін
көтеру, секілді мәселелер өз шешімін күтіп тұр.
Әлемдік педагогикалық зерттеулерді саралау, ұлттық білім жүйесінің
үрдісіне ұтымды қолдану, ұлттық жүйенің ерекшелігін ескере отырып жаңа
педагогикалық технологиялар мен инновациялық бағыттарды жұмыс
формаларында орынды пайдалану тәрізді мазмұнды жұмыстар түзілуде.
Дүние жүзінде жүріп жатқан ғаламдану саясаты, еліміздің тәуелсіздік
алғаннан бергі 15 жылдан астам уақыт ішіндегі саяси, әлеуметтік
–экономикалық даму қарқыны мемлекеттің маңызды бағыттарының бірі –білім
беру саласын жетілдіруге бағытталды. Осы жолда іргелі зерттеулер,
ізденістер жүргізілуде. Тарихи тәжбиелерге сүйене отырып, өзінің
қалыптасқан мәдени –білімдік дәстүрлері мен ұстанымдары бар елдін даму
қадамы білімнен басталуы керектігін заманымыз зерделеп берді. Осы
тұжырымдама негіздемесі ендігі күні келешек өскелең ұрпақтың ұлы мұратына
музыка арқылы айналады деген сенім мол.
Музыка адам жанын жарқындататын өнер. Сондықтан музыка адам баласына
қатты әсер етеді. Бірақ ойланған әуенді сөзбен жеткізу мүмкін емес, оны тек
музыканы жан дүниесімен түсінетін адам ғана әуен ырғағымен қабылдайды.
Өйткені, Музыка – жүрек тіілі, яғни сезім, қобалжу, көңіл-күйдің тілі деп
ұққан жөн.
Музыка – шынайы өнер, адамға әсер етіп, құдіретті эмоциялық орасан зор
күш арқылы эстетикалық талғамын оятады.
Музыка өнерінің мақсаты – өскелең ұрпақты тамыры терең ұлттық
өнер қазыналарымен сусындату, дүниежүзілік үздік музыка өнерінің
шығармаларына баулу, олардың әсемдік пен эстетикалық көзқарасын кеңейте
отырып, оған деген аялы қатынасын орнату. Көркеми талғамын
қалыптастыру, сұлулық пен әсемдік дүниесіне өз тарапынан ойлы пайымдауларын
білдіруге тәрбиелеу.
Музыканы тыңдау арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің негізгі
мақсаттары жүзеге асады. Сонымен бірге музыканы тыңдаумен қатар, оны
қабылдау арқылы басқа ғылыми салаларын жетік меңгеруге үлкен септігін
тигізетіні анық. Музыканы сезінген бала, ол математика пәнін жетік
меңгеріп, жоғары көрсеткіш көрсететіні баршаға аян. Музыканы сезініп ғана
қоймай, оны көз алдына елестете білген оқушы ана тілі мен әдебиет пәндерін
жетік меңгеретін болады. Кейбір балалар музыканы жай ғана тыңдап, ешқандай
әсер, сезіну, қобалжу, эмоциялық әсер ала алмаса, ол оқушы музыкадан басқа
жалпы пәндерден білім көрсеткіші төмен болады.
Музыканы дұрыс түсініп, тыңдай білуге тәрбиелеу арқылы оқушылардың ой-
өрісін, сезімін, санасын, қиялын, талғамын жалпы өнерге деген
сүйіспеншілігі мен мәдениеттілігін дамытамыз.
Егер музыкалық бағдары жағынан эстетикалық туынды жері, тұлға
табиғатының тұрақты қасиетіне жасының қалыптасу мөлшеріне қатысты болса,
онда тарихи-музыкалық таным процесі де ерте қалыптасады. Жас мөлшеріне сай
даму динамикасына келсек, оқу-тәрбие мазмұны тыңдаушының тарихи – музыкалық
танымының белгілі бір сатысында игеретін психологиялық мүмкіндіктеріне
сәйкес келуі шарт.
Қазір қазақ музыкасы профессионалдық музыка өнеріне дейін өсіп
жетілді. Симфониялық шығармалар, опералар, баллеттер туды. Халқымыздың
музыкалық талғамын жаңа белеске көтерді. Аз уақытта фольклорлық
сипаттағы өнер, профессионалдық талғамға сай биіктен көрінді. Халықтың
ғасырлар бойы ел аузында сақталып келеген тамаша әндері мен
күйлері қазақ композиторларының шығармашылығына арқау болды. Е.
Брусиловскийдің Қыз Жібек, Ер Тарғын опералары, М. Төлепбаевтың
Біржан мен Сара операсы, С. Мұхамеджановтың Ғасырлар үні
ораториялық шығармасы - халық музыкасының қайнар бұлағын негізге
алған жаңа туындылар. Осы опера, симфония, ораториядан қазақ
халқының әуені әдемі, тынысы кең мазмұнды терең музыкасының жұрт
жүрегінен жылы орын алғанын көреміз.
Халық дарындары шығарған әндер мен күйлерді зерттеудің, оларды
бір жүйеге келтіріп, нотаға түсірудің пайдасы болашақ жастар үшін
үлкен тарихи, мәдени маңызыбар екендігін баса айттық.
Біз халық дарындарынан Құрманғазы, Дәулеткерей, Ықылас,
Тәттімбет, Абай, Ақан, Біржан, Мұхит, Ыбырай, Жамбыл, Дина, Кенен, т.б.
туғызған әндерді, күйлерді, айтыс жырларды т.б. ерекше бағалаймыз.
Бүгінгі дәуірде олардың әндері – хорға, музыка аспаптары өнер
ұжымынан құралған үлкен оркестрге ұласады. Жеке ән салу мен
орындаушылық өнері де одан әрі арта түсіп, көп дауысты кантата
ораторияға, ән, би ансамбльдеріне айналды. Қарапайым домбыра,
сыбызғы мен қобыз да дүние жүзіне тараған дауысты симфониялық
оркестр және органмен терезесі тең құлпырған мелодияны құйқылжыта
орындай алады.
Оқушылардың жас ерекшелігінен туындайтын мүмкіндіктері мен
ерекшгеліктеріне сүйеніп, оларды білімі мен қызметіне енгізетін нақты
талаптар қою қажет. Психология ғылымында оқушылардың жас мөлшеріне сай
ерекшеліктерді зерттеген Л.С.Выгтский, А.Н. Леонтьев, Б.И. Теплов,
П.И.Якобсон, Қ. Жарықбаев, А.Алдабергенов және басқалар жасөспірімдерге жан-
жақты мінездеме беріп, олардың жүйке дамуын басты тенденцияларын
анықтаған. Бірақ кәсіби музыкалық білім алудың алғашқы кезінде оқушыларың
қабылдау қабілетін психологиялық проблемалар әлі де толық шешімін таппай
келеді.
Мектеп оқушылары мен жастардың өмірінде, әсемдік әлемінде музыка
айтарлықтай орын алады. Әуеннің дыбысын елемейтін бала жоқ. Бала
өмірінің әр кезеңі музыкамен толы. Үйде радио, теледидар, кино көрсе де
музыка үні алдыңнан шығып, үлкен-кішінің сезім пернесін басады, көңіл
күйін шертеді. Мұның өзі еліміздің елеулі жетістігі екенін үлкен
қуынышпен айтуымыз керек. Ал енді осының керісінше нашар жағы да бар. Бұл
күнделікті өмірде күндіз - түні ызыңдаған көп музыканың ортасында мектеп
оқушыларының тындау, есту, қабілетіне кесірін тигізіп, олардың сезімін
нашарлатуы да мүмкін. Бүгінгі музыкалық тәрбиенің негізгі мақсаты
халқымыздың музыкалық-эстетикалық талғамын жан-жақты тәрбиелеп, оның ішінде
мектеп жастарын музыканы тек жай тындаушы етіп қоймай, сол арқылы тынығып,
өмір бойына көркемдік эстетиканы жан азығы ететіндей жасау біздің алға
қойып отырған мақсатымыз.
Қазіргі таңда мектеп оқушыларын музыка пәніне, музыка бойынша
түрлі үйірмелерге қатысуға, сабақтан тыс іс-шараларға қатысуға тарту
жұмыстары ғылыми тұрғыда қарастырылып, жеке мәселе ретінде
зерттелмеген. Осы мәселенің көкейтестілігі біздің зерттеу тақырыбымыздың
тақырыбын Оқушылардың музыкамен тынығу жұмыстарын ұйымдастыру деп
тұжырымдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: оқушылардың музыкамен тынығуын теориялық тұрғыда
треңірек зерттеп, тәжірибеде қолданылуын анықтау.
Зерттеу объектісі: оқушылардың музыкамен тынығу процесі.
Зерттеу пәні: балалардың музыкамен тынығу жұмыстарын ұйымдастыру
жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер оқушыларды музыкамен тынығуы
теориялық тұрғыда зерттеліп, ұйымдастыру жолдары анықталса, балалардың
ой-өрісі кеңейіп, эстетикалық талғамы жоғарылайды.
Зерттеудің міндеттері:
- оқушылардың музыкамен тынығуының ғылыми-теориялық негіздерін айқындау
және оның мәнін ашып көрсету;
- музыкамен тынығу ережелерін жасау;
Зерттеудің жетекші идеясы: Оқушылардың музыкамен тынығуы дұрыс
ұйымдастырылса, баланың эстетикалық көзқарасы кеңейіп, ой-өрісі дами
түседі;
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері: философиялық,
психологиялық, эстетикалық, музыкалық әдебиеттердегі тынығу, музыка
тыңдау теориясы мен практикасы жөніндегі түсініктер құрайды.
Зерттеудің әдістері: мәселеге байланысты философиялық,
педагогикалық, психологиялық, музыкалық әдебиеттерді талдау, музыкалық
іс-тәжірибелермен танысып, ғылыми тұрғыда сұрыптап, талдау,
оқушылармен, мұғалімдермен, ата-аналармен әңгімелесу, сауалнама
жүргізу, оқу құжаттарын тексеру, эксперимент жүргізу.
Зерттеудің деректі көздері: философтардың, музыканттардың,
педагогтар мен психологтардың, көптеген композиторлар мен әншілердің
музыка тыңдау, жеке адамды музыка арқылы тәрбиелеу, ән айту, тыңдау
және оның оқушыларға әсері туралы ғылыми еңбектер, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Білім туралы заңы, Қазақстан
Республикасы жалпы орта білім мазмұны тұжырымдамасы, оқулықтар мен оқу-
әдістемелік құралдар, озат мұғалімдердің іс-тәжірибелері, музыкалық
баспасөз материалдары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– оқушылардың музыка тыңдау ережесі жасалынды;
– сабақтан тыс мезгілде оқушыларды музыкамен тынығу
жұмыстарын ұйымдастырудың жоспары даярланды;
– оқушылардың музыкалық қабілетін дамытуда қолданылатын шарттар
негізделді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: зерттеу материалдарын сабақтан
тыс мезгілде және сабақ үстінде мектепке дейінгі және мектеп жасындағы
оқушыларға пайдалануға болады.
§ 1.1 Музыка өнерінің жеке тұлғаны қалыптастырудағы рөлі
Музыка өнері – адамзат қауымының пайда болуымен бірге қалыптасып,
қоғам дамуының барлық сатысында өмірлік мәні зор тәрбиелік қызмет
атқарып, бүгінгі күнге жеткен сарқылмас рухани қазына. Қоғамдағы
мәдениеттің деңгейіне, өндірістік қатынастардың, өндірістік күштердің
дамуына сәйкес, оның мақсаты мен мазмұны, сипаты, әдіс-құралдары,
тәрбие формалары белгілі бір өзгеріске ұшырап отырды. Музыка
өнерінің дамып, қалыптасуына жасалған ретроспективтік талдау және
археологиялық мәліметтер музыкалық тәлім-тәрбиенің қоғам дамуының
деңгейіне тікелей байланысты болғандығын дәлеледейді.
Музыкалық тәлім-тәрбие адамзат қауымның түрлі іс-әрекеттерінде ,
ойын-сауықта, еңбек ету әрекеттерінде берік орын алып отырды. Ол
қоғамның мәдениетін, әлеуметтік тәжірибесін жеткізудің құралы болумен
қатар, сол қоғамның дамуына, музыкалық білімнің жинақталуына,
адамдардың өмір әрекеттерінің түрленуіне байланысты әлеуметтік
категория ретінде өзі де үнемі дамып, қалыптасу үстінде болды.
Музыкалық білім беру педагогикасы – қоғам дмуымен біте қайнасқан
өзіндік даму тарихы бар ғылым саласы. Аға ұрпақтың жинақтаған
тәлім-тәрбие тәжірибесі ұрпақтан ұрпаққа жеткізіле келе қоғамның,
мәдениеттің дамуына, әлеуметтік тәжірибенің бай қорының жасалуына
ықпалын тигізді. Сөйтіп, өткендегі музыкалық білім беру тәжірибесі
және кейінгілердің оның дамуына жасампаздықпен өз үлесін қосып,
белседілікпен меңгеруі барысында бірте-бірте дербес ғылым саласы
ретінде қалыптаса бастады.
Музыка өнері жеке тұлғаның дамып, қалыптасуында аса маңызды
роль атқарады. Музыка адам санасына, жүйке жүйесіне ықпал ететін
ерекше психофизиологиялық құбылыс болып табылатын дыбыстар арқылы
бейнеленеді. Ал, ол дыбыстар – түрлі биіктік пен күштіліктегі жай
дыбыстар емес, адам сезімін бейнелеуші, реттеуші сұлулық заңына
сәйкестенген әсерлі әуен өрнектері.
Әуен-саздың жеке тұлғаның дамып, қалыптасуындағы әсер-ықпалына
адамдар өте ерте кезде-ақ назар аударған. Адамзат қоғамының дамуының
ең алғашқы кезеңдерінің өзінде оны идеялық-психологиялық қару
ретінде қолдана білген.
Музыка – қоғамдық сананың формасы ретінде адамдардың
эмоционалдық сезіміне тікелей ықпал етуші эстетикалық тәрбие құралы.
Музыкалық шығармаларды аспаптарда ойнап үйрену, орындау, жеке
тұлғаның эстетикалық , эмоционалды-сезімдік, құндылықты сана-сезімін
дамытып, қалыптастырады, әсемдкті қабылдап, сезінуге талпындырады. Ол
эстетикалық тәрбиенің басты мақсаты болып табылатын жеке тұлғаның
эстетикалық талғамын, эстетикалық идеалын қалыптастырады, болмыстағы
құбылыстар мен өнер туындыларындағы әсемдікті саналы түрде қабылдай
білуге үйретеді және өзіндік шығарымпаздық қабілеттерін дамытады.
Адамгершілік тәрбие бүгігі қоғамда болып жатқан әлеуметтік-
экономикалық және саяси өзгерістер барысында ең басты көкейтесті
проблемаға айналып отыр. Музыкалық шығармаларда өмір құбылыстарының
сан қырлы бейнеленуі, поэзия мен музыканың өзара байланыста болып,
бірін-бірі толықтыра келуі бала жанына жағымды ықпал етеді. Рухани
қазынаның мөлдір бастау-бұлағынан жас кезінен нәр ала білген бала
адамгершілік асыл қасиеттерді бойына сіңіріп өседі. Сөйтіп, қоғамдық,
педагогикалық маңызы жоғары адамгершілік тәрбие мақсаттарын жүзеге
асыруға қолайлы жағдай туындайды.
Музыкамен шұғылдану барысында еңбек тәрбиесі міндеттері жүзеге
асырылып, отырады. Бір жағынан, тыңдалатын музыкалық шығармаларды
қабылдау, есте сақтау қабілеттері дамытылса, екінші жағынан, ән
салған кездегі дауыс аппаратының іс-қимылы немесе музыкалық-ырғақтық
қозғалыстар жасау сияқты еңбек процестері жүріп жатады. Ұндай іс-
әрекеттер өз кезегінде оқушылардың ынта-ықыласымен еңбектенуін,
тәртіптілігін, іске деген жауапкершілікті қарым-қатынасын талап етеді,
әрі тиянақтылықпен еңбек ету іскерліктерін қалптастырады.
Ән салу, музыкалық шығармаларды түрлі аспаптарда орындау
физиологиялық процесс болғандықтан, балалардың дене тәрбиесіне,
денсаулығына жағымды ықпалын тигізеді. Осындай іс-әрекетпен жүйелі
түрде шұғылдану өкпедегі оттегі алмасуын белсендетіп, дауыс
аппаратының, дем алу органдарының шымыр да, икемді жетілуіне,
жалпы денсаулығының жақсы болуын қамтамасыз етеді. Ән салу, музыка
адамның тонусын, яғни жүйке жүйесі мен бұлшық еттерінің
физиологиялық жағдайдағы күш-қуатын арттырады. Отырып немесе түрегеп
ән салу процесінде дене бітімін, басты, қолдарды дұрыс ұстауға
дағдыландыру сияқты талаптардың қойылуы балалардың дене қозғалысы
мәдениетін қалыптастыруға көмектеседі. Музыкалық есту қабілеттерін
дамытуға бағытталған жүйелі түрде жүргізілетін жаттығулардың да мәні
зор. Ондай жаттығулар жасау барысында оқушылар тек дыбыстардың
биіктігі мен ұзақтығын, тембрін, күшін бір мезгілде немесе
бірзділікпен сабақтаса естілетін дыбыстар кешендерін ажырату
қабілеттерін иеленеді. Сөйтіп, есту рецепторларының қызметі
белсендетіледі.
Басқа да өнер түрлері секілді - таымдық процессорды белсендету
құралы музыкалық шығармаларды тыңдау, ойнап үйрену, орындау
барысында оқушылардың өмір тәжірибесі байытылады, болмысты байыптау
өресі кеңейеді, ойлау процестері жеделдетіледі. Музыкамен қарым-
қатынаста болу әуен саздың өзара байланысын, мәнерін бірізділіктегі
құрылымын (әуенді образды қабылдау), сонымен қатар шығарманың түрлі
фактураларының айырмашылықтарын (гемафония, полифония) танып білуге
көмектеседі. Оқушылардың музыкалық іс-әрекеттерінде дамитын ойлаудың
осы сферасы олардың болмысты тануына көмектесседі, дүниетанымын
кеңейтеді, ақыл-ой қабілеттерін жетілдіреді. Қиялдың, фантазияның
дамуы – тәлім-тәрбиенің маңызды жақтарының бірі. Осы ретте бала қиялын
шарықтатын, арман мақсатының өресін биіктетуде, шығармашылыққа
жетелеуде музыканың маңызы зор.
Педагогика - жалпы және арнайы білім беру саласында теориялы,
практикалық іс-әрекетттің негізі болып табылатын білім берудің
мазмұны, формасы мен әдістері туралы ғылым. Осыған сәйкес белгілі
бір білім саласы бойынша педагогикалық проблемаларды зерттейтін
музыкалық білім беру педагогикасы бөлімдерінің болуы заңды құбылыс.
Музыкалық білім беру педагогикасы ұғымы - көптен бері
қолданылып келе жатқан ұғым. Бұл ұғым көпшілікке тәрбие беру
саласында, соның ішінде білім беру мазмұны мен оқытудың әдістемесі
бегілі бір педагогикалықжүйені құрайтын және сол музыканың өзі
тәрбие құралы ретінде саналатын жалпы білім беретін мектептердегі
музыка пәніне баланысты қолданылады. Сонымн бірге мзыкалық білім
беру педагогикасы түрлі типтегі музыкалқ оқу орындарында (балалар
музыка мектебі, балалар өнер мектебі, балалардың хор студиясы және
т.б.) жүзеге асырылатын бастауыш музыкалық білім беру және осы
саланың бірден –бір күрделі әрі маңызды сатысы колледждер мен
консерваторияларда кәсіби музыкалық білім беру мәселелерін
қарастырады 9, 25.
Кез-келген ғылым саласы сияқты, музыкалық білім беріу
педагогикасы әдіснамалық негіздерге сүйенеді. Табиғаттың, адамның,
қоғамның, танымның даму заңдылықтары философияның заңдылықтанына
негізделеді. Ондықтан ұзақ жылдар философияның аясында өркендеген
және өркендей үстіндегі педагогиканың бір саласы – музыкалық білім
беру педагогикасы да философиялық тұжырымдардың негізінде дамиды.
Музыкалық білім беру педагогикасы қоғамдық құбылыс ретінде
музыкалық тәрбие заңдылықтарын, қоғамдық өмірдегі музыкалық тәрбиенің
мәні мен рөлін анықтайды. Сондықтан музыкалық білім беру педагогикасы
- балалар мен жастардың ғана емес, үллкендердің де тәрбиесі жайлы
ғылым.
Музыкалық білім беру педагогикасының пәні мен міндеттерін
толық түсіну үшін ең алдымен негізгі ұғымдарын қарастыру қажет.
Музыкалық тәрбие ұғымы қоғамдық құбылыс ретінде кең және тар
ағынасында қолданылады. Кең мағынасында алғанда ол музыкалық іс-
әрекетте жинақталған тәжірибені педагогикалық ықпал ету негізінде
кейінгі ұрпаққа меңгерту, жалпы музыкалық мәдениетін қалыптастыру
болып табылады. Ал тар мағынада түрлі деңгейде музыкалық тәрбие беру
(жалпы және кәсіптік) мақсаттарын жүзага асыруға бағытталған арнайы
ұымдастырылатын іс-әрекетті білдіреді.
Музыканы оқыту-екі жақты процесс. Бұл музыкалық білім мазмұнын
меңгертуге бағытталған оқытушы мен оқушылардың арнайы ұйымдастырылып,
мақсатты бағытталған өзара әрекеттестігі. Музыкалық білім беру
педагогиксы – тарихи құндылықтады зерттеу, жинақтау, жеткізуге деген
қоғам қажеттіліктерінен пайда болған ғылым. Музыканы оқытудың негізін
музыкалық білім, іскерлік, дағдылар, дүиетанымық көзқарастар құрайды.
Музыкалық білім беру - арнайы ұйымдастырылған оқыту процесінде
немесе өз бетімен білім алу арқылы білім, іскерлік, дағдылар жүйесін
меңгеру ретінде қарастырылады. Білім, іскерлік, дағдылар жиынтығы
музыкалық білімділік мазмұнын құрай келе, кәсіби салада (сазгерлік,
орындаушылық, оқытушылық, музыканы зерттеу және т.б.) немесе
музыкамен әуесқой ретінде өз бетімен шұғылдану әрекеттерін жүзеге
асыруға көмектеседі.
Меңгертілген музыкалық білім көлеміне сәйкес бастауыш, орта
және жоғары білім, ал сипаты мен бағыттылығына қарай жалпы
музыкалық білім, кәсіптік музыкалық білім деп бөлінеді.
Қайсыбір ғылым саласы сияқты музыкалықбілім беру педагогикасы
ғылыми-теориялық, практикалық және болжау функцияларын атқарады.
Музыкалық білім беру педагогикасының мазмұны маңызды деген ғылыми
педагогикалық идеяларға (білім беруді ізгілендіру, ынтымақтастық
педагогикасы, оқытудың өмірмен байланыстылығы және т.б.) ғылыми
теорияларға (дамыта оқыту теориясы, білім мамұүнын сұрыптау
теориясы, тәрбие жүйесі теориясы және т.б.) сүйенеді. Музыкалық білім
беру педагогикасын теориялқ және олданбалы ғылым ретінде сипаттауға
болады. Өйткені ол, біри жағынан педагогикалық құбылыстарды баяндап,
түсіндірсе, екінші жағынан, музыкалық білім берудің міндеттерін
шешуге бғытталған қалай оқыту және тәрбиелеу жолдарын қарастырады.
Музыкалық білім беру педагогикасына болжам жасау функциясы қоғамдық
дамуының, мәдениет пен экономиканың, музыкалық білім беру саласындағы
ғылыми-мәдени жетістіктірінің даму тенденцияларына талдау жасау
негізінде музыкалық білім берудің болашағын жобалауда көрініс
береді.
Осы тұрғыдан алғанда, музыкалық педагогиканың ғылым саласы
ретінде музыкалық тәлім-тәрбьиеге байланысты педагогикалық және
қоғамдық іс-әрекеттің түрлі жақтарын қарастыруы оның зерттеу мақсаты
болып табылады.
Музыкалық білім беру педагогикасын ғылым ретінде қарастыру
қайсыбір ғылым саласын сипаттайтын факторларды анықтап алуды қажет
етеді.
1. Музыкалық білім беру педагогикасы – ғылым саласы, оның
пәні – музыкалықбілім беру.
2. Музыкалық білім беру педагогикасының зерттеу объектісі –
оқушы, музыка пәнінің мұғалімі, кәсіби сазгер.
3. Музыкалық білім беру педагогикасы музыкалық білім беру
мен тәрбиелеудің заңдылықтьарын зерттейді. Ол түрлі
фактілерді жинақтап, қорытады, музыкалық –педагогикалық
құбылыстардың себеп-салдарлық байланыстарын анықтайды,
музыкалық білім беру мен тәрбиелеу ісінің болашағын
болжайды.
4. Музыкалық білім беру педангогикасы өз пәнін зерттеуде
жалпы педагогикалық және арнайы зерттеу әдістерін
(бақылау, әңгімелеу, эксперимент және т.б.) қолданылады.
5. Қайсыбір ғылым саласы сияқты музыкалық білім беру
педагогикасына қатысты негізгі категориялар (музыкалық
тәрбие, музыканы оқыту, музыкалық білім беру) қалыптасқан
19, 51-52 .
\
§ 1.2 Музыкамен тынығу жөнінде жалпы түсінік
Адам баласының өмірінде өнер үлкен орын алатындығы белгілі. Жас сәби
дүниеге келген күннен бастап, ол өнердің ортасында өседі. Өнер түрлері
архитектура, скульптура, бейнелеу өнері және музыка болып біршнеше салаға
бөлінеді. Өнердің осы аталған салалары әр кезеңде біртіндеп пайда болды.
Табиғат құбылыстары мен адамзат қоғамның дамуына байланысты, өнердің
түрлері өзгеріп дамып отырды. Әсіресе, музыка өнері күшті өзгеріске түсті.
Сондықтан да қазіргі өнер жастарға эстетикалық тәрбие берудің күшті құралы
болып саналады. Дегенмен, сол өнер бүгінгі өміріміздің айтарлықтай
дәрежесіне жете алмай отыр. Біз күнделікті өмірде музыка, концерт, ән-күй
кеші, ария, кантата, симфония, опера деген сөздерді жиі естиміз де, олардың
үнінен тамылжыған әр алуан музыкалық шығармаларды сүйсіне тыңдаймыз. Ерекше
бір рахатқа бөленіп, шаттаанып қаламыз. Тіпті жұмыс кезінде де жүрек
тебірентерлік жақсы ән мен тәтті күйлер беріліп жатса, оны ынтамен тыңдай
отырып, істеген ісіміздің қалай тез бітіп қалғанын сезбейтін де кездер
болады. Өнердің басқа түрлеріне қарағанда, музыканы осыншалық әсері
молдығының себебі не деген орынды сұрақ тууы да осыған байланысты.
Құлақтан кіріп бойды алар,
Жақсы ән мен тәтті күй,
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең менше сүй , - деген
Абай сөздерін еріксіз еске алуға тура келеді. Өйткені жақсы ән мен тәтті
күй біріншіден, адамның рухани шабытын арттырады, серпілтеді, екіншден,
көңіл кірбіңінің жоғалуына себепші болады. Сондай-ақ, лебімен көңілге жылы
тиген музыка сарыны кейде кісінің бастан кешкендерін, жастық шақтарын көз
алдына елестетеді. Кейде тіпті арман асуына жетелеп, ерлікке, батырлыққа
бағыттайды .
Өзіміз сүйіп оқитын ақын жазушыларымыз өз басынан өткен
замандастарының еңбектегі ерліктерін оқырмандарына проза, поэзия арқылы,
қалам ұшымен қағаз бетіне түсіріп жеткізсе, композитор да дәл солай еңбек
етеді. Бірақ ол өзін тебіренткен жақсылық пен жамандықты, бақыт пен
қайғыны, батырлық пен зұлымдықты, бостандық пен теңдікті, табиғт
көріністері сияқты құбылыстарды дыбысқа түсіріп,оброз арқылы музыка тілімен
айтып береді.
Егер бау-бақша, құстарының ішіндегі ең бір сымбаттысы бұлбұл өз
бетінше, өз еркінше құбылта сайрап, адамның көңіліне әуенмен әсер ететін
болса, адамда, сол бұлбұлдай бас бостандығы мен теңдікті аңсап музыка
ырғақтарының үнімен аңғарта, тамылжыған күйлер шығарады. Халық композиторы
Дина Нұрпейісованың ой қиялынан туған тебіренісі бұлбұлдың бейнесін
қасиетті саусағынан күмбірлеп шыққан домбыра үні өмірдің қилы кезеңін сан
қырынан көзге елестетеді. Композиторлар Альябьев пен Хамидидің әйелдер
дауысына арнап жазылан Бұлбұл атты әндері халық артистері Күләш
Байсейітова мен Бибігүл Төлегенованың орындауында әсем де, үнді естіледі.
Тыңдаушылардың жан дүниесін тербеп, ерекше әсер қалдырады. Әйгілі
композитор Құрманғазының өмірі – қазақ халқының музыкалық өнеріндегі үлкен
бір белес. Өйткені Құрманғазы Сағырбаев (1818-1879) өз кезінде жоқшылық
пен жалшылыққа, зорлық пен үстемдікке қарсы күй шығарады. Бастан кешірген
қиыншылықтарын сол күйлерінің негізгі тақырыбы етіп отырады. Мысалы оның
Аман бол, шешем, аман бол! деген күйін алайық. Бұл – бастан аяқ
тыңдаушыларын желпіндіріп, өзіне еріксіз тартып отыратын терең мазмұнды,
әсем үнді шығармалардың бірі. Домбыраларының күмбірлеген жағымды дауысы
адамның жүрегінен шыққан сөзше, Аман бол, шешем, аман бол! деп естіліп
тұрғандай. Дүниеде адамға анадан артық ештеме жоқ. Сондықтан жазушы да,
ақын да, күйші де әрдайым ананың образын жасауға тырысады. Бұл салада
жазушыларымыз бен суретшілерміз сияқты композитоларымыз да елеулі үлес
қосып келеді. Құрманғазының Қайран шешем, Аман бол, шешем, аман бол!
атты күйлері озық ойлы ұлы жазушы Максим Горькийдің Ана
атты романы сияқты классикалық шығармаларының бірі болып саналады. Аман
бол, шешем, аман бол күйінен қазақтың бай-шонжарларының қанды
шеңгеліне түсіп, елден жарық, айдауға кетіп бара жатқан Құрманғазының
анасымен қоштасқан мезгілі мен қайғылы қасірет үні естіліп тұрады.
Екі шекті домбыраға осыншама күш беріп, адамша сөйлеттіру -
Құрманғазының табиғи дарыны мен шығармашылық қуатының молдығынан еді.
Құрманғазының Балбырауын, Адай және Сарыарқа атты күйлері де
әрі мазмұнды, әрі әсерлі нағыз жүректен шыққан туындылары. Ерте кездегі
қарапайым халықтың той – тамашаларын, бәйгемен қыз қуу сияқты ойын-
суықтардың, сондай-ақ кең байтақ дала бейнесін осы Балбырауын, Адай,
Сарыарқа күйлерінен естиміз. Бұларды орындап тұрғанда, қазақтың қең жазық
боз жоталы, тау-қыратты, тепсең – шалғынды кең даласы күмбірлеп сөйлеп,
тыныштық күйі қимылға түскендей сезінеміз.Тынысы кең, құшағы айлапат жазира
дала күйге қосылып, күңіреніп тұрғандай боп естіледі. Домбыра үнінен сықақ
сезім құйқылжи биікке көтеріліп, дала тынысына үн осып жатқандай, адамның
ішкі дүниесін ләззат сезім баурап алып, туған жерге сүйіспеншілік одан
сайын арта түседі. Қазақ халқының ерте заманнан бері келе жатқан муыка
аспаптары домбыра мен қобызда ғана орындалатын белгілі мазмұны аты бар
музыкалық шығармалардың түрін күй дейді. Музыкалық сауаты жоқ, халық
арасынан шыққан өнерлі күйшілер өмірде болып жатқан әр алуан жағдайларға
байланысты өздерінің реніш-қуанышын жүрек сырын қос ішекке қосқан. Домбыра
мен қобыздың әсем үндері арқылы тыңдаушы қауымға адамның күйі, жайы, ішкі
жан дүниесінің сыры деп баяндайтын болған. Күйді орындаушы тыңдаушы
қуымның арасында отырып, орындалатын күйдің шығу тарихын, оның қысқаша
мазмұнын ауызша айтып беріп, күйді орындап шығады. Біз білетін күйлердің
барлығының өздеріне сай аттары бар. Күйдің аты мазмұнына, ал мазмұны
күйдің өз атына сай келіп отырған. Оған дәлел, Дина Нұрпейісованың 16 -
жыл, Той бастар, Бұлбұл, Жеңіс, Дәулеткерейдің Топан, Қосалқа,
Құрманғазыны Серпер, Бозшолақ, Түрмеден қашқан, Тәттімбеттің
Саржайлау, Былқылдақ, т.б. туындылардың мазмұндары, ойналу ырғақтары
шығарманың аттарына сай үйлескен. Күй аты белгілі шығарма, симфониялы
поэма тәрізді сюжетке құрылған 3,81-83.
Барлық оқиға желісі музыка тілімен беріледі. Бұндай күрделі сюжетке
құрылған, композициялық желісі, байланысы бар кесек туындыларды тыңдай
білгенмен, толық түсіне білу үлкен күшке түседі. Ол үшін күйді бірнеше рет
тыңдап, түсіне ұғыну керек.
Сөзі жоқ, тек музыка сазымен ойналатын күрделі шығармаларда негізгі
өзек саналатын мелодиядан айрылып қалып, музыканы шала ұғып, эстетикалық
ләззат алу ойдағыдай болмайды. Кейде тыңдаушының музыкалық түсінігі мен
білімі аз болып, музыкалық шығарманы түсінбей қалады. Музыкалық әуенді ұға
алмаған адам сөзі жазылған әндерді романс, арияларды жақсы түсінеді. Бірақ
операларда ария сөздері ылғи естіле бермейді. Талай тамаша ариялар,
әсіресе, оркестрге қосып айтқанда, жайшылықта әні мен сөзін қоса тыңдап
үйренген көпшлікке ұғыну алғашқы кезде өте қиын соғады. Әнді тыңдап,
ұғынудың орнына олар сөз іздеп әуре болады. Ән тілін түсінген адамға ғана
опера қызықты, сөзді емес, әнді ұғуға үйрену, машықтану қажет.
Академик А.Қ.Жұбанов қазақ халқының композиторлары мен әншілерінің
өмірі мен шығармашылығы туралы көптеген зерттеушілер жүргізді: Ғасырлар
пернесі (1958ж.), Замана бұлбұлдары (1967ж.) деп аталатын монографиялық
еңбектері жарық көреді.
Академик А. Жұбанов халық композиторы Құрманғазы туралы былай деп
жазған еді: ... Құрманғазы Орал түрмесінде жатып шешесіне арнап Қайран
шешем күйін шығарды.Күй қапастағы халді суреттегендей жай басталады. Әлден
кейін, жарқ етіп туған айдай жарқын кейіпке көшеді. Күй әсерленіп, қызынып,
шапқан аттың алыстағы сарыны естілгендей болады. Аяғында баяғы ауыр
дыбыстар, еріксіз үндері қайталанып келіп, ең соңында тағы да үміт сәулесі
елестегендей болады. Құрманғазы алдағы өмірден үміт күтеді.
Осы сапарда Құрманғазының Түрмеден қашқан күйі шығады. Бір адам
түрменің қасынан өтіп бара жатып, Құрманғазының осы күйді тартып отырғанын
естіп, Мына бір тұтқынның домбыра тартысы маған ұнамайды қашу күйі сияқты,
сақ болыңдаршы, - депті.Ал, шынынлда да Түрмеден қашқан күйінде басынан
аяғына дейін ат шабыс, қуу, қашу, айқай-сүрен дыбыстары бар. Еш жерінде
тыным-тыныштық дыбыс жоқ деуге болады. Әншілердің тілімен айтқанда, бұл күй
аяғына дейін демалмастан бір-ақ рет тартылып шығады.
Кісен ашқан басынан аяғына дейін орнықты жай екпінді күй.
Мелодиясының өткірлігі сай-сүйегіңді сырқыратады. Әрине, онда кісенді
кесіп жатқан алмас араның құлағыңды жаратын дыбысы жоқ. Кейде аяғын кісен
қиған тұтқынның жан қиналысы бар. Тіпті бір Құрманғазының емес, жалпы
еңбекшінің аяғы кісендеулі тәрізді, ауыр жағдай суреттеледі. Мұны
психологиялық күй десек те қателеспейміз. Бірақ ескере кететін нәрсе,
күйде үлкен трагедиямен қатар үлкен астарлы күш жатыр, халықтың үні бар.
А.Жұбанов пен Л.Хамидидің Абай, Мұқан Төлебаевтың Біржан-Сара
опералары мен Сыдық Мұхамеджановтың Ғасырлар үні ораториясы қазақ
халқының басынан кешкен тарихи кезеңін шиеленіскен оқиғаларға толы,
қайшылығы мол өмір көріністері мен жайып салып, сезімге әсер беріп отырады.
Бұл айтылған опералардан алғыр ойлап ағартушы ұлы ақын Абайдың, бас
бостандығын аңсаған қазақ қыздары ажар мен Сара, шыншыл ақын Біржанның
арияларын тыңдай отырып, сонау ХІХ ғасырдағы зорлық-зомбылық заманындағы
қазақ даласын да көз алдыңа келтіресің.
Музыканы, өнердің басқа салалары сияқты, көзге көрсетсе, қолға
ұстайтындай етіп жасауға болмайды. Музыкада айтылатын ой мен оқиға сазды
дыбыстыр арқылы беріледі. Адамның ой-өрісінің кеңеюіне әсем әуендер арқылы
ғана әсер етеді. Бұл қасиетімен музыка адам сезіміне басқа өнерден гөрі
ерекше әсер етеді. Атап айтқанда, қоғамдық тартыс пен халық көтерілісі,
табиғат көрінісі, сүйіспеншілік пен өшпенділік, адамның бақыты мен қайғысы
сияқты құбылыстардың барлығы да музыканың құдыретті үнді тілімен беріліп,
жан-күй сезіміне толқынды күй салып, әсер туғызады. Бұл сияқты қиыннан
қиысқан құдіретті күш ұлы дарын иелерінің ғана қолынан келеді. Мұндай
музыкалық шығармаларды ұғынып тыңдай білу де әркімнің құштарлығы мен
талабына байланысты. Музыка тыңдауға барлық адам да қабілетті, бірақ бұған
да әркім өзінше жаттыға білу мен еңбек керек.
Музыканы тыңдап, дұрыс түсіне алмайтын ойға олақ адамдардың бар
екені рас. Музыканы есту қабілеті көп адамдарда бірдей оянбайды. Еткен
еңбегіне, көздеген мақсатына қарай, күйкілжің тұрмыс күйбеңі арасында
жүріп, музыкаға жас кезінен көңіл бөлмейтін адамдар да кейіннен музыкалық
қабілетін дамыта алады. Музыка жаза білу мен оны тыңдай білудің арасында
алшақ айырмашылықтың бар екені кімге де болса белгілі. Сондай, музыкалық
шығармаларды – оның ішінде күрделі бағдарламаланған симфониялық,
оркестрлік, ораториялық туындыларды – тыңдай білу мен оны түсіне білудің
де арасында көптеген айырмашылық бар. Музыкалық шығармаларды көп тыңдаумен
қатар сол өнер туындылары туралы кітапшаларды, радио, телехабарларды, газет-
журналдарды оқып жаттығу керек. Бізде күрделі шығармалардың мазмұнын ашып,
көркемдік желісін көрсетіп, музыкалық туындыларға біраз талдау жасап
шығамыз. Осының өзі музыканы қалай тыңдап, қайтіп түіне білуге жетекшлік
әдіс көрсетеді.
Қысқасы, музыканы сүймейтін, өзі де дауыстап ән айтпайтын адам жоқтың
қасы. Тек оны тыңдап, түсіну қабілеті әркімде әртүрлі.
Біреулер жеңіл музыка жолын ұнатса, екінші біреулер күрделі
шығармаларды тыңдауды жақсы көреді. Дегенмен қандай музыкалық шығарма
болмасын, оның адам жанына әсері мол, эстетикалық талғамын дамытады, ойын
байытады.
Қапан Мусиннің Жайлауда атты симфониялық поэмасын ойша тыңдайықшы,
ғанибет қиялға түсеміз. Көсіліп жатқан тау етегіндегі жайылымды, көк орай
шалған шуылын, сылдырай аққан арна, бұлақты, сол жайылымда жатқан отар-отар
қой мен табын-табын ірі қараны көріп, бие сауып жүрген адамдардың арасында
жүргендей боламыз. Құлаққа осылардың қимылы, үні,желісі,тырсылы естіліп
жатады.
Сайып келгенде, музыкалық шығарманың қандайы болмасын, автордың өз
тыңдаушысына айтайын деген түпкі ойын жеткізеді. Тыңдаушы сол музыка арқылы
ой түйеді, қиялын дамытады, дүние сұлулығын сезінеді Талант деген
табиғатқа жақындау деп Л.Толстой айтқандай, музыка қаншама талантты болса,
табиғат құдіретін адам жанына соншама жақындата түседі.
Сыдық Мұхамеджанов – қазақ музыка мәдениетіне елеулі үлес қосқан дарын
иелерінің бірі. Ол өзі қалаған оратория жанрын көпшілік сүйіп тыңдау үшін
көп жылдар еңбек етті. Ғасырлар үні ораториясы симфониялық оркестрдің
сүйемелдеуімен қазақтың мемлекеттік хор копелласы, төрт солистің
қатынасуымен бірінші рет орындағанда, залда отырғандар, ду қол соғып,
ораторияны шын жүре қуана қарсы алды. Оның мазмұнына аса жоғары баға берді.
Шынында, бұл оратория қазақ халқының тарихын, оның қара түнек пен
теңсіздікте өткен өмірін баяндайтын, сонымен қатар халқымыздың жеңімпаз туы
астында табыстан-табысқа жетіп келе жатқан өлкемізді жырлайтын үлкен тарихи
дастан болып отыр 3,91 .
Автор ораторияның әрбір бөлімін тарихи шындыққа байланыстыра отырып,
орынды аттар берген. Музыканың тіл байлығы, әуені , ырғағы халық
музыкасымен бір сарындас және сәйкес келіп отырады.
Оратория сегіз бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімі Жыраудың балладасы
деп аталады. Бұл бөлімде автор қазақ халқының ерте кездегі ауыр өмірі мен
қайғы-қасіретін қарт жырау әнімен баяндап береді. Композитор жыраудың
ариясын әуелі баритонға береді. Мұнан соң ол ән әйелдер мен ерлер хорына
көшіп, соңынан симфонияялық оркестрдің сүйемелдеуімен жалпы хорға
ауысады.Тыңдаушы қауым қарт жыраудың дауысынан кең – байтақ жазира қазақ
жерінде мал баққан, жан баққан жұрттың мұңын естиді.
Ораторияның Шапқыншылық, Ақтабан шұбырынды, Қазақ әні, Бесік
жыры, Жас қазақ, Еңбек мерекесі, Отан туралы гимн атты бөлімдерінде
композитор біздің елімізде болған ұлы өзгеріситерді жыр етеді. Онда әсіресе
жаңа өмір орнату жолында қол ұстасып, бірге күресіп жатқан халқымыздың
жаңарған ұлт саясатының арқасында қолы жеткен табыстарын жырлайды.
Белгілі композитор Т.Н.Хренников Ғасырлар үні атты ораторияны тек
біздің республикамызда ғана емес, өзге шет аймақтарда барлық еңбекшілер
қызыға тыңдайтын шығарма деген әділ пікір айтты.
Зерттеуші Е.Жақыпов өз мақаласында: Суырыла кірісіп, тесіле іздеген
тебіреністерден, өмірді әуенге түсіруге құмартқан шабыт махаббатынан
домбыраға ән, қобызға сарын, скрипкаға саз, оркестрге, вариация мен соната,
пьеса мен сюиталар, көп дауысты хорға толқыны мол қуатты әндер, әншіге өріс
берер сырлы романстар жазылып, тыңдаушысына тарап жатты, құлақтың құрышын
қандырып жатты...
С.Мұхамеджановтың әндері мен романстары бірі саздылығымен, бірі
наздылығымен дүйім жұрттың көңіліне ұялап, қолқалар қалаулысына айналды.
Астанада айтулы әншілер салатын Сыдық әндері қайда барсаң да алдыңнан
шығады. Алыс жайлауда мал баққан жас шопан жанды жаңғыртып Шолпанымды
әндетеді Қоймаға астық әкеле жатқан жүргізуші де Машинаның есігін айнадай
ғып қоймас па едім деп көңіл-күйін құйқылжытады, - деп жазды 3, 86 .
Бұл айтылған ойлар күй тыңдаушы, ән сүйетін жастардың
композиторлардың шығармашылығына айта салған сөзі ғана емес, тербеліп
шыққан терең жүрек сезімдері болып саналады. Жүректен шыққан терең мағыналы
сөздерді есіткенде, композитордың шығармашылығы халық қазынасына айналып,
шын мәнінде республикамыздың музыкалы мұрасына үлкен үлес қосқаны
байқалады.
С. Мұхамеджановтың ораториясын тыңдағанда, әндерін естігенде, осы
жоғарыда берілген талдау жүйесін еске алып, тарихқа тереңірек бойлап,
музыкалық үнге елегізе, құшарлана асқақ сезіммен тыңдасаңыздар, оның
музыкалық сырын түсіну қиынға соқпайды. Музыка мелодияларының үйлесіммен
әуелеткен үн осы айтылған мазмұнға дәл келіп, өмірдің желіліоқиғаларымен
сәйкесіп жатады.
Міне, осы ораторияны тыңдауға кеңес ететін әдіс- тәсіліміздің бірі –
осы. Бірақ бұны әркім өзінің ішкі сезімімен ұштастыра білген жағдайда ғана
музыкалық ләззат ала алады. Сыршыл жүрек бұл айтылғандарды асыра ұғып,
ороторияның бойына терең бойлай алады. Оротория шығармаларын кезек біртұтас
туындыдай байланыстыра, әр бөлмнің маңызын мазмұнына сай ұғына білген адам
ғана тарихи шындыққа терең бойлап, көркемдік желімен өз сезімін қабыстыра
алады. Осылай етіп тыңдау – музыка түсінудің бірден-бір тәсілі.
Симфонияда көрсетілген оқиғаны көзімен көрген жай қарапайым адам өз
сөзімен баяндаса, оны тыңдау үшін бір тәулік уақыт керек сияқты, Бірақ ол
адам қай тұрғыдан, қай қырынан баяндайтыны тағы белгісіз. Өмір – объект,
адам – субъект. Субъектив типтің ойлануы, жаны ашуы, ыза төгуі өз ішкі ойын
ақтара отыруы, оған өзінше баға беріп, өз түсінігімен қорытынды шығарып
отыруы – табиғи нәрсе. Әрине, бұндай әңгімені тыңдап отырып, айтушының
субъект пікіріне ілесіп кетеміз де, объективті тұрғыдан оқиғаны бағалай
алмаймыз, сондықтан оны толық түсіну мүмкін емес. Бұл да симфониялық
шығарма музыканың тілінде түпкі сезмімізге жеткізіп, толық түсіндіріп бере
алмайды. Осы туралы жазылған романды оқып шығу үшін қанша күн кетер еді.
Бірақ бұл да уақытты көп ұтатындығынан тиімді емес.
Ал симфониялық туындыны түсіну үшщін оның жағымды мелодиясына,
дауыстың жоғары, төмендігіне, ызалы, қуанышты, күлкілі екендігіне көңіл
аудара тыңдау керек. Әрбір аспаптың дауыс жаңғырығына, ұзақтық сазына
жекелей сарын үнімен өмірдің бір бөлігін не бір жалт етпе күйін
сипаттап,соны бейнелей ұғындырып жатады. Мүмкін, ол тау шуылы, құстар әні,
бұлақтар сылдыры, күркіреген күн, зарлаған ана, өксіген бала, ұлыған қасқыр
дауыстары болар. Немесе, шаттық күйді тербетіп тұрған бейбітшілік
күндерінің жарқыл дауысынан тараған жібектей есілген музыка үні шығар.
Осылардың бәрін де музыкалық аспаптардың құдіретті үнінен айырып, ұға білу
керек. Оқиғаны көзбен көрмеген жағдайда не оның сөзі болмаған үнде, яғни
оқиға бірөңкей музыка үнімен жазылғанда, шығарманы әлгідей тәсілмен тыңдап,
түсіне білу керек.
Музыкалық кесек туындылары сезімнен құдіретті қуатына ие болған,
музыкалық білімді толықтай меңгере білген адамның ғана қолынан шығады. Ал,
сол адамдардың өзі осындай шексіз дарындылықты өмірдің өзінен алып, өзінен
үйренеді. Жалпы халықты тыңдай, ұғына білсе, өмірге терең үңіліп барлай
көрсе, музыканы түсіну қабілетін дамыта да, ұштай да алады. Музыканы
тыңдағанда одан бьасқаша сөйлейтін, өзгеше тілмен ұғынатын жат үнді жаңаша
мелодияны іздеудің кергі жоқ. Оны түсінуді шығарманың атына байланыстырып,
өмірдің құбылыстары мен тартыстарының өзінен іздеу керек. Сонда ғана
музыканы түсіну оңайға түспек. Осы тартудың мақсаты да, тыңдау – түсіну
әдісін сіздерге ұғындыру қуаты да шығарманы талдап, ашып беру жолдарымен
шектелмек. Тыңдау мен түсіне білудің бұдан басқа жолдары да жоқ деуге
болады. Ал бұған қалыптанудың ең негізгі жолы – мелодиялық дыбыс үндестігін
айыра білу, музыкалы сауатты болу.
Адам қатты қобалжуға түскенде немесе қатты қайғымен назаланғанда, ән
айтып, музыка тыңдап, кино көріп, әдеби кітап оқып шерін тарқатады.
§ 1.3 Оқушылардың музыкамен тынығуының ғылыми-теориялық негіздері
Адам баласының сезім мүшесі мен түрлі дыбыс қасиеттерін тыңдап,
олардың бірінен-бірін ажырата білетін бойға біткен ерекше дарындылығы бар.
Әркім күнделікті өмірде қаншама жағымды, жағымсыз дыбыстарды естіп, сезім
мүшелерімен қабылдап отырады. Соның ішінде адамның дауысын бірінен-бірін
ажырату қабілеті өте жоғары. Мысалы, 11 жыл бірге оқыған балалар ауылдан
бөлек кеткен соң да өзіне таныс жолдасының дауысын еске түсіріп, қайта
жаңғырта алады. Мііне, адам баласының өзіне тән даусының сыры, әсемділігі,
сөйлеу, жүру, өлең айту ерекшелігімен қатар, дауыс пен дыбыс ерекшеліктері
көп уақытқа дейін есте сақталады. Әр халықтың өз мәдениетіне сай музыка
аспаптары да бар. Осы музыка аспаптарының да өздерінше бас ерекшелігі мен
музыкалық сазы болады. Оған сәйкес халық музыкасының да өзіндік ерекше
қасиеттері мол. Мысалы, қазақтың әндері мен күйлерін грузин, өзбек, украин,
үнді және венгердің халық музыкасымен салыстырсақ, өзіндік алшақ үн
айырмашылығын байқаймыз. Радио мен теледидардан беріліп жатқан халық
музыкасын қай халықтың музыкасы екенін тыңдаушылар ажырата алады. Оған
себеп адамның сол халықтың музыкасын тыңдап, түсіну тәжірибесінің
барлығын, екіншіден, оның сазды әуені, ырғағы, ойналу жылдамдығы тағы басқа
ерекше көркемдіктерінің үні тыңдаушының ойында, санасында сақталатындығын
көреміз.
Адам музыканы тыңдағанда одан өзінше ләззат алады. Музыканың
көркемдік, әсем саздар шығаруында музыканың көптеген заңдары,
ерекшеліктері, керкемдік қасиеттерінің бір салада, бір бағытта үн қосып,
адамға эстетикалық азық беруі - өзінше бір табиғи құбылыс.
Біз музыканы қалай тыңдап, түсіну туралы біраз өмірлік байқаулар мен
зерттеулер жүргіздік. Қандай да музыканы сезініп, түсіну үшін, оның кейбір
көркемдік қасиеттерін, оның заңдарын, теорияларын,олардың жанрларға
бөлінуін, тағы басқа жайларын білмейінше болмайды.
Музыканы сүю, білу және түсіну үшін ең әуелі музыкалық сөздіктерді
біле беру орынды болмақ. Кейбір адамдар: Классикалық күрделі шығармаларды
қаншама тыңдасақ та оны түсіне білу өте қиын , - дегенді айтады. Осы ойға
жартылай келісе отырып, музыканы тыңдап қана қоймай, оны түсіне тыңдау
үшін музыка көркемдінгін білу керек. Музыканы тыңдап түсіне білетін
адамдарға музыка өз сырын ашып, өмірді терең түсініп, халықтың ой-пікірін
білдіруге жәрдемін тигізеді. Музыка өмірдегі адамның ішкі жан дүниесін
танытып, адамдарды ұйымшылдыққа, бірлестікке шақырып, оның алға қойған
міндетін жеңіп шығуға жігерлендіреді. Өнердің музыкадан басқа салаларынан
театрды, киноны және суретті түсініп, қабылдау үшін де біраз уақыт еңбек
сіңіріп үйрену керек.
Музыканы тыңдау, оны түсіне білу – адам үшін рухани байлық. Музыканы
ұға білген адам ғажайып сарайға еніп, керемет музыка сазынан ләззат алып,
онымен тілдескендей сезінетіні, оның музыка тану ой-өрісі кеңейе беретіні
сөзсіз екенін айттық.
Біз жас кезімізден бастап өзара сөйлесу тілін білеміз. Бұл жетістік
үлкен адамдардың жәрдемімен келетіні сөзсіз. Ал мектеп жасына келген соң,
сөйлеу тілін біле тұрсақ та ана тілінің грамматикасын үйренеміз. Ал ана
тілінің грамматикасын жақсы білу тек бізге ойымызды анық айтып үйренуге
және басқа адамдардың айтайын деген ойын тез түсінуге жәрдем етеді. Ал, ана
тілнің грамматикасының заңдарын білу әсем тіл шеберлігін оқып, білуге
көмек етеді. Сонымен қатар, біз осы мәдениет майданындағы ұлы жазушылардың
жазған көркем шығармаларын неғұрлым көп оқысақ, соғұрлым біздің дүниеге
көзқарасымыз кеңейе түспек.
Міне, музыка да дәл осындай. Әрбір композитор музыканың жазылу, оқылу,
тыңдау заңдарын еске ала отырып, өзінше түрлі образдар жасайтыны мәлім.
Жоғарыда айтқандай, музыканы тыңдап үйрену үшін оның әуезді, мәнерлі үн
беретін заңдарын білген жөн.Музыканың негізгі үн беретін көркемдік
қасиеттерін айтар болсақ, олар мыналар: әуен – мелодия, гармония – көп
дауыстық, ритм – ырғақ, өлшем – метр, шапшаңдық – темп, дыбыстардың жоғары,
төмендігі – регистр, дыбыс сыры, әсемділігі – тембр, музыкалық
бөлшек,сөйлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz