Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Жалпы педагогика және этнопедагогика кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
І Бөлім. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-17
1.2. Оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда сыныптан тыс
жұмысты ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
8-31
ІІ Бөлім. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың әдістемесі
2.1. Оқушыларының сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .32-44
2.2. Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруда оқушылардың білімін
тереңдетудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..45-50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1-52
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 53-55
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміздің болашағы - ұрпақ тәрбиесінде.
Ғылым адам баласы ойсанасының дүниетанымының өсуіне байланысты дамып,
қалыптасуда. Оқушыларды өмірге дайындау, өздігінен жұмыс жасау мақсатында
оқу-тәрбие ісінде өзгерістердің қыры мен сырын терең білу міндеттерін
айқындау, сонын ішінде ортада кейін білім беруде тәжірибесіне сүйену –
бүгінгі көкейкесті мәселе.
Бұл жерде негізгі мәселе – оқытудың теориялық негіздерін есепке ала
отырып, ортадан кейінгі білім берудегі мектептердің өзіндік жұмысын дамыту,
жолға қою болып отыр. Қоғамдық дамудың қазіргі кезеңдегі жаңаша ой-пікірлер
мен педагогикалық көзқарастардың қалыптасуы оқушының өзіндік жұмысы мен
айналасуына мүмкіндіктер туғызуда. Кейінгі кезде өзіндік жұмысты дамыту,
алға қою, оларды зерттеу жан-жақты толыға түсуде. Қазақстан Республикасы
Білім туралы заң қабылдануы оның негізінде Білім мемлекеттік бағдарламасы
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатыдағы білім мазмұнының
тұжырымдамасы қабылданып, еліміздің өркендеуі әлемдік жетістіктерге
көтерілуі, оқушыларының өмірге, білімге көзқарасын қалыптасуы, оның
педагогикалық-психологиялық тұрғыдан дұрыс басқару қазіргі кезде объективті
қажеттілік оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру - өз бетінше жұмыс жасауды жетілдіру – ұйымдастырудың негізі
болып табылады. Сондықтан бұл мәселе оқушылардың сыныптан тыс оқыту
үрдісінде ғылыми таным әдістері, логикалық ойлау операциялары, өз бетінше
жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық негіздерін анықтауды қажет етеді.[1]
Бұл мәселенің маңыздылығы оның қажеттілігін Р.Г.Лемберг,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Т.Сабыров, Ж.Қоянбаев т.б. ерекше
мән береді.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде санасында белгілі бір
білім қоры болмайтын болса онда олар да өз бетінше жұмысты сыныптан тыс
уақытта игере алмайды. Сондықтан оқушыны өз бетінше ойлауға үйрету, білім
қорымен қаруландыру мәселесі негізгі мәселе деп түсінуіміз қажет. Оқушының
өзі қоршаған дүниенің сырын білуі, оқу материалына түсініп оны өмірде
қолдану ақыл-ойға байланысты. Оқыту ақыл-ойдың сапасына әсер етіп, дамуға,
өздігінен ойлауға себепші болады. [2]
Көрнекті психолог Л.С.Выготский оқу арқылы баланың санасында
болатын өзгерістерді алдын-ала мақсатқа сай мүмкіндігін дәлелдеді. Оның
пікірінше, оқыту-оқудың мақсатқа сай жүріп оған негіз болатын үрдіс.
Шындығында, бала танып білуді, қажетсінуді, іздеуді, зерттеуді өз бетінше
ойлап, түсініп іске асырады. [3]
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында сыныптан тыс білім
беру азаматтардың, қоғамның, мемлекеттің білімдік және мәдени
қажеттіліктерін жан-жақты қанағаттандыру мақсатында білім берудің
бағдарламалары негізінде іске асырылатын тәрбиелеу және оқыту үрдісі деп
көрсетіледі. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың сыныптан тыс оқыту
үрдісінде сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыру білім беру негізінде
ұйымдастрылады. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру және оның білімін
тереңдетуге ықпалы шығармашылық еңбегіне, қабілеттеріне, салауатты өмір
сүруіне, бос уақытын мазмұнды ұйымдастыруына байланысты. Мектепте оқу-
тәрбие үрдісінде сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың бірнеше бағыттары
бар. Бұл әрине оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда мұғалімнің шеберлігіне,
тәжірибесіне байланысты. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың сыныптан тыс
оқыту үрдісінде сыныптан тыс жұмысын ұйымдастырудың жолдарын іздестіру
қажеттілігі туындап, оқушының білімін тереңдету ықпалы жолға қойылуда.
Сондықтан бастауыш мектеп жасындағы оқушының сыныптан тыс жұмысын
ұйымдастырудың маңыздылығын көріп отырмыз. [4]
Зерттеу мақсаты: Оқушыларының сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық
іс-әрекетін қалыптастыру жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері: Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде
сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың жолдары:
- Оқыту үрдісінде оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық
іс-әрекетін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыру;
- Оқушыларының сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері;
- Сыныптан тыс жұмысты ұйымдаструда оқушылардың сыныптан тыс оқыту
үрдісінде білімін тереңдетудің әдіс-тәсілдері.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Сыныптан тыс оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық іс-
әрекетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; оқушылардың
сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекет нәтижелерін бақылау.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тараудан, әр тарау екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
І Бөлім. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекет
іс-әрекетін қалыптастырудың жолдары
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім – таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі
айырмашылығы: ол - білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы
ұстанымдарын, объективтік қатынастарды қалыптастыру. [5]
Танымдық іс-әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой
қажеттіліктен, мақсат, танымдық іс-әрекет уәж және әрекетті орындаудың
тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық іс-әрекеттің негізінде оқушыларда
танымдық іс-әрекет қызығу, танымдық ізденімпаздық қалыптасады.
Танымдық іс-әрекет, қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне
педагогтер, психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері
арналған Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне
замандардан бастау алады.
Көне замандағы Антика дәуірінің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтер
оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде өзіндік ой тұжырымдарын жасау
және оны дамыту үшін репродуктивті және эвристикалық әдістер жайлы
мәселелерге көңіл бөлген. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде ақыл-ой
тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында айналасындағы дүниені шынайы
ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі мен қоғамға, адамға дұрыс қарым-
қатынастың қалыптастырылуын қарастырды.
Ежелгі Греция мен Римде құл иеленушілік құрылыс кезінде басқа
мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейі жоғары болды. Антика
дәуірі мемлекеттерінде өскелең ұрпаққа тәрбие беру ісіне көп көңіл бөлінді.
Құл иеленуші қоғамына мемлекетті қорғай алатын, қажет кезінде басқыншылық
әрекеттерге икемді, күшті, жігерлі және білікті адамдар қажет болған.
Нәтижесінде ежелгі грек тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар Платон,
Аристотель, сондай-ақ ежелгі рим философтері Плутарх, Пацит, Квинтимин
еңбектерінде одан әрі дами түсті. [6]
Бұл теорияда ақыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлінеді, әсіресе, шәкірттің
өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән беріледі.
Сократтың өзі оқыту барысында шәкірттердің танымдық іс-әрекет
белсенділігі мен ізденімпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап
көрсеткен еді. Ол шәкірттердің танымдық іс-әрекет ізденімпаздығын
арттыратын арнайы оқыту әдісін - эвристикалық әңгімелесуді алғаш рет
қолданды. Сократ білімді жай ғана бере салмай, шәкірттеріне сұрақ қоя
отырып олардың ойлау қабілетін, қызығуын арттырып, өз ой тұжырымын жасай
білуге үйретті. Эвристикалық сұрақтарды алдын ала дайындай отырып танымдық
іс-әрекет ізденімпаздықты оқыту құралы ретінде қалыптастырады.
И.Гербарт танымдық іс-әрекет ізденімпаздықты дамыту - оқытудың
негізгі міндеттерінің бірі деген пікірде болды. Ол оқу материалы жеңіл
болмауы керек, баланың психикалық іс-әрекеті нәтижесіне сәйкес бірте-бірте
күрделендіру идеясын ұсынды. Өзінің оқыту теориясы негізінде Гербарт
адамның алуан салалы қызығуларын алады. Адамдарға қызығулар айналасын
қоршаған дүниесін танып білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты
болады. Біріншісіне жататын қызығу - эмпирикалық, бұл айналасын қоршаған
дүниенің кейбір оқиғаларын білуге бағытталады, ойлауға негізделген ақыл-ой
қызығуы эстетикалық қызығу - оқиғаларды көркемдік жағынан бағалай
білушілікті көрсетеді. Қызығудың екінші тобына жататындар - симпатикалық
қызығу, бұл жеке адамдар арасында қатынас туғызады; әлеуметтік қызығу -әр
түрлі қоғамдық ұйымдардың арақатынасын анықтайды; дінге қызығу -діни ұғымды
күшейтеді. Осы алты түрлі қызығу оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде
меңгеретін білім мазмұнын анықтайды. [7]
Қызығу (латынша негізі - мәні бар, маңызды) - адам ерекше сезінетін
қимылдың нақты себебі. Қызығуды жеке тұлғаның өз әрекетіне бағалық қатынасы
деп анықтауға болады. Оқушының танымдық іс-әрекет қызығуы танымдық іс-
әрекет саласына қатынасынан пайда болады. Оқуға, білуге деген қызығу
танымдық іс-әрекет белсенділіктің қозғаушысы екені белгілі. Л.Выготский бұл
жөнінде былай деген: Ең алдымен, оқушыны бір әрекетке тарту үшін, сен оны
қызықтыр, оның бұл әрекетке дайын екенін білу үшін қамқорлық жаса, осыны
іске асыру үшін барлық күшін салатынын және бала өзі қимылдайтынын, ал
мұғалім болса сол әрекетті басқарып, бағыттап отыру керек. Оқушылардың
сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекет қызығуы олардың білім
сапасы мен даму деңгейіне байланысты ойлау әрекетінің әдістерінің
қалыптасуына тәуелді. [8]
Танымдық іс-әрекет қызығу оқу-тәрбие үрдісінің барлық саласында
көрініс табады. Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті мәселелерінің біріне
танымдық іс-әрекет қызығуды жатқызамыз. Оның негізі оқу үрдісін белсендіру
жолдары мен оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде қызығуын дамытуды
ұсынады, оқытудың белсенді әдістері танымдық іс-әрекет қызығуды дамытуды
көздейді. Сабақтың қай түрі болсын қызығушылық уәждемеге бағытталады. Білім
беруді ізгілендіру оқушының танымдық іс-әрекет ой-өрісін кеңейтуді негізгі
орынға қояды. [9]
Педагогтер, психологтер, әдіскерлер танымдық іс-әрекет ұғымы мен
танымдық іс-әрекет белсенділікті қалыптастыру мәселесіне ерекше көңіл
бөлген. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде ақыл ой тәрбиесіне
негізделген тәрбие теориясы айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда
танып білуін қамтамасыз етуді және қоғамға, адамдарға дұрыс қарым
қатынасын қалыптастыруды қарастырады. [10]
Танымдық іс-әрекет белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай
отырып оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекет
белсендік белгілері анықталады. Оған мына үш белгі тән:
- Оқу танымдық іс-әрекеттің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- Оқу танымдық іс-әрекеттің интелектуалдық сипаты;
- Оқу танымдық іс-әрекеттің реттеушілік сипаты;
Сондай ақ, танымдық іс-әрекет белсенділігін дамыту тиімділігі мынадай
жетекші факторлармен анықталады:
- оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде оқушының жас ерекшеліктерін
есепке алу;
- оқу үрдісіне мәселелік оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз ету;
- бірте-бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қамтамасыз ету т.б.
Оқу үрдісі оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-
әрекеті нәтижесінде жүзеге асады, ал танымдық іс-әрекеті негізінде
оқушыларда танымдық іс-әрекет белсенділік қалыптасады. Демек, оқушылардың
сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастыруды арнайы
ұйымдастыру - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінің танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруда оқу материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның
құндылығын анықтап, сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы
зор. Оқытудың мазмұнына фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын
мазмұнымен бірге оқу үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын
құратын және оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде осы мазмұнды
игеруіне әрі оны өмірде қолдануына қызмет ететін мәліметтер кіреді. [11]
Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушылардың екі жақты сипаты әсері негізінде
мұғалім мен оқушының бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель,
Е.Галант, Л.Аристова, М.Данилов, Г.Щукина, Р.Лемберг);
- танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты
ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Б.Есипов, Т.Сабыров,
М.Скаткин, Б.Айтмамбетова, т.б.);
-танымдық іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы (Н.Меньшинская,
П.Пидкасистый, Т.Шамова, А.Әбілқасымова, Р.Омарова, А.Мустояпова);
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (И.Лернер,
Б.Коротяев, М.Құдайқұлов);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы (П.Гальперин, Н.Талызина);
- оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы (Л.Рувинский,
А.Қазмағамбетов).
Оқыту үрдісінде оқушының танымдық іс-әрекетін қалыптастыру үшін
білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын
шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі
нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетінің
деңгейлеріне тоқталатын болсақ, оның ең жоғары деңгейі танымдық іс-әрекет
міндеттерді өз бетінше қоюмен, тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым
тиімді жолдарын болжаумен және өз бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен
сипатталады. [12]
Танымдық іс-әрекет ізденімпаздық пен белсенділік жеке тұлғаның алуан
қырлы болмыс-бітімі болып табылады, ол - сезімталдық, танымдық іс-әрекет
және еріктік үрдіс нәтижесі, танымдық іс-әрекет уәж пен өз бетінше әрекет
тәсілдерінің жиынтығы, танымға деген тұрақты құлшыныс болып табылатын
танымдық іс-әрекетке бейімделуі.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
арттырудың негізі факторларына олардың өз мүмкіндігін сезінуі, оқушылардың
сыныптан тыс оқыту үрдісінде өз тандауымен жұмыс істеуі, оқу үрдісінде
оқушының өз әрекетінен қанағаттануы; оларға мұғалім тарапынан қойылатын
талап пен қабілеттерінін, сәйкес болуы; мұғалімнің өзіндік жұмысты
ұйымдастыра алуы, т.б. жатады. Бұл факторлар оқу мотивтерінің өрісін
кеңейтіп, шығармашылық әрекетіне негіз қалайды. Қабілеттер оқушыға дайын
түрінде берілмейді, ол оқыту барысында жүзеге асатын дамудың нәтижесі. Оқу,
білім алу қабілеттерінің өзі оқушының іс-әрекетінсіз пайда болуы мүмкін
емес. Қабілеттердің деңгейі әр оқушыда әр түрлі болғандықтан, мұғалім
танымдық іс-әрекет тапсырманы беру кезінде оны ескеруі тиіс.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекеті жеке
дамуын қамтамасыз ететін, танымдық іс-әрекет тапсырмаларды шешу кезінде
игерілген білімдер мен біліктерді іс жүзінде қолданылатын, ең бастысы,
саналылықпен білімдеріне, дағдыларына және интеллектуалдық бейімділіктеріне
сүйеніп, өз бетімен кәсіптік бағдар мәселесін анықтайтын және өзіндік
шығармашылық ой-өрісін кеңейте білуімен сипатталатын жеке тұлғаға тән
қасиет.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру үшін мұғалім тарапынан ұйымдастырушылық пен дұрыс басшылық
және оған оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде өздері белсенділік
танытпағы ләзім. Ал оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде жеке
басынын, дамуына белсенді болуы үшін оны қажетсінуі, ізденуі, бағдарлай
білуі, зерттеу біліктері болуы қажет. Бұл жерде оқушылардың сыныптан тыс
оқыту үрдісінде қабілеттерін дамытып қана қоймай, олардың танымдық іс-
әрекет жан қуаттарының оянуына ықпал етудің, сол жолда ізденісін, талабын
ұштап, білім деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше.
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес оқушыға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,
қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан
алғанда, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі дәдіс-тәсілдерін
іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше. Сонымен
оқушыларды ана тілі пәнін оқыту барысында танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар жасау керек. [13]
Мұғалім ең алдымен сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың
назарын бір нәрсеге аудару керек. Мысалы оқушылардың сыныптан тыс оқыту
үрдісінде назарын танымдық іс-әрекеттің, белсенділігін дамыту үшін үнемі
тапсырма, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн.
Шығармашылықпен жеке-дара оқушы емес, сыныптың, мектептің
бүкіл оқушылары ойласу үшін жағдай, мүмкіндік туғызу. Сыныпта, ұжымда
өзара шығармашылық қарым-қатынас, шығармашылық ахуал орнату
көзделеді.
Мұғалім - оқушы үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет
құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, оқушылар ерекше елтиді.
Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады.
Мұғалімнің шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған
дүниелері жөнінде пікір алмасуы оқушының танымдық іс-әрекетін
қалыптастырады. [14]
Танымдық іс-әрекетін қалыптастыру үшін психологиялық қауіпсіздік,
еркіндік, ашықтық, бостандықты қамтамасыз етіледі.
Ұлы неміс педагогі А. Дистерверг әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетепейді, ойлауға
үйретеді деген.
Неміс педагогі И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызғушылықгы алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені танып
білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты. Қызығу туралы психолог
мамандар мынадай өз ой-пікірлерін жетік түсіндірген. [15]
Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағын дайындауда, олардың дүниетанымын,
өмірлік бағдарын кеңейтіп, жан-жақты жетілген азамат етіп шығару талабы
тұр. Көп уақыт орта білім беретін мектептің негізгі міндеті — білім беру,
дағды мен біліктерін қалыптастыру болып келсе, қазіргі мектептің негізгі
міндеті — біршама күрделі ойы ұшқыр, шығармашылық қабілеті жоғары, танымдық
іс-әрекеті қалыптасқан, өмірге икемді, жан-жақты дамыған жеке басты тұлға
тәрбиелеу. Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан
қалмай, ілгері жүру - ұлы мұрат.
Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық ерекшелігі
қалыптасуды Елбасының халыққа арнаған Қазақстан 2030 жолдауындағы негізгі
идеяларды іске асырудағы білімнің басты миссиясын оқушылардың сыныптан тыс
оқыту үрдісінде қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан дамыған
жеке тұлға, реформаға белсене қатысушы ретінде тәрбиелеу деп есептейміз.
XXI ғасырда Қазақстанның Орта Азия барысына айналуын елестету үшін бүгіннен
бастап жас ұрпақтың бойына ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық,
тәкаппарлық, тектілік пен білімділік, шығармашылық қасиеттерін, танымдық іс-
әрекетін қалыптастыруымыз керек.
Мектеп - әлеуметтік мәселелердің ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарына жаңаша көзқараспен қарау қажеттілігі
туындайды. Қазақстанның болашағын ойласақ, егемен еліміздің білім беру
жүйесі мен мектептері қазіргі жағдайда шығармашыл жаңа адамды қалыптастыру
бағытында жұмыс жүргізуі тиіс. Адам баласының шығар биігі тек білім арқылы
боларын терең пайымдаған мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев білім
қызметкерлерінің І-ші құрылтайында: Ұстаздар ескі қалыптасқан көзқарастан
құтылуы керек, өйткені ескі білімге оқушылардан сұраныс жоқ деген еді. Бұл
ойдан аңғарып отырғанымыз, қоғамның бүгінгі таңда жалпы білім беретін
мектепке қоятын талаптарының өзгеріп керек, өйткені ескі білімге
оқушылардан сұраныс жоқ" деген еді.
Бұл ойдан аңғарып отырғанымыз, қоғамның бүгінгі таңда жалпы білім
беретін мектепке қоятын талаптарының өзгеріп отырғандығы. Әрбір мектептің
болашығы мектебінде шындалады. Келешекте осы елдің тізгінін ұстайтын
азаматтар — бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан, Қазақсанның барлық
мектептерге үлгі болуға тиісті қазақ тілінде оқытатын мектептердің,
оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде білім сапасы, даму бағыттары,
қоғамның, мемлекеттің назарында болып 1999 жылы 7 маусымда Білім туралы
заңы қабылданды. Білім туралы заңда білім беру саласындағы мемлекеттік
саясаттың ұстанымдарының бірі — педагог қызметкерлер, оқушылардың сыныптан
тыс оқыту үрдісінде мемлекеттік білім беру стандартында көзделген
деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, баланың
жеке шығармашылық қабілетінің дамуы үшін жағдай жасау қажеттігі көрсетілген
Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш білім
стандарты министрлік алқасының 18.07.1996 жылы 812 шешімімен бекітіліп,
1998-1999 оқу жылынан бастап мектеп тәжірибесіне енгізілді.
Бұл білім стандартында оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде әл-
белсенділіктерін дамытуды ескеріп, өзін-өзі дамуына жағдай жасай отырып,
міндетті деңгейлерін айқындау жұмыстары жүргізілді. Оқу-тәрбие үрдісінде
мұғалім мен оқушының арасындағы қарым-қатынастың ролі ерекше. Мұғалім
қызығушылық қабілетті арттыра отырып, оқушының шығармашылығын,
белсенділігін, қабілетін, танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға жол ашады.
[16]
Оқушының танымдық белсенділігін, дарындылығын дамыту, тәрбиелеу —
бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Баланың қызығушылық қабілетін
арттыру арқылы танымдық белсенділігін, қабілетін де дамыту қажет. Қызығу -
бұл адамның саналы әрекеті. Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы
үшін – оның көңіл-күйі көтеріңкі, көңілді болуы тиіс. Бала бір нәрсеге
қызығу үшін қызығатын нәрселер адамға жағымды сезімдер тудыруы керек.
Белсенділікке байланысты әлеуметтік-педагигикалық көзқарас ежелгі
дәуірден бастау алады. Оның көрнекті өкілдеріне ежелгі грек ойшылдары
Сократ, Платон, Аристотель жатады. Олар белсенді және өз бетімен білім
алуының маңыздылығын, жетістіктері мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды екенін
негіздеген. Олардың пікірінше, өзіндік іс-әрекет нәтижесінде балада
қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі артады. Бұл
пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтердің талдау нысанасы болды.
Мұндай психологиялық-педагогикалық көзқарасты Ы.Алтынсаринның,
К.Ушинскийдің еңбектерін көре аламыз.
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой-
әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің оқу-тәрбие жүйесіндегі рөліне айрықша орын
берді. Алтынсаринның пікірінше, педагогтердің жұмысындағы ең шешуші нәрсе:
мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде. [17]
К.Ушинский оқу-танымдық іс-әрекет мәселесіне мән беріп, өз бетінше
жұмыс – оқытуды жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы деп есептеледі. Ол
мұғалімнің жұмысын ескере отырып, оқушының белсенділігін дамыту мақсатында
ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау
сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталды. К.Ушинский педагогикалық ғылымда
алғаш рет оқушылардың өзіндік жұмысына философиялық және психологиялық-
педагогикалық талдау жасайды. [18]
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде қоғамның барлық саласында күрделі
өзгерістер жүрді. Қоғамның оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер
жеке тұлғаны қалыптастыруға, оқу үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерді
іздестіруге, оқушының шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамытуға,
адамгершілік пен салауатты өмір салытын берік ұстануға бағытталады.
Қазіргі кезеңде оқушының оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың
тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы. Т.Сабыров,
М.Құдайқұлов, А.Әбілқасымованың жастардың өздігінен білім алу әрекеті
жайлы, С.Ұзақбаева, Б.Мұқанова, А.Ильясова, О.Сыздықов, т.б. оқыту
мәселесін жетілдіру жөнінде жазған еңбектері бар.Тұлғаның дамуы күрделі
үрдіс, оның маңызды үш аспектісі бар. Біріншісі - әлеуметтік-психологиялық
аспектісі, екіншісі – тұлғаның танымдық іс-әрекеті. Ал үшінші аспект
тұлғаның ерекшеліктері мен қабілетінің психо-физиологиялық дәрежесі
негізінде анықталады. [19]
Соның ішіндегі танымдық іс-әрекет – шәкірттің білімге деген өте
белсенді ақылды ақыл-ой әрекеті. Ол оқу-танымдық қажеттіліктер, мақсаттан,
таным қисындарынан және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады.
Белсенділік адамның өз бетінше әрекет етуге дайын болуға ұмтылысынан, алға
қойған мақсаттарға жету үшін оңай жолды таңдай білуден көрініс табатын жеке
тұлғаның сипаты ретінде айқындалады.
Шәкірттің танымдық іс-әрекетін қабылдау, ойлау, есте сақтау, қиялдау
үрдістері мен зейіннің тұрақтылығын қажет етеді. Сабақ барысында
оқушылардың таным белсенділігін арттыруда олардың танымдық ықылас-ынтасын,
шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырған абзал.
Қазіргі оқушыларының танымдық іс-әрекетін қалықтастыратын
педагогикалық шарттарды негіздеу және оны оқу-тәрбие үрдісінде қамтамасыз
етудің маңызы ерекше. Қазақстан мектептерінде, жоғары оқу орындарында
педагогикалық үрдістің сапасын көтерудің бай тәжірибесі жинақталып келеді.
Солардың бірі – педагогикалық үрдісте оқушылардың білімін дамытуда өзіндік
жұмыс.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда өзіндік жұмыстардың
маңызы ерекше. Өйткені, олар білім жиынтығын тек қана дәрісханалық
сабақтарда ғана емес, өзіндік жұмыс барысында жинақтайды. Өзіндік жұмыстың
жалпы оқу үрдісіндегі маңыздылығы мынада:
- өзіндік жұмыс оқушының танымдық іс-әрекетінің және зерттеу
жұмыстарының негізін қамтамасыз етеді;
- дәрісханалық сабақтарынан алған білімдерін кеңейтіп тереңдетумен
қатар теориялық материалдарды талдау дағдысын қалыптастырады;
- оқушының танымдық іс-әрекетінің шығармашылық бағытта өсуін
бақылауға мүмкіндік береді.
Өзіндік жұмыстың негізгі мақсаты – оқушылардың оқу-танымдық
міндеттерін қалыптастыру, шығармашылық қабілеттері мен қызығуын жетілдіру,
білімге, ғылымға құштарлығын ояту.
Оқушылардың белсенділігі мен танымдық іс-әрекеттері арқылы
шығармашылығын дамыту, қажетті жағдайда айрықша шешім қабылдай алатын жеке
тұлғаны дайындау, осыған орай оқытуды ізгілендіру – бүгінгі үлкен бір
міндеті.
Адам – қоғамның ажырамас бір бөлшегі. Өйткені, адам сол қоғам арқылы
қоршаған ортаны таниды, еңбек етеді, сол арқылы өзінің психологиялық
үрдістерін, сыртқы әлемнің әлпетін танып біледі, ақылға салады. Осының бәрі
оқушылардың танымдық іс-әрекетінің қалыптасуына байланысты болады.
Оқытушының сабақты жүйелі өткізіп, сабақтан тыс тапсырмаларды тиімді
берудің маңызы ерекше.
1.2. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру жұмыстарын ұйымдастыру
Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі
ұрпаққа ғылыми негізде білім беру шығармашылық белсенділігін дамыту
міндеттері туындайды. Білім мазмұнын жаңарту, үздіксіз білім беру жүйесін
дамыту өмірдің өзі талап етіп отырған бүгінгі күннің обьективті заңдылығы.
Бұл маманның кәсіби ынта ықыласы, белсенділігі мен шығармашылық
қабілеті қазақ мектебінің алдында тұрған үлкен міндет екені мәлім. Уақыт
талабына сай оқушының танымдық іс-әрекетін қалыптастыру үшін оқытудың жаңа
ақпараттық техникасын пайдаланған жөн. [20]
Психологтер Д.Д.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулерінде оқу іс-
әрекетінің негізгі құрылымы-оқу мақсаты мен оқу іс-әрекеттерінен тұрады.
Оқыту арқылы оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастырудағы көзделетін
басты мақсаттарды саналы түрде меңгеруге баулу. Оқушылардың сыныптан тыс
оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың басты мақсаты – оқыту
мен тәрбиелеу арқылы ұлттық және әлемдік тәлім нәрімен сусындаған, болашақ
халық игілігін жасайтын білімді де білікті маман тәрбиелейтін бағыт-бағдар
беру. Ал, оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыру, шығармашылық
қабілетін дамытуға жағдай жасау, салауатты өмір салтын насихаттау болып
табылады. Сондықтан ұшқыр ойлы, жаны сұлу, шығармашыл, белсенді ойлай
білетін дара тұлғаны тәрбиелеу біздің міндетіміз.
Қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту,
білім беру, белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашыл тұлға қалыптастыру
міндетін қойып отыр.
Мұғалім оқушының шығарашылығын, белсенділігін, қабілетін, танымдық іс-
әрекетін қалыптастыруға, дамытуға еңбек етеді. Көптеген психолог, педагог
мамандар В.В. Давыдов, Л.В. Занков., И.Л. Лернер және қазақтың ағартушы
ғалымдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Қ.Жарықбаев, Т.Сабыровтар да өз
еңбектерінде осы мәселені, пікірінде айтып өткен. Педагог-психолог
ғалымдардың зерттеуі бойынша әрбір жаста шығармашылыққа баулуда ерекше
қабілет, бейімділік болады екен. [21]
Мұғалім оқушының бойында шығармашылық белсенділік, танымдық іс-
әрекетін қалыптастыру үшін қалыптастыру үшін мынандай бағыт-бағдар беру
керек:
- оқушы сыныптан тыс уақытта шығармашылықпен танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру үшін жағдай туғызу;
- сыныпта, сыныптан тыс уақытта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас
орнату;
- психологиялық қауіпсіздік, еркіндікпен қамтамасыз ету,
- оқушының танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда, шығармашылықпен айналысуына
үйде, сабақтан тыс уақытта қолайлы жағдай туғызу;
- шығармашылық бағытқа оқушыны жүйелі, саналы түрде қалыптастырып
отыру. [22]
Осының нәтижесінде оқушы бойында танымдық іс-әрекеттң қалыптасуына
ынтасы оянып, олардың осыған дағдылануы қалыптасады. Бұл технологияның
негізінде оқушылардың оқу мәдениетін, іс-әрекеті барысында ынталылығын
жүйелі ойлаудың дағдыларын қалыптастыруды көздеген мұғалімнің шеберлігі,
шығармашылығы, қабілеті, тәжірибесі қалыптасады. Оқу үрдісінің тиімділігі
ең алдымен оқушылардың белсенділігі мен танымдық іс-әрекеті, ізденісіне
қатысты десек, бұларды қамтамасыз ететін іс-әрекет барысында оқушының
белсенділік қасиетін қалыптастыру болып табылады.
Білім беруді басқарудағы әр түрлі жүйелеуді жобалау мен жүзеге асыруда
оқушының білімге деген танымдық іс-әрекеті шығармашылық белсенділігі,
ынталылығы қалыптасуы керек. Осы орайда көптеген ғалымдар оқушының
танымдық іс-әрекетін қалыптастыру жолында өз пікірлерін, ойларын ортаға
салды. Олар мыналар: В.Г.Афанасьев, А,И.Котова, Ю.А.Копаржевский,
Б.Ф.Ломов, Р.Х.Трешьяков.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруда сөйлеу тілін жетілдіруде және оның әрбір адам, қоғам,
табиғат туралы түсінігін кеңейтуде танымдылық іс-әрекеттің белсенділігінің
тиімділігі зор. Оқушының тілін, ойын, қиялын, іздену, салыстыру және
зерттеуде, сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
тікелей ықпал етеді.
Оқушылардың оқу үлгерімін арттыруға, жетілдіруге, сыныптан тыс оқыту
үрдісінде орындалатын орындалатын тапсырмалар тікелей әсер етеді. Ана тілі
методикасының негізін салған К.Д.Ушинский Ана тілін толық меңгермеген
оқушыда шығармашылық белсенділік өз деңгейінде болмайды. Ана тілі басқа
пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне жинастыратын
басты, өзекті пән екені түсінікті емес пе? деген болатын. Оқулықтағы әрбір
мәтін оқушы санасын да із қалдыруда, олардың танымдық іс-әрекет
қалыптастыруда, ақыл-ой, эмоциясын дамытуда сыныптан тыс оқыту үрдісінде
орындалатын тапсырмалардың маңызы зор. Ана тілін оқу барысында оқу
материалдарын жүйелі түрде меңгеру, іздену, салыстыру, зерттеу және әртүрлі
шығармашыл жұмыстарды оқушылар оқу-танымдық іс-әрекеті барысында
белсенділігін қалыптастыру арқылы белсенді, қабілетті, зейінді, ұқыпты,
ынтымақты жұмыс істеуге үйретеді. [23]
Бірінші сыныптан оқушыға айналасын, қоршаған дүниені байқатып,
бақылату, оқығанын саналы түрде түсінуін талап ету керек. Әсірісе оқушының
ойлану қабілетін, шығармашылығын арттыру үшін мәтіндегі негізгі ой-түйінін
табуға, танымдық іс-әрекетін қалыптастыру жұмысы жүргізіледі. Оқушылар ана
тілін оқу жылының екінші жартысында оқиды.
Бұл кезде кіші мектеп жасындағы балалардың сауаты ашылып, сөздерді
тұтас оқуға, сөз бен сөздің арасындағы тыныс белгілерінде орынды сақтап,
сөйлемді де дұрыс, толық оқуға белсенділігі артады. Оқушылардың бұл кезде
қате жібермей оқуы, мұғалімнен бақылауды, басшылықты талап етеді. Кіші
мектеп жасындағы оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеті барысында
белсенділігін қалыптастыруда көптеген ғалымдардың пікірлері айтылып
дәлелденген. Ал философияда оқу-танымдық іс-әрекетті ұғымының бір-бірімен
қарым-қатынастағы байланыстары түсіндіріледі. Мектепті педагогикалық жүйе
ретінде белсенділік, танымдық іс-әрекет арқылы қоршаған ортаның дамуына
бағытталған шығармашылығын қалыптастыруға Т.И.Шамованың пікірін аса құнды
деп бағалауға болады. [24]
Педагогика ғылымында оқушылардың танымдық іс-әрекетін, қызығушылығын
қалыптастыруға Э.Г.Юдин, Ф.Ф.Коволев, Н.Д Хмель, Г.Д. Кориллова,
Ю.Б.Бабанский т.б. үлес қосты. Оқушылардың сабақтық - танымдық қызметін
шұғыл басқару және олардың өзін-өзі басқару белсенділігін дамытуда
байқалады. Бұлардың барлығын ортақ мақсат біріктіреді, ендеше олар жаңа
көзқарастар негізінде жоспарлау мен басқарудың жөне сабақ үстінде
оқушылардың өзін-өзі басқаруының, шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасуының
негізі болады. [25]
Оқушылар өзін-өзі бақылап бағалайды, шығармашылық жұмыстарымен
шұғылданады.
Бастауыш сынып оқушылары әр түрлі дидактикалық ойындармен танысады.
Оқушылардың білімге деген ынтасы ашылып құштарлығы артады. Егеменді ел
болған халқымызды бүгінгі таңда дүр сілкіндіріп жаңаша серпіліс танытып
отырған-білім беру жүйесіне көптеген талаптар, жүйелі мақсаттар қойылып
отыр. Әрбір мұғалімнің басты міндеті оқушының жеке басының, қасиеттерінің,
ізденіс, зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерін белсенділігін дамытып
талантын ашу, танымдық іс-әрекетін қалыптастыру көзделуде. [26]
Мектеп жасындағы оқушыларды шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс
шешімдер қабылдай алуға практикалық әрекеттерге дайын болуға, танымдық іс-
әрекетін қалыптастыруға баули білу мұғалімнің шеберлігінде.
Бұл мәселенің маңыздылығы мен оның қажеттілігіне А.В.Усова, Г.Я.
Гальперин, Р.Г.Лемберг И.Я.Лернер, В.П. Паламарчук, Ж.Аймауытов М.Жұмабаев.
А.Байтұрсынов, Т. Сабыров, Ж. Қоянбаев т.б. ерекше мән береді. Оқушылардың
ақыл-ой дамуының негізін олардың меңгеретін ғылыми білімдерінің жүйесін
қалайды. [27]
Ақиқатқа жетудің, обьективті шындықты танудың диалектикалық жолы
Нақты пайымдаудан абстрактілі ойлауға одан тәжірибеге көшу — болып
табылады. Таным барысында ойлаудың түрлі тәсілдері пайдаланылады. (Анализ,
синтез, дедукция, индукция, абстракция) Танымның негізгі және білімінің
ақиқаттылығының шарты-тәжірибелік іс-әрекет. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту
үрдісінде танымдық іс-әрекеті жүзеге асады. Себебі оның оқу іс-әрекетінің
нәтижесі оны таным өрісінің жаңа шеңберіне алып келеді, ол үшін жаңа білім,
білік дағдылардың көзі ашылады.
Оқушылардың танымдық іс-әрекетін арттыру, таным қабілеттілігінің
оянуына түрткі болу-мектептегі оқытудың негізгі мәселелері – оқу барысында
оқушылардың шығармашылық қызығушылығын арттыру, олардың өз бетінше
белсенділік, ынта-ықыласын, шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп
ұйымдастырылады.
Таным — обьективті шындықтың адам санасындағы белсенді және қайшылықты
бейнеленуі. Танымның мақсаты — зерттеліп отырған заттың терең мәнін
қайшылықтар жүйесін ашу.
Таным теориясы (гносеология) дүниетанудың жалпы заңдылықтарын
зерттейді. Дүниетану тікелей сезімдік процестер — түйсіну, қабылдау,
пайымдаудан басталып, одан әрі ойлауға қарай өрбиді. Белсенділік
процестерінің барлығы да сезімдік процестер — түйсіну, қабылдау,
елестетумен байланысты. Адамның сыртқы дүниені танып, білуі оның шындығы
тәжірибеде, және іс-әрекеттердің нәтижелерінде тексеріліп отырады.
Дегенмен адам тікелей сезім арқылы танып білген нәрселердің белгі
қасиеттері мен мән жайын жете танып біле алмайды. Мұндай ерекшеліктерді
білу тек ойлау арқылы жүзеге асырылады. [28]
Қызығу дегеніміз — шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен
танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір
көрінісі. Қызығуда бір нәрсені ерекше тандап, соған зейін қойылады, адамды
еліктіріп өзіне тартқан иәрсенің бәрі қызығудың обьектісі болып табылады.
Қызығудың физиологиялық негізі Бұл не? деген рефлекс адамның қызығуы бір
нәрсеге аса зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп
тұрады. Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінен
басты біреуі ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе оқу
әрекетінде аса қажет.
Оқу қызығуларының әсерлі, күшті тұрақты, мазмұнды болуы, баланың сабақ
үлгеруіне, білімді терең алуына көп жәрдемін тигізеді. Оқу қызығулары
балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады. Қызығуы
тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын пәрменді еңбек ете
алмайды. Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай материалдық, қоғамдық,
саяси, кәсіптік, эстетикалық, спорттық, танымдық болып келеді. Танымдық
қызығулар — оқуға, ғылымға қызығу. Қызығу оқушыларда қарапайым тану
қызығулары болып көрінуден басталады. Ол көбінесе балалардың бейімділігіне
қарай көрінеді. Қызығу пәрменді, белсенді болуы қажет, ол үшін оқушы
тікелей әрекетпен айналысуы тиіс. [29]
Мұғалім оқушылардың қызығуын тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес
кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойластыруы
қажет. Сонда ғана бала рухани өмірге бай басқа, зерігуді білмейтін, еңбек
сүйетін жан-жақты қабілетті тұлға болып шығады.
Танымдық қызығушылық оқушының құнды мотивтерінің бірі болып
табылады. Осы мәселеге байланысты А.Н.Н.Леонтьев, Л.И. Божовин, С.Л.
Рубинштейн, И.Гербарт, К.А. Лыгалова, Д.И.Прайтак, Б.Г. Ананьев, Г.С.
Костюк т.б. зерттеулер жүргізген. Қызығу ішкі факторлардың бірлігінің
арқасында қалыптасады. Алты жасар балалармен жүргізілген
эксперименттерінде Ш.А. Амоношвили оқу үрдісінде оқушылардың
қызығушылығын эмоционалды интеллектуалды шығармашылық сипатпен бірге
қарастырды. Профессор Т.Бабыровтың Оқытудың теориялық
негіздері еңбегінде оқу әрекеті өзіндік құрылымы бар жүйе, ол мынадай
бөлімдерден тұрады деп көрсетті. [30]
1. Оқу — танымдық қажеттілік
2. Мотив (Себеп)
3. Оқу міндеті.
Оқу — танымдық іс-әрекет қажеттілік дәстүрлі оқытудағыдай сыртқы
түрткі арқылы емес, оқушының іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік
тууына жағдай жасау қажет. Оны танып білуге құштарлық, мотив оқу міндетін
шешуді мақсат етеді. Оқу міндеті мотивті шешуге қалыптасады.
Оқушыларға білім мен тәрбие берудің басты жолы (формасы) — сабақ. Онда
мұғалім белгіленген уақытқа сай оқушылармен бірлесе отырып, мақсаты бір оқу
— тәрбие мәселесін шешеді. Сабақ алға қойылған мақсатына қарай жаңа білімді
меңгеру сабағы, біліктілік пен дағдыны игеру және іс-әрекет қалыптастыру
сабағы, білімді қорту және жүйелеу сабағы, қайталау және бекіту сабағы,
тексеру және сынау сабағы, аралас сабақ болып, оқыту әдістеріне қарай
әңгіме сабақ, лекция сабақ, практикалық сабақ, ал сабақтың сабақтар
жүйесіндегі орнына білімнің міндеті, дайындық жұмысы болып саналады.
Екіншіден, оқушының білімге деген ықыласы мен қызығушылығын арттыру
үшін тақырыпқа сай сабақ типін, оның құрылымын, әдістерін, тәсілдерін
түрлендіріп отыру. Сыныптан тыс сабақтарды үнемі қалыптасқан дәстүрлі
формада тапсырмаларды беру, әсіресе бастауыш сыныптарда оқушы әрекетіне
қозғау сала бермейді. Оқушылардың белсенділігін арттыру оқу — таным, олар
әрекетін басқару арқылы іздеу, зерттеу, дидактикалық ойындар, ой таласын
туғызумен байланысты.
Үшіншіден, сыныптан тыс сабақтарды дидактикалық және техникалық
құралдарды мақсатқа сай, оқушы сезіміне әсер ететіндей тұрғыда пайдалану.
Төртіншіден, мұғалім мен оқушының сабақтан тыс уақытта ынтымақтығын
жасау, яғни оқушының өз ынта-жігері мен оқуға құлшынысын арттыру. Ол
мұғалімнің сабақтан тыс уақытта оқушымен үзбей жүргізетін білім алудың
қажеттілігін білдіру, қолынан іс келетініне сендіру, оларды сүйетіндігін,
құрметтейтіндігін дәлелдеу және олармен санасатынын көрсету т.б.
жұмыстарына яғни оқу себебін (мотивін) табуына байланысты.
Бесіншіден, сабақтан тыс тапсырмаларды өмірмен байланыстыра отырып
беру, материалының мазмұнын оқушыны қоршаған өмірдің өзгерісімен,
қозғалысымен, шындығымен байланыстырып отыру білімнің өмірде қажеттілігін
түсінуге, оны есте сақтауға, алған білімін тәжірибеде қолдануға жағдай
жасайды. Бұл мақсат, әсіресе практикалық сабақтарды өту кезінде кеңінен
шешіледі.
Алтыншыдан, сабақтан тыс уақытта танымдық іс-әрекет ойындарын
пайдалану. Ойын оқушы іс-әрекетінде жетекші орын алады. Сондықтан сабақтың
мазмұнына сай дидактикалық ойындарды пайдалану олардың оқуға ықыласын,
қызығушылығын арттырудың себепшісі. Бірақ сабақтан тыс барлық уақытын
ойынмен ауыстыруға болмайды.
Жетіншіден, сабақтан тыс уақытта шешімін тапқан озық тәжірибені
қолданып отыру. Мұғалімдердің барлық іс-тәжірибесі нәтижелі болу үшін
ізденіс жасайды. Бірақ өз ісіне талдау жасап, артықшылығы мен кемшілігін
анықтай бермейді. Өзгенің тәжірибесін жаппай қолдану сабақтан тыс оқыту
үрдісінде оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға көмегін тигізеді.
Бұл дұрыс. Бірақ сол тәжірибе сабақта оқушылардың оқу еңбегіне қозғау салды
ма, болмаса оқушыны тек елең еткізе ме, әлде жалған әрекетке соқтырды ма,
мұны мұғалім анықтау тиіс. Сонда ғана озық тәжірибе өз мақсатына жетеді.
Сегізіншіден, сабақтың нәтижелі өтуі, ондағы көңіл күйге педагогтік
шеберлікке байланысты. Оқушылардың сабақтағы көңіл күйі мұғалімнің олармен
қарым-қатынасына, үнемі, сөйлеу мәнеріне, келбетіне, ым мен қимылды орынды
қолдануына байланысты. Егер мұғалім орынсыз балаға жекіп, орынсыз талап
қойса, онда оқыту мақсатына жетпейді, қайта мұғалімге қарсы әрекеттер
дамиды.
Тоғызыншыдан, сабақта оқушылар әрекетін үйлестіріп отыру, яғни
әрекетін жеке, ұжым болып шешуге үйрету.
Оныншыдан, нәтижелі сабақ өткізу үшін мұғалімнің өз білімін үздіксіз
көтеріп отыруы, сабақтан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырады.
Он біріншіден, өтілген сабақтың тиімділігін анықтап, оқушы сыныптан
тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға мүмкіндік жасайды.
[31]
Оқушылар білім мен тәрбиені сабақта ғана емес, олармен жеке өз бетімен
жүргізілген жұмыстарда пәндік үйірмеде, экскурсия мен олимпиада өткізгенде
және өз бетінше оқуды, өзін-өзі тәрбиелеуі кезінде сыныптан тыс оқыту
үрдісінде де алады.
Жеке жұмыстар оқушының білімін тереңдету білімдегі оқулықтың орнын
толтыру мақсатында сабақтан тыс уақытта жүргізіледі. Мұғалім оқушының жеке
ерекшеліктерін, білім деңгейін ескеріп, алдын-ала қандай білім көлемін
беретінін, қалай үйрететінін белгілейді. Кейін мақсатқа сай оқушымен
бірлесе отырып жеке жұмыстар жүргізеді. Мұнда оқушы өз бетінше жұмыс
жасауға ізденуге тырысады, ал мұғалім жұмысын шешуге кеңес береді алдағы
іске жөн сілтейді. Жеке жұмыс оқытудың міндетті формасы емес, ол оқушының
қалауы, болмаса мұғалімнің кейбір оқушыны шақыруы бойынша ұйымдастырылады.
[32]
Мектепке оқушылардың сұрауы мен қызығушылығын ескеріп, пән бойынша
үйірме ұйымдастырылады. Ол оқушылардың сабақта алған білімін одан әрі
тереңдету, оны өмірде қолдану, ептілігі мен дағдысын арттыру және кәсіптік
бағдар беруде сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру мақсатын көздейді. Үйірме жұмысын жергілікті жердің
ерекшелігіне, оқушылардың қалауына сәйкес 10-12 оқушыны қатысуында
жүргізіледі. Үйірме отырысы екі аптада 130 -200 сағат аралығында өтеді.
Мұндағы оқу жұмысы лабораториялық, практикалық, ауыл шаруашылық және
өндіріс озаттарымен кездесу, кітаппен жұмыс есеп шығару, кабинетті
жабдықтау, өндіріске экскурсия жасау, егін егу, оны күтіп баптау түрінде
өткізіледі. Осындай іс-шаралар оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде
танымдық іс-әрекетін қалыптастыру жолдары көзделеді. [33]
Оқушылардың терең, тиянақты білім алуында сыныптан тыс орындалатын
өзіндік жұмыстар ерекше орын алады. Ол — оқушының білейін, таниын,
орындайын деп, өз әрекетін ұйымдастыруға бағытталған оқу жұмысының
күрделі түрі. Өзіндік жұмыстар сабақта, сабақтан тыс жұмыстарда және үйде
орындалады. Оның нәтижелі болуы мұғалімнің тапсырманы дұрыс беруіне,
оқушының ынта ықыласына, қызығушылығына, оқудың қажеттілігін түсінуіне (оқу
себебін табуға) байланысты.
Өзіндік жұмыстардың түрі көп. Ол негізінен, мұғалімнің оқу материалын
түсіндіру бекіту, үй тапсырмасын сұрау кезінде жаттығу орындату, есеп
шығарту, болмаса жазба, графикалық, практикалық жұмыстарын орындау және
кітаппен жұмыс жүргізу кезінде көрінеді. Көптеген мұғалімдердің
тәжірибесіне танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда оқушылардың өзіндік жұмыс
нәтижесі мыналарға байланысты:
1. Оқушының жас, дара ерекшелігін есепке алуға;
2. Оқушыны оқу әрекетіндегі жалпы, нақты мақсат пен міндетті анықтап,
оған лайықты тәсіл мен әдісті қолдана білуге үйретуге;
3. Оқушының оқу міндетін өз еркімен шешуіне;
4. Өз ісінің нәтижесіне сенуіне, оған қызығуына т.б.
5. Оқу әрекетінің барысында бақылау жасап, оны бағалауына т.б.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруда өзіндік жұмыстарының ішінде кітаппен жұмыстың мәнін ескеріп,
оған тоқтауды жөн көрдік. Кітап — білім бұлағы болғандықтан, оқушының
онымен жұмыс жасау іскерлігі, дағдысы болу керек. Кітаптар оқулық, қосымша
әдебиеттер, көркем шығармалар болып бөлінеді.
Бұлардың әрқайсысымен жұмыс жасаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Оқушы
алдымен қажетті кітапты тауып алып,одан жаңа білім алатынын, болмаса
мұғалім түсіндірген білімді бекітетінін анықтайды. Оқулықтарды пайдаланған
кезде тапсырмаға сай оқу материалын оқып шығып, ережелер мен анықтамаларға
мән береді. Оны жаттығу орындау, есеп шығару, дәлелдеу арқылы есте
сақтайды, тіпті кейбірін қажетіне қарай жаттап алады. Қосымша әдебиеттерді
пайдалану арқылы өз бетімен оқулықтан алған ұғым мен түсініктер одан әрі
кеңейтіледі.
Ол үшін оқу материалының мазмұнына жаппай талдау жасай бермей, негізгі
және қосымша материалға айрықша мән береді, яғни негізгі материалға зейін
қою арқылы оқулықта берілген ұғым мен түсінікті одан әрі нақтылайды,
кеңейтеді, ал қосымша оқу материалдарына көңіл бөлу арқылы теориялық
білімнің өмірдегі пайдасын, болмаса қажеттілігін түсінеді. Мұның
нәтижесінде өз бетінше оқушыдан оқуға деген белсенділік, қызығу, танымдылық
іс-әрекет қалыптасады. [34]
Ал көркем шығармаларды оқушы қалауына сәйкес тандап, толық оқып
шығады.
Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл
дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни оқушылардың белсенділік іс-әрекетін
дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей білуге және жаңа білімді еркін
игеруге үйрету.
Іскерлік — алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекеті іске
асырылады. Білімсіз қандай болса да іскерлік мүмкін емес. Мысалы, сауатты
жазу үшін грамматикалық ережелерді білу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Жалпы педагогика және этнопедагогика кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
І Бөлім. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-17
1.2. Оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда сыныптан тыс
жұмысты ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
8-31
ІІ Бөлім. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың әдістемесі
2.1. Оқушыларының сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .32-44
2.2. Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруда оқушылардың білімін
тереңдетудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..45-50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1-52
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 53-55
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміздің болашағы - ұрпақ тәрбиесінде.
Ғылым адам баласы ойсанасының дүниетанымының өсуіне байланысты дамып,
қалыптасуда. Оқушыларды өмірге дайындау, өздігінен жұмыс жасау мақсатында
оқу-тәрбие ісінде өзгерістердің қыры мен сырын терең білу міндеттерін
айқындау, сонын ішінде ортада кейін білім беруде тәжірибесіне сүйену –
бүгінгі көкейкесті мәселе.
Бұл жерде негізгі мәселе – оқытудың теориялық негіздерін есепке ала
отырып, ортадан кейінгі білім берудегі мектептердің өзіндік жұмысын дамыту,
жолға қою болып отыр. Қоғамдық дамудың қазіргі кезеңдегі жаңаша ой-пікірлер
мен педагогикалық көзқарастардың қалыптасуы оқушының өзіндік жұмысы мен
айналасуына мүмкіндіктер туғызуда. Кейінгі кезде өзіндік жұмысты дамыту,
алға қою, оларды зерттеу жан-жақты толыға түсуде. Қазақстан Республикасы
Білім туралы заң қабылдануы оның негізінде Білім мемлекеттік бағдарламасы
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатыдағы білім мазмұнының
тұжырымдамасы қабылданып, еліміздің өркендеуі әлемдік жетістіктерге
көтерілуі, оқушыларының өмірге, білімге көзқарасын қалыптасуы, оның
педагогикалық-психологиялық тұрғыдан дұрыс басқару қазіргі кезде объективті
қажеттілік оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру - өз бетінше жұмыс жасауды жетілдіру – ұйымдастырудың негізі
болып табылады. Сондықтан бұл мәселе оқушылардың сыныптан тыс оқыту
үрдісінде ғылыми таным әдістері, логикалық ойлау операциялары, өз бетінше
жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық негіздерін анықтауды қажет етеді.[1]
Бұл мәселенің маңыздылығы оның қажеттілігін Р.Г.Лемберг,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Т.Сабыров, Ж.Қоянбаев т.б. ерекше
мән береді.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде санасында белгілі бір
білім қоры болмайтын болса онда олар да өз бетінше жұмысты сыныптан тыс
уақытта игере алмайды. Сондықтан оқушыны өз бетінше ойлауға үйрету, білім
қорымен қаруландыру мәселесі негізгі мәселе деп түсінуіміз қажет. Оқушының
өзі қоршаған дүниенің сырын білуі, оқу материалына түсініп оны өмірде
қолдану ақыл-ойға байланысты. Оқыту ақыл-ойдың сапасына әсер етіп, дамуға,
өздігінен ойлауға себепші болады. [2]
Көрнекті психолог Л.С.Выготский оқу арқылы баланың санасында
болатын өзгерістерді алдын-ала мақсатқа сай мүмкіндігін дәлелдеді. Оның
пікірінше, оқыту-оқудың мақсатқа сай жүріп оған негіз болатын үрдіс.
Шындығында, бала танып білуді, қажетсінуді, іздеуді, зерттеуді өз бетінше
ойлап, түсініп іске асырады. [3]
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында сыныптан тыс білім
беру азаматтардың, қоғамның, мемлекеттің білімдік және мәдени
қажеттіліктерін жан-жақты қанағаттандыру мақсатында білім берудің
бағдарламалары негізінде іске асырылатын тәрбиелеу және оқыту үрдісі деп
көрсетіледі. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың сыныптан тыс оқыту
үрдісінде сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыру білім беру негізінде
ұйымдастрылады. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру және оның білімін
тереңдетуге ықпалы шығармашылық еңбегіне, қабілеттеріне, салауатты өмір
сүруіне, бос уақытын мазмұнды ұйымдастыруына байланысты. Мектепте оқу-
тәрбие үрдісінде сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың бірнеше бағыттары
бар. Бұл әрине оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда мұғалімнің шеберлігіне,
тәжірибесіне байланысты. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың сыныптан тыс
оқыту үрдісінде сыныптан тыс жұмысын ұйымдастырудың жолдарын іздестіру
қажеттілігі туындап, оқушының білімін тереңдету ықпалы жолға қойылуда.
Сондықтан бастауыш мектеп жасындағы оқушының сыныптан тыс жұмысын
ұйымдастырудың маңыздылығын көріп отырмыз. [4]
Зерттеу мақсаты: Оқушыларының сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық
іс-әрекетін қалыптастыру жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері: Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде
сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың жолдары:
- Оқыту үрдісінде оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық
іс-әрекетін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыру;
- Оқушыларының сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері;
- Сыныптан тыс жұмысты ұйымдаструда оқушылардың сыныптан тыс оқыту
үрдісінде білімін тереңдетудің әдіс-тәсілдері.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Сыныптан тыс оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық іс-
әрекетін қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; оқушылардың
сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекет нәтижелерін бақылау.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тараудан, әр тарау екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
І Бөлім. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекет
іс-әрекетін қалыптастырудың жолдары
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім – таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі
айырмашылығы: ол - білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы
ұстанымдарын, объективтік қатынастарды қалыптастыру. [5]
Танымдық іс-әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой
қажеттіліктен, мақсат, танымдық іс-әрекет уәж және әрекетті орындаудың
тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық іс-әрекеттің негізінде оқушыларда
танымдық іс-әрекет қызығу, танымдық ізденімпаздық қалыптасады.
Танымдық іс-әрекет, қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне
педагогтер, психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері
арналған Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне
замандардан бастау алады.
Көне замандағы Антика дәуірінің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтер
оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде өзіндік ой тұжырымдарын жасау
және оны дамыту үшін репродуктивті және эвристикалық әдістер жайлы
мәселелерге көңіл бөлген. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде ақыл-ой
тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында айналасындағы дүниені шынайы
ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі мен қоғамға, адамға дұрыс қарым-
қатынастың қалыптастырылуын қарастырды.
Ежелгі Греция мен Римде құл иеленушілік құрылыс кезінде басқа
мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейі жоғары болды. Антика
дәуірі мемлекеттерінде өскелең ұрпаққа тәрбие беру ісіне көп көңіл бөлінді.
Құл иеленуші қоғамына мемлекетті қорғай алатын, қажет кезінде басқыншылық
әрекеттерге икемді, күшті, жігерлі және білікті адамдар қажет болған.
Нәтижесінде ежелгі грек тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар Платон,
Аристотель, сондай-ақ ежелгі рим философтері Плутарх, Пацит, Квинтимин
еңбектерінде одан әрі дами түсті. [6]
Бұл теорияда ақыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлінеді, әсіресе, шәкірттің
өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән беріледі.
Сократтың өзі оқыту барысында шәкірттердің танымдық іс-әрекет
белсенділігі мен ізденімпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап
көрсеткен еді. Ол шәкірттердің танымдық іс-әрекет ізденімпаздығын
арттыратын арнайы оқыту әдісін - эвристикалық әңгімелесуді алғаш рет
қолданды. Сократ білімді жай ғана бере салмай, шәкірттеріне сұрақ қоя
отырып олардың ойлау қабілетін, қызығуын арттырып, өз ой тұжырымын жасай
білуге үйретті. Эвристикалық сұрақтарды алдын ала дайындай отырып танымдық
іс-әрекет ізденімпаздықты оқыту құралы ретінде қалыптастырады.
И.Гербарт танымдық іс-әрекет ізденімпаздықты дамыту - оқытудың
негізгі міндеттерінің бірі деген пікірде болды. Ол оқу материалы жеңіл
болмауы керек, баланың психикалық іс-әрекеті нәтижесіне сәйкес бірте-бірте
күрделендіру идеясын ұсынды. Өзінің оқыту теориясы негізінде Гербарт
адамның алуан салалы қызығуларын алады. Адамдарға қызығулар айналасын
қоршаған дүниесін танып білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты
болады. Біріншісіне жататын қызығу - эмпирикалық, бұл айналасын қоршаған
дүниенің кейбір оқиғаларын білуге бағытталады, ойлауға негізделген ақыл-ой
қызығуы эстетикалық қызығу - оқиғаларды көркемдік жағынан бағалай
білушілікті көрсетеді. Қызығудың екінші тобына жататындар - симпатикалық
қызығу, бұл жеке адамдар арасында қатынас туғызады; әлеуметтік қызығу -әр
түрлі қоғамдық ұйымдардың арақатынасын анықтайды; дінге қызығу -діни ұғымды
күшейтеді. Осы алты түрлі қызығу оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде
меңгеретін білім мазмұнын анықтайды. [7]
Қызығу (латынша негізі - мәні бар, маңызды) - адам ерекше сезінетін
қимылдың нақты себебі. Қызығуды жеке тұлғаның өз әрекетіне бағалық қатынасы
деп анықтауға болады. Оқушының танымдық іс-әрекет қызығуы танымдық іс-
әрекет саласына қатынасынан пайда болады. Оқуға, білуге деген қызығу
танымдық іс-әрекет белсенділіктің қозғаушысы екені белгілі. Л.Выготский бұл
жөнінде былай деген: Ең алдымен, оқушыны бір әрекетке тарту үшін, сен оны
қызықтыр, оның бұл әрекетке дайын екенін білу үшін қамқорлық жаса, осыны
іске асыру үшін барлық күшін салатынын және бала өзі қимылдайтынын, ал
мұғалім болса сол әрекетті басқарып, бағыттап отыру керек. Оқушылардың
сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекет қызығуы олардың білім
сапасы мен даму деңгейіне байланысты ойлау әрекетінің әдістерінің
қалыптасуына тәуелді. [8]
Танымдық іс-әрекет қызығу оқу-тәрбие үрдісінің барлық саласында
көрініс табады. Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті мәселелерінің біріне
танымдық іс-әрекет қызығуды жатқызамыз. Оның негізі оқу үрдісін белсендіру
жолдары мен оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде қызығуын дамытуды
ұсынады, оқытудың белсенді әдістері танымдық іс-әрекет қызығуды дамытуды
көздейді. Сабақтың қай түрі болсын қызығушылық уәждемеге бағытталады. Білім
беруді ізгілендіру оқушының танымдық іс-әрекет ой-өрісін кеңейтуді негізгі
орынға қояды. [9]
Педагогтер, психологтер, әдіскерлер танымдық іс-әрекет ұғымы мен
танымдық іс-әрекет белсенділікті қалыптастыру мәселесіне ерекше көңіл
бөлген. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде ақыл ой тәрбиесіне
негізделген тәрбие теориясы айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда
танып білуін қамтамасыз етуді және қоғамға, адамдарға дұрыс қарым
қатынасын қалыптастыруды қарастырады. [10]
Танымдық іс-әрекет белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай
отырып оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекет
белсендік белгілері анықталады. Оған мына үш белгі тән:
- Оқу танымдық іс-әрекеттің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- Оқу танымдық іс-әрекеттің интелектуалдық сипаты;
- Оқу танымдық іс-әрекеттің реттеушілік сипаты;
Сондай ақ, танымдық іс-әрекет белсенділігін дамыту тиімділігі мынадай
жетекші факторлармен анықталады:
- оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде оқушының жас ерекшеліктерін
есепке алу;
- оқу үрдісіне мәселелік оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз ету;
- бірте-бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қамтамасыз ету т.б.
Оқу үрдісі оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-
әрекеті нәтижесінде жүзеге асады, ал танымдық іс-әрекеті негізінде
оқушыларда танымдық іс-әрекет белсенділік қалыптасады. Демек, оқушылардың
сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастыруды арнайы
ұйымдастыру - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінің танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруда оқу материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның
құндылығын анықтап, сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы
зор. Оқытудың мазмұнына фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын
мазмұнымен бірге оқу үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын
құратын және оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде осы мазмұнды
игеруіне әрі оны өмірде қолдануына қызмет ететін мәліметтер кіреді. [11]
Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушылардың екі жақты сипаты әсері негізінде
мұғалім мен оқушының бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель,
Е.Галант, Л.Аристова, М.Данилов, Г.Щукина, Р.Лемберг);
- танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты
ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Б.Есипов, Т.Сабыров,
М.Скаткин, Б.Айтмамбетова, т.б.);
-танымдық іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы (Н.Меньшинская,
П.Пидкасистый, Т.Шамова, А.Әбілқасымова, Р.Омарова, А.Мустояпова);
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (И.Лернер,
Б.Коротяев, М.Құдайқұлов);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы (П.Гальперин, Н.Талызина);
- оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы (Л.Рувинский,
А.Қазмағамбетов).
Оқыту үрдісінде оқушының танымдық іс-әрекетін қалыптастыру үшін
білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын
шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі
нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетінің
деңгейлеріне тоқталатын болсақ, оның ең жоғары деңгейі танымдық іс-әрекет
міндеттерді өз бетінше қоюмен, тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым
тиімді жолдарын болжаумен және өз бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен
сипатталады. [12]
Танымдық іс-әрекет ізденімпаздық пен белсенділік жеке тұлғаның алуан
қырлы болмыс-бітімі болып табылады, ол - сезімталдық, танымдық іс-әрекет
және еріктік үрдіс нәтижесі, танымдық іс-әрекет уәж пен өз бетінше әрекет
тәсілдерінің жиынтығы, танымға деген тұрақты құлшыныс болып табылатын
танымдық іс-әрекетке бейімделуі.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
арттырудың негізі факторларына олардың өз мүмкіндігін сезінуі, оқушылардың
сыныптан тыс оқыту үрдісінде өз тандауымен жұмыс істеуі, оқу үрдісінде
оқушының өз әрекетінен қанағаттануы; оларға мұғалім тарапынан қойылатын
талап пен қабілеттерінін, сәйкес болуы; мұғалімнің өзіндік жұмысты
ұйымдастыра алуы, т.б. жатады. Бұл факторлар оқу мотивтерінің өрісін
кеңейтіп, шығармашылық әрекетіне негіз қалайды. Қабілеттер оқушыға дайын
түрінде берілмейді, ол оқыту барысында жүзеге асатын дамудың нәтижесі. Оқу,
білім алу қабілеттерінің өзі оқушының іс-әрекетінсіз пайда болуы мүмкін
емес. Қабілеттердің деңгейі әр оқушыда әр түрлі болғандықтан, мұғалім
танымдық іс-әрекет тапсырманы беру кезінде оны ескеруі тиіс.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекеті жеке
дамуын қамтамасыз ететін, танымдық іс-әрекет тапсырмаларды шешу кезінде
игерілген білімдер мен біліктерді іс жүзінде қолданылатын, ең бастысы,
саналылықпен білімдеріне, дағдыларына және интеллектуалдық бейімділіктеріне
сүйеніп, өз бетімен кәсіптік бағдар мәселесін анықтайтын және өзіндік
шығармашылық ой-өрісін кеңейте білуімен сипатталатын жеке тұлғаға тән
қасиет.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру үшін мұғалім тарапынан ұйымдастырушылық пен дұрыс басшылық
және оған оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде өздері белсенділік
танытпағы ләзім. Ал оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде жеке
басынын, дамуына белсенді болуы үшін оны қажетсінуі, ізденуі, бағдарлай
білуі, зерттеу біліктері болуы қажет. Бұл жерде оқушылардың сыныптан тыс
оқыту үрдісінде қабілеттерін дамытып қана қоймай, олардың танымдық іс-
әрекет жан қуаттарының оянуына ықпал етудің, сол жолда ізденісін, талабын
ұштап, білім деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше.
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес оқушыға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,
қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан
алғанда, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі дәдіс-тәсілдерін
іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше. Сонымен
оқушыларды ана тілі пәнін оқыту барысында танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар жасау керек. [13]
Мұғалім ең алдымен сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың
назарын бір нәрсеге аудару керек. Мысалы оқушылардың сыныптан тыс оқыту
үрдісінде назарын танымдық іс-әрекеттің, белсенділігін дамыту үшін үнемі
тапсырма, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн.
Шығармашылықпен жеке-дара оқушы емес, сыныптың, мектептің
бүкіл оқушылары ойласу үшін жағдай, мүмкіндік туғызу. Сыныпта, ұжымда
өзара шығармашылық қарым-қатынас, шығармашылық ахуал орнату
көзделеді.
Мұғалім - оқушы үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет
құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, оқушылар ерекше елтиді.
Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады.
Мұғалімнің шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған
дүниелері жөнінде пікір алмасуы оқушының танымдық іс-әрекетін
қалыптастырады. [14]
Танымдық іс-әрекетін қалыптастыру үшін психологиялық қауіпсіздік,
еркіндік, ашықтық, бостандықты қамтамасыз етіледі.
Ұлы неміс педагогі А. Дистерверг әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетепейді, ойлауға
үйретеді деген.
Неміс педагогі И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызғушылықгы алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені танып
білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты. Қызығу туралы психолог
мамандар мынадай өз ой-пікірлерін жетік түсіндірген. [15]
Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағын дайындауда, олардың дүниетанымын,
өмірлік бағдарын кеңейтіп, жан-жақты жетілген азамат етіп шығару талабы
тұр. Көп уақыт орта білім беретін мектептің негізгі міндеті — білім беру,
дағды мен біліктерін қалыптастыру болып келсе, қазіргі мектептің негізгі
міндеті — біршама күрделі ойы ұшқыр, шығармашылық қабілеті жоғары, танымдық
іс-әрекеті қалыптасқан, өмірге икемді, жан-жақты дамыған жеке басты тұлға
тәрбиелеу. Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан
қалмай, ілгері жүру - ұлы мұрат.
Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық ерекшелігі
қалыптасуды Елбасының халыққа арнаған Қазақстан 2030 жолдауындағы негізгі
идеяларды іске асырудағы білімнің басты миссиясын оқушылардың сыныптан тыс
оқыту үрдісінде қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан дамыған
жеке тұлға, реформаға белсене қатысушы ретінде тәрбиелеу деп есептейміз.
XXI ғасырда Қазақстанның Орта Азия барысына айналуын елестету үшін бүгіннен
бастап жас ұрпақтың бойына ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық,
тәкаппарлық, тектілік пен білімділік, шығармашылық қасиеттерін, танымдық іс-
әрекетін қалыптастыруымыз керек.
Мектеп - әлеуметтік мәселелердің ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарына жаңаша көзқараспен қарау қажеттілігі
туындайды. Қазақстанның болашағын ойласақ, егемен еліміздің білім беру
жүйесі мен мектептері қазіргі жағдайда шығармашыл жаңа адамды қалыптастыру
бағытында жұмыс жүргізуі тиіс. Адам баласының шығар биігі тек білім арқылы
боларын терең пайымдаған мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев білім
қызметкерлерінің І-ші құрылтайында: Ұстаздар ескі қалыптасқан көзқарастан
құтылуы керек, өйткені ескі білімге оқушылардан сұраныс жоқ деген еді. Бұл
ойдан аңғарып отырғанымыз, қоғамның бүгінгі таңда жалпы білім беретін
мектепке қоятын талаптарының өзгеріп керек, өйткені ескі білімге
оқушылардан сұраныс жоқ" деген еді.
Бұл ойдан аңғарып отырғанымыз, қоғамның бүгінгі таңда жалпы білім
беретін мектепке қоятын талаптарының өзгеріп отырғандығы. Әрбір мектептің
болашығы мектебінде шындалады. Келешекте осы елдің тізгінін ұстайтын
азаматтар — бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан, Қазақсанның барлық
мектептерге үлгі болуға тиісті қазақ тілінде оқытатын мектептердің,
оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде білім сапасы, даму бағыттары,
қоғамның, мемлекеттің назарында болып 1999 жылы 7 маусымда Білім туралы
заңы қабылданды. Білім туралы заңда білім беру саласындағы мемлекеттік
саясаттың ұстанымдарының бірі — педагог қызметкерлер, оқушылардың сыныптан
тыс оқыту үрдісінде мемлекеттік білім беру стандартында көзделген
деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, баланың
жеке шығармашылық қабілетінің дамуы үшін жағдай жасау қажеттігі көрсетілген
Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш білім
стандарты министрлік алқасының 18.07.1996 жылы 812 шешімімен бекітіліп,
1998-1999 оқу жылынан бастап мектеп тәжірибесіне енгізілді.
Бұл білім стандартында оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде әл-
белсенділіктерін дамытуды ескеріп, өзін-өзі дамуына жағдай жасай отырып,
міндетті деңгейлерін айқындау жұмыстары жүргізілді. Оқу-тәрбие үрдісінде
мұғалім мен оқушының арасындағы қарым-қатынастың ролі ерекше. Мұғалім
қызығушылық қабілетті арттыра отырып, оқушының шығармашылығын,
белсенділігін, қабілетін, танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға жол ашады.
[16]
Оқушының танымдық белсенділігін, дарындылығын дамыту, тәрбиелеу —
бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Баланың қызығушылық қабілетін
арттыру арқылы танымдық белсенділігін, қабілетін де дамыту қажет. Қызығу -
бұл адамның саналы әрекеті. Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы
үшін – оның көңіл-күйі көтеріңкі, көңілді болуы тиіс. Бала бір нәрсеге
қызығу үшін қызығатын нәрселер адамға жағымды сезімдер тудыруы керек.
Белсенділікке байланысты әлеуметтік-педагигикалық көзқарас ежелгі
дәуірден бастау алады. Оның көрнекті өкілдеріне ежелгі грек ойшылдары
Сократ, Платон, Аристотель жатады. Олар белсенді және өз бетімен білім
алуының маңыздылығын, жетістіктері мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды екенін
негіздеген. Олардың пікірінше, өзіндік іс-әрекет нәтижесінде балада
қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі артады. Бұл
пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтердің талдау нысанасы болды.
Мұндай психологиялық-педагогикалық көзқарасты Ы.Алтынсаринның,
К.Ушинскийдің еңбектерін көре аламыз.
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой-
әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің оқу-тәрбие жүйесіндегі рөліне айрықша орын
берді. Алтынсаринның пікірінше, педагогтердің жұмысындағы ең шешуші нәрсе:
мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде. [17]
К.Ушинский оқу-танымдық іс-әрекет мәселесіне мән беріп, өз бетінше
жұмыс – оқытуды жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы деп есептеледі. Ол
мұғалімнің жұмысын ескере отырып, оқушының белсенділігін дамыту мақсатында
ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау
сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталды. К.Ушинский педагогикалық ғылымда
алғаш рет оқушылардың өзіндік жұмысына философиялық және психологиялық-
педагогикалық талдау жасайды. [18]
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде қоғамның барлық саласында күрделі
өзгерістер жүрді. Қоғамның оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер
жеке тұлғаны қалыптастыруға, оқу үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерді
іздестіруге, оқушының шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамытуға,
адамгершілік пен салауатты өмір салытын берік ұстануға бағытталады.
Қазіргі кезеңде оқушының оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың
тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы. Т.Сабыров,
М.Құдайқұлов, А.Әбілқасымованың жастардың өздігінен білім алу әрекеті
жайлы, С.Ұзақбаева, Б.Мұқанова, А.Ильясова, О.Сыздықов, т.б. оқыту
мәселесін жетілдіру жөнінде жазған еңбектері бар.Тұлғаның дамуы күрделі
үрдіс, оның маңызды үш аспектісі бар. Біріншісі - әлеуметтік-психологиялық
аспектісі, екіншісі – тұлғаның танымдық іс-әрекеті. Ал үшінші аспект
тұлғаның ерекшеліктері мен қабілетінің психо-физиологиялық дәрежесі
негізінде анықталады. [19]
Соның ішіндегі танымдық іс-әрекет – шәкірттің білімге деген өте
белсенді ақылды ақыл-ой әрекеті. Ол оқу-танымдық қажеттіліктер, мақсаттан,
таным қисындарынан және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады.
Белсенділік адамның өз бетінше әрекет етуге дайын болуға ұмтылысынан, алға
қойған мақсаттарға жету үшін оңай жолды таңдай білуден көрініс табатын жеке
тұлғаның сипаты ретінде айқындалады.
Шәкірттің танымдық іс-әрекетін қабылдау, ойлау, есте сақтау, қиялдау
үрдістері мен зейіннің тұрақтылығын қажет етеді. Сабақ барысында
оқушылардың таным белсенділігін арттыруда олардың танымдық ықылас-ынтасын,
шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырған абзал.
Қазіргі оқушыларының танымдық іс-әрекетін қалықтастыратын
педагогикалық шарттарды негіздеу және оны оқу-тәрбие үрдісінде қамтамасыз
етудің маңызы ерекше. Қазақстан мектептерінде, жоғары оқу орындарында
педагогикалық үрдістің сапасын көтерудің бай тәжірибесі жинақталып келеді.
Солардың бірі – педагогикалық үрдісте оқушылардың білімін дамытуда өзіндік
жұмыс.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда өзіндік жұмыстардың
маңызы ерекше. Өйткені, олар білім жиынтығын тек қана дәрісханалық
сабақтарда ғана емес, өзіндік жұмыс барысында жинақтайды. Өзіндік жұмыстың
жалпы оқу үрдісіндегі маңыздылығы мынада:
- өзіндік жұмыс оқушының танымдық іс-әрекетінің және зерттеу
жұмыстарының негізін қамтамасыз етеді;
- дәрісханалық сабақтарынан алған білімдерін кеңейтіп тереңдетумен
қатар теориялық материалдарды талдау дағдысын қалыптастырады;
- оқушының танымдық іс-әрекетінің шығармашылық бағытта өсуін
бақылауға мүмкіндік береді.
Өзіндік жұмыстың негізгі мақсаты – оқушылардың оқу-танымдық
міндеттерін қалыптастыру, шығармашылық қабілеттері мен қызығуын жетілдіру,
білімге, ғылымға құштарлығын ояту.
Оқушылардың белсенділігі мен танымдық іс-әрекеттері арқылы
шығармашылығын дамыту, қажетті жағдайда айрықша шешім қабылдай алатын жеке
тұлғаны дайындау, осыған орай оқытуды ізгілендіру – бүгінгі үлкен бір
міндеті.
Адам – қоғамның ажырамас бір бөлшегі. Өйткені, адам сол қоғам арқылы
қоршаған ортаны таниды, еңбек етеді, сол арқылы өзінің психологиялық
үрдістерін, сыртқы әлемнің әлпетін танып біледі, ақылға салады. Осының бәрі
оқушылардың танымдық іс-әрекетінің қалыптасуына байланысты болады.
Оқытушының сабақты жүйелі өткізіп, сабақтан тыс тапсырмаларды тиімді
берудің маңызы ерекше.
1.2. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру жұмыстарын ұйымдастыру
Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі
ұрпаққа ғылыми негізде білім беру шығармашылық белсенділігін дамыту
міндеттері туындайды. Білім мазмұнын жаңарту, үздіксіз білім беру жүйесін
дамыту өмірдің өзі талап етіп отырған бүгінгі күннің обьективті заңдылығы.
Бұл маманның кәсіби ынта ықыласы, белсенділігі мен шығармашылық
қабілеті қазақ мектебінің алдында тұрған үлкен міндет екені мәлім. Уақыт
талабына сай оқушының танымдық іс-әрекетін қалыптастыру үшін оқытудың жаңа
ақпараттық техникасын пайдаланған жөн. [20]
Психологтер Д.Д.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулерінде оқу іс-
әрекетінің негізгі құрылымы-оқу мақсаты мен оқу іс-әрекеттерінен тұрады.
Оқыту арқылы оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастырудағы көзделетін
басты мақсаттарды саналы түрде меңгеруге баулу. Оқушылардың сыныптан тыс
оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың басты мақсаты – оқыту
мен тәрбиелеу арқылы ұлттық және әлемдік тәлім нәрімен сусындаған, болашақ
халық игілігін жасайтын білімді де білікті маман тәрбиелейтін бағыт-бағдар
беру. Ал, оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыру, шығармашылық
қабілетін дамытуға жағдай жасау, салауатты өмір салтын насихаттау болып
табылады. Сондықтан ұшқыр ойлы, жаны сұлу, шығармашыл, белсенді ойлай
білетін дара тұлғаны тәрбиелеу біздің міндетіміз.
Қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту,
білім беру, белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашыл тұлға қалыптастыру
міндетін қойып отыр.
Мұғалім оқушының шығарашылығын, белсенділігін, қабілетін, танымдық іс-
әрекетін қалыптастыруға, дамытуға еңбек етеді. Көптеген психолог, педагог
мамандар В.В. Давыдов, Л.В. Занков., И.Л. Лернер және қазақтың ағартушы
ғалымдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Қ.Жарықбаев, Т.Сабыровтар да өз
еңбектерінде осы мәселені, пікірінде айтып өткен. Педагог-психолог
ғалымдардың зерттеуі бойынша әрбір жаста шығармашылыққа баулуда ерекше
қабілет, бейімділік болады екен. [21]
Мұғалім оқушының бойында шығармашылық белсенділік, танымдық іс-
әрекетін қалыптастыру үшін қалыптастыру үшін мынандай бағыт-бағдар беру
керек:
- оқушы сыныптан тыс уақытта шығармашылықпен танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру үшін жағдай туғызу;
- сыныпта, сыныптан тыс уақытта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас
орнату;
- психологиялық қауіпсіздік, еркіндікпен қамтамасыз ету,
- оқушының танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда, шығармашылықпен айналысуына
үйде, сабақтан тыс уақытта қолайлы жағдай туғызу;
- шығармашылық бағытқа оқушыны жүйелі, саналы түрде қалыптастырып
отыру. [22]
Осының нәтижесінде оқушы бойында танымдық іс-әрекеттң қалыптасуына
ынтасы оянып, олардың осыған дағдылануы қалыптасады. Бұл технологияның
негізінде оқушылардың оқу мәдениетін, іс-әрекеті барысында ынталылығын
жүйелі ойлаудың дағдыларын қалыптастыруды көздеген мұғалімнің шеберлігі,
шығармашылығы, қабілеті, тәжірибесі қалыптасады. Оқу үрдісінің тиімділігі
ең алдымен оқушылардың белсенділігі мен танымдық іс-әрекеті, ізденісіне
қатысты десек, бұларды қамтамасыз ететін іс-әрекет барысында оқушының
белсенділік қасиетін қалыптастыру болып табылады.
Білім беруді басқарудағы әр түрлі жүйелеуді жобалау мен жүзеге асыруда
оқушының білімге деген танымдық іс-әрекеті шығармашылық белсенділігі,
ынталылығы қалыптасуы керек. Осы орайда көптеген ғалымдар оқушының
танымдық іс-әрекетін қалыптастыру жолында өз пікірлерін, ойларын ортаға
салды. Олар мыналар: В.Г.Афанасьев, А,И.Котова, Ю.А.Копаржевский,
Б.Ф.Ломов, Р.Х.Трешьяков.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруда сөйлеу тілін жетілдіруде және оның әрбір адам, қоғам,
табиғат туралы түсінігін кеңейтуде танымдылық іс-әрекеттің белсенділігінің
тиімділігі зор. Оқушының тілін, ойын, қиялын, іздену, салыстыру және
зерттеуде, сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
тікелей ықпал етеді.
Оқушылардың оқу үлгерімін арттыруға, жетілдіруге, сыныптан тыс оқыту
үрдісінде орындалатын орындалатын тапсырмалар тікелей әсер етеді. Ана тілі
методикасының негізін салған К.Д.Ушинский Ана тілін толық меңгермеген
оқушыда шығармашылық белсенділік өз деңгейінде болмайды. Ана тілі басқа
пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне жинастыратын
басты, өзекті пән екені түсінікті емес пе? деген болатын. Оқулықтағы әрбір
мәтін оқушы санасын да із қалдыруда, олардың танымдық іс-әрекет
қалыптастыруда, ақыл-ой, эмоциясын дамытуда сыныптан тыс оқыту үрдісінде
орындалатын тапсырмалардың маңызы зор. Ана тілін оқу барысында оқу
материалдарын жүйелі түрде меңгеру, іздену, салыстыру, зерттеу және әртүрлі
шығармашыл жұмыстарды оқушылар оқу-танымдық іс-әрекеті барысында
белсенділігін қалыптастыру арқылы белсенді, қабілетті, зейінді, ұқыпты,
ынтымақты жұмыс істеуге үйретеді. [23]
Бірінші сыныптан оқушыға айналасын, қоршаған дүниені байқатып,
бақылату, оқығанын саналы түрде түсінуін талап ету керек. Әсірісе оқушының
ойлану қабілетін, шығармашылығын арттыру үшін мәтіндегі негізгі ой-түйінін
табуға, танымдық іс-әрекетін қалыптастыру жұмысы жүргізіледі. Оқушылар ана
тілін оқу жылының екінші жартысында оқиды.
Бұл кезде кіші мектеп жасындағы балалардың сауаты ашылып, сөздерді
тұтас оқуға, сөз бен сөздің арасындағы тыныс белгілерінде орынды сақтап,
сөйлемді де дұрыс, толық оқуға белсенділігі артады. Оқушылардың бұл кезде
қате жібермей оқуы, мұғалімнен бақылауды, басшылықты талап етеді. Кіші
мектеп жасындағы оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеті барысында
белсенділігін қалыптастыруда көптеген ғалымдардың пікірлері айтылып
дәлелденген. Ал философияда оқу-танымдық іс-әрекетті ұғымының бір-бірімен
қарым-қатынастағы байланыстары түсіндіріледі. Мектепті педагогикалық жүйе
ретінде белсенділік, танымдық іс-әрекет арқылы қоршаған ортаның дамуына
бағытталған шығармашылығын қалыптастыруға Т.И.Шамованың пікірін аса құнды
деп бағалауға болады. [24]
Педагогика ғылымында оқушылардың танымдық іс-әрекетін, қызығушылығын
қалыптастыруға Э.Г.Юдин, Ф.Ф.Коволев, Н.Д Хмель, Г.Д. Кориллова,
Ю.Б.Бабанский т.б. үлес қосты. Оқушылардың сабақтық - танымдық қызметін
шұғыл басқару және олардың өзін-өзі басқару белсенділігін дамытуда
байқалады. Бұлардың барлығын ортақ мақсат біріктіреді, ендеше олар жаңа
көзқарастар негізінде жоспарлау мен басқарудың жөне сабақ үстінде
оқушылардың өзін-өзі басқаруының, шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасуының
негізі болады. [25]
Оқушылар өзін-өзі бақылап бағалайды, шығармашылық жұмыстарымен
шұғылданады.
Бастауыш сынып оқушылары әр түрлі дидактикалық ойындармен танысады.
Оқушылардың білімге деген ынтасы ашылып құштарлығы артады. Егеменді ел
болған халқымызды бүгінгі таңда дүр сілкіндіріп жаңаша серпіліс танытып
отырған-білім беру жүйесіне көптеген талаптар, жүйелі мақсаттар қойылып
отыр. Әрбір мұғалімнің басты міндеті оқушының жеке басының, қасиеттерінің,
ізденіс, зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерін белсенділігін дамытып
талантын ашу, танымдық іс-әрекетін қалыптастыру көзделуде. [26]
Мектеп жасындағы оқушыларды шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс
шешімдер қабылдай алуға практикалық әрекеттерге дайын болуға, танымдық іс-
әрекетін қалыптастыруға баули білу мұғалімнің шеберлігінде.
Бұл мәселенің маңыздылығы мен оның қажеттілігіне А.В.Усова, Г.Я.
Гальперин, Р.Г.Лемберг И.Я.Лернер, В.П. Паламарчук, Ж.Аймауытов М.Жұмабаев.
А.Байтұрсынов, Т. Сабыров, Ж. Қоянбаев т.б. ерекше мән береді. Оқушылардың
ақыл-ой дамуының негізін олардың меңгеретін ғылыми білімдерінің жүйесін
қалайды. [27]
Ақиқатқа жетудің, обьективті шындықты танудың диалектикалық жолы
Нақты пайымдаудан абстрактілі ойлауға одан тәжірибеге көшу — болып
табылады. Таным барысында ойлаудың түрлі тәсілдері пайдаланылады. (Анализ,
синтез, дедукция, индукция, абстракция) Танымның негізгі және білімінің
ақиқаттылығының шарты-тәжірибелік іс-әрекет. Оқушылардың сыныптан тыс оқыту
үрдісінде танымдық іс-әрекеті жүзеге асады. Себебі оның оқу іс-әрекетінің
нәтижесі оны таным өрісінің жаңа шеңберіне алып келеді, ол үшін жаңа білім,
білік дағдылардың көзі ашылады.
Оқушылардың танымдық іс-әрекетін арттыру, таным қабілеттілігінің
оянуына түрткі болу-мектептегі оқытудың негізгі мәселелері – оқу барысында
оқушылардың шығармашылық қызығушылығын арттыру, олардың өз бетінше
белсенділік, ынта-ықыласын, шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп
ұйымдастырылады.
Таным — обьективті шындықтың адам санасындағы белсенді және қайшылықты
бейнеленуі. Танымның мақсаты — зерттеліп отырған заттың терең мәнін
қайшылықтар жүйесін ашу.
Таным теориясы (гносеология) дүниетанудың жалпы заңдылықтарын
зерттейді. Дүниетану тікелей сезімдік процестер — түйсіну, қабылдау,
пайымдаудан басталып, одан әрі ойлауға қарай өрбиді. Белсенділік
процестерінің барлығы да сезімдік процестер — түйсіну, қабылдау,
елестетумен байланысты. Адамның сыртқы дүниені танып, білуі оның шындығы
тәжірибеде, және іс-әрекеттердің нәтижелерінде тексеріліп отырады.
Дегенмен адам тікелей сезім арқылы танып білген нәрселердің белгі
қасиеттері мен мән жайын жете танып біле алмайды. Мұндай ерекшеліктерді
білу тек ойлау арқылы жүзеге асырылады. [28]
Қызығу дегеніміз — шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен
танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір
көрінісі. Қызығуда бір нәрсені ерекше тандап, соған зейін қойылады, адамды
еліктіріп өзіне тартқан иәрсенің бәрі қызығудың обьектісі болып табылады.
Қызығудың физиологиялық негізі Бұл не? деген рефлекс адамның қызығуы бір
нәрсеге аса зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп
тұрады. Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінен
басты біреуі ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе оқу
әрекетінде аса қажет.
Оқу қызығуларының әсерлі, күшті тұрақты, мазмұнды болуы, баланың сабақ
үлгеруіне, білімді терең алуына көп жәрдемін тигізеді. Оқу қызығулары
балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады. Қызығуы
тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын пәрменді еңбек ете
алмайды. Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай материалдық, қоғамдық,
саяси, кәсіптік, эстетикалық, спорттық, танымдық болып келеді. Танымдық
қызығулар — оқуға, ғылымға қызығу. Қызығу оқушыларда қарапайым тану
қызығулары болып көрінуден басталады. Ол көбінесе балалардың бейімділігіне
қарай көрінеді. Қызығу пәрменді, белсенді болуы қажет, ол үшін оқушы
тікелей әрекетпен айналысуы тиіс. [29]
Мұғалім оқушылардың қызығуын тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес
кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру жағын ойластыруы
қажет. Сонда ғана бала рухани өмірге бай басқа, зерігуді білмейтін, еңбек
сүйетін жан-жақты қабілетті тұлға болып шығады.
Танымдық қызығушылық оқушының құнды мотивтерінің бірі болып
табылады. Осы мәселеге байланысты А.Н.Н.Леонтьев, Л.И. Божовин, С.Л.
Рубинштейн, И.Гербарт, К.А. Лыгалова, Д.И.Прайтак, Б.Г. Ананьев, Г.С.
Костюк т.б. зерттеулер жүргізген. Қызығу ішкі факторлардың бірлігінің
арқасында қалыптасады. Алты жасар балалармен жүргізілген
эксперименттерінде Ш.А. Амоношвили оқу үрдісінде оқушылардың
қызығушылығын эмоционалды интеллектуалды шығармашылық сипатпен бірге
қарастырды. Профессор Т.Бабыровтың Оқытудың теориялық
негіздері еңбегінде оқу әрекеті өзіндік құрылымы бар жүйе, ол мынадай
бөлімдерден тұрады деп көрсетті. [30]
1. Оқу — танымдық қажеттілік
2. Мотив (Себеп)
3. Оқу міндеті.
Оқу — танымдық іс-әрекет қажеттілік дәстүрлі оқытудағыдай сыртқы
түрткі арқылы емес, оқушының іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік
тууына жағдай жасау қажет. Оны танып білуге құштарлық, мотив оқу міндетін
шешуді мақсат етеді. Оқу міндеті мотивті шешуге қалыптасады.
Оқушыларға білім мен тәрбие берудің басты жолы (формасы) — сабақ. Онда
мұғалім белгіленген уақытқа сай оқушылармен бірлесе отырып, мақсаты бір оқу
— тәрбие мәселесін шешеді. Сабақ алға қойылған мақсатына қарай жаңа білімді
меңгеру сабағы, біліктілік пен дағдыны игеру және іс-әрекет қалыптастыру
сабағы, білімді қорту және жүйелеу сабағы, қайталау және бекіту сабағы,
тексеру және сынау сабағы, аралас сабақ болып, оқыту әдістеріне қарай
әңгіме сабақ, лекция сабақ, практикалық сабақ, ал сабақтың сабақтар
жүйесіндегі орнына білімнің міндеті, дайындық жұмысы болып саналады.
Екіншіден, оқушының білімге деген ықыласы мен қызығушылығын арттыру
үшін тақырыпқа сай сабақ типін, оның құрылымын, әдістерін, тәсілдерін
түрлендіріп отыру. Сыныптан тыс сабақтарды үнемі қалыптасқан дәстүрлі
формада тапсырмаларды беру, әсіресе бастауыш сыныптарда оқушы әрекетіне
қозғау сала бермейді. Оқушылардың белсенділігін арттыру оқу — таным, олар
әрекетін басқару арқылы іздеу, зерттеу, дидактикалық ойындар, ой таласын
туғызумен байланысты.
Үшіншіден, сыныптан тыс сабақтарды дидактикалық және техникалық
құралдарды мақсатқа сай, оқушы сезіміне әсер ететіндей тұрғыда пайдалану.
Төртіншіден, мұғалім мен оқушының сабақтан тыс уақытта ынтымақтығын
жасау, яғни оқушының өз ынта-жігері мен оқуға құлшынысын арттыру. Ол
мұғалімнің сабақтан тыс уақытта оқушымен үзбей жүргізетін білім алудың
қажеттілігін білдіру, қолынан іс келетініне сендіру, оларды сүйетіндігін,
құрметтейтіндігін дәлелдеу және олармен санасатынын көрсету т.б.
жұмыстарына яғни оқу себебін (мотивін) табуына байланысты.
Бесіншіден, сабақтан тыс тапсырмаларды өмірмен байланыстыра отырып
беру, материалының мазмұнын оқушыны қоршаған өмірдің өзгерісімен,
қозғалысымен, шындығымен байланыстырып отыру білімнің өмірде қажеттілігін
түсінуге, оны есте сақтауға, алған білімін тәжірибеде қолдануға жағдай
жасайды. Бұл мақсат, әсіресе практикалық сабақтарды өту кезінде кеңінен
шешіледі.
Алтыншыдан, сабақтан тыс уақытта танымдық іс-әрекет ойындарын
пайдалану. Ойын оқушы іс-әрекетінде жетекші орын алады. Сондықтан сабақтың
мазмұнына сай дидактикалық ойындарды пайдалану олардың оқуға ықыласын,
қызығушылығын арттырудың себепшісі. Бірақ сабақтан тыс барлық уақытын
ойынмен ауыстыруға болмайды.
Жетіншіден, сабақтан тыс уақытта шешімін тапқан озық тәжірибені
қолданып отыру. Мұғалімдердің барлық іс-тәжірибесі нәтижелі болу үшін
ізденіс жасайды. Бірақ өз ісіне талдау жасап, артықшылығы мен кемшілігін
анықтай бермейді. Өзгенің тәжірибесін жаппай қолдану сабақтан тыс оқыту
үрдісінде оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға көмегін тигізеді.
Бұл дұрыс. Бірақ сол тәжірибе сабақта оқушылардың оқу еңбегіне қозғау салды
ма, болмаса оқушыны тек елең еткізе ме, әлде жалған әрекетке соқтырды ма,
мұны мұғалім анықтау тиіс. Сонда ғана озық тәжірибе өз мақсатына жетеді.
Сегізіншіден, сабақтың нәтижелі өтуі, ондағы көңіл күйге педагогтік
шеберлікке байланысты. Оқушылардың сабақтағы көңіл күйі мұғалімнің олармен
қарым-қатынасына, үнемі, сөйлеу мәнеріне, келбетіне, ым мен қимылды орынды
қолдануына байланысты. Егер мұғалім орынсыз балаға жекіп, орынсыз талап
қойса, онда оқыту мақсатына жетпейді, қайта мұғалімге қарсы әрекеттер
дамиды.
Тоғызыншыдан, сабақта оқушылар әрекетін үйлестіріп отыру, яғни
әрекетін жеке, ұжым болып шешуге үйрету.
Оныншыдан, нәтижелі сабақ өткізу үшін мұғалімнің өз білімін үздіксіз
көтеріп отыруы, сабақтан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастырады.
Он біріншіден, өтілген сабақтың тиімділігін анықтап, оқушы сыныптан
тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға мүмкіндік жасайды.
[31]
Оқушылар білім мен тәрбиені сабақта ғана емес, олармен жеке өз бетімен
жүргізілген жұмыстарда пәндік үйірмеде, экскурсия мен олимпиада өткізгенде
және өз бетінше оқуды, өзін-өзі тәрбиелеуі кезінде сыныптан тыс оқыту
үрдісінде де алады.
Жеке жұмыстар оқушының білімін тереңдету білімдегі оқулықтың орнын
толтыру мақсатында сабақтан тыс уақытта жүргізіледі. Мұғалім оқушының жеке
ерекшеліктерін, білім деңгейін ескеріп, алдын-ала қандай білім көлемін
беретінін, қалай үйрететінін белгілейді. Кейін мақсатқа сай оқушымен
бірлесе отырып жеке жұмыстар жүргізеді. Мұнда оқушы өз бетінше жұмыс
жасауға ізденуге тырысады, ал мұғалім жұмысын шешуге кеңес береді алдағы
іске жөн сілтейді. Жеке жұмыс оқытудың міндетті формасы емес, ол оқушының
қалауы, болмаса мұғалімнің кейбір оқушыны шақыруы бойынша ұйымдастырылады.
[32]
Мектепке оқушылардың сұрауы мен қызығушылығын ескеріп, пән бойынша
үйірме ұйымдастырылады. Ол оқушылардың сабақта алған білімін одан әрі
тереңдету, оны өмірде қолдану, ептілігі мен дағдысын арттыру және кәсіптік
бағдар беруде сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру мақсатын көздейді. Үйірме жұмысын жергілікті жердің
ерекшелігіне, оқушылардың қалауына сәйкес 10-12 оқушыны қатысуында
жүргізіледі. Үйірме отырысы екі аптада 130 -200 сағат аралығында өтеді.
Мұндағы оқу жұмысы лабораториялық, практикалық, ауыл шаруашылық және
өндіріс озаттарымен кездесу, кітаппен жұмыс есеп шығару, кабинетті
жабдықтау, өндіріске экскурсия жасау, егін егу, оны күтіп баптау түрінде
өткізіледі. Осындай іс-шаралар оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде
танымдық іс-әрекетін қалыптастыру жолдары көзделеді. [33]
Оқушылардың терең, тиянақты білім алуында сыныптан тыс орындалатын
өзіндік жұмыстар ерекше орын алады. Ол — оқушының білейін, таниын,
орындайын деп, өз әрекетін ұйымдастыруға бағытталған оқу жұмысының
күрделі түрі. Өзіндік жұмыстар сабақта, сабақтан тыс жұмыстарда және үйде
орындалады. Оның нәтижелі болуы мұғалімнің тапсырманы дұрыс беруіне,
оқушының ынта ықыласына, қызығушылығына, оқудың қажеттілігін түсінуіне (оқу
себебін табуға) байланысты.
Өзіндік жұмыстардың түрі көп. Ол негізінен, мұғалімнің оқу материалын
түсіндіру бекіту, үй тапсырмасын сұрау кезінде жаттығу орындату, есеп
шығарту, болмаса жазба, графикалық, практикалық жұмыстарын орындау және
кітаппен жұмыс жүргізу кезінде көрінеді. Көптеген мұғалімдердің
тәжірибесіне танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда оқушылардың өзіндік жұмыс
нәтижесі мыналарға байланысты:
1. Оқушының жас, дара ерекшелігін есепке алуға;
2. Оқушыны оқу әрекетіндегі жалпы, нақты мақсат пен міндетті анықтап,
оған лайықты тәсіл мен әдісті қолдана білуге үйретуге;
3. Оқушының оқу міндетін өз еркімен шешуіне;
4. Өз ісінің нәтижесіне сенуіне, оған қызығуына т.б.
5. Оқу әрекетінің барысында бақылау жасап, оны бағалауына т.б.
Оқушылардың сыныптан тыс оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруда өзіндік жұмыстарының ішінде кітаппен жұмыстың мәнін ескеріп,
оған тоқтауды жөн көрдік. Кітап — білім бұлағы болғандықтан, оқушының
онымен жұмыс жасау іскерлігі, дағдысы болу керек. Кітаптар оқулық, қосымша
әдебиеттер, көркем шығармалар болып бөлінеді.
Бұлардың әрқайсысымен жұмыс жасаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Оқушы
алдымен қажетті кітапты тауып алып,одан жаңа білім алатынын, болмаса
мұғалім түсіндірген білімді бекітетінін анықтайды. Оқулықтарды пайдаланған
кезде тапсырмаға сай оқу материалын оқып шығып, ережелер мен анықтамаларға
мән береді. Оны жаттығу орындау, есеп шығару, дәлелдеу арқылы есте
сақтайды, тіпті кейбірін қажетіне қарай жаттап алады. Қосымша әдебиеттерді
пайдалану арқылы өз бетімен оқулықтан алған ұғым мен түсініктер одан әрі
кеңейтіледі.
Ол үшін оқу материалының мазмұнына жаппай талдау жасай бермей, негізгі
және қосымша материалға айрықша мән береді, яғни негізгі материалға зейін
қою арқылы оқулықта берілген ұғым мен түсінікті одан әрі нақтылайды,
кеңейтеді, ал қосымша оқу материалдарына көңіл бөлу арқылы теориялық
білімнің өмірдегі пайдасын, болмаса қажеттілігін түсінеді. Мұның
нәтижесінде өз бетінше оқушыдан оқуға деген белсенділік, қызығу, танымдылық
іс-әрекет қалыптасады. [34]
Ал көркем шығармаларды оқушы қалауына сәйкес тандап, толық оқып
шығады.
Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл
дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни оқушылардың белсенділік іс-әрекетін
дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей білуге және жаңа білімді еркін
игеруге үйрету.
Іскерлік — алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекеті іске
асырылады. Білімсіз қандай болса да іскерлік мүмкін емес. Мысалы, сауатты
жазу үшін грамматикалық ережелерді білу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz