Батыс қазақстан облысының табиғат жағдайына қысқаша сипаттама
ЖОСПАР
Кіріспе
Батыс Қазақстан облысының табиғат жағдайына қысқаша сипаттама.
Батыс Қазақстан облысы омыртқалы жануарларының зерттелуінен қысқаша әдеби шолу.
Кіріспе
Батыс Қазақстан облысының табиғат жағдайына қысқаша сипаттама.
Батыс Қазақстан облысы омыртқалы жануарларының зерттелуінен қысқаша әдеби шолу.
К І Р І С П Е
Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Бас Ассамблиясы шешімі мен 1982 жылы тіршілік түрлерінің генефондысын, олардың қауымдастықтарындағы сандары ұрпақтарынан сақталатындай деңгейде болуы үшін қамқорлық пен қорғауға шақыратын Бүкіләлемдік табиғат Хартиясын алған болатын. Демек, туған табиғатымыздың тірі асыл мұрасы, оның генефондысы болмақ. Осы тірі мұрамыздың биосферадағы экологиялық жағдайы тұрақты дамуы үшін 1992 жылы Рио-де-Жанейрода Декларациясының 41 қағидасын (принципі) жарияланды. Бұнда, Бүкіләлемдік тұрақты даму БҰҰ-ң ұйымдастыруы мен әлемдік 136 елдері экологтарының басқосқан үлкен ғылыми конференциясы болып өтті. Осы қағидалардың 27-і мемлекеттер мен табиғат арасындағы қатынасқа тікелей байланысты болды. Бұдан туындайтын негізгі ұғым Бүкіладамзат қоғамы, биосферадағы биологиялық көптүрлілікті сақтауға және қорғауға міндетті болды. Егер биокөптүрлілік сақталса, жер планетасындағы биосфераның тұрақты дамуына жағдай жасалынатын болады. Олай болса, әрбір азамат, халық, ел, мемлекет өз территориясындағы тіршілік көзі болатын биологиялық көптүрлерді қорғай білуі керек, оларды ұрпақтарға сақтай білуі керек. Бұларды сақтай білмесең тірі мұра мен өлі мұра (қазбадағы табиғи-тарихи асыл мұра қазыналары) арасындағы байланыс үзіледі де, тіршіліктің биосферадағы сөнуіне әкелетіні болады. Осы ұғымды түсіндіру үшін декларация: «Мыслить глобально-действовать локально», бүкіл адамзатқа ортақ ұран тастаған. Ұранның қазақша мағынасы: Өзекті (биосфера) мәселні ойлау-өз ошағынан бастау ұғымын беретін сияқты. Бұрын да жануартану (биологиялық) сабақтарда оқушыларды сабақ тақырыбына қызықтыру (еліктету) үшін басқа жақтың экзотикасынан мысалды жиі беріп келдік. Ендігі жерде тек өз жеріңнің (өлкеңнің) мысалдарын көбірек келтіруіміз қажет. Себебі, туған жер қазынасы мен адам тарихы бірге тағдырлас байланысты болып келген. Осы байланыстылық, тағдырластық үзілмеуі керек. Байланыстылық үзілген жерде тұрақты даму болмай, керісінше делитанттық қағидаға қалыптасатыны өмірдің өзі дәлелдеп отыр.
Осы үлкен екі қағидаға қазіргі жастарды, мектеп оқушыларын тәрбиелеуде өлкелік тірі қазынаны жақсы біліп, олардың жанашыр қамқоршысы болатын қазақстандық жас ұрпақтың азаматтық сананы қалыптастыруда ұсынып отырған оқу-әдістемелік құралымыздың белгілі көмегі болмақ мақсатын көздейді. Өйткені, алқаптық жануарлар өз өлкеміздің өзімізге ең жақын жүрген, әдетте оларды жиі көріп жүрген жануарларымыз. Осыларды көруіміз, араластығымыз ұзаққа сақталса, біздің олар мен бірге тұрақты дамығандығымызды білдіреді. Біздің де, олардың да ұрпақтарымызға аяулы тіршілік ортақ табиғат кеңістігімізді сақтай білгеніміз.
1999 жылы жарық көрген Дебело П.В., Болатова К.Б «Животное Западно-Казахстанской области» кітабы өлкелік жануарлардың 53 түрі омыртқалы жануарлары мен 27 түрлі омыртқасыздарын (бунақтыденелілер). Республикалық «Қызыл Кітапқа» енгендері мен құрып кету қаупінде тұрғандары туралы биологиялық, экологиялық сипаттаулар берген. Олардың қорғау шараларын сөз еткен.
2002 жылы жарық көрген Байдулова Л.А., Болатова К.Б., Қарағойшин Ж..М «Батыс қазақстан облысының жануарлар дүниесі» (орысша, қазақша) мектептік оқушыларға арналған өлкелік қосымша оқу құралы да өлке жануарларының жүйелік қатары, ондағы жалпы тұқымдас, туыстарындағы түрлер саны мен бірқатар қысқа сипаттамалары, таралуы жәйлі сөз болды. Бірақ, өлке келбетін айқындай түсетін алқаптың түрлеріне көңіл аз бөлінген. Оның үстіне батыс Қазақстан М.Өтемісұлы атындағы университетінің жаратылыстану факультетінде ұзақ жылдар бойы өлке жануарлары туралы ғылыми-зерттеудегі жұмыстары көлеңкеде қалған.
Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Бас Ассамблиясы шешімі мен 1982 жылы тіршілік түрлерінің генефондысын, олардың қауымдастықтарындағы сандары ұрпақтарынан сақталатындай деңгейде болуы үшін қамқорлық пен қорғауға шақыратын Бүкіләлемдік табиғат Хартиясын алған болатын. Демек, туған табиғатымыздың тірі асыл мұрасы, оның генефондысы болмақ. Осы тірі мұрамыздың биосферадағы экологиялық жағдайы тұрақты дамуы үшін 1992 жылы Рио-де-Жанейрода Декларациясының 41 қағидасын (принципі) жарияланды. Бұнда, Бүкіләлемдік тұрақты даму БҰҰ-ң ұйымдастыруы мен әлемдік 136 елдері экологтарының басқосқан үлкен ғылыми конференциясы болып өтті. Осы қағидалардың 27-і мемлекеттер мен табиғат арасындағы қатынасқа тікелей байланысты болды. Бұдан туындайтын негізгі ұғым Бүкіладамзат қоғамы, биосферадағы биологиялық көптүрлілікті сақтауға және қорғауға міндетті болды. Егер биокөптүрлілік сақталса, жер планетасындағы биосфераның тұрақты дамуына жағдай жасалынатын болады. Олай болса, әрбір азамат, халық, ел, мемлекет өз территориясындағы тіршілік көзі болатын биологиялық көптүрлерді қорғай білуі керек, оларды ұрпақтарға сақтай білуі керек. Бұларды сақтай білмесең тірі мұра мен өлі мұра (қазбадағы табиғи-тарихи асыл мұра қазыналары) арасындағы байланыс үзіледі де, тіршіліктің биосферадағы сөнуіне әкелетіні болады. Осы ұғымды түсіндіру үшін декларация: «Мыслить глобально-действовать локально», бүкіл адамзатқа ортақ ұран тастаған. Ұранның қазақша мағынасы: Өзекті (биосфера) мәселні ойлау-өз ошағынан бастау ұғымын беретін сияқты. Бұрын да жануартану (биологиялық) сабақтарда оқушыларды сабақ тақырыбына қызықтыру (еліктету) үшін басқа жақтың экзотикасынан мысалды жиі беріп келдік. Ендігі жерде тек өз жеріңнің (өлкеңнің) мысалдарын көбірек келтіруіміз қажет. Себебі, туған жер қазынасы мен адам тарихы бірге тағдырлас байланысты болып келген. Осы байланыстылық, тағдырластық үзілмеуі керек. Байланыстылық үзілген жерде тұрақты даму болмай, керісінше делитанттық қағидаға қалыптасатыны өмірдің өзі дәлелдеп отыр.
Осы үлкен екі қағидаға қазіргі жастарды, мектеп оқушыларын тәрбиелеуде өлкелік тірі қазынаны жақсы біліп, олардың жанашыр қамқоршысы болатын қазақстандық жас ұрпақтың азаматтық сананы қалыптастыруда ұсынып отырған оқу-әдістемелік құралымыздың белгілі көмегі болмақ мақсатын көздейді. Өйткені, алқаптық жануарлар өз өлкеміздің өзімізге ең жақын жүрген, әдетте оларды жиі көріп жүрген жануарларымыз. Осыларды көруіміз, араластығымыз ұзаққа сақталса, біздің олар мен бірге тұрақты дамығандығымызды білдіреді. Біздің де, олардың да ұрпақтарымызға аяулы тіршілік ортақ табиғат кеңістігімізді сақтай білгеніміз.
1999 жылы жарық көрген Дебело П.В., Болатова К.Б «Животное Западно-Казахстанской области» кітабы өлкелік жануарлардың 53 түрі омыртқалы жануарлары мен 27 түрлі омыртқасыздарын (бунақтыденелілер). Республикалық «Қызыл Кітапқа» енгендері мен құрып кету қаупінде тұрғандары туралы биологиялық, экологиялық сипаттаулар берген. Олардың қорғау шараларын сөз еткен.
2002 жылы жарық көрген Байдулова Л.А., Болатова К.Б., Қарағойшин Ж..М «Батыс қазақстан облысының жануарлар дүниесі» (орысша, қазақша) мектептік оқушыларға арналған өлкелік қосымша оқу құралы да өлке жануарларының жүйелік қатары, ондағы жалпы тұқымдас, туыстарындағы түрлер саны мен бірқатар қысқа сипаттамалары, таралуы жәйлі сөз болды. Бірақ, өлке келбетін айқындай түсетін алқаптың түрлеріне көңіл аз бөлінген. Оның үстіне батыс Қазақстан М.Өтемісұлы атындағы университетінің жаратылыстану факультетінде ұзақ жылдар бойы өлке жануарлары туралы ғылыми-зерттеудегі жұмыстары көлеңкеде қалған.
ЖОСПАР
Кіріспе
Батыс Қазақстан облысының табиғат жағдайына қысқаша сипаттама.
Батыс Қазақстан облысы омыртқалы жануарларының зерттелуінен қысқаша әдеби
шолу.
К І Р І С П Е
Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Бас Ассамблиясы шешімі мен 1982 жылы
тіршілік түрлерінің генефондысын, олардың қауымдастықтарындағы сандары
ұрпақтарынан сақталатындай деңгейде болуы үшін қамқорлық пен қорғауға
шақыратын Бүкіләлемдік табиғат Хартиясын алған болатын. Демек, туған
табиғатымыздың тірі асыл мұрасы, оның генефондысы болмақ. Осы тірі
мұрамыздың биосферадағы экологиялық жағдайы тұрақты дамуы үшін 1992 жылы
Рио-де-Жанейрода Декларациясының 41 қағидасын (принципі) жарияланды. Бұнда,
Бүкіләлемдік тұрақты даму БҰҰ-ң ұйымдастыруы мен әлемдік 136 елдері
экологтарының басқосқан үлкен ғылыми конференциясы болып өтті. Осы
қағидалардың 27-і мемлекеттер мен табиғат арасындағы қатынасқа тікелей
байланысты болды. Бұдан туындайтын негізгі ұғым Бүкіладамзат қоғамы,
биосферадағы биологиялық көптүрлілікті сақтауға және қорғауға міндетті
болды. Егер биокөптүрлілік сақталса, жер планетасындағы биосфераның тұрақты
дамуына жағдай жасалынатын болады. Олай болса, әрбір азамат, халық, ел,
мемлекет өз территориясындағы тіршілік көзі болатын биологиялық көптүрлерді
қорғай білуі керек, оларды ұрпақтарға сақтай білуі керек. Бұларды сақтай
білмесең тірі мұра мен өлі мұра (қазбадағы табиғи-тарихи асыл мұра
қазыналары) арасындағы байланыс үзіледі де, тіршіліктің биосферадағы
сөнуіне әкелетіні болады. Осы ұғымды түсіндіру үшін декларация: Мыслить
глобально-действовать локально, бүкіл адамзатқа ортақ ұран тастаған.
Ұранның қазақша мағынасы: Өзекті (биосфера) мәселні ойлау-өз ошағынан
бастау ұғымын беретін сияқты. Бұрын да жануартану (биологиялық) сабақтарда
оқушыларды сабақ тақырыбына қызықтыру (еліктету) үшін басқа жақтың
экзотикасынан мысалды жиі беріп келдік. Ендігі жерде тек өз жеріңнің
(өлкеңнің) мысалдарын көбірек келтіруіміз қажет. Себебі, туған жер қазынасы
мен адам тарихы бірге тағдырлас байланысты болып келген. Осы байланыстылық,
тағдырластық үзілмеуі керек. Байланыстылық үзілген жерде тұрақты даму
болмай, керісінше делитанттық қағидаға қалыптасатыны өмірдің өзі дәлелдеп
отыр.
Осы үлкен екі қағидаға қазіргі жастарды, мектеп оқушыларын тәрбиелеуде
өлкелік тірі қазынаны жақсы біліп, олардың жанашыр қамқоршысы болатын
қазақстандық жас ұрпақтың азаматтық сананы қалыптастыруда ұсынып отырған
оқу-әдістемелік құралымыздың белгілі көмегі болмақ мақсатын көздейді.
Өйткені, алқаптық жануарлар өз өлкеміздің өзімізге ең жақын жүрген, әдетте
оларды жиі көріп жүрген жануарларымыз. Осыларды көруіміз, араластығымыз
ұзаққа сақталса, біздің олар мен бірге тұрақты дамығандығымызды білдіреді.
Біздің де, олардың да ұрпақтарымызға аяулы тіршілік ортақ табиғат
кеңістігімізді сақтай білгеніміз.
1999 жылы жарық көрген Дебело П.В., Болатова К.Б Животное Западно-
Казахстанской области кітабы өлкелік жануарлардың 53 түрі омыртқалы
жануарлары мен 27 түрлі омыртқасыздарын (бунақтыденелілер). Республикалық
Қызыл Кітапқа енгендері мен құрып кету қаупінде тұрғандары туралы
биологиялық, экологиялық сипаттаулар берген. Олардың қорғау шараларын сөз
еткен.
2002 жылы жарық көрген Байдулова Л.А., Болатова К.Б., Қарағойшин Ж..М
Батыс қазақстан облысының жануарлар дүниесі (орысша, қазақша) мектептік
оқушыларға арналған өлкелік қосымша оқу құралы да өлке жануарларының
жүйелік қатары, ондағы жалпы тұқымдас, туыстарындағы түрлер саны мен
бірқатар қысқа сипаттамалары, таралуы жәйлі сөз болды. Бірақ, өлке келбетін
айқындай түсетін алқаптың түрлеріне көңіл аз бөлінген. Оның үстіне батыс
Қазақстан М.Өтемісұлы атындағы университетінің жаратылыстану факультетінде
ұзақ жылдар бойы өлке жануарлары туралы ғылыми-зерттеудегі жұмыстары
көлеңкеде қалған.
Осы жетіспеушілікті ескере отырып, жоғары да аталған оқу әдістемелік
құралдардың жалғасы ретінде Батыс Қазақстан облысы алқаптың жануарлары
оқу-әдістемелік құралын ұсынамыз.
Бұл, өлке жануарлары туралы бірінші басылым болғандықтан мектепте биология
(жануартану) пәні, сыныптан тыс және тәрбие жұмыстары үшін жаратылыстану
мамандықтарындағы, студенттерге әсіресе сырттай оқитын қазақ жастары үшін
қажеттілігі мол оқу әдістемелік құралы болмақ..
Батыс Қазақстан облысының табиғат жағдайына
қысқаша сипаттама.
Батыс Қазақстан облысы Қазақстан Ресупбликасының қиыр солтүстік-батысында
орналасқан. Орал тауынан бастау алатын Орал (Жайық) өзенінің 1200 км.жуық
төменгі (бірқатары ортаңғы) ағысында орналасуынан, осыншама өзен арнасының
облыс территориясын солтүстік-шығыстан оңтүстікке қарай екі бөлікке бөліп
өтіп, Каспий теңізіне құюы нәтижесінде өлкенің климаттық құбылысына,
топырағына, өсімдіктері мен жануарларына белгілі әсері болып келеді.
Облыс территориясының батыстан шығысқа қарай неғұрлым ұзындығы – 585 км,
түстіктен оңтүстікке қарай – 425 км. Шамасындай. Қазақстан Республикасы
территориясының 5,9% бөлігін алып жатыр, немесе жалпы көлемі 151,2 мың
шаршы км. Өлкеміздің осы кеңістігі 45030' және 51035' шығыс бойлықтары мен
51035' және 480 солтүстік ендіктері аралығында орналасқан. Демек, өлке
кеңістігінің географиялық орналасуы Орталық зонаның оңтүстік шекарасына
таман орналасқан.
РЕЛЬЕФІ. Батыс Қазақстан облысы рельефінің айырмашылығы оның тегістік болып
келуінде. Облыс бетінің бедері түстік-шығыстан және оңтүстік-батысқа қарай
ойпаңдай түсуі. Сөзімізді дәлелдей түсек, географиялық ерекшелігіне қарай
бес ірі геоморфологиялық аймаққа (регион) бөлуге болады: 1. Жалпы Сырт.
2.Оралтегі (Подуральское-Эмбенское) үстірті. 3. Сырт алды жарлы биіктік. 4.
Каспий ойпаты. 5. Орал өзені ортаңғы және төменгі ағыстарының алабы.
Жалпы Сырттың Абсолюттік биіктігі 100-200 м аралығында. Кейбір биік жері
сиректеу болсада кездеседі. Мысалы, Ешкі (гора Ичка) тауының биіктігі 252
м. Өлкеміздегі ең биік жерлердің бірі. Жалпы Сырттың өлке территориясындағы
топырақ құрамы негізінен күрделі ауыр күлгін топырақ түрінен қалыптасқан,
немесе оны сырттық саздақ деп атаған.
Батыс Қазақстан облыс территориясының көпшілігі Каспий ойпатының түстік
бөлігін алып жатыр, бұл түстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай көлбеу
бағытында орналасқан. Ойпат көлбеуінің абсолюттік биіктігі солтүстігінде 25
м.шамасында болып осыдан оңтүстік бағытына қарай Каспий теңізі бағытына
төмендей түседі де, Тайпақ (Калмыково) елдімекенінен бастап каспий алды
депрессияға (күрт төмендеуге) айналады, яғни – 10 м дейін күрт төмендейді.
Каспий ойпаты облыс территориясындағы көпшілік бөлігі, көктемде су толатын
тайыз ойпаттар және сайлар (лиманы 3-6 м, тереңдіктері, 0,5-2,0
км.диаметрі) кеңінен таралған. Осындай сайлардың ірілері дәнді дақылды
мәдени өсімдіктер мен пішендік (мал азығы) шаруашылықтарға кеңінен
пайдаланады.
Өлкеміздің қырат аймақшаларында микрорельефтері жақсы дамыған, оларда
шәйтабаққа ұқсайтын саршұнақ төмпешіктері, тереңдіктері 20-25 см. Және
диаметрі 1-3 м шамасындай болып келетін микроойпатшалар жиі кездеседі.
Облысымыздың оңтүстік және шығыс бөлігі территориясында құм массивтері
кездеседі. Негізінен, олар атраулық (дельтовые) және теңіздік тайызсулық
(қалдық су) жерлерінен қалыптасқан аймақшалар. Су кетіп, құмның ылғалды
жерге желмен келуінен құм борасындарының қалыптасуы (тұрақтауы) ылғалды
топыраққа (почваға) негізделген, құм массивтері қалыптасқан.
Өлкемізді Азия және Еуропа құрлықтарын бөліп жатырған Орал өзені алабы өлке
территориясын түстіктен оңтүстікке Каспий теңізіне қарай, алдымен шығыстан-
батысқа қарай, Орал қаласынан бастап күрт оңтүстік бағытына енсіз алабы
созылып жатыр. Неғұрлым енсіздеу бөлігі (7-10 км) Индер ауданында болса, ал
Елек және Утва өзеншелерінің Орал өзеніне құйылу алабының ені 12-13 км.
болып келсе, Орал қаласы деңгейінде (Хвала теңізі атрауы) ені 50 км жеткен.
КЛИМАТЫ. Батыс Қазақстан облыс климаты неғұрлым континентальдығымен
ерекшеленеді. Дәлірек көңіл аударсақ солтүстіктен- батысқа қарай,
оңтүстіктен- шығысқа қарай бұл ерекшелік үдей түседі. Климаттық жағдайдың
күрт өзгеруі күні және түні, қысы және жазы кезіндегі табиғи құбылыс тез
ауысуы байқалады. Өлкенің көпшілік ( түгелдей дерлік) аудандарында
климаттың тұрақсыздығы тән және жауын- шашын ылғалына жеткіліксіздік
(дефицит) тұрақты болып келеді.
Облысымыздың барлық территориясы үшін территориясы үшін ауа жылуының
ұзақтығы орташа жылдық мөлшері +5,9 градусқа сәйкес келеді. Орташа айлық
температурасы (градус):
Салқындық кезеңдегі айлар: Жылылық
кезеңдегі айлар:
І – 12,9
ІУ+7,9
ІІ- 12,3
У + 16,4
ІІІ – 5,2
УІ + 21,2
ХІ – 1,9
УІІ + 23,6
ХІІ – 8,6
УІІІ + 22,0
ІХ + 15,1
Х + 5,9
Ең жоғарғы қар жабындысы наурыз да -25-30 см солтүстік аймақта, ал 10-20 см
оңтүстік аудандарда.
Қыс кезінде ауаның төменгі минималді температурасы арктикалық ауаның
араласуынан – 30-35 градустардағы аязды күндері болып тұрады. Кейбір өте
аязды қыстары сынап бағанасы -40-440 С дейін төмендейтін кездері болады.
Қыс айларында желдің орташа жылдамдығы 4,5-5 мсек жетеді. Орташа көпжылдық
қыс кезіндегі боранды күндерде: солтүстік аудандарда -30-35 күн, оңтүстік
аудандарда-15-20 күн мөлшерінде болып отырады.
Жаз айлары ыссы, құрғақ. Вегеративті кезеңдегі жылулық ресурсын 10
градустан жоғары мөлшерінен екпінділігін алсақ орташа жылу мөлшері: 2700-
солтүстік аудандарда, 34000-оңтүстік аудандарда болып келеді.
Облыс топырағына түсетін ылғалдың орташа жылдық мөлшері: көпжылдық орташа
мөлшері: 300 мм-солтүстік аудандарда, 140 мм-оңтүстік аудандарда болып
келеді. Ортақ мөлшері атмосфералық ылғалдықтың барлық өлке территориясына
ортақ-263 мм шамасындай. Ал, облыс кеңістігіндегі топырақтың булану мөлшері
көпжылдық деректер бойынша: 850 мм-солтүстік аймақта 1300 мм-оңтүстік
аудандарда.
Батыс қазақстан облысы жағымсыз ауа райы күндері: кештеу аяқталған көктем,
ертерек түскен күздің салқындығы, атмосфералық және топырақтың
қуаңшылылығы, аңызақ желдің орын алуы, кейде 15 мсек. Жылдамдықтары қатты
желдердің болуынан: құмды боран, бұршақты дауылдардың тұруы болады.
ГИДРОГРАФИСЫ. Облыстың территориясында 200 астам өзендер бар. Олардың 65-і
жаз айларының соңына таман түгелдей кеуіп қалатындар. Өзендердің көпшілігі
арнасы 10 км болмайды. Арна ұзындығы 200 км. Астам болатын өзендер облыс
территориясында-8.
Өлкеміздегі негізгі су көзі-Орал өзені. Оның облыс территориясындағы арнасы
761 км. Осы ұзындықтағы арнаның облыс территориясындағы су жинау
кеңістігінің көлемі (водосборную площадь)- 116678 шаршы км. Облыс
территориясы бойынша Орал өзеніне сол жағалауына құятын өзендер: Елек,
Утва, Барбастау; оң жағалауына құятындар: Ембулат, Быковка, Рубежка, Шаған.
Орал өзені төменгі ағысынан бастау алып жылына (жазғы маусымда) – 1 куб км.
Суды Жалтыркөл көлдер жүйесіне (Жанақала бағытына) құйып отыратын Көшім
өзені бар.
Өлкемізде 150 тарта көлдер бар, олардың су көлемі бетінің жалпы ауданы 1532
шаршы км. Сонымен бірге, өлке территориясында көптеген су жайылмалары
(разливы) бар. Олар: Чижа жайылмасы -2200 шаршы км. Дюрин жайылмасы – 700
шаршы км. Үлкен өзен жайылмасы-600-700 шаршы км. Кіші Үзен-200-300 шаршы
км.
Облыс бойынша көлдердің орналасуы біркелкі емес: Елек өзені бассейінінде-5
көл, Бұлдырты өзені бассейінінде-10 көл, Қалдығайта өзені бассейінінде-20
көл;
Үлкен және Кіші Үзендер бассейінінде Қамыс-Самар көлдер жүйесі көлемі-200
шаршы км. Осы жүйедегі ірі көлдер: Балықты Сакрыл көлі; Сарайдын.
Облыс көлеміндегі ең үлкен және терең көл-Шалқар. Оның ауданы-242 шаршы км.
Соңғы жылдары облыс көлемінде жасанды суқоймалары, тоғандар салынды. Облыс
бойынша олардың саны-100-ге жетті. Олардың жалпы ауданы 1600 шаршы км.
болып отыр. Кіші Үзен бассейінінде олардың саны-20-ға жетті. Утва өзені
бассейінінде-20, 1 және 2-ші Шежін өзендер бассейінінде-20; Елек өзенінде-
15; Шаған, Деркул өзендері бассейінінде-15; Көпір Аңқатыда-5.
Көктемгі су тасқыны кезінде Орал, Елек өзендер арнасы үлкен деформацияға
(жағалаулары үлкен су қысымына) тап болады. Жағалаулары су ағыны мен
опырылып құлайды. Жағалаулық бөлінуі сулар (старица) қалыптасады. Өзен
арнасы кеңи түседі, көптеген жағалаулық құлама материалдары ағын мен өзен
арнасына түсіп, ұсақ аралшықтар қалыптастырады, өзен суы лайын (мутнасы)
күрт жағала
Судың арнамен ағу жылдамдығына кедергілер жасалады, су ағысы мен минералда
қатты заттардың (твердый срок) көшуін артып өзен арнасы мен судың ағуын
баяулатады, өзен арнасын жүйелі түрде ашып отыруға мәжбүр етеді.
ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫ. Облыстың территориясы солтүстіктен оңтүстікке қарай
төрт жүз шақырымнан астам созылып жатқандықтан, әрі осы бағытта жер
бедерінің, климатының және өсімдік дүниесінің әркелкілігі оның топырақ
қабатының таралуына әсерін тигізіп отырады.
Топырақ жамылғысы мынандай негізгі түрлерден тұрады: оңтүстік қара топырақ,
қоңыр қызғылт топырақ, қызғылт, ашық қызғылт және сұр топырақ. Облыс
топырағының жалпы өзіне тән сипаты, оның геологиялық қалыптасу жастығы және
бәрінің бірдей құрамында тұз қоспаларының көп мөлшерде болды.
Осы көрсетілген топырақ түрлері белгілі бір табиғат зоналарына немесе бір
зонаның ішкі зоналық бөліктеріне тән. Себебі Каспий маңы ойпатына шекаралас
жатқан Жалпы Сырттан, Орал маңы үстіртінен және Сырт алды жарлы биіктен
белгілі мөлшерде жер асты суының ағыны келіп, топырақтың тереңдік
қабаттарының қалыптасуына үлкен әсерін тигізеді.
Жалпы құрлық бетіне тән өсмдік дүниесі мен топырақ қабаты кешенді түрде бір-
бірімен тығыз байланысты.
Батыс Қазақстан облысының солтүстігінде оңтүстік қара топырақ зонасы 95 мың
гектар жерді алып жатыр. Бұл облыстың территориясындағы ең құнарлы топырақ,
өйткені оның құрамында өсімдікке қажетті органикалық заттар мол болады.
Сонымен бірге бұл зонада ылғалдылық мөлшері жеткілікті.
Топырақтың құрастырушы жыныстардың ішінде көбіне-көп ауыр саздақ пен сазды
шөгінділер болады. Ал топырақтың қарашық қабаты 40-60 см. тереңдікке дейін
жетеді. Оның түсі қара сұрғылт болып келеді. Бұл топырақтың құрамында
қарашіріктің органикалық бөлігі 4-6,5% мөлшерінде.
Оңтүстік қара топырақ зонасы облыста Жалпы Сырттың тегістеу суайрықтарында
қалыптасқан. Ал сыртаралық ойпандар мен өзен аңғарларында жер асты суы
жақын жатқан жерлерде шалғынды қара топырақ қалыптасқан.
Қаратопырақ зонасының оңтүстігінде Жалпы Сырт пен Орал маңы үстіртінің
беткі қабаты қоңыр қызғылт топырақпен жабылған.
Бұл топырақтың алып жатқан жері шамамен 1190 мың гектар. Қоңыр қызғылт
топырақтар әлсіз карбонатты шөгінділердің үстінде пайда болады. Жер асты
суы 10 м.немесе одан да әрі тереңдікте жатады, құнарлы қабатының қалыңдығы
49-60 см-ге жетеді. Құнарлы органикалық қарашірігі 4-5,5 %-ін құрайды.
Қызғылт топырақ – қоңыр және ашық қызғылт топырақтардың арасында
орналасқан. Оның алып жатқан көлемі 934 мың.гектар. бұл топырақтың құрлымы
жеңіл-құм, құмайт және аллювийлі саздақтан тұрады. Шөп жамылғысында
ақселеулі-бозды түрі басым. Қарашірік қабатының қалыңдығы 40 см.шамасындай,
органикалық құнарлы бөлігі 1,5-2,5%. Осы қызғылт топырақ Батыс Қазақстан
облысында Сырт алды жазықтары мен Шыңғырлау – Шалқар суайрығында таралған.
Ашық қызғылт топырақтың таралу ауданы облысың шөлейт зонасында солтүстік-
шығыстан оңтүстік батысқа қарай орналасқан. Бұл ішкі зоналық топырақ қабаты
1784 гектар жерді алып жатыр. Топырақтағы құнарлы органикалық бөлігі 1,2-
2,2% шамасндай. Ашық қызғылт топырақ қалыптасқан аудандарда сортаң өте көп
тараған. Сондықтан бұл жерлерде шөп жамылғысы, негізінен, жусандыбоз
топтарынан тұрады. Ара-тұра, ақселеу, қоңырбас және бидайығы кездеседі.
Каспий маңы ойпатының солтүстігінде жер асты суының жақын жатқан
аудандарында қосымша ылғалдың негізінде шалғынды қызғылт топырақ
қалыптасқан.
Қызғылт топырақтың осы көрсетілген түрлері алып жатқан алқап облыстың
негізгі егін шаруашылығы дамыған аудандары. Бұл топырақ өзінің механикалық
құрлымы және органикалық құнарлы бөліктерінің сапасы жөнінен қара топырақты
аудандардан сәл төмендеу, бірақ ылғал көп болған жылдары егістен мол өнім
береді.
Сұр топырақ – облыстың оңтүстігіндегі жусанды шөл зонасында таралған. Бұл
топырақ көбіне оңтүстік батыста қамысты-Самар көлдерінде шектесіп жатқан
жерлерде қалыптасқан. Сұр топырақтың ашық қызғылт топырақтан айырмашылығы
қарашірік қабаты жұқа және түсі ақшыл, құрамында тұздың үлесі көптеу болып
келеді.
Жер асты суы ішкі зонада 10-15м. Тереңдікте жатады. Өсімдіктерден боз, ақ
жусан және ақселеу, жуашық, қоңырбастың түрлері кездеседі.
Сұр топырақтың қарашірік қабаты 40-50 см-ге дейін жетеді, бірақ құнарлы
органикалық бөлігі 0,4-0,6% қана.
Ойпаңды жерлердегі сұр топырақтардың ішінде шалғынды сұр топырақ қабаты
қалыптасады. Бұл түрінің қарашірікті қабаты 60 см-ге дейін жетеді.
Сортаң – Каспий маңы ойпатында, қызғылт және сұр топырақтар алқабында көп
тараған.
Сортаңның ең көп таралған жері облыстың солтүстік-батыс бөлігіндегі тұйық
жазықтар, көлтабанды суайрықтары. Сортаңды қабаттардың астында оңай еритін
тұздардың қосындысы көп мөлшерде болғандықтан, өсімдіктерге зиянды әсер
етеді. Жалпы сортаң сор топырақтың шайылуынан пайда болады. Олардың үстінде
қара жусанды-бозды өсімдіктер өседі.
Қарашірік қабатының қалыңдығы 30-40 см, құнарлы органикалық бөлігі 0,9-2%.
Сор – облыста едәуір алқаптарды алып жатыр. Топырақтың беткі қабатына тұз
шығып жатады. Мұнда тұздың мөлшері 8-10%-ке дейін жетеді.
Облыста сор топырақтың 2-түрі кездеседі: 1) Ашық сор, 2) Көлтабанды сор.
Ашық сордың үстін тұзды қабаттар жауып жатады оның бетіне ешқандай өсімдік
шықпайды.
Ал көлтабанды сор жақын орналасқан беткейлерде жыралардың бойында
кездеседі. Бұнда галофитті өсімдіктер- сарсазан, итсигек, бұзаубас, сораң
өседі.
Қарашірік қабатының қалыңдығы 25-35 см, құнарлы органикалық бөлігі 1-2,5%.
Сор облыстың оңтүстігіне қарай өте көп кездеседі.
өзендердің жайылымдарында шөптесін-шалғынды өсімдіктердің негізінде
аллювийлі-шалғынды топырақ қабаты қалыптасады.
Батыс Қазақстан облысы өзендерінің жайылмасындағы аллювийлі топырақтар
мынандай түрге бөлінеді:
1. Орманды-шалғынды топырақ өзен арнасына жақын орналасқан. Бұл
көбіне Жайық және Елек өзенінің бойында қалыптасады.
Өсімдіктерден көктерек, тал, емен өседі. Қарашірік қабатының
қалыңдығы 40 см.құнарлы органикалық бөлігі 2,5%.
2. Жазықтағы кіші өзендердің жайылмасында шалғынды-жайылмалы
топырақ қалыптасады. Бұның бетіне шөптесін өсімдіктер: мия,
бидайық, қылтанақсыз арпабас, қияқ т.б. өседі. Қарашірік
қабатының қалыңдығы 50 см. құнарлы органикалық бөлігі. 3,5-5%
Шалғынды жайылымдар көбіне малға азық дайындауға және көкөніс, бақша
шаруашылығын дамытуға өте қолайлы.
Батыс Қазақстан облысы территориясының 10%-ін құмды алқап алып жатыр. Құм
оңтүстікте, оңтүстік-шығыста таралған.
Құмның қалыптасуына өзен суы ағыстарының тигізетін әсері өте зор. Өзен
сағаларында жеңіл механикалық құрлымнан тұратын шөгінділер аққан судың,
желдің әсерінен құмды алқаптарға айналған.
Облыста Нарын және Қаратөбе құмды алқаптары шөл және шөлейт зоналарында
жатқанмен, өсімдіктерге өте бай. Мұнда құм жуасы, жүзгін, қияқ, құмаршық
құм сағызы т.б. өсімдіктердің түрі кездеседі.
ӨСІМДІК ЖАМЫЛҒЫСЫ. Батыс Қазақстан облысының территориясында негізінен дала
және шөлейт зоналарының өсімдіктері кең тараған. Сонымен бірге оңтүстік
бөлігіндегі құмды алқаптарда шөл зонасының өсімдік дүниесі кездеседі. Жайық
өзенінің бойында әр түрлі ағаштардан тұратын орман алқабы бар. Бұл өлкеде
ағаш үлкен байлық. Өйткені орман алқабы облыстың не бары 6 % территориясын
алып жатыр.
Облыстың солтүстігінде қоңыр қызғылт топырақтың негізінде құрғақ дала
зонасы орналасқан.
Бұл дала зонасында шөптесін өсімдіктерден боз, ақселеу, қылқансыз арпабас
таралған.
Астық тұқымдас өсімдіктердің ішінде құрғақшылыққа төзімді: атқонақ,
мыңжапырақ, кәдімгі төскей, лерха жусаны т.б. шөптесін өсімдіктер
кездеседі. Құрғақ дала зонасында жазғы қуаңшылық әсерінен көпжылдық шөптер
кең тараған мұның ішінде жаздың орта кезінде қурап кететін ксерофильді
бидайықтың түрлерін атауға болады.
Дала зонасының жалпы бейнесі жыл мезгілдеріне бірнеше рет өзгеріп тұрады.
Батыс Қазақстан өңірінің ақселеулі-бозды даласын өзіне тән ерекшеліктеріне
қарай осы өлкені ұзақ жылдар зерттеген ботаник ғалым, профессор В.В.Иванов
алты кезеңге бөледі:
1. Ерте көктем кезі (сәуір айының 10-20-сы аралығы). Далада қар жамылғысы
еріп, өткен жылғы өсімдік қалдықтарының сұрғылт бояуы басымырақ, тек кей
жерлерде жасыл мүктер теңбілденіп көрінеді. Дала ұлы өзгерістерді күтуде.
Күннің қызуы күшейе түсіп, жасыл кілемдей бидайықтың қаулап шығуы жақын
қалғаны сезіледі.
2. Нағыз көктем кезі (сәуір айының 20-30-ы аралығы). Астық тұқымдас
өсімдіктер тез өсіп жетіледі. Даланың жұмсақ жасыл кілемнің арасынан
сарғалдақтардың басы қылтиып көріне бастайды. Күннің қызуы күшейіп, ауа
қызуы жоғарлайды.
3. Көктемнің соңы (сәуірдің 30-ы мен мамырдың 10-ы аралығы). Жасыл
алқаптағы сарғалдақ гүлдері қурап, оның орнына даланы қызғалдақтар
түрлендіреді. Дөңес жерлерде әр түрлі дала өсімдіктерінің, құртқашаштың,
таспалардың гүлдері (көк, сары, қызғылт) көз тартады. Сөйтіп, дала келбеті
күн өткен сайын құлпыра түседі.
4. Ерте жаз кезі (мамырдың 10-ы мен маусымның 10-ы аралығы). Бұл кезде
астық тұқымдастардың гүлдейтін уақыты, дала біртіндеп ақселеудің
күлтеленген бастарымен толқыған теңіздей ақшыл түске енеді. Осы кезде:
сұлыбас, қоңырбас, арпабас, еркек шөптесін өсімдіктері бүр жарады. Сонымен
бірге сары және қызыл қандыгүл, сәлбен, қазтабан, жоңышқа, нағыз қызыл бояу
т.б. дала өсімдіктері гүл атып жайнап тұрады. Осы кезде дала сан түрлі
бояуға бөленеді. Дала ауасында киікотының, сәлбен гүлдерінің жағымды исі
мұрын жарады.
5. Толық жаз кезі (маусымның 10-ы мен шілденің 10-ы аралығы).бұл кезде
ақселеулер әлі де күлпеленіп тұрады, бірақ оның күнге шағылысып тұратын
күмісті өңі таяды. Боз және басқа астық тұқымдас өсімдіктер гүлденіп
бітеді. Бұл кезде шөптесін өсімдіктердің арасында бой көрсеткен қызғылт
гүлдері бар түйетікен топтарын жиі көруге болады. Шілденің басында дала
өсімдігі қурай бастайды. Оның енді негізгі бояуында көк, сия түстес, кейде
қызғылт болып келетін Каспий және Гмелин кермектерінің гүлдері басым
болады.
6. жаздың соңы. (шілденің 10-ы мен қыркүйектің 13-і аралығы). Дала түгелдей
сарғыш түске енеді. Кейбір жерлерде ашық жасыл түсті сүттіген топтары көз
тартады. Осы бояумен дала күзге ұласады. Ал ылғалы көп болған жылдары
даланың қайта оянып, жасару сәттері болады, сөйтіп астық тұқымдас
өсімдіктердің жасыл сабақтары қайта көтеріле бастайды. Мұндай күзде жайылым
жаңарып, мал қысқа жақсы қоңданып жетеді.
Қазіргі уақытта тың және тыңайған жерді жырту науқанының әсерінен ұлы
даланың жоғарыда суреттелген өзіндік әсем келбеті аздаған жерлерде ғана
сақталған. Мұның өзі негізінен мал жайылымдарына пайдаланылады. Жайық
өзенінің жайылымдарында, бидайық пен арпа басты шалғындарда қысқа мал
азықтық шөп жинау жұмысы жүргізіледі.
Облыс территориясының ортаңғы бөлігінде шөлейт зонасында жусанды астық
тұқымдас өсімдіктер топтары басым болады.
Бұл зонада: ақселеу, боз, ақ жусан, қоңырбас және кейбір эфемерлі
өсімдіктер (бетеге, мортық) өседі. Сортаңды жерлерде қара жусан, сор
маңында-көкпек, бүйірген топтары басым болады.
Шөлейт зонасында ылғалдың аздығы, жаздың ыстық болуы сортаң мен сордың кең
таралуына жағдай жасайды. Жер бедерінің кіші формалары да өсімдіктердің
таралуына үлкен әсер етеді.
Жайық өзенінің оң жақ жағалауының өсімдік кешені ерекше қалыптасқан. Мұнда
тегіс жазықтардың арасындағы ойпаттарда бүйірген, көкпек және эфермерлі
өсімдіктерден: қоңырбас, қызғалдақ, жабайы жуа және т.б. түрлері кездеседі.
Ал сол жақ жағалаудың өсімдіктер кешені жұтаңдау. Мұнда көбінесе жусан мен
бұйырғын топтары кездеседі.
Осы шөлейт зонасының алқабында Қара және Сары, 1,2,3 - Шежін өзендерінің
арналары жатыр. Көктем кезінде тасыған су өз арнасынан шығып бірнеше мың
гектар жерді су басады. Су тартылған кезде ойпаңдарға көлшіктер пайда
болып, шалғынды шөптер өседі.
Осы көлтабандарда сортаң топырақтар басым болғандықтан, бидайық, арпабас,
бекман айрауығы сияқты өсімдіктер кең тараған. Ал қалдық судың ең терең
бөліктерінде қамыс-құрақ өседі. Көлтабандар көктемде және күзде мал
жайылымына пайдалануға тийіді. Жаз кезінде шөбін шауып, қысқа мал азығын
дайындауға өте қолайлы.
Шөл зонасына - Нарын құмы алқабы түгелдей кіреді. Батыс Қазақстан облысының
едәуір территориясын алып жатқан шөлдің, ерекшелігі бар. Оның өсімдік
дүниесісан түрлі. Бұл зонаның ең басты ерекшелігі шөп өсетін қабаттың
біркелкі болмауы. Шөл зонасына тән өсімдіктер дүниесі: жүзгін, биялыш,
қараған, күміс түсті жыңғыл, қызыл, тобылғы, құмаршық, қияқ, құм бетегесі,
түймедағы, құмның боз жусаны, құмның жабайы сұлысы, құм сағызы, жантақ т.б.
түрлері кездеседі.
Құмды төбелердің арасындағы ойпаңдардың жер асты суы таяз жатады. Сол
жерлер бидайық және тал, көктерек, жейде секілді ағаш өсімдіктерінің өсуіне
өте қолайлы. Сонымен бірге нарын құмдары дәрі-дәрмектік мия, қыша т.б.
өсімдіктерге бай.
Нарын құмының өсімдіктер дүниесінің қой, түйе, жылқы малына табиғи жайылымы
ретінде маңызы зор. Қыс айларында бұл жерлердің қар жамылғысы өте жұқа,
кейде тіпті болмайды. Сондықтан Нарынды қысқы жайылым ретінде пайдалану өте
тиімді.
Өзеннен алыстай түскенде екінші және үшінші сатылардың бойында: емен,
қайың, үйеңкі, шегіршін, жөке ағашы, көктерек пен шетен және қандыағаш
өседі. Жайық жағасында ормандар биіктеу өседі. Сондықтан көктемде су
тасығанда оларды 7-10 күндей ғана су басады.
Орман ағаштарының арасынан қып-қызыл жемістері бар долана, ырғай, ит жүзім,
шомырт, ит мұрын сияқты бұталар жиі кездеседі. Дегенмен Жайық бойының
негізгі жемісті бұтасы қара бүлдірген басқаларына қарағанда анағұрлым көп
тараған.
өзен бойындағы орман алқабының ені 2-ден 15 шақырымға дейін жетеді.
Ағаштардың арасындағы үлкен алқаптарда бидайық, түлкіқұйрық, арпабас, беде,
қоңырбас, сүттіген, мия жоңышқа, сәлбен, бақжапырақ т.б. шөптесін
өсімдіктер кездеседі.
Батыс қазақстан облысындағы құмды аудандарда шоқ орманды алқаптар кең
тараған.
Аққұм, қарасу бойындағы Қуағаш, Қарағаш орман шақтарында негізінен қайың,
көктерек топтары басым. Ал соғым қаруын сынайтын полигон орналасқан Нарын
құмындағы Бөкейорда орман шаруашылығында бар болғаны 15 мың гектар орман
алқабы қалды.
ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АУДАНДАРЫ. Батыс Қазақстан облысының территориясы 5
физикалық-географиялық аудандарға бөлуге болады:
1. Қоңыржай-құрғақ дала ауданы.
2. Өте құрғақ дала ауданы.
3. Батыс шөлейтті Аралсор-өзен аралық ауданы.
4. Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданы.
5. Шөлді нарын құмы ауданы.
1.Қоңыржай – құрғақ дала ауданы – облыстың солтүстік бөлігін алып жатыр.
Тектоникалық тарихында платформалы кристалды негіздің үстіне қалыптасқан
палеозой, мезазой, кайназой эрасының шөгінді жыныстары жер бетіне жақын
немесе шығып жатады. Жалпы территориясының үстіңгі қабаты төрттік дәуірдің
шөгінді жыныстарынан тұрады.
Бұл ауданның жер бедерін биік жоталы болып келетін Жалпы Сырт Орал алды
үстіртінің оңтүстік сілемдері көмкеріп тұрады. Орташа биіктіктері 80-235
м.аралығында. жер бедерінің геоморфологиялық жағдайы жер қорын
ауылшаруашылық бағытта игеруге кедергі жасамайды.
Климаты құрғақ, жылы агроклиматтық ауданға жатады. (Климат деген тарауды
қара). Активті жылылықтық қосындысы (+10º) 2700º-2800º-қа дейін жетеді.
Жылдың орташа температурасы қолайлы (Орал қаласында 4,4º) аязсыз күндер
саны 140 тәулікке жетеді. Қыстың орташа ұзақтығы 125-130 күн аралығында.
Жылына орташа жауын-шашын мөлшері 300 мм. (Ең ылғалды жылдары 400-450 мм.ал
құрғақ жылдары 140 мм) Көктемде егін егу кезінде қою қызғылт топырақты
судың қоры орташа 115-150 мм-ге жетеді. Бұл ауданның агроклиматы ерте
пісетін дәнді-дақылдарға, бау-бақшаларға өте қолайлы (жылдық күннің
радиациясы 112,1 кккал бір шаршы см-ге). Ауыл шаруашылығын сумен
қамтамасыз етуде Жайық өзені мен оның салаларының маңызы зор.
Топырағы негізінен қою қызғылт карбонатты механикалық құрамы сазды және
ауыр құмдауыт сазды болып келеді, қарашірік қабаты 45-50 см, құнарлы
органикалық бөлімі 3-4% тей болады.
Осы қою қызғылт топырақта өсетін табиғи өсімдіктер негізінен ақ селеулі-
бозды болып келеді. Гүлді шөптесінді өсімдіктермен қатар бұталар кездеседі.
Қою қызғылт топырақ алқабы Батыс Қазақстан облысында ең негізгі егін
шаруашылығында қажетті жерлер.
Жануарлар дүниесінен далада кездесетін саршұнақ, қосаяқ, дала тышқандары,
дала алақоржындары, жыртқыштардан: қасқыр, түлкі, күзен, қарсақ
т.б.мекендейді. бұл зонада құстардың ондаған түрлері, бауырымен
жорғалаушылардың кейбір түрлері кездеседі.
2.Өте құрғақ дала аудандары – негізінен облыс территориясының ортаңғы
бөлігін алып жатыр. Оның құрамына жалпы Сырт қыратының бір бөлігі, Каспий
маңы ойпатының солтүстік бөлігі енеді. Төменгі палеозойдан кайназой
эрасының соңғы кезіне дейінгі шөгінді жыныстары алып жатыр, ал шығыс,
оңтүстік-шығыс бөліктерінің кей жерлерінде юра мен бор дәуірінің жыныстары
жердің үстіне шығып жатады.
Өте құрғақ дала ауданының жер бедері биіктеу келеді. Ал батыс бөлігі кең
жазықты және көп жерін Шежін-Дөренгі суы мол жайылмасының кеңістігі алып
жатыр.
Өте құрғақ дала физикалық-географиялық ауданының климат ерекшеліктеріне
қоңыржай құрғақ дала мен шөлейт зонасының аралық қасиеттері сақталады. Бұл
аудан негізінен құрғақ, өте жылы агроклиматтық аймаққа кіреді.
Активті жылылықтың қосындысы (+10º) -2800º - 3000º-қа дейін жетеді.
Жылылықтың +10º температурасынан жоғары болатын тәулік саны 155-160-қа
дейін. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері 220-230 мм. Қыс кезіндегі тұрақты
қар жамылғысы 110-120 тәулік шамасында, ал оның қалыңдығы 20-25 см. қардағы
судың қоры 75-90 мм. Өсімдіктер үшін бұл ауданда жылудың қажетті мөлшері
көбейеді де, ылғал мөлшері азаяды.
Геоморфологиялық ерекшеліктеріне қарай ойпаңды, көлтабанды жерлерінде қар-
жаңбыр суы көбірек жиналып, көршілес жазықты беткейлерге қарағанда топырақ
және өсімдік жамылғысы өзгешелеу болып келеді. Ауданның шығыс бөлігінде жер
бедері биіктеу болғандықтан, қызғылт топырақты алқабы шалғынды қызғылт және
сортаң мен сор алмасып кездеседі.
Жалпы осы өте құрғақ дала ауданында қызғылт топырақ басым. Бұл қоңыр
топыраққа қарағанда қарашірік қабаты жұқалау 40-45 см, құнарлығы 2-5%
шамасында.
Сонымен бірге осы аудандарда сортаң топырақты алқаптар жалпы жерінен 30-35%-
ін алып жатыр.
Сортаңды жерлердің өсімдік жамылғысы негізінен қаражусанды-бозды және
көкпекті-қаражусанды топтардан тұрады.
Осындай сортаң топырақ біршама жер көлемін алып жатқандықтан, құрғақ дала
физикалық-географиялық ауданында егістік жер 30-40%-ін құрайды немесе 600
мың гектар шамасы.
Жануарлар дүниесі алдыңғы сипатталған ауданның құрамына ұқсас болып келеді.
3.Батыс шөлейтті Аралсор өзен аралық ауданы – Облыстың батыс бөлігін алып
жатыр, шығысында Көшім өзенінің аңғарымен, Жаңақала ауданының
көлтабандарымен шектеседі.
Бұл ауданның территориясы Каспий маңы ойпатының ең төмен түсіп майысқан
бөлігі. Кейбір жерлерінде геофизикалық зерттеулердің көрсетуіне қарай
кристалды аналық жыныстар 15 км.тереңдікке дейін төмен түскен.
Жалпы территориясы төрттік дәуір шөгінді жыныстармен жамылған. Сондықтан
облыстың солтүстік, орталық аудандарына қарағанда бұл ауданда шағын
(микроформалы) жер бедері аз. Бірақ Сары және Ащы өзендердің аралығындағы
территорияда көлтабандар, ойпаңды жазықтар, сор сияқты аралық
(мезоформалар) жер бедерінің түрлері көп кездеседі.
Климаты шөлейт зонасына тән қатаң континентті құрғақ болып келеді. Активті
жылылықтың қосындысы (+10º) - 3000º-қа дейін жетеді. Жылдың орташа
температурасы 5,8º шамасындай. Қыс айының орташа температурасы -12,8º.
Климаттың континенттігі батыстан шығысқа қарай өзгереді.
Жылы кездегі жауын-шашын жылдық мөлшердің 23 бөлігін құрайды. Ауаның
салыстырмалы ылғалдылығы күндізгі уақыттарда 30%-ке дейін жетеді. Жаз
айларында аңызақ 20-50 тәулікке дейін созылады. Тұрақты қар жамылғысы 80-
100 тәуліктей, оның қалыңдығы 15-20 см, қардағы судың қоры 40-75 мм.
Сор көбіне Казталовка, Жәнібек аудандарының территорияларында кездеседі.
Бұл ауданның жалпы территориясын көктемгі, жазғы, күзгі жайылымдарға кең
түрде пайдаланады.
Жануарлар дүниесі шөлейт зонасына тән түрлерден және дала зонасының
өкілдерінен тұрады. Бұл ауданда жаз кезінде ақбөкендер (киіктер), топ-
тобымен жиі кездесетін еді, 2002 жылдан бері өте азайып кеткендігі
анықталып, 2004 жылдан бастап кәсіптік әуесқойлық аулауға тиым салынды.
4. Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданы – Каспий маңы ойпатының Көшім және
Жайық өзендерінің аралығы мен Батыс қазақстан облысының оңтүстік-шығыс
бөліктерін алып жатыр. Бұл ауданның оңтүстік шекарасы 0-метрлік абсолютті
биіктік бойында жатыр, ал солтүстігінде өте құрғақ дала ауданымен
шектеседі.
Каспий маңы синеклизасы бірте-бірте төменге түсу кезінде бұл жерлерді
бірнеше миллиондаған жылдар бойы теңіз суы басқан.
Осы ұзақ уақыт теңіз түбі болғандықтан, шөгінді жыныстарда теңіз
жануарларының қалдықтары көп кездеседі. Өте ертедегі Пермь дәуірінде
қалыптасқан тұз күмбездері сақталған. Үстіңгі қабаты төрттік дәуірдің
шөгінді жыныстарымен көмкерілген.
Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданы негізінен жазықты тегіс болып келгенмен,
жер бедері Жайық өзенінің аңғары мен жайылмасы және тағы да басқа кіші
өзендердің, тұйық суқоймаларының арналарымен тілімденген. Сонымен бірге әр
түрлі, микроформалы жер бедері көп кездеседі. (ойпаңдар, кеміргіштер
індерінің төмпешік топырақтары т.б.)
Климаты - өзіне ендік бойынша көршілес жатқан физикалық-географиялық
ауданға ұқсас, бірақ шығысқа қарай құрғақ орташа ыссы агроклиматты алқапта
жатыр.
Активті жылылықтың қосындысы (+10º) жоғары, 3000-2400º шамасында. Ауаның
жылдық орташа температурасы 6º-қа дейін жетеді. Батыс Қазақстан облысының
оңтүстігінде жатқанмен ауаның қыс айларындағы температурасы төмен (-14,4º)-
қа дейін жетеді. Жаз кезінде абсолютті максимум +44º-қа дейін жетеді.
Жылдық ауа температурасының ауытқуы 37º-қа дейін жетеді. Жауын-шашынның
жылдық орташа мөлшері 214-215 мм. Оның көбі жылы айларда түседі. Бірақ
маусым айының кезіндегі жауын дәнді-дақылдардың, табиғи өсімдіктердің
көктеуі мерзімінен кешігіңкіреп түседі де, соның салдарынан қуаңшылық жиі
болады. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы тәуліктің жарық кездерінде 28-30º-
ке дейін жетеді. Аңызықты ыссы желді күндер жылылық кезінде 25-32 тәулік
шамасында болып тұрады. Қар жамылғысының қалыңдығы 10-20 см ден аспайды.
Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданының топырақ жамылғысы ашық қызғылт,
шалғынды қызғылт, шалғынды-ашық және сортаң топырақты түрлерінен
қалыптасқан.
Осы ашық қызғылт топырақ астында жер асты еспе суы 6-15 м. Тереңдікте
жатқандықтан, көбіне тұзды, ащы болып келеді де, үстіңгі топырақ жамылғысын
қалыптастыруға үлкен әсерін тигізеді.
Өсімдік дүниесі жусанды-боз және аралас әртүрлі шөптесін өсімдіктерден,
изен, қоңырбас т.б. тұрады. Кейбір құмды жерлерде орманды алқаптар
кездеседі. (Қуағаш, қарағаш т.б.) Орманды қайың, көктерек, қарағаш сияқты
ағаш түрлері өседі. Сор мен сортаңды жерлерде қара жусанды өсімдік алқабы
басым болады.
Өзен аңғарында, жайылмасында шалғынды қызғылт топырақта өсетін шөптесін
өсімдіктер, бұталар, қамысты-қоғалы және тоғайлы ормандар алқабы басым
келеді.
Шөлейт зонасының жануарлар дүниесі саршұнақ, қосаяқ, құм тышқаны, құм
қояндары мекендейді. Құстардың және бауырымен жорғалаушылардың осы зонаға
тән түрлері кездеседі: жүндес қосаяқ, жүйрік кесіртке, каспий тасбақасы.
5.Шөлді Нарын құмы ауданы – облыстың оңтүстік бөлігінде орналасқан.
Солтүстігінде 0-метрлік абсолюттік шамасындағы шекара мен оңтүстігінде
Атырау облысы территориясының аралығын алып жатыр.
Бұл-Каспий маңы синеклизасының платформалық кристалды қатты қабатының Батыс
қазақстан облысының территориясында ең төмен түскен аймағы. Жалпы
территориясы түгелдей төрттік дәуірдің шөгінді жыныстарымен көмкерілген.
Қазіргі Ақжайық ауданының ең шеткі оңтүстік бөлігінде Атырау облысының
Индер көліне жақын жерде Пермь дәуірінің жыныстары – тас тұздары, ғанышты
ангидридтар жердің үстіне шығып жатады.
Шөлді Нарын құмы физикалық-географиялық ауданының территориясы жоталаған
төбелі құмды алқаптардан тұрады. Нарын құмының облыста алып жатқан жері
1425 мың гектар шамасындай.
Батыс Қазақстан облысының территориясында құмды алқаптың көлемі 1584 мың
гектар немесе бүкіл облыс территориясының 10,6% бөлігін алып жатыр.
Нарын құмы жалпы Еділ-Жайық құмды алқабының оңтүстік-батысында жатқан үлкен
бөлігі. Оның жер бедері ұзындығы 20-30 шақырым жоталы құмды бұйраттардан
және арасында ені 10-12 шақырымға жететін ашық жерлерден тұрады. Оның шығыс
бөлігі құмайтты жазықпен шектесіп жатыр.
Шөлді Нарын құмының физикалық-географиялық ауданы өте құрғақ, ыстық
агроклиматтық алқапта кіреді. Активті жылылығы 3300-3400º. Жауын-шашынның
жылдық мөлшері 220 мм. шамасында және оның көп бөлігі жылы кезде түседі.
Қар жамылғысының тұрақты жататын мерзімі 80-105 тәулік шамасында. Ал оның
ең көп түсетін кезіндегі қалыңдығы 10-15 см-ден аспайды. Түскен қардағы су
қоры 40-50 мм. нарын құмының оңтүстік бөлігіне кейбір жылдары қар тіпті
түспейді. Жазы ыстық болғанмен, қыс айларының орташа температурасы 12,5-
13º.
Міне, осындай жауын-шашынның аз түсуі, жазының ыстық болуынан бұл аудан
алғалға өне бойы мұқтаж.
Нарын құмының шығысқа қарай созылып жіңішкеленіп келетін құмды алқаптары
Жайық өзенінің сол жақ қаптарында сортаң топырақты сазды құмға ауысады.
Өсімдік дүниесінде еркекті-ақжусанды, еркекті-теріскенді топтары кең
тараған.
Құмды сарғылт және құмдауыт топырақтарда қарашірік қабаты 40-45 см-ге
жетеді, ал құнарлы қарашірік бөлігі тек қабаттарында 0,4-0,6%.
Жануарлар дүниесінде шөл зонасына тән түрлері кездеседі. Әсіресе бауырымен
жорғалаушылардың түрі: құмның құлаң құйрық дөңгелек басы, құлақты бат-бат.
Батыс Қазақстан облысы омыртқалы жануарларының зерттелуінен қысқаша
әдеби шолу
Батыс Қазақстан облысы (БҚО), Қазақстан Республикасының батысында, Орал
(Жайық) өзенінің төменгі, едәуір ортаңғы ағыстары бөлігінің екі бетінде
орналасқан. Жер көлемі жағынан Батыс қазақстан облысы республика бойынша 6-
шы орын алады.
Қазақ елінің ұлан-байтақ территориясының едәуір бөлігін құрайтын Батыс
Қазақстан облысын ел арасында Ақжайық өңірі деп те атайды.
Қазақ халқы өзінің өмір кешіп, кіндік қаны тамған туған өлке табиғат
кеңістігі – ұлы даласы мен ерте заманнан бері сырласып келген. Дала үсті
биологиялық және географиялық обьектілерді сол жердің көзге түсерлік
ерекшеліктері мен атаған.
Жан-жануарларға байланысты жер-су атаулары Қазақстан картасында кездесетін
аңдар мен жануарлардың, оларға байланысты атаулардың халықтың тұрмыс-
тіршілігіне, мәдени және экономикалық өмірінде зор қызмет атқаратындағы кім-
кімге де белгілі. Сонымен қатар, жан-жануарлар атаулары топонимдер
құрамында да келіп, облыс топономиясының құрамын байыта түскен. Жан-жануар
атауының қатысымен қалыптасқан топонимдерді, зоотопонимдер деп атайды
Батыс Қазақстанның жер-су атауларының құрамында төмендегідей аң, құс,
жануарлар жәндіктердің аттары кездеседі: теке, серке, бұлан, мәстек, ешкі,
қасқыр, айғыр, байтал, тайпақ, қой, сона, шортан, бақа, балық, жылан,
шыбын, шошқа, киік т.б. Мысалы, Сырым ауданындағы Бұланды жері (Бұлан);
Шыңғырлау ауданындағы шошқалы көлі (Жабайы шошқа); Тасқала ауданындағы ешкі
тауы (Ешкі) т.б.
Батыс Қазақстан жер-су атаулары жүйесіндегі зоотопонимдерді төмендегі
топтарға алғаш жүйелеуге алып, өлке топонимиясын ғылыми зерттеуде, үлкен
ғылыми еңбек иесі Ұ.Ержанова Ақжайық өңірінің топономиясы (2001)
кітабында: а) тағы (жабайы( аң аттарының қатысуымен қалыптасқан атаулар:
Қасқыртау, Қасқырсай, Бесқасқыр, Арыстан, Бұлан, Бұланды, Бөрлі, Бөрлісай,
Қоянды, Шошқалы, Жезкиік, Күшік, Ишқара т.б; ә) төрттүлік (үй жануарлары)
атауларының қатысымен қалыптасқан атаулар: Қарақойсойған, байтал, Ешкітау,
Қошқарсойған, Тайбұқа, Жастұлпар, Ақсерке, Сарыбие, Аққозы, Шұбарат, т.б;
б) жәндік атауларының қатысымен қалыптасқан атаулар: Шаянқұм, Шыбын, Соналы
т.б; в) құс атауларының қатысымен қалыптасқан атаулар: Бүркіт, Қырғауыл,
Бірқазан, Сұңқар, Шағала, Қарлығаш, Жасқұс, Аққұс, Балапан т.б. деп бөлген.
Ақжайық өңірі аймағы географиясы, топографиясы, геофизикалық
ерекшеліктерін, жануарларын сипаттайтын қарқымды тарихи еңбектер қатарына
Ресей Ғылым академиясының академиктері 1753-1757 жылдары арасындағы Каспий
теңізі бассейіні (әсіресе Орал-Каспий) бағалы кәсіби балықтарының өніп-
өсуін, кәсіптік аулауын, оны қорғау мәселесін зерттеген К.М.Бэр (1792-1876)
мен Н.Я.Данилевский (1822-1885) болды. Бұл ғылыми-кәсіптік экспедиция
қортындысы Исследования о состоянии рыболовства в России деп аталатын көп
томдық ғылыми жинақ болып шықты. Осы жинақта Н.Я.Маншевский оралдықтардың
балық аулау деңгейін, кәсіптік балық аулау ерекшеліктерін суреттеген. Орал
өзені бассейініндегі Шалқар, Қамыс-Самар, Көшім көлдеріндегі тіршілік
ететін бірқатар балықтардың тізімін биологиясын берген.
Қазақстанның ихтифаунасын зерттеуде белгілі дәрежеде жиһанкез- ғалымдардың
еңбектері көзге түсерліктей. Солардың қатарына Н.А.Северцов (1827-1885),
1857-1879 жылдар аралығында Солтүстік Азия және Қазақстанға жасаған 7
экспедициясын айтуға болады. Осы 22 жыл экспедициялық зерттеулері ішінде
1860-1862 жылдары Орал Жайық өзені бассейінінде болып, жануарлар (балықтар)
әлемін зерттеген. Қортындысында Жизнь Красной рыбы в Уральских водах и ее
значение для порядка Уральских рыболовств ғылыми еңбек жазылды. Осы
еңбегінде Северцов 1861 ж. көктемдік ықпа сумен шоқыр (севрюга( аулауды
толық суреттейді. Казактар теңізден балықтардың көп келуінен үміттеніп,
Гурьевке жақын өзен арнасынан 15-сәуірден бастап күтеді. Өзен арнасының 70
км. аралығына 182 балықшылар қайықтары орналасып тұрып, шоқыр аулаған. 20-
сәуірде шоқыршылар аулау фонтын 100 шақырымға дейін ұзарта түскен. әдептегі
жылдардай теңізден үйір-үйір болып, өзенге көбеюге келген шоқырларды аулау
басталады. Северцовтың дерегіне қарағанда: Гурьевтен 156 км. топалы
деңгейінде балықшыларға шоқырлар жақсы ауланған, Кулагиндегі балықшыларға
(225 км) балық сиректеу болып, казактардың бәріне бірдей ауланбайды,
Горскийде (278 км) бүкіл бекіністегі балықшыларға бір тәулік ішінде 1-3
шоқыр ғана ауларына түскен. Бұлардан жоғарырақ тұратын бекіністерде-
Калмыковта (345 км) бір-жар дана ауланған, ал одан жоғары орналасқан
бекіністердің балықшылары ешбір шоқыр ауланбаған. Сонымен, Северцов
пікірінше уылдырық шашуға келген Орал өзеніндегі барлық шоқырлар, өзеннің
төменгі ағысынан шықпай жатып құртылған. Осы бақылауын ескере отырып,
Северцов өзенге келген шоқырлардың белгілі бөлігін, олардың көбею аймағына
баруына мүмкіндік беретін балық аулау ережесіне шектеулерді ұсынған.
Осы заманғы Қазақстан территориясында көлемді экспедициялық зерттеулер
негізін ХУІІІ ғ. әйгілі натуралисі П.С.Паллас (1741-1811) болды. Ол 1768-
1773 жылдар арасында Петербургтен Байкалға дейін Ресей табиғатын жанжақты
зерттей отырып, жануарлар әлеміне қосқан еңбегі тарихтан белгілі. Ол, осы
жылдары жолшыбай Еділ, Орал (Жайық), Терек, Каспий теңізі, Ертіс, Обь,
Енесей өзендерінің жануарларын зерттеген. Осындай мол зерттеулер
материалдарын әлемге әйгілі екі жинаққа сиғызған: Путешествия по разным
провинциям Российского государства, бұл 5-томдық жинағының 400 беттік
көлеміндей қолжазбасы Орал (Жайық) өзені алқабының жануарлары туралы
сипаттама берген. Орал өзені бірқатар балықтарына жаңадан анықтамалар
беріп, биологиясын толық берген. Сол балықтардың бірі – шоқыр (Севрюга).
Палластың екінші ірі қолжазбасы өзі өлгеннен кейін 1811-1844 ж.аралында
жарық көрген. Осы еңбектің үшінші томында Ресейдің сонымен бірге
Қазақстанның теңіздік және тұқы сулық балықтарының 300-ге тарта түрлері
сипатталып жазылған.
Орал өзені бассейінінде (Шалқар көлі) ХІХ ғ аяғында (1885) сол кездегі
атақты зерттеуші ихтиолог Н.А.Бородин болды. Ол 1894 ж. Орал өзенінде
шоқырды қолдан өсіру жұмысын бастады, ал 1891 ж.бекіре уылдырығын қолдан
ұрықтандыру тәжірибесін жемісті аяқтады. Осы жылдары Орал өзенінде сирек
кездесетін, бірақ белгісіз болып келген бекіре тұқымдастары ішіндегі түрі –
персия бекіресін (осетр персидский) алғашқы болып анықтап, биологияны
сипаттап берді.
Орал қаласында Бородин ихтиологиялық зертхана ұйымдастырды және алғаш рет
оралдық балықтар тұлыбтарын (коллекциясын) жинады. Ол Орал өзені теңізге
құяр атырау сағасына теңізден көбеюге келетін бекіре тұқымдас балықтары
жолына ахан (кең көз торлы) құрма ауы мен балық аулау тәсіліне үзілді-
кесілді қарсы шығып, бір мәрте уылдырық шашып, көбею алаңына (нерестилище)
барып көрмеген дараларына дейін, бас көтерген ірілеріне дейін түгел
ауланып, аханның көзінен өткен ұсақтары (бірақ, олар жыныстық жетілмеген)
өзенге келеді. Сондықтан өзендегі көбею алаңдары түсімсіз болып барады, бұл
балық үйірінде кәсіптік және көбеюге қабілетті дараларының азаюына әкеледі,
бекіре тұқымдастарының көбею ырғағы аралығы 8-16 жыл болуына байланысты,
таяу жылдар ішінде табиғи өніп-өсуі баяу қалыптасқанын ескеру қажеттілігі
туындайды. Осы ерекшелік жағын дәлелдей отырып, Бородин ХІХ ғ.екінші
жартысында, бұл бағалы балықтарды аулаудың сол кездегі нағыз тиімді де,
түсімді аулау тәсіліне қарсы шығып, 1895 ж.ахандық аулау тәсіліне тиым
салдырды.
Бородиннің деректері бойынша ахандық аулауға қатысты 30-40 ірі бизнеспен
байланысатын жанұя ұйымдастырып келген. Олардың еркімен жалдамалы
балықшылар тобы қалыптасқан.
Ахандық аулау тәсілі тоқтатылғаннан соң, оның орнына сүзбе аумен өзеннің
арнасынан аулауға ұсынған. Ау көзі ірі және ау қоржыны көзі (ячея) одан да
кең болып келуінен ауға түскендері көп жағдайда тек ересек ірілері
ауланатын болған. Ау жағалауға келгеннен соң қоржындағы балықтарға іріктеу
жүреді. Байқаусызда ілесіп келген жастарын (ұсақтарын), әлі де жыныстық
заттары жетілмеген дараларын босатып жіберуге мүмкіндік болған. Осы жерде
бағалы балықтардың бағалы ұрпақтарын ойлағандар, аудағы жыныстығы
жетілгендерден аталықтары мен аналықтарынан қаншасын көбею алаңына жіберуге
болады. Олар, қолға түстік екен деп, кері теңізіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Батыс Қазақстан облысының табиғат жағдайына қысқаша сипаттама.
Батыс Қазақстан облысы омыртқалы жануарларының зерттелуінен қысқаша әдеби
шолу.
К І Р І С П Е
Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Бас Ассамблиясы шешімі мен 1982 жылы
тіршілік түрлерінің генефондысын, олардың қауымдастықтарындағы сандары
ұрпақтарынан сақталатындай деңгейде болуы үшін қамқорлық пен қорғауға
шақыратын Бүкіләлемдік табиғат Хартиясын алған болатын. Демек, туған
табиғатымыздың тірі асыл мұрасы, оның генефондысы болмақ. Осы тірі
мұрамыздың биосферадағы экологиялық жағдайы тұрақты дамуы үшін 1992 жылы
Рио-де-Жанейрода Декларациясының 41 қағидасын (принципі) жарияланды. Бұнда,
Бүкіләлемдік тұрақты даму БҰҰ-ң ұйымдастыруы мен әлемдік 136 елдері
экологтарының басқосқан үлкен ғылыми конференциясы болып өтті. Осы
қағидалардың 27-і мемлекеттер мен табиғат арасындағы қатынасқа тікелей
байланысты болды. Бұдан туындайтын негізгі ұғым Бүкіладамзат қоғамы,
биосферадағы биологиялық көптүрлілікті сақтауға және қорғауға міндетті
болды. Егер биокөптүрлілік сақталса, жер планетасындағы биосфераның тұрақты
дамуына жағдай жасалынатын болады. Олай болса, әрбір азамат, халық, ел,
мемлекет өз территориясындағы тіршілік көзі болатын биологиялық көптүрлерді
қорғай білуі керек, оларды ұрпақтарға сақтай білуі керек. Бұларды сақтай
білмесең тірі мұра мен өлі мұра (қазбадағы табиғи-тарихи асыл мұра
қазыналары) арасындағы байланыс үзіледі де, тіршіліктің биосферадағы
сөнуіне әкелетіні болады. Осы ұғымды түсіндіру үшін декларация: Мыслить
глобально-действовать локально, бүкіл адамзатқа ортақ ұран тастаған.
Ұранның қазақша мағынасы: Өзекті (биосфера) мәселні ойлау-өз ошағынан
бастау ұғымын беретін сияқты. Бұрын да жануартану (биологиялық) сабақтарда
оқушыларды сабақ тақырыбына қызықтыру (еліктету) үшін басқа жақтың
экзотикасынан мысалды жиі беріп келдік. Ендігі жерде тек өз жеріңнің
(өлкеңнің) мысалдарын көбірек келтіруіміз қажет. Себебі, туған жер қазынасы
мен адам тарихы бірге тағдырлас байланысты болып келген. Осы байланыстылық,
тағдырластық үзілмеуі керек. Байланыстылық үзілген жерде тұрақты даму
болмай, керісінше делитанттық қағидаға қалыптасатыны өмірдің өзі дәлелдеп
отыр.
Осы үлкен екі қағидаға қазіргі жастарды, мектеп оқушыларын тәрбиелеуде
өлкелік тірі қазынаны жақсы біліп, олардың жанашыр қамқоршысы болатын
қазақстандық жас ұрпақтың азаматтық сананы қалыптастыруда ұсынып отырған
оқу-әдістемелік құралымыздың белгілі көмегі болмақ мақсатын көздейді.
Өйткені, алқаптық жануарлар өз өлкеміздің өзімізге ең жақын жүрген, әдетте
оларды жиі көріп жүрген жануарларымыз. Осыларды көруіміз, араластығымыз
ұзаққа сақталса, біздің олар мен бірге тұрақты дамығандығымызды білдіреді.
Біздің де, олардың да ұрпақтарымызға аяулы тіршілік ортақ табиғат
кеңістігімізді сақтай білгеніміз.
1999 жылы жарық көрген Дебело П.В., Болатова К.Б Животное Западно-
Казахстанской области кітабы өлкелік жануарлардың 53 түрі омыртқалы
жануарлары мен 27 түрлі омыртқасыздарын (бунақтыденелілер). Республикалық
Қызыл Кітапқа енгендері мен құрып кету қаупінде тұрғандары туралы
биологиялық, экологиялық сипаттаулар берген. Олардың қорғау шараларын сөз
еткен.
2002 жылы жарық көрген Байдулова Л.А., Болатова К.Б., Қарағойшин Ж..М
Батыс қазақстан облысының жануарлар дүниесі (орысша, қазақша) мектептік
оқушыларға арналған өлкелік қосымша оқу құралы да өлке жануарларының
жүйелік қатары, ондағы жалпы тұқымдас, туыстарындағы түрлер саны мен
бірқатар қысқа сипаттамалары, таралуы жәйлі сөз болды. Бірақ, өлке келбетін
айқындай түсетін алқаптың түрлеріне көңіл аз бөлінген. Оның үстіне батыс
Қазақстан М.Өтемісұлы атындағы университетінің жаратылыстану факультетінде
ұзақ жылдар бойы өлке жануарлары туралы ғылыми-зерттеудегі жұмыстары
көлеңкеде қалған.
Осы жетіспеушілікті ескере отырып, жоғары да аталған оқу әдістемелік
құралдардың жалғасы ретінде Батыс Қазақстан облысы алқаптың жануарлары
оқу-әдістемелік құралын ұсынамыз.
Бұл, өлке жануарлары туралы бірінші басылым болғандықтан мектепте биология
(жануартану) пәні, сыныптан тыс және тәрбие жұмыстары үшін жаратылыстану
мамандықтарындағы, студенттерге әсіресе сырттай оқитын қазақ жастары үшін
қажеттілігі мол оқу әдістемелік құралы болмақ..
Батыс Қазақстан облысының табиғат жағдайына
қысқаша сипаттама.
Батыс Қазақстан облысы Қазақстан Ресупбликасының қиыр солтүстік-батысында
орналасқан. Орал тауынан бастау алатын Орал (Жайық) өзенінің 1200 км.жуық
төменгі (бірқатары ортаңғы) ағысында орналасуынан, осыншама өзен арнасының
облыс территориясын солтүстік-шығыстан оңтүстікке қарай екі бөлікке бөліп
өтіп, Каспий теңізіне құюы нәтижесінде өлкенің климаттық құбылысына,
топырағына, өсімдіктері мен жануарларына белгілі әсері болып келеді.
Облыс территориясының батыстан шығысқа қарай неғұрлым ұзындығы – 585 км,
түстіктен оңтүстікке қарай – 425 км. Шамасындай. Қазақстан Республикасы
территориясының 5,9% бөлігін алып жатыр, немесе жалпы көлемі 151,2 мың
шаршы км. Өлкеміздің осы кеңістігі 45030' және 51035' шығыс бойлықтары мен
51035' және 480 солтүстік ендіктері аралығында орналасқан. Демек, өлке
кеңістігінің географиялық орналасуы Орталық зонаның оңтүстік шекарасына
таман орналасқан.
РЕЛЬЕФІ. Батыс Қазақстан облысы рельефінің айырмашылығы оның тегістік болып
келуінде. Облыс бетінің бедері түстік-шығыстан және оңтүстік-батысқа қарай
ойпаңдай түсуі. Сөзімізді дәлелдей түсек, географиялық ерекшелігіне қарай
бес ірі геоморфологиялық аймаққа (регион) бөлуге болады: 1. Жалпы Сырт.
2.Оралтегі (Подуральское-Эмбенское) үстірті. 3. Сырт алды жарлы биіктік. 4.
Каспий ойпаты. 5. Орал өзені ортаңғы және төменгі ағыстарының алабы.
Жалпы Сырттың Абсолюттік биіктігі 100-200 м аралығында. Кейбір биік жері
сиректеу болсада кездеседі. Мысалы, Ешкі (гора Ичка) тауының биіктігі 252
м. Өлкеміздегі ең биік жерлердің бірі. Жалпы Сырттың өлке территориясындағы
топырақ құрамы негізінен күрделі ауыр күлгін топырақ түрінен қалыптасқан,
немесе оны сырттық саздақ деп атаған.
Батыс Қазақстан облыс территориясының көпшілігі Каспий ойпатының түстік
бөлігін алып жатыр, бұл түстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай көлбеу
бағытында орналасқан. Ойпат көлбеуінің абсолюттік биіктігі солтүстігінде 25
м.шамасында болып осыдан оңтүстік бағытына қарай Каспий теңізі бағытына
төмендей түседі де, Тайпақ (Калмыково) елдімекенінен бастап каспий алды
депрессияға (күрт төмендеуге) айналады, яғни – 10 м дейін күрт төмендейді.
Каспий ойпаты облыс территориясындағы көпшілік бөлігі, көктемде су толатын
тайыз ойпаттар және сайлар (лиманы 3-6 м, тереңдіктері, 0,5-2,0
км.диаметрі) кеңінен таралған. Осындай сайлардың ірілері дәнді дақылды
мәдени өсімдіктер мен пішендік (мал азығы) шаруашылықтарға кеңінен
пайдаланады.
Өлкеміздің қырат аймақшаларында микрорельефтері жақсы дамыған, оларда
шәйтабаққа ұқсайтын саршұнақ төмпешіктері, тереңдіктері 20-25 см. Және
диаметрі 1-3 м шамасындай болып келетін микроойпатшалар жиі кездеседі.
Облысымыздың оңтүстік және шығыс бөлігі территориясында құм массивтері
кездеседі. Негізінен, олар атраулық (дельтовые) және теңіздік тайызсулық
(қалдық су) жерлерінен қалыптасқан аймақшалар. Су кетіп, құмның ылғалды
жерге желмен келуінен құм борасындарының қалыптасуы (тұрақтауы) ылғалды
топыраққа (почваға) негізделген, құм массивтері қалыптасқан.
Өлкемізді Азия және Еуропа құрлықтарын бөліп жатырған Орал өзені алабы өлке
территориясын түстіктен оңтүстікке Каспий теңізіне қарай, алдымен шығыстан-
батысқа қарай, Орал қаласынан бастап күрт оңтүстік бағытына енсіз алабы
созылып жатыр. Неғұрлым енсіздеу бөлігі (7-10 км) Индер ауданында болса, ал
Елек және Утва өзеншелерінің Орал өзеніне құйылу алабының ені 12-13 км.
болып келсе, Орал қаласы деңгейінде (Хвала теңізі атрауы) ені 50 км жеткен.
КЛИМАТЫ. Батыс Қазақстан облыс климаты неғұрлым континентальдығымен
ерекшеленеді. Дәлірек көңіл аударсақ солтүстіктен- батысқа қарай,
оңтүстіктен- шығысқа қарай бұл ерекшелік үдей түседі. Климаттық жағдайдың
күрт өзгеруі күні және түні, қысы және жазы кезіндегі табиғи құбылыс тез
ауысуы байқалады. Өлкенің көпшілік ( түгелдей дерлік) аудандарында
климаттың тұрақсыздығы тән және жауын- шашын ылғалына жеткіліксіздік
(дефицит) тұрақты болып келеді.
Облысымыздың барлық территориясы үшін территориясы үшін ауа жылуының
ұзақтығы орташа жылдық мөлшері +5,9 градусқа сәйкес келеді. Орташа айлық
температурасы (градус):
Салқындық кезеңдегі айлар: Жылылық
кезеңдегі айлар:
І – 12,9
ІУ+7,9
ІІ- 12,3
У + 16,4
ІІІ – 5,2
УІ + 21,2
ХІ – 1,9
УІІ + 23,6
ХІІ – 8,6
УІІІ + 22,0
ІХ + 15,1
Х + 5,9
Ең жоғарғы қар жабындысы наурыз да -25-30 см солтүстік аймақта, ал 10-20 см
оңтүстік аудандарда.
Қыс кезінде ауаның төменгі минималді температурасы арктикалық ауаның
араласуынан – 30-35 градустардағы аязды күндері болып тұрады. Кейбір өте
аязды қыстары сынап бағанасы -40-440 С дейін төмендейтін кездері болады.
Қыс айларында желдің орташа жылдамдығы 4,5-5 мсек жетеді. Орташа көпжылдық
қыс кезіндегі боранды күндерде: солтүстік аудандарда -30-35 күн, оңтүстік
аудандарда-15-20 күн мөлшерінде болып отырады.
Жаз айлары ыссы, құрғақ. Вегеративті кезеңдегі жылулық ресурсын 10
градустан жоғары мөлшерінен екпінділігін алсақ орташа жылу мөлшері: 2700-
солтүстік аудандарда, 34000-оңтүстік аудандарда болып келеді.
Облыс топырағына түсетін ылғалдың орташа жылдық мөлшері: көпжылдық орташа
мөлшері: 300 мм-солтүстік аудандарда, 140 мм-оңтүстік аудандарда болып
келеді. Ортақ мөлшері атмосфералық ылғалдықтың барлық өлке территориясына
ортақ-263 мм шамасындай. Ал, облыс кеңістігіндегі топырақтың булану мөлшері
көпжылдық деректер бойынша: 850 мм-солтүстік аймақта 1300 мм-оңтүстік
аудандарда.
Батыс қазақстан облысы жағымсыз ауа райы күндері: кештеу аяқталған көктем,
ертерек түскен күздің салқындығы, атмосфералық және топырақтың
қуаңшылылығы, аңызақ желдің орын алуы, кейде 15 мсек. Жылдамдықтары қатты
желдердің болуынан: құмды боран, бұршақты дауылдардың тұруы болады.
ГИДРОГРАФИСЫ. Облыстың территориясында 200 астам өзендер бар. Олардың 65-і
жаз айларының соңына таман түгелдей кеуіп қалатындар. Өзендердің көпшілігі
арнасы 10 км болмайды. Арна ұзындығы 200 км. Астам болатын өзендер облыс
территориясында-8.
Өлкеміздегі негізгі су көзі-Орал өзені. Оның облыс территориясындағы арнасы
761 км. Осы ұзындықтағы арнаның облыс территориясындағы су жинау
кеңістігінің көлемі (водосборную площадь)- 116678 шаршы км. Облыс
территориясы бойынша Орал өзеніне сол жағалауына құятын өзендер: Елек,
Утва, Барбастау; оң жағалауына құятындар: Ембулат, Быковка, Рубежка, Шаған.
Орал өзені төменгі ағысынан бастау алып жылына (жазғы маусымда) – 1 куб км.
Суды Жалтыркөл көлдер жүйесіне (Жанақала бағытына) құйып отыратын Көшім
өзені бар.
Өлкемізде 150 тарта көлдер бар, олардың су көлемі бетінің жалпы ауданы 1532
шаршы км. Сонымен бірге, өлке территориясында көптеген су жайылмалары
(разливы) бар. Олар: Чижа жайылмасы -2200 шаршы км. Дюрин жайылмасы – 700
шаршы км. Үлкен өзен жайылмасы-600-700 шаршы км. Кіші Үзен-200-300 шаршы
км.
Облыс бойынша көлдердің орналасуы біркелкі емес: Елек өзені бассейінінде-5
көл, Бұлдырты өзені бассейінінде-10 көл, Қалдығайта өзені бассейінінде-20
көл;
Үлкен және Кіші Үзендер бассейінінде Қамыс-Самар көлдер жүйесі көлемі-200
шаршы км. Осы жүйедегі ірі көлдер: Балықты Сакрыл көлі; Сарайдын.
Облыс көлеміндегі ең үлкен және терең көл-Шалқар. Оның ауданы-242 шаршы км.
Соңғы жылдары облыс көлемінде жасанды суқоймалары, тоғандар салынды. Облыс
бойынша олардың саны-100-ге жетті. Олардың жалпы ауданы 1600 шаршы км.
болып отыр. Кіші Үзен бассейінінде олардың саны-20-ға жетті. Утва өзені
бассейінінде-20, 1 және 2-ші Шежін өзендер бассейінінде-20; Елек өзенінде-
15; Шаған, Деркул өзендері бассейінінде-15; Көпір Аңқатыда-5.
Көктемгі су тасқыны кезінде Орал, Елек өзендер арнасы үлкен деформацияға
(жағалаулары үлкен су қысымына) тап болады. Жағалаулары су ағыны мен
опырылып құлайды. Жағалаулық бөлінуі сулар (старица) қалыптасады. Өзен
арнасы кеңи түседі, көптеген жағалаулық құлама материалдары ағын мен өзен
арнасына түсіп, ұсақ аралшықтар қалыптастырады, өзен суы лайын (мутнасы)
күрт жағала
Судың арнамен ағу жылдамдығына кедергілер жасалады, су ағысы мен минералда
қатты заттардың (твердый срок) көшуін артып өзен арнасы мен судың ағуын
баяулатады, өзен арнасын жүйелі түрде ашып отыруға мәжбүр етеді.
ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫ. Облыстың территориясы солтүстіктен оңтүстікке қарай
төрт жүз шақырымнан астам созылып жатқандықтан, әрі осы бағытта жер
бедерінің, климатының және өсімдік дүниесінің әркелкілігі оның топырақ
қабатының таралуына әсерін тигізіп отырады.
Топырақ жамылғысы мынандай негізгі түрлерден тұрады: оңтүстік қара топырақ,
қоңыр қызғылт топырақ, қызғылт, ашық қызғылт және сұр топырақ. Облыс
топырағының жалпы өзіне тән сипаты, оның геологиялық қалыптасу жастығы және
бәрінің бірдей құрамында тұз қоспаларының көп мөлшерде болды.
Осы көрсетілген топырақ түрлері белгілі бір табиғат зоналарына немесе бір
зонаның ішкі зоналық бөліктеріне тән. Себебі Каспий маңы ойпатына шекаралас
жатқан Жалпы Сырттан, Орал маңы үстіртінен және Сырт алды жарлы биіктен
белгілі мөлшерде жер асты суының ағыны келіп, топырақтың тереңдік
қабаттарының қалыптасуына үлкен әсерін тигізеді.
Жалпы құрлық бетіне тән өсмдік дүниесі мен топырақ қабаты кешенді түрде бір-
бірімен тығыз байланысты.
Батыс Қазақстан облысының солтүстігінде оңтүстік қара топырақ зонасы 95 мың
гектар жерді алып жатыр. Бұл облыстың территориясындағы ең құнарлы топырақ,
өйткені оның құрамында өсімдікке қажетті органикалық заттар мол болады.
Сонымен бірге бұл зонада ылғалдылық мөлшері жеткілікті.
Топырақтың құрастырушы жыныстардың ішінде көбіне-көп ауыр саздақ пен сазды
шөгінділер болады. Ал топырақтың қарашық қабаты 40-60 см. тереңдікке дейін
жетеді. Оның түсі қара сұрғылт болып келеді. Бұл топырақтың құрамында
қарашіріктің органикалық бөлігі 4-6,5% мөлшерінде.
Оңтүстік қара топырақ зонасы облыста Жалпы Сырттың тегістеу суайрықтарында
қалыптасқан. Ал сыртаралық ойпандар мен өзен аңғарларында жер асты суы
жақын жатқан жерлерде шалғынды қара топырақ қалыптасқан.
Қаратопырақ зонасының оңтүстігінде Жалпы Сырт пен Орал маңы үстіртінің
беткі қабаты қоңыр қызғылт топырақпен жабылған.
Бұл топырақтың алып жатқан жері шамамен 1190 мың гектар. Қоңыр қызғылт
топырақтар әлсіз карбонатты шөгінділердің үстінде пайда болады. Жер асты
суы 10 м.немесе одан да әрі тереңдікте жатады, құнарлы қабатының қалыңдығы
49-60 см-ге жетеді. Құнарлы органикалық қарашірігі 4-5,5 %-ін құрайды.
Қызғылт топырақ – қоңыр және ашық қызғылт топырақтардың арасында
орналасқан. Оның алып жатқан көлемі 934 мың.гектар. бұл топырақтың құрлымы
жеңіл-құм, құмайт және аллювийлі саздақтан тұрады. Шөп жамылғысында
ақселеулі-бозды түрі басым. Қарашірік қабатының қалыңдығы 40 см.шамасындай,
органикалық құнарлы бөлігі 1,5-2,5%. Осы қызғылт топырақ Батыс Қазақстан
облысында Сырт алды жазықтары мен Шыңғырлау – Шалқар суайрығында таралған.
Ашық қызғылт топырақтың таралу ауданы облысың шөлейт зонасында солтүстік-
шығыстан оңтүстік батысқа қарай орналасқан. Бұл ішкі зоналық топырақ қабаты
1784 гектар жерді алып жатыр. Топырақтағы құнарлы органикалық бөлігі 1,2-
2,2% шамасндай. Ашық қызғылт топырақ қалыптасқан аудандарда сортаң өте көп
тараған. Сондықтан бұл жерлерде шөп жамылғысы, негізінен, жусандыбоз
топтарынан тұрады. Ара-тұра, ақселеу, қоңырбас және бидайығы кездеседі.
Каспий маңы ойпатының солтүстігінде жер асты суының жақын жатқан
аудандарында қосымша ылғалдың негізінде шалғынды қызғылт топырақ
қалыптасқан.
Қызғылт топырақтың осы көрсетілген түрлері алып жатқан алқап облыстың
негізгі егін шаруашылығы дамыған аудандары. Бұл топырақ өзінің механикалық
құрлымы және органикалық құнарлы бөліктерінің сапасы жөнінен қара топырақты
аудандардан сәл төмендеу, бірақ ылғал көп болған жылдары егістен мол өнім
береді.
Сұр топырақ – облыстың оңтүстігіндегі жусанды шөл зонасында таралған. Бұл
топырақ көбіне оңтүстік батыста қамысты-Самар көлдерінде шектесіп жатқан
жерлерде қалыптасқан. Сұр топырақтың ашық қызғылт топырақтан айырмашылығы
қарашірік қабаты жұқа және түсі ақшыл, құрамында тұздың үлесі көптеу болып
келеді.
Жер асты суы ішкі зонада 10-15м. Тереңдікте жатады. Өсімдіктерден боз, ақ
жусан және ақселеу, жуашық, қоңырбастың түрлері кездеседі.
Сұр топырақтың қарашірік қабаты 40-50 см-ге дейін жетеді, бірақ құнарлы
органикалық бөлігі 0,4-0,6% қана.
Ойпаңды жерлердегі сұр топырақтардың ішінде шалғынды сұр топырақ қабаты
қалыптасады. Бұл түрінің қарашірікті қабаты 60 см-ге дейін жетеді.
Сортаң – Каспий маңы ойпатында, қызғылт және сұр топырақтар алқабында көп
тараған.
Сортаңның ең көп таралған жері облыстың солтүстік-батыс бөлігіндегі тұйық
жазықтар, көлтабанды суайрықтары. Сортаңды қабаттардың астында оңай еритін
тұздардың қосындысы көп мөлшерде болғандықтан, өсімдіктерге зиянды әсер
етеді. Жалпы сортаң сор топырақтың шайылуынан пайда болады. Олардың үстінде
қара жусанды-бозды өсімдіктер өседі.
Қарашірік қабатының қалыңдығы 30-40 см, құнарлы органикалық бөлігі 0,9-2%.
Сор – облыста едәуір алқаптарды алып жатыр. Топырақтың беткі қабатына тұз
шығып жатады. Мұнда тұздың мөлшері 8-10%-ке дейін жетеді.
Облыста сор топырақтың 2-түрі кездеседі: 1) Ашық сор, 2) Көлтабанды сор.
Ашық сордың үстін тұзды қабаттар жауып жатады оның бетіне ешқандай өсімдік
шықпайды.
Ал көлтабанды сор жақын орналасқан беткейлерде жыралардың бойында
кездеседі. Бұнда галофитті өсімдіктер- сарсазан, итсигек, бұзаубас, сораң
өседі.
Қарашірік қабатының қалыңдығы 25-35 см, құнарлы органикалық бөлігі 1-2,5%.
Сор облыстың оңтүстігіне қарай өте көп кездеседі.
өзендердің жайылымдарында шөптесін-шалғынды өсімдіктердің негізінде
аллювийлі-шалғынды топырақ қабаты қалыптасады.
Батыс Қазақстан облысы өзендерінің жайылмасындағы аллювийлі топырақтар
мынандай түрге бөлінеді:
1. Орманды-шалғынды топырақ өзен арнасына жақын орналасқан. Бұл
көбіне Жайық және Елек өзенінің бойында қалыптасады.
Өсімдіктерден көктерек, тал, емен өседі. Қарашірік қабатының
қалыңдығы 40 см.құнарлы органикалық бөлігі 2,5%.
2. Жазықтағы кіші өзендердің жайылмасында шалғынды-жайылмалы
топырақ қалыптасады. Бұның бетіне шөптесін өсімдіктер: мия,
бидайық, қылтанақсыз арпабас, қияқ т.б. өседі. Қарашірік
қабатының қалыңдығы 50 см. құнарлы органикалық бөлігі. 3,5-5%
Шалғынды жайылымдар көбіне малға азық дайындауға және көкөніс, бақша
шаруашылығын дамытуға өте қолайлы.
Батыс Қазақстан облысы территориясының 10%-ін құмды алқап алып жатыр. Құм
оңтүстікте, оңтүстік-шығыста таралған.
Құмның қалыптасуына өзен суы ағыстарының тигізетін әсері өте зор. Өзен
сағаларында жеңіл механикалық құрлымнан тұратын шөгінділер аққан судың,
желдің әсерінен құмды алқаптарға айналған.
Облыста Нарын және Қаратөбе құмды алқаптары шөл және шөлейт зоналарында
жатқанмен, өсімдіктерге өте бай. Мұнда құм жуасы, жүзгін, қияқ, құмаршық
құм сағызы т.б. өсімдіктердің түрі кездеседі.
ӨСІМДІК ЖАМЫЛҒЫСЫ. Батыс Қазақстан облысының территориясында негізінен дала
және шөлейт зоналарының өсімдіктері кең тараған. Сонымен бірге оңтүстік
бөлігіндегі құмды алқаптарда шөл зонасының өсімдік дүниесі кездеседі. Жайық
өзенінің бойында әр түрлі ағаштардан тұратын орман алқабы бар. Бұл өлкеде
ағаш үлкен байлық. Өйткені орман алқабы облыстың не бары 6 % территориясын
алып жатыр.
Облыстың солтүстігінде қоңыр қызғылт топырақтың негізінде құрғақ дала
зонасы орналасқан.
Бұл дала зонасында шөптесін өсімдіктерден боз, ақселеу, қылқансыз арпабас
таралған.
Астық тұқымдас өсімдіктердің ішінде құрғақшылыққа төзімді: атқонақ,
мыңжапырақ, кәдімгі төскей, лерха жусаны т.б. шөптесін өсімдіктер
кездеседі. Құрғақ дала зонасында жазғы қуаңшылық әсерінен көпжылдық шөптер
кең тараған мұның ішінде жаздың орта кезінде қурап кететін ксерофильді
бидайықтың түрлерін атауға болады.
Дала зонасының жалпы бейнесі жыл мезгілдеріне бірнеше рет өзгеріп тұрады.
Батыс Қазақстан өңірінің ақселеулі-бозды даласын өзіне тән ерекшеліктеріне
қарай осы өлкені ұзақ жылдар зерттеген ботаник ғалым, профессор В.В.Иванов
алты кезеңге бөледі:
1. Ерте көктем кезі (сәуір айының 10-20-сы аралығы). Далада қар жамылғысы
еріп, өткен жылғы өсімдік қалдықтарының сұрғылт бояуы басымырақ, тек кей
жерлерде жасыл мүктер теңбілденіп көрінеді. Дала ұлы өзгерістерді күтуде.
Күннің қызуы күшейе түсіп, жасыл кілемдей бидайықтың қаулап шығуы жақын
қалғаны сезіледі.
2. Нағыз көктем кезі (сәуір айының 20-30-ы аралығы). Астық тұқымдас
өсімдіктер тез өсіп жетіледі. Даланың жұмсақ жасыл кілемнің арасынан
сарғалдақтардың басы қылтиып көріне бастайды. Күннің қызуы күшейіп, ауа
қызуы жоғарлайды.
3. Көктемнің соңы (сәуірдің 30-ы мен мамырдың 10-ы аралығы). Жасыл
алқаптағы сарғалдақ гүлдері қурап, оның орнына даланы қызғалдақтар
түрлендіреді. Дөңес жерлерде әр түрлі дала өсімдіктерінің, құртқашаштың,
таспалардың гүлдері (көк, сары, қызғылт) көз тартады. Сөйтіп, дала келбеті
күн өткен сайын құлпыра түседі.
4. Ерте жаз кезі (мамырдың 10-ы мен маусымның 10-ы аралығы). Бұл кезде
астық тұқымдастардың гүлдейтін уақыты, дала біртіндеп ақселеудің
күлтеленген бастарымен толқыған теңіздей ақшыл түске енеді. Осы кезде:
сұлыбас, қоңырбас, арпабас, еркек шөптесін өсімдіктері бүр жарады. Сонымен
бірге сары және қызыл қандыгүл, сәлбен, қазтабан, жоңышқа, нағыз қызыл бояу
т.б. дала өсімдіктері гүл атып жайнап тұрады. Осы кезде дала сан түрлі
бояуға бөленеді. Дала ауасында киікотының, сәлбен гүлдерінің жағымды исі
мұрын жарады.
5. Толық жаз кезі (маусымның 10-ы мен шілденің 10-ы аралығы).бұл кезде
ақселеулер әлі де күлпеленіп тұрады, бірақ оның күнге шағылысып тұратын
күмісті өңі таяды. Боз және басқа астық тұқымдас өсімдіктер гүлденіп
бітеді. Бұл кезде шөптесін өсімдіктердің арасында бой көрсеткен қызғылт
гүлдері бар түйетікен топтарын жиі көруге болады. Шілденің басында дала
өсімдігі қурай бастайды. Оның енді негізгі бояуында көк, сия түстес, кейде
қызғылт болып келетін Каспий және Гмелин кермектерінің гүлдері басым
болады.
6. жаздың соңы. (шілденің 10-ы мен қыркүйектің 13-і аралығы). Дала түгелдей
сарғыш түске енеді. Кейбір жерлерде ашық жасыл түсті сүттіген топтары көз
тартады. Осы бояумен дала күзге ұласады. Ал ылғалы көп болған жылдары
даланың қайта оянып, жасару сәттері болады, сөйтіп астық тұқымдас
өсімдіктердің жасыл сабақтары қайта көтеріле бастайды. Мұндай күзде жайылым
жаңарып, мал қысқа жақсы қоңданып жетеді.
Қазіргі уақытта тың және тыңайған жерді жырту науқанының әсерінен ұлы
даланың жоғарыда суреттелген өзіндік әсем келбеті аздаған жерлерде ғана
сақталған. Мұның өзі негізінен мал жайылымдарына пайдаланылады. Жайық
өзенінің жайылымдарында, бидайық пен арпа басты шалғындарда қысқа мал
азықтық шөп жинау жұмысы жүргізіледі.
Облыс территориясының ортаңғы бөлігінде шөлейт зонасында жусанды астық
тұқымдас өсімдіктер топтары басым болады.
Бұл зонада: ақселеу, боз, ақ жусан, қоңырбас және кейбір эфемерлі
өсімдіктер (бетеге, мортық) өседі. Сортаңды жерлерде қара жусан, сор
маңында-көкпек, бүйірген топтары басым болады.
Шөлейт зонасында ылғалдың аздығы, жаздың ыстық болуы сортаң мен сордың кең
таралуына жағдай жасайды. Жер бедерінің кіші формалары да өсімдіктердің
таралуына үлкен әсер етеді.
Жайық өзенінің оң жақ жағалауының өсімдік кешені ерекше қалыптасқан. Мұнда
тегіс жазықтардың арасындағы ойпаттарда бүйірген, көкпек және эфермерлі
өсімдіктерден: қоңырбас, қызғалдақ, жабайы жуа және т.б. түрлері кездеседі.
Ал сол жақ жағалаудың өсімдіктер кешені жұтаңдау. Мұнда көбінесе жусан мен
бұйырғын топтары кездеседі.
Осы шөлейт зонасының алқабында Қара және Сары, 1,2,3 - Шежін өзендерінің
арналары жатыр. Көктем кезінде тасыған су өз арнасынан шығып бірнеше мың
гектар жерді су басады. Су тартылған кезде ойпаңдарға көлшіктер пайда
болып, шалғынды шөптер өседі.
Осы көлтабандарда сортаң топырақтар басым болғандықтан, бидайық, арпабас,
бекман айрауығы сияқты өсімдіктер кең тараған. Ал қалдық судың ең терең
бөліктерінде қамыс-құрақ өседі. Көлтабандар көктемде және күзде мал
жайылымына пайдалануға тийіді. Жаз кезінде шөбін шауып, қысқа мал азығын
дайындауға өте қолайлы.
Шөл зонасына - Нарын құмы алқабы түгелдей кіреді. Батыс Қазақстан облысының
едәуір территориясын алып жатқан шөлдің, ерекшелігі бар. Оның өсімдік
дүниесісан түрлі. Бұл зонаның ең басты ерекшелігі шөп өсетін қабаттың
біркелкі болмауы. Шөл зонасына тән өсімдіктер дүниесі: жүзгін, биялыш,
қараған, күміс түсті жыңғыл, қызыл, тобылғы, құмаршық, қияқ, құм бетегесі,
түймедағы, құмның боз жусаны, құмның жабайы сұлысы, құм сағызы, жантақ т.б.
түрлері кездеседі.
Құмды төбелердің арасындағы ойпаңдардың жер асты суы таяз жатады. Сол
жерлер бидайық және тал, көктерек, жейде секілді ағаш өсімдіктерінің өсуіне
өте қолайлы. Сонымен бірге нарын құмдары дәрі-дәрмектік мия, қыша т.б.
өсімдіктерге бай.
Нарын құмының өсімдіктер дүниесінің қой, түйе, жылқы малына табиғи жайылымы
ретінде маңызы зор. Қыс айларында бұл жерлердің қар жамылғысы өте жұқа,
кейде тіпті болмайды. Сондықтан Нарынды қысқы жайылым ретінде пайдалану өте
тиімді.
Өзеннен алыстай түскенде екінші және үшінші сатылардың бойында: емен,
қайың, үйеңкі, шегіршін, жөке ағашы, көктерек пен шетен және қандыағаш
өседі. Жайық жағасында ормандар биіктеу өседі. Сондықтан көктемде су
тасығанда оларды 7-10 күндей ғана су басады.
Орман ағаштарының арасынан қып-қызыл жемістері бар долана, ырғай, ит жүзім,
шомырт, ит мұрын сияқты бұталар жиі кездеседі. Дегенмен Жайық бойының
негізгі жемісті бұтасы қара бүлдірген басқаларына қарағанда анағұрлым көп
тараған.
өзен бойындағы орман алқабының ені 2-ден 15 шақырымға дейін жетеді.
Ағаштардың арасындағы үлкен алқаптарда бидайық, түлкіқұйрық, арпабас, беде,
қоңырбас, сүттіген, мия жоңышқа, сәлбен, бақжапырақ т.б. шөптесін
өсімдіктер кездеседі.
Батыс қазақстан облысындағы құмды аудандарда шоқ орманды алқаптар кең
тараған.
Аққұм, қарасу бойындағы Қуағаш, Қарағаш орман шақтарында негізінен қайың,
көктерек топтары басым. Ал соғым қаруын сынайтын полигон орналасқан Нарын
құмындағы Бөкейорда орман шаруашылығында бар болғаны 15 мың гектар орман
алқабы қалды.
ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АУДАНДАРЫ. Батыс Қазақстан облысының территориясы 5
физикалық-географиялық аудандарға бөлуге болады:
1. Қоңыржай-құрғақ дала ауданы.
2. Өте құрғақ дала ауданы.
3. Батыс шөлейтті Аралсор-өзен аралық ауданы.
4. Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданы.
5. Шөлді нарын құмы ауданы.
1.Қоңыржай – құрғақ дала ауданы – облыстың солтүстік бөлігін алып жатыр.
Тектоникалық тарихында платформалы кристалды негіздің үстіне қалыптасқан
палеозой, мезазой, кайназой эрасының шөгінді жыныстары жер бетіне жақын
немесе шығып жатады. Жалпы территориясының үстіңгі қабаты төрттік дәуірдің
шөгінді жыныстарынан тұрады.
Бұл ауданның жер бедерін биік жоталы болып келетін Жалпы Сырт Орал алды
үстіртінің оңтүстік сілемдері көмкеріп тұрады. Орташа биіктіктері 80-235
м.аралығында. жер бедерінің геоморфологиялық жағдайы жер қорын
ауылшаруашылық бағытта игеруге кедергі жасамайды.
Климаты құрғақ, жылы агроклиматтық ауданға жатады. (Климат деген тарауды
қара). Активті жылылықтық қосындысы (+10º) 2700º-2800º-қа дейін жетеді.
Жылдың орташа температурасы қолайлы (Орал қаласында 4,4º) аязсыз күндер
саны 140 тәулікке жетеді. Қыстың орташа ұзақтығы 125-130 күн аралығында.
Жылына орташа жауын-шашын мөлшері 300 мм. (Ең ылғалды жылдары 400-450 мм.ал
құрғақ жылдары 140 мм) Көктемде егін егу кезінде қою қызғылт топырақты
судың қоры орташа 115-150 мм-ге жетеді. Бұл ауданның агроклиматы ерте
пісетін дәнді-дақылдарға, бау-бақшаларға өте қолайлы (жылдық күннің
радиациясы 112,1 кккал бір шаршы см-ге). Ауыл шаруашылығын сумен
қамтамасыз етуде Жайық өзені мен оның салаларының маңызы зор.
Топырағы негізінен қою қызғылт карбонатты механикалық құрамы сазды және
ауыр құмдауыт сазды болып келеді, қарашірік қабаты 45-50 см, құнарлы
органикалық бөлімі 3-4% тей болады.
Осы қою қызғылт топырақта өсетін табиғи өсімдіктер негізінен ақ селеулі-
бозды болып келеді. Гүлді шөптесінді өсімдіктермен қатар бұталар кездеседі.
Қою қызғылт топырақ алқабы Батыс Қазақстан облысында ең негізгі егін
шаруашылығында қажетті жерлер.
Жануарлар дүниесінен далада кездесетін саршұнақ, қосаяқ, дала тышқандары,
дала алақоржындары, жыртқыштардан: қасқыр, түлкі, күзен, қарсақ
т.б.мекендейді. бұл зонада құстардың ондаған түрлері, бауырымен
жорғалаушылардың кейбір түрлері кездеседі.
2.Өте құрғақ дала аудандары – негізінен облыс территориясының ортаңғы
бөлігін алып жатыр. Оның құрамына жалпы Сырт қыратының бір бөлігі, Каспий
маңы ойпатының солтүстік бөлігі енеді. Төменгі палеозойдан кайназой
эрасының соңғы кезіне дейінгі шөгінді жыныстары алып жатыр, ал шығыс,
оңтүстік-шығыс бөліктерінің кей жерлерінде юра мен бор дәуірінің жыныстары
жердің үстіне шығып жатады.
Өте құрғақ дала ауданының жер бедері биіктеу келеді. Ал батыс бөлігі кең
жазықты және көп жерін Шежін-Дөренгі суы мол жайылмасының кеңістігі алып
жатыр.
Өте құрғақ дала физикалық-географиялық ауданының климат ерекшеліктеріне
қоңыржай құрғақ дала мен шөлейт зонасының аралық қасиеттері сақталады. Бұл
аудан негізінен құрғақ, өте жылы агроклиматтық аймаққа кіреді.
Активті жылылықтың қосындысы (+10º) -2800º - 3000º-қа дейін жетеді.
Жылылықтың +10º температурасынан жоғары болатын тәулік саны 155-160-қа
дейін. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері 220-230 мм. Қыс кезіндегі тұрақты
қар жамылғысы 110-120 тәулік шамасында, ал оның қалыңдығы 20-25 см. қардағы
судың қоры 75-90 мм. Өсімдіктер үшін бұл ауданда жылудың қажетті мөлшері
көбейеді де, ылғал мөлшері азаяды.
Геоморфологиялық ерекшеліктеріне қарай ойпаңды, көлтабанды жерлерінде қар-
жаңбыр суы көбірек жиналып, көршілес жазықты беткейлерге қарағанда топырақ
және өсімдік жамылғысы өзгешелеу болып келеді. Ауданның шығыс бөлігінде жер
бедері биіктеу болғандықтан, қызғылт топырақты алқабы шалғынды қызғылт және
сортаң мен сор алмасып кездеседі.
Жалпы осы өте құрғақ дала ауданында қызғылт топырақ басым. Бұл қоңыр
топыраққа қарағанда қарашірік қабаты жұқалау 40-45 см, құнарлығы 2-5%
шамасында.
Сонымен бірге осы аудандарда сортаң топырақты алқаптар жалпы жерінен 30-35%-
ін алып жатыр.
Сортаңды жерлердің өсімдік жамылғысы негізінен қаражусанды-бозды және
көкпекті-қаражусанды топтардан тұрады.
Осындай сортаң топырақ біршама жер көлемін алып жатқандықтан, құрғақ дала
физикалық-географиялық ауданында егістік жер 30-40%-ін құрайды немесе 600
мың гектар шамасы.
Жануарлар дүниесі алдыңғы сипатталған ауданның құрамына ұқсас болып келеді.
3.Батыс шөлейтті Аралсор өзен аралық ауданы – Облыстың батыс бөлігін алып
жатыр, шығысында Көшім өзенінің аңғарымен, Жаңақала ауданының
көлтабандарымен шектеседі.
Бұл ауданның территориясы Каспий маңы ойпатының ең төмен түсіп майысқан
бөлігі. Кейбір жерлерінде геофизикалық зерттеулердің көрсетуіне қарай
кристалды аналық жыныстар 15 км.тереңдікке дейін төмен түскен.
Жалпы территориясы төрттік дәуір шөгінді жыныстармен жамылған. Сондықтан
облыстың солтүстік, орталық аудандарына қарағанда бұл ауданда шағын
(микроформалы) жер бедері аз. Бірақ Сары және Ащы өзендердің аралығындағы
территорияда көлтабандар, ойпаңды жазықтар, сор сияқты аралық
(мезоформалар) жер бедерінің түрлері көп кездеседі.
Климаты шөлейт зонасына тән қатаң континентті құрғақ болып келеді. Активті
жылылықтың қосындысы (+10º) - 3000º-қа дейін жетеді. Жылдың орташа
температурасы 5,8º шамасындай. Қыс айының орташа температурасы -12,8º.
Климаттың континенттігі батыстан шығысқа қарай өзгереді.
Жылы кездегі жауын-шашын жылдық мөлшердің 23 бөлігін құрайды. Ауаның
салыстырмалы ылғалдылығы күндізгі уақыттарда 30%-ке дейін жетеді. Жаз
айларында аңызақ 20-50 тәулікке дейін созылады. Тұрақты қар жамылғысы 80-
100 тәуліктей, оның қалыңдығы 15-20 см, қардағы судың қоры 40-75 мм.
Сор көбіне Казталовка, Жәнібек аудандарының территорияларында кездеседі.
Бұл ауданның жалпы территориясын көктемгі, жазғы, күзгі жайылымдарға кең
түрде пайдаланады.
Жануарлар дүниесі шөлейт зонасына тән түрлерден және дала зонасының
өкілдерінен тұрады. Бұл ауданда жаз кезінде ақбөкендер (киіктер), топ-
тобымен жиі кездесетін еді, 2002 жылдан бері өте азайып кеткендігі
анықталып, 2004 жылдан бастап кәсіптік әуесқойлық аулауға тиым салынды.
4. Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданы – Каспий маңы ойпатының Көшім және
Жайық өзендерінің аралығы мен Батыс қазақстан облысының оңтүстік-шығыс
бөліктерін алып жатыр. Бұл ауданның оңтүстік шекарасы 0-метрлік абсолютті
биіктік бойында жатыр, ал солтүстігінде өте құрғақ дала ауданымен
шектеседі.
Каспий маңы синеклизасы бірте-бірте төменге түсу кезінде бұл жерлерді
бірнеше миллиондаған жылдар бойы теңіз суы басқан.
Осы ұзақ уақыт теңіз түбі болғандықтан, шөгінді жыныстарда теңіз
жануарларының қалдықтары көп кездеседі. Өте ертедегі Пермь дәуірінде
қалыптасқан тұз күмбездері сақталған. Үстіңгі қабаты төрттік дәуірдің
шөгінді жыныстарымен көмкерілген.
Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданы негізінен жазықты тегіс болып келгенмен,
жер бедері Жайық өзенінің аңғары мен жайылмасы және тағы да басқа кіші
өзендердің, тұйық суқоймаларының арналарымен тілімденген. Сонымен бірге әр
түрлі, микроформалы жер бедері көп кездеседі. (ойпаңдар, кеміргіштер
індерінің төмпешік топырақтары т.б.)
Климаты - өзіне ендік бойынша көршілес жатқан физикалық-географиялық
ауданға ұқсас, бірақ шығысқа қарай құрғақ орташа ыссы агроклиматты алқапта
жатыр.
Активті жылылықтың қосындысы (+10º) жоғары, 3000-2400º шамасында. Ауаның
жылдық орташа температурасы 6º-қа дейін жетеді. Батыс Қазақстан облысының
оңтүстігінде жатқанмен ауаның қыс айларындағы температурасы төмен (-14,4º)-
қа дейін жетеді. Жаз кезінде абсолютті максимум +44º-қа дейін жетеді.
Жылдық ауа температурасының ауытқуы 37º-қа дейін жетеді. Жауын-шашынның
жылдық орташа мөлшері 214-215 мм. Оның көбі жылы айларда түседі. Бірақ
маусым айының кезіндегі жауын дәнді-дақылдардың, табиғи өсімдіктердің
көктеуі мерзімінен кешігіңкіреп түседі де, соның салдарынан қуаңшылық жиі
болады. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы тәуліктің жарық кездерінде 28-30º-
ке дейін жетеді. Аңызықты ыссы желді күндер жылылық кезінде 25-32 тәулік
шамасында болып тұрады. Қар жамылғысының қалыңдығы 10-20 см ден аспайды.
Шығыс шөлейтті Көшім-Жайық ауданының топырақ жамылғысы ашық қызғылт,
шалғынды қызғылт, шалғынды-ашық және сортаң топырақты түрлерінен
қалыптасқан.
Осы ашық қызғылт топырақ астында жер асты еспе суы 6-15 м. Тереңдікте
жатқандықтан, көбіне тұзды, ащы болып келеді де, үстіңгі топырақ жамылғысын
қалыптастыруға үлкен әсерін тигізеді.
Өсімдік дүниесі жусанды-боз және аралас әртүрлі шөптесін өсімдіктерден,
изен, қоңырбас т.б. тұрады. Кейбір құмды жерлерде орманды алқаптар
кездеседі. (Қуағаш, қарағаш т.б.) Орманды қайың, көктерек, қарағаш сияқты
ағаш түрлері өседі. Сор мен сортаңды жерлерде қара жусанды өсімдік алқабы
басым болады.
Өзен аңғарында, жайылмасында шалғынды қызғылт топырақта өсетін шөптесін
өсімдіктер, бұталар, қамысты-қоғалы және тоғайлы ормандар алқабы басым
келеді.
Шөлейт зонасының жануарлар дүниесі саршұнақ, қосаяқ, құм тышқаны, құм
қояндары мекендейді. Құстардың және бауырымен жорғалаушылардың осы зонаға
тән түрлері кездеседі: жүндес қосаяқ, жүйрік кесіртке, каспий тасбақасы.
5.Шөлді Нарын құмы ауданы – облыстың оңтүстік бөлігінде орналасқан.
Солтүстігінде 0-метрлік абсолюттік шамасындағы шекара мен оңтүстігінде
Атырау облысы территориясының аралығын алып жатыр.
Бұл-Каспий маңы синеклизасының платформалық кристалды қатты қабатының Батыс
қазақстан облысының территориясында ең төмен түскен аймағы. Жалпы
территориясы түгелдей төрттік дәуірдің шөгінді жыныстарымен көмкерілген.
Қазіргі Ақжайық ауданының ең шеткі оңтүстік бөлігінде Атырау облысының
Индер көліне жақын жерде Пермь дәуірінің жыныстары – тас тұздары, ғанышты
ангидридтар жердің үстіне шығып жатады.
Шөлді Нарын құмы физикалық-географиялық ауданының территориясы жоталаған
төбелі құмды алқаптардан тұрады. Нарын құмының облыста алып жатқан жері
1425 мың гектар шамасындай.
Батыс Қазақстан облысының территориясында құмды алқаптың көлемі 1584 мың
гектар немесе бүкіл облыс территориясының 10,6% бөлігін алып жатыр.
Нарын құмы жалпы Еділ-Жайық құмды алқабының оңтүстік-батысында жатқан үлкен
бөлігі. Оның жер бедері ұзындығы 20-30 шақырым жоталы құмды бұйраттардан
және арасында ені 10-12 шақырымға жететін ашық жерлерден тұрады. Оның шығыс
бөлігі құмайтты жазықпен шектесіп жатыр.
Шөлді Нарын құмының физикалық-географиялық ауданы өте құрғақ, ыстық
агроклиматтық алқапта кіреді. Активті жылылығы 3300-3400º. Жауын-шашынның
жылдық мөлшері 220 мм. шамасында және оның көп бөлігі жылы кезде түседі.
Қар жамылғысының тұрақты жататын мерзімі 80-105 тәулік шамасында. Ал оның
ең көп түсетін кезіндегі қалыңдығы 10-15 см-ден аспайды. Түскен қардағы су
қоры 40-50 мм. нарын құмының оңтүстік бөлігіне кейбір жылдары қар тіпті
түспейді. Жазы ыстық болғанмен, қыс айларының орташа температурасы 12,5-
13º.
Міне, осындай жауын-шашынның аз түсуі, жазының ыстық болуынан бұл аудан
алғалға өне бойы мұқтаж.
Нарын құмының шығысқа қарай созылып жіңішкеленіп келетін құмды алқаптары
Жайық өзенінің сол жақ қаптарында сортаң топырақты сазды құмға ауысады.
Өсімдік дүниесінде еркекті-ақжусанды, еркекті-теріскенді топтары кең
тараған.
Құмды сарғылт және құмдауыт топырақтарда қарашірік қабаты 40-45 см-ге
жетеді, ал құнарлы қарашірік бөлігі тек қабаттарында 0,4-0,6%.
Жануарлар дүниесінде шөл зонасына тән түрлері кездеседі. Әсіресе бауырымен
жорғалаушылардың түрі: құмның құлаң құйрық дөңгелек басы, құлақты бат-бат.
Батыс Қазақстан облысы омыртқалы жануарларының зерттелуінен қысқаша
әдеби шолу
Батыс Қазақстан облысы (БҚО), Қазақстан Республикасының батысында, Орал
(Жайық) өзенінің төменгі, едәуір ортаңғы ағыстары бөлігінің екі бетінде
орналасқан. Жер көлемі жағынан Батыс қазақстан облысы республика бойынша 6-
шы орын алады.
Қазақ елінің ұлан-байтақ территориясының едәуір бөлігін құрайтын Батыс
Қазақстан облысын ел арасында Ақжайық өңірі деп те атайды.
Қазақ халқы өзінің өмір кешіп, кіндік қаны тамған туған өлке табиғат
кеңістігі – ұлы даласы мен ерте заманнан бері сырласып келген. Дала үсті
биологиялық және географиялық обьектілерді сол жердің көзге түсерлік
ерекшеліктері мен атаған.
Жан-жануарларға байланысты жер-су атаулары Қазақстан картасында кездесетін
аңдар мен жануарлардың, оларға байланысты атаулардың халықтың тұрмыс-
тіршілігіне, мәдени және экономикалық өмірінде зор қызмет атқаратындағы кім-
кімге де белгілі. Сонымен қатар, жан-жануарлар атаулары топонимдер
құрамында да келіп, облыс топономиясының құрамын байыта түскен. Жан-жануар
атауының қатысымен қалыптасқан топонимдерді, зоотопонимдер деп атайды
Батыс Қазақстанның жер-су атауларының құрамында төмендегідей аң, құс,
жануарлар жәндіктердің аттары кездеседі: теке, серке, бұлан, мәстек, ешкі,
қасқыр, айғыр, байтал, тайпақ, қой, сона, шортан, бақа, балық, жылан,
шыбын, шошқа, киік т.б. Мысалы, Сырым ауданындағы Бұланды жері (Бұлан);
Шыңғырлау ауданындағы шошқалы көлі (Жабайы шошқа); Тасқала ауданындағы ешкі
тауы (Ешкі) т.б.
Батыс Қазақстан жер-су атаулары жүйесіндегі зоотопонимдерді төмендегі
топтарға алғаш жүйелеуге алып, өлке топонимиясын ғылыми зерттеуде, үлкен
ғылыми еңбек иесі Ұ.Ержанова Ақжайық өңірінің топономиясы (2001)
кітабында: а) тағы (жабайы( аң аттарының қатысуымен қалыптасқан атаулар:
Қасқыртау, Қасқырсай, Бесқасқыр, Арыстан, Бұлан, Бұланды, Бөрлі, Бөрлісай,
Қоянды, Шошқалы, Жезкиік, Күшік, Ишқара т.б; ә) төрттүлік (үй жануарлары)
атауларының қатысымен қалыптасқан атаулар: Қарақойсойған, байтал, Ешкітау,
Қошқарсойған, Тайбұқа, Жастұлпар, Ақсерке, Сарыбие, Аққозы, Шұбарат, т.б;
б) жәндік атауларының қатысымен қалыптасқан атаулар: Шаянқұм, Шыбын, Соналы
т.б; в) құс атауларының қатысымен қалыптасқан атаулар: Бүркіт, Қырғауыл,
Бірқазан, Сұңқар, Шағала, Қарлығаш, Жасқұс, Аққұс, Балапан т.б. деп бөлген.
Ақжайық өңірі аймағы географиясы, топографиясы, геофизикалық
ерекшеліктерін, жануарларын сипаттайтын қарқымды тарихи еңбектер қатарына
Ресей Ғылым академиясының академиктері 1753-1757 жылдары арасындағы Каспий
теңізі бассейіні (әсіресе Орал-Каспий) бағалы кәсіби балықтарының өніп-
өсуін, кәсіптік аулауын, оны қорғау мәселесін зерттеген К.М.Бэр (1792-1876)
мен Н.Я.Данилевский (1822-1885) болды. Бұл ғылыми-кәсіптік экспедиция
қортындысы Исследования о состоянии рыболовства в России деп аталатын көп
томдық ғылыми жинақ болып шықты. Осы жинақта Н.Я.Маншевский оралдықтардың
балық аулау деңгейін, кәсіптік балық аулау ерекшеліктерін суреттеген. Орал
өзені бассейініндегі Шалқар, Қамыс-Самар, Көшім көлдеріндегі тіршілік
ететін бірқатар балықтардың тізімін биологиясын берген.
Қазақстанның ихтифаунасын зерттеуде белгілі дәрежеде жиһанкез- ғалымдардың
еңбектері көзге түсерліктей. Солардың қатарына Н.А.Северцов (1827-1885),
1857-1879 жылдар аралығында Солтүстік Азия және Қазақстанға жасаған 7
экспедициясын айтуға болады. Осы 22 жыл экспедициялық зерттеулері ішінде
1860-1862 жылдары Орал Жайық өзені бассейінінде болып, жануарлар (балықтар)
әлемін зерттеген. Қортындысында Жизнь Красной рыбы в Уральских водах и ее
значение для порядка Уральских рыболовств ғылыми еңбек жазылды. Осы
еңбегінде Северцов 1861 ж. көктемдік ықпа сумен шоқыр (севрюга( аулауды
толық суреттейді. Казактар теңізден балықтардың көп келуінен үміттеніп,
Гурьевке жақын өзен арнасынан 15-сәуірден бастап күтеді. Өзен арнасының 70
км. аралығына 182 балықшылар қайықтары орналасып тұрып, шоқыр аулаған. 20-
сәуірде шоқыршылар аулау фонтын 100 шақырымға дейін ұзарта түскен. әдептегі
жылдардай теңізден үйір-үйір болып, өзенге көбеюге келген шоқырларды аулау
басталады. Северцовтың дерегіне қарағанда: Гурьевтен 156 км. топалы
деңгейінде балықшыларға шоқырлар жақсы ауланған, Кулагиндегі балықшыларға
(225 км) балық сиректеу болып, казактардың бәріне бірдей ауланбайды,
Горскийде (278 км) бүкіл бекіністегі балықшыларға бір тәулік ішінде 1-3
шоқыр ғана ауларына түскен. Бұлардан жоғарырақ тұратын бекіністерде-
Калмыковта (345 км) бір-жар дана ауланған, ал одан жоғары орналасқан
бекіністердің балықшылары ешбір шоқыр ауланбаған. Сонымен, Северцов
пікірінше уылдырық шашуға келген Орал өзеніндегі барлық шоқырлар, өзеннің
төменгі ағысынан шықпай жатып құртылған. Осы бақылауын ескере отырып,
Северцов өзенге келген шоқырлардың белгілі бөлігін, олардың көбею аймағына
баруына мүмкіндік беретін балық аулау ережесіне шектеулерді ұсынған.
Осы заманғы Қазақстан территориясында көлемді экспедициялық зерттеулер
негізін ХУІІІ ғ. әйгілі натуралисі П.С.Паллас (1741-1811) болды. Ол 1768-
1773 жылдар арасында Петербургтен Байкалға дейін Ресей табиғатын жанжақты
зерттей отырып, жануарлар әлеміне қосқан еңбегі тарихтан белгілі. Ол, осы
жылдары жолшыбай Еділ, Орал (Жайық), Терек, Каспий теңізі, Ертіс, Обь,
Енесей өзендерінің жануарларын зерттеген. Осындай мол зерттеулер
материалдарын әлемге әйгілі екі жинаққа сиғызған: Путешествия по разным
провинциям Российского государства, бұл 5-томдық жинағының 400 беттік
көлеміндей қолжазбасы Орал (Жайық) өзені алқабының жануарлары туралы
сипаттама берген. Орал өзені бірқатар балықтарына жаңадан анықтамалар
беріп, биологиясын толық берген. Сол балықтардың бірі – шоқыр (Севрюга).
Палластың екінші ірі қолжазбасы өзі өлгеннен кейін 1811-1844 ж.аралында
жарық көрген. Осы еңбектің үшінші томында Ресейдің сонымен бірге
Қазақстанның теңіздік және тұқы сулық балықтарының 300-ге тарта түрлері
сипатталып жазылған.
Орал өзені бассейінінде (Шалқар көлі) ХІХ ғ аяғында (1885) сол кездегі
атақты зерттеуші ихтиолог Н.А.Бородин болды. Ол 1894 ж. Орал өзенінде
шоқырды қолдан өсіру жұмысын бастады, ал 1891 ж.бекіре уылдырығын қолдан
ұрықтандыру тәжірибесін жемісті аяқтады. Осы жылдары Орал өзенінде сирек
кездесетін, бірақ белгісіз болып келген бекіре тұқымдастары ішіндегі түрі –
персия бекіресін (осетр персидский) алғашқы болып анықтап, биологияны
сипаттап берді.
Орал қаласында Бородин ихтиологиялық зертхана ұйымдастырды және алғаш рет
оралдық балықтар тұлыбтарын (коллекциясын) жинады. Ол Орал өзені теңізге
құяр атырау сағасына теңізден көбеюге келетін бекіре тұқымдас балықтары
жолына ахан (кең көз торлы) құрма ауы мен балық аулау тәсіліне үзілді-
кесілді қарсы шығып, бір мәрте уылдырық шашып, көбею алаңына (нерестилище)
барып көрмеген дараларына дейін, бас көтерген ірілеріне дейін түгел
ауланып, аханның көзінен өткен ұсақтары (бірақ, олар жыныстық жетілмеген)
өзенге келеді. Сондықтан өзендегі көбею алаңдары түсімсіз болып барады, бұл
балық үйірінде кәсіптік және көбеюге қабілетті дараларының азаюына әкеледі,
бекіре тұқымдастарының көбею ырғағы аралығы 8-16 жыл болуына байланысты,
таяу жылдар ішінде табиғи өніп-өсуі баяу қалыптасқанын ескеру қажеттілігі
туындайды. Осы ерекшелік жағын дәлелдей отырып, Бородин ХІХ ғ.екінші
жартысында, бұл бағалы балықтарды аулаудың сол кездегі нағыз тиімді де,
түсімді аулау тәсіліне қарсы шығып, 1895 ж.ахандық аулау тәсіліне тиым
салдырды.
Бородиннің деректері бойынша ахандық аулауға қатысты 30-40 ірі бизнеспен
байланысатын жанұя ұйымдастырып келген. Олардың еркімен жалдамалы
балықшылар тобы қалыптасқан.
Ахандық аулау тәсілі тоқтатылғаннан соң, оның орнына сүзбе аумен өзеннің
арнасынан аулауға ұсынған. Ау көзі ірі және ау қоржыны көзі (ячея) одан да
кең болып келуінен ауға түскендері көп жағдайда тек ересек ірілері
ауланатын болған. Ау жағалауға келгеннен соң қоржындағы балықтарға іріктеу
жүреді. Байқаусызда ілесіп келген жастарын (ұсақтарын), әлі де жыныстық
заттары жетілмеген дараларын босатып жіберуге мүмкіндік болған. Осы жерде
бағалы балықтардың бағалы ұрпақтарын ойлағандар, аудағы жыныстығы
жетілгендерден аталықтары мен аналықтарынан қаншасын көбею алаңына жіберуге
болады. Олар, қолға түстік екен деп, кері теңізіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz