Оқыту процесінде ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
Мазмұны
Кіріспе
1 Оқыту процесінде ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық негізі
1.2 Оқытудың танымдық белсенділігін арттырудағы инновациялық технологиялар
2 БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН арттыруға бағытталған ИННОВАЦИЯЛЫҚ технологияларды ПАЙДАЛАНУ
ӘДІСТЕМЕСІ.
2.1 Дамыта оқыту технологиясы арқылы оқушылардың танымдық белсендігін
арттыру
2.2 Деңгейлеп оқытудың технологиясы арқылы оқушылардың танымдық белсендігін
арттыру
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
Кіріспе
Тәуелсіз ел болып, өз алдына дербес мемлекет алғанымызға да міне 21
жылға аяқ басты. Енді жас мемлекетіміздің әлем кеңестігінде өркениетті ел
ретінде танымал болып, экономиканы өркендетіп, халықтың әлеуметтік
жағдайын, білім мен ғылымы, өнері мен мәдениеті өркендеп, халықтың
әлеуметтік жағдайы дүние жүзі мемлекеттерімен теңесуі үшін әл мүддесі
жолында аянбай тер төгіп, мағыналы да, маңызды жұмыстар атқару –
Республикамыздың әр азаматының парызы.
Осының бәрі өмірдің жалғастырушы ертеңгі болашағымыз ел мен жердің
иесі – жас ұрпақты лайықты тәрбиелеп өсіріп, сапалы білім беруге келіп
тіреледі.
Ертеңгі қоғам құрылысшылары, ұстаз, ғылым, өнер және мәдениет
қайраткерлері, мемлекет басшылары, бәрі – бүгінгі бала-бақша
бүлдіршіндері, мектеп, гимназия, лицей, колледж оқушылары, жоғары оқу
орындарының білімгерлері. Демек, саналы да салауатты азамат тәрбиелеп өсіру
– қай қоғамның болса да бүкіл азамат дүниесіндегі абыройлы борышы болып
қала береді.
Бүкіл дүниежүзілік білім әлеміне кіру мақсатында қазіргі кезде
Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылып жатыр. Бұл үрдіс педагогика
теориясын мен оқу тәрбие үрдісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар
жүргізіледі.
Қазақстанның білім беру жүйесінің реформалаудың жаңа кезеңі елбасы
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 стратегиялық жолдауында, Үкіметін,
Білім және ғылым министрлігінің құжаттарында көрсетілген идеялар кешінін
енгізуді талап етеді. Мұның мәні 1999 жылы маусымда қабылданған Қазақстан
республикасының Білім туралы заңында. 30 қыркүйек 2000 жылғы Білім
мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей қоғамның экономикалық және
әлеуметтік жағынан ілгерлеуінің маңызды факторы ретінде білім берудің
ұлттық моделін дамыту, шығармашыл тұлға қалыптастыруға дағды алу, ақыл-ой
қорын жинау сияқты мақсаттарды көздейді. Ол Қазақстан Республикасы
жариялаған білім беру басымдылығына, жалпыға білім беру моделінен әр
адамға таңдау бойынша білім беру моделіне көшуге негізделген. Сонымен
қоса, бағдарлама жалпы орта білім берудің басты аспектілерін танытып осы
саланың нақты жағдайына баға берді, оны ретке келтіру мен одан әрі дамытуға
қажетті шаралар мен басым бағыттарды нұсқайды (52,53,54,55 103).
Жалпы білім берудің Қазақстандылық моделі берік негізді болу үшін
оқушылар санасына өз халқының тарихи тамырын, рухани және адамгершілік
қағидаларын азаматтық және отан сүйгіштік идеяларын басқа халықтарға деген
ізгі көзқарастарын сіңіру қажет.
Біз белгілі бір біліімдер мен дағдылар жиынтығын меңгерген адамдар
ғана емес, қазақстандылық дін мен дүниетану негізінде азаматтық көзқарасы
қалыптасқан, әлеуметтік белсенділігі жоғары отаншыл тұлғалар тәрбиелеп
өсіруге баса назар аударуымыз қажет.
Ол үшін:
- біріншіден, еліміз мектептерінде әрбір шәкірт ұлтына, дініне, жынысына,
қарамай барлық қазақстандылықтардың ортақ Отаны – Қазақстан екенін
түсінетіндіктен ахуал қалыптастыра алудың мәні зор. Әрбір қазақстандықты
өз мемлекеті қамқорлықсыз қалдырмайтындығы, ол әрбір қазақстандық өз
мемлекетінің болашақ тағдыры үшін жауапты деген түсінік жас ұрпақ
санасында берік орнығуы шарт.
- екіншіден, жас ұрпаққа өзі туған аймақтың ғана емес, кең байтақ
Отанымыздың барлық қайырымдығы таудың да, өзеннің де, көллдің де, жан-
жануардың да, қазба байлықтардың да өз елінің байлығы болып табылатынын
сездірудің де тәрбиелік әсері зор. Бәлкім каникул күндері еліміздің
қастерлі орындарына, табиғаты сұлу аймақтарға экспедициялық жорықтар
ұйымдастыру шараларын қолға алу қажет болады.
- үшіншіден, өскелең ұрпақ өз елінің ғылымы мен ғұлама ғалымдары, өнері
мен талантты өнерпаздары, спорты мен спортшылары, т.б. туралы хабарлар
болып, оларды мақтаныш тұтып өскені жөн. Қазақстан ғылымы, Қазақ
киносы, Қазақ музыкасы, Қазақстан спорты, т.б. тақырыптарға арналған
викториналық ойындары, сауық кештерін ұйымдастырып отырудың қиындығы жоқ.
- төртіншіден, әрбір қазақстандық жас азамат өз елінің тарихын, тарихи
тұлғаларын, өмір баяндары мен өнегелі істерін бөліп өсуі тиіс. Шәкірттер
санасында Менің елімнің тарихы – менің тарихым деген түсінік
орнығатындай материалдарды еліміздің өткен тарихынан да дербес мемлекет
ретінде өмір сүре бастаған бүгінгі тарихынан да көптен табуға болады.
- Ең соңында жас ұрпаққа біздің ұлттық дәстүріміз бен әдет-ғұрыптарымыздың
жалпы азаматтық құндылықтарымен ұштасып жатқанын аңғарудың мәні зор, өз
мәдениетін түсінетін адамның ғана өзге мәдениеттерді терең қабылдай
алатынын әрбір адам жас кезінен ұғынып өсе құба-құп деп Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрі Б.Жұмағулов айтқанындай қазіргі
заманғы мектептердің өсіп келе жатқан тұлғаны қандай бағытта
дамытатындығы жеке тұлғаның әлеуметтік және шығармашылық мүмкіндіктерін
ашуы еліміздің дамуы мен гүлденуіне қатысты. (19,20)
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасының Конституциясының Білім туралы
заңына және Білім мемлекеттік бағдарламасына сәйкес қазақстандық білім
беру жүйесінің ұлттық үлгісін дамыту үшін жағдайды қалыптастыру жөніндегі
жұмыстар жоспарлы түрде жүзеге асырылуда.
Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың жалпы міндетті мемлекеттік
стандартын әзірлеуді одан әрі жалғастырып және мектепке дейінгі тәрбиелеу
мен оқытудың озық, технологияларын белсенділікпен енгізу керек.
Жалпы орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісінде оқытудың
инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың мүмкіндіктері мен жолдарын
анықтау.
Зерттеудің мақсаты
Жалпы орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың
инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың шарттарын анықтап, жүйесін жасау
оны ғылыми-теориялық жағынан негіздеу және әдістемелік талдау жасау, өмір
практикасына енгізу.
Зерттеудің объектісі: Бастауыш мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісі.
Зерттеу пәні: Жалпы орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбиесі
үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдері пайдаланудың педагогикалық шарттары.
Зерттеу болжамы: бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың
инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдалану тиімді болады, егер де: жалпы орта
білім беретін мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың тиімді жаңа
инновациялық әдіс-тәсілдерін таңдап алынса; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір
оқушының жеке және дербес ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріліп, оқытудың
саралап оқыту әдісін қолданса; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының танымдық
әрекетіне тән дағдыларды қалыптастыру үшін дамыта оқытуды жүзеге асырса;
оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының пәнге деген қызығушылығы және өз
күшіне, біліміне деген сенімін арттыру үшін деңгейлік оқыту жүзеге
асырылса; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының білімінің берік, тиянақты,
сапалы болу үшін модульдік оқыту жүйесі жүзеге асырылса:
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық
әдіс-тәсілдерін пайдалану шарттарын айқындау.
2. Бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-
тәсілдерінің түрлерін айқындау.
3. Бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық
әдіс-тәсілдерін пайдаланудың тиімді жолдарын көрсету.
Зерттеу жұмысың әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге теориялық талдау жасау; бастауыш
мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде кіргізетін барлық пәндер мен сабақтан тыс
жұмыстардың бағдарламасына әдістемелік құралдарына талдау жасау; бастауыш
мектептерде өткізілетін дәстүрлі емес сабақтар мен сабақтан тыс жұмыстарды
өткізу әдістемесіне педагогикалық талдау жасау; жаңашыл мұғалімдердің іс-
тәжірибесін зерттеу, талдап қорыту; оқытудың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын
алдыңғы қатарды мектептердің іс-тәжірибелерін қатарлы мектептердің іс-
тәжірибелерін зерттеу, талдау жасау.
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде (2010-2011 жж.) тақырыптың өзектілігі дәлеледеніп,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге
теориялық талдау жасалынды; бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде
кіргізетін барлық пәндер мен сабақтан тыс жұмыстардың бағдарламасына
әдістемелік құралдарына талдау жасалынды;
2-ші кезең (2011-2012 жж.) жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесі
зерттелінді, талдап қорытылды; оқытудың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын
алдыңғы қатарды мектептердің іс-тәжірибелерін қатарлы мектептердің іс-
тәжірибелерін зерттеп, пайдаланудың тиімділігі педагогикалық эксперимент
арқылы тексерілді, нәтижесінде қорытынды тұжырымдама дайындалды.
Қорғауға ұсынылады:
1. Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық технологиялар арқылы
оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары;
2. Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық технологияларды
пайдалану әдістемелері.
1 Оқыту процесінде ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық негізі
Бастауыш мектеп оқушыларының адамдармен қарым-қатынастық даму процесін
қарастырғанда біз негізгі назарды ең алдымен қоршаған дүниенің күрделі
құбылыстарын, оның ішінде әсіресе қоғамның өкілі – адамды балалардың қалай
қабылдайтынына аударамыз.
Қарым-қатынас жасаудың мәні аса зор, ол ең алдымен, балалардың жалпы
психологиялық жағынан дамуының аса маңызды факторы және бұлжымас шарты
болып табылады.
Басқалармен қарым-қатынас жасау арқылы ғана жас бала ересек адамдарда
болатын қоғамдық-тарихи тәжірибені меңгере алады. Қарым-қатынас іс әрекет
ретінде басқа адамға бағытталады. Сондықтан ол міндетті түрде сол адаммен
танысуға, сол арқылы баланың өзін-өзі танып-білуіне жетектейді.
Балалардың әртүрлі әсерлерге талғамалы қатынасын зерттеудің орасан
зор теориялық мәні бар, өйткені балалардың мұқтажын, олардың өмірлік
тұрпатын, сонымен бірге өздері өмір сүріп, тәрбие алып отырған қоршаған
ортамен өзара қарым-қатынас жасау тәсілдерін түсінуге мүмкіндік береді.
Мұндай зерттеудің белгілі мөлшерде тәжірибелік те мәні ерекше, олай
дейтініміз зерттеу нәтижелері балаларды тәрбиелеу мен оқыту әдістерін
жетілдіруге жәрдемін тигізеді.
Балалардың адамдармен қарым-қатынастарының дамуында дыбыс пен көру
әсерлері маңызды роль атқарады. Олар бұл әсерлерді өзара алмасып отырады.
Көпшілік жағдайда адамдар өзімен жүзбе-жүз сөйлесіп отырған істес адамнан
тарайтын көру арқылы қабылданатын сигналдарға сезімтал келеді, сондай-ақ ол
сигналдарда бар хабарды, тұтастай алғанда, өзінің жеке басын бағалауға
пайдалануға бейім тұрады, сөздік сигналдарды көбінесе жанындағы адамның
жекелеген әрекеттерін бағалауда салыстырып отырады. Адам үшін өзінің жеке
басының бағасы аса маңызды болғандықтан, қасындағы адамның өзіне қатынасы
жөніндегі оның пайымдауы көбіне көру сигналдарының негізінде жасалады. Көру
арқылы қабылданатын әсерлер адамдар қарым-қатынасының маңызды құралдары
бола тұра, сонымен бірге оларды саралап түсіндіруде бірқатар ерекшеліктері
бар. Мимика, қол қимылдары, адам мен заттардың көріну жағдайына байланысты
өзгеріп сигналдарда болатын хабарлар балалардың ғана емес, үлкендердің де
түсінуіне оңай соқпайды.
Өкінішке орай, балалардың әртүрлі көру әсерлеріне қатысты
қабылдағыштығы мен сезімталдығы туралы мәселе аз зерттелген. Бұл жөнінде
тек жекелеген деректер ғана бар, солардың өзі де көрнекі әлеуметтік
әсерлерді қабылдаудың талғамалы болатынын көрсетеді.
Ғалымдар бала туғаннан кейінгі алғашқы апталарда-ақ адам жүзінің
схемалық суретіне айрықша көңіл аударатынын, ал үш айға толғанда адам
басының көлемдік моделіне көбірек көңіл бөлетінін анықтап отыр. Мектеп
жасына дейінгі балалар мен мектеп жасындағы балалардың заттарды олардың
толық емес бейнесі арқылы тануы, адам жүзінің дәл толық емес бейнесі арқылы
адамды тануға қарағанда, адамды айрықша бөліп қарайды. Адамнан шығатын көру
әсерлеріне мұндай ерекше мән берушілік балаларда ерте пайда болып, едәуір
ересек жаста да сақталады.
Балалардың көру арқылы қабылданатын әлеуметтік әсерлерге деген
мұндай талғамалы қатынасын қалай түсіндіруге болады? Бұл жөнінде әртүрлі
пікірлер айтылып жүр. Солардың бірі – барлық тіршілік иесіне күрделі –
неғұрлым информативті тітіркендіргіштерге айрықша мән берушілік тән деп
санайтын көзқарас.
Балалардың адамнан таралатын әсерлерге деген талғамалы қатынасын
шартты рефлекстік қатынастардың негізінде түсіндіретін көзқарас (анасының
түрін, алғашқы органикалық қажеттерін, негізінен тамаққа деген қажетін,
қанағаттандырумен ұштастыра қабылдау – көру сигналдарын балалардың өзге
әсерлердің ішінен тез ажыратуға жеткізетін ерекше көмекші күшке айналдырады
деу) батыста кең өріс алған.
Тағы бір көзқарас бойынша, балалардың өмірінде әлдеқандай бір ауыр
кезең бар, осы кезеңде балада өзіне қамқоршы ананың жүзі мен тұрқының
ерекшеліктерін есте қалдыратын процесс болады. Аталған көзқарасты
ұстанушылар бұл кезеңді сәбилік кезеңге жатқызады (бала өмірінің алғашқы
жарты жылы немесе 7-8 айы)
Алайда, эксперименттік зерттеулер жоғарыда келтірілген көзқарастардың
бірден-бірін қуаттамайды. Бұл зерттеулер балалардың танымдық
белсенділіктері олардың үлкендермен қарым-қатынасының дамуына байланысты
екенін, ал сәбидің бір ғана тамақ пен жылуға деген іш тартушылығына әкеліп
соқпайтынын сенімді түрде дәлелдеп отыр. Мұндай іш тарту көбіне-көп ересек
адамның сәбидің қарым-қатынасқа деген қажетін қаншалық қанағаттандыруына
байланысты, демек балалық кездің қандай да бір қысқа кезеңіне ғана қатысты
емес. Біз жүргізген эксперименттік жұмыстардың нәтижесі де осыны көрсетеді.
Біз онда бастауыш мектептің 2 сынып оқушыларының көру сигналдарына
деген талғамалы қарым-қатынасының даму сипаттарын айқындауды мақсат еттік.
Қарым-қатынас процесімен тығыз байланысты және оның өту барысы үшін
маңызды әсерлерді қабылдау, қарым-қатынасқа жанасымы жоқ әсерлерге
қарағанда тез де дәл жүзеге асады. Бірақ бұл жөнінде әңгімелеспес бұрын,
алдын-ала кейбір ескертулер жасаған жөн. Бұл арада талғамалы қатынас
термині арқылы біздің нені түсінетініміздің басын ашып алуымыз керек.
Қабылдау объектісі болатын әсерлер біткеннің адам үшін мәні бірдей емес:
адам неғұрлым өмірде маңыздырақ деген тітіркендіргіштерді теө бөліп алып,
соған айрықша зейін қояды. Талғамалы қатынас термині міне осы құбылысты
білдіреді.
Жеке адамның құбылыстардың белгілі бір тобына категориясына қатысы
туралы айтқан кезде біз төмендегі екі түрлі жайтты есте ұстаймыз:
а) белгілі бір сигналдарға деген талғамалы қабылдағыштық: бұл – көптеген
әсерлердің ішінен белгілі бір әсерді мән бере бөліп алудан көрінеді (бір
уақытта болатын немесе одан көп әсерлердің ішінен бала ең алдымен адам
тарапынан болатын әсерге көңіл аударады)
ә) белгілі бір сигналдарға деген талғамалы сезімталдық: бұл – белгілі бір
сигналды күшіне, сапалық ерекшеліктеріне т.б. қарай ажыратудың мейілінше
нәзіктігінен көрінеді (шығу төркіні басқа әсерлерге қарағанда, адамнан
шығатын әсерлердің жұбын тез жіктейді)
Бастапқы кезеңде сәбидің өзін қоршаған дүниемен қатынасы ересек жақын
адамдары арқылы болады. Сондықтан балалар үшін адам орталық объектіге
айналады, бұл шығу - төркіні ересек адам болып табылатын әсерлерге деген
олардың талғамалы қатынасынан көрінеді. Алайда адам жүзі балаға жай ғана
жиі кездесіп қоймайды, ол басқа заттардан гөрі баланың белсенді қабылдайтын
іс-әрекетінің объектісі де болады, өйткені жақын адам оны қоршаған
адамдармен қарым-қатынас жасау үшін ең қажетті информацияның қайнар көзі
қызметін атқарады.
Объектісі ересек адам болып табылатын қарым-қатынас барысында ғана
баланың ойында сол адамның бейнесі жасалады, онда адамның сыртқы пішінінің
белгілері және оның ішкі сапалары туралы түсінік бейнеленеді. Балалардың
өзін қоршаған адамдарды қабылдауының нәтижесі олардың салған суреттерінен
айқын көрінеді, ол суреттерде баланы таң қалдырған және ол үшін өте мәнді
көрінген нәрселер айрықша ескеріліп, бірінші кезекке қойылып, ерекше
көрсетіледі. Түрлі жастағы балалардың ересек адам туралы түсінігін
(балалардың) қоршаған адамдардың бейнесін қалай қабылдайтынын зерттеу
арқылы да анықтауға болады. Белгілі мөлшердегі шектеулілігіне қарамай,
тәжірибеде адамның бейнесін пайдалану методикасын баланың невербальды мінез-
құлқына сүйене отырып, оны адамдардың өзіне немен тартып, немен
қызықтыратынын айқындауға мүмкіндік береді. Тәжірибе методикасын жасауда өз
еліміздегі және одан тыс елдердегі зерттеушілердің ізімен бізде І-
эксперимент кезеңінде көру арқылы қабылданатын. әсерлер ретінде адамдар мен
заттар тарапынан болатын тікелей сигналдарды емес олардың бейнелерін
суреттерді алдық. Суреттерді былай қолдану балалардың әлеуметтік және
әлеуметтік емес тітіркендіргіштерді қараған кезедегі мінез-құлқында пайда
болған өзгерістерді байқауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге кішкентай
суреттерді сигнал ретінде қолдануы экспериментті оңайлатуға және бірқалыпқа
негіздеуге мүмкіндік береді. Нақты заттар мен адамдар қатысқан тәжірибеде
олай ету қиын. Әрине, бұл жағдайда алынған материалдың өзіндік ерекшелігі
бар және осының негізінде жасалған қорытындыларды балалардың заттармен және
адамдармен болатын тікелей қарым-қатынасының барлық жағдайына қолдану дұрыс
болмайды. Сигналдың екі категориясына байланысты жүргізілді. Дидардың
алдында екі шетінде екі сурет бар пенал қойылды. Бір суреттің астында ылғи
фишка жатты, суреттердің орны қалай болса солай өзгертіліп жатты. Дидарға
фишканы табу керек. Диффенциация жасау білушіліктің шамасы - Дидардың
қатарынан бес рет дұрыс жауап бере білуі және сурет пен фишканың қатысы
жөніндегі сөзбен қайтарған дұрыс жауабы болды.Әр балада екі түрлі диффенция
қалыптасады: бірі – адамның бейнесі, екіншісі – заттардың суретін ажырату.
Үшінші серия диффенцияциялау өлшемі қалыптастырылғаннан кейін барып
басталды. Оның өзі мынадан тұрды: Бұрындифференцияцияланған екі жұп сурет
(әлеуметтік және әлеуметтік емес) Дарияға қалай болса солай он рет
ауыстырылып көрсетіледі. Бұл серияда екі жұп суретті
дифференцияцияланғандағы дағдының Дарияда қаншалық беріп қалыптасқандағыдан
анықтау және оны қалпына келтіру мақсат көзделеді.
Ең соңында, Жалғас ең алдымен қандай сигналдарға ерекше мән беретін
анықтау мақсатымен шартты түрде конфликтілі серия деп аталған
эксперименттің сериясы өткізіледі. Баланың алдында бір уақытта әрқайсысында
екі сурет бар екі жәшікке қойылды, яғни Жалғасқа дифференциялауды
қалыптастыру жұмысы жүргізілген барлық төрт сурет бірден көрсетілді. Бір
пеналда екі тітіркендіргіштен тұратын комплекс қойылып, заттардың, жеке
бөлшектерін, сапаларын қасиеттерін, олардың қарым-қатынасын, бүтіннен
бөлшекті айыру, бөлшектерді бір біріне байланыстырып қарастыру, оларды
бүтінге дұрыс енгізу, талдаумен топтастырып қабылданатын заттардың айрықша
маңызды жақтарын айыру оңайға түспейді. Заттардың мазмұны мен ішкі
байланыстарын дұрыс аша алмағандықтан бала көбінесе заттардың сыртқы
көрінісі мен құрылысына қарай бірімен-бірін байланыстыра қабылдайды. Бұл
жағдайды, әсіресе балалардың салған суреттерінен жақсы байқауға болады. Өсе
келе оқу мен тәрбиенің нәтижесінде баланың ақыл-ойының дамуымен байланысты
олардың қабылдауы да дамып, күрделене бастайды. Біртіндеп баланың арнайы
байқауы, байқағыштық қасиеті дамиды.
Француздың Бинэ деген оқымыстысы өзінің жүргізген тәжірбиелеріне
сүйеніп, балалардың қабылдауын үш сатыға бөледі. Оның пікірінше: 7-жасқа
дейінгі балалар суреттегі заттардың тек аттарын ғана атайды, оларды
сипаттап, мазмұнын айтып бере алмайды: 11-жасқа дейінгі балалар суреттегі
заттардың аттарын атаумен бірге оларды суреттеп, сипаттай алады: 15-жастан
бастап қана балалар суреттердің мазмұнын, мағынасын толық түсіндіре алады
екен. Бинэнің теориясы бойынша әр жасқа лайықты қабылдаудың айрықша сипаты
болады. Қабылдаудың түрі мен мазмұны баланың жасын, яғни пәннің биологиялық
жетілуін белгілейді. Әдетте, әр жасқа (кезеңгі) ерте бастан белгіленген,
бір қалыпты өзгермейтін психикалық әрекеттер (сонымен бірге қабылдау)
болмайды. Бала қабылдауының өзгешілігі – олардың тәрбиесіне іс жүзіндегі
жаттығуларына байланысты, яғни оларға суреттегі заттар таныс болса, бірден
қабылдауы мүмкін және керісінше, ол суреттегі заттарды бұрын көрмеген
болса, оның атын да атай алмауы мүмкін. Яғни қабылданатын заттардың
күрделілігіне, таныстығына қарай олардың заттарын ғана атау, сипаттау не
болмаса мазмұнын ашып, мағынасын түсіндіру, мектепке дейінгілер де және
төменгі кластағы оқушыларда түрліше кездеседі.
Қабылдаудың оқу процесі үшін маңызы өте зор. Сондықтан бала
қабылдауларын тәрбиелеп, дамытып отыру тәлімгерлер үшін өте қажетті мәселе.
Қабылдау дұрыс, толық және оның нәтижесі жемісті болу үшін әр уақытта
қабылдауға мақсат, міндет қойып отырған жөн. Оқушылардың істейтін
жұмыстарын жақсылап түсіндіріп **** ол бір жұп әлеуметтік жағымды
компонент пен бір жұп әлеуметтік емес жағымсыз компоненттен құралды. Ол
Айданада, керісінше, бір жұп әлеуметтік жағымсыз компонент және бір жұп
әлеуметтік емес жағымды компонент қойылды, баланың фишканы табуы керек.
Екінші эксперименттік жағдай басқаша сипатта болды. Суреттердің
орнына бұл арада кәдімгі адам мен шын заттар – ойыншықтар шықты. Әр жолы
ойыншық басқасымен ауыстырылып және өзгертіліп (қуыршаққа жаңа көйлек
кигізіп, орамалын ауыстыру) отырды, адамда да өзгерістер болды. Мұндағы
барлық өзгерістер де І-эксперименттік жағдайдың 1-ші сериясыедағы
суреттерге жасалған өзгерістерге ұқсас. Сөйтіп, алғашында адам ойыншық
қойылған орындықтың қатарына келіп тұрады. Бірінші көріністе адамның
қолында сумкасы болады, орындықта шөлмек тұрады, одан кейін әлгі адам
шекпен киеді де, орындықта кішкентай кәрзеңке пайда болады, одан соң адам
қара көзілдірік киеді де, орындыққа үлкен кәрзеңке қойылады. Төртінші рет
адам түсті көзілдірік киіп шығады да, ал орындыққа көк көйлекті қуыршақ
отырады, енді ересек адам ұзын кофта киіп, қуыршаққа жаңа жасыл көйлек
кигізеді. Алтыншы байқауда кісі орындыққа отырып, қойын дәптеріне
бірдемелерді жазып жатады, ал қуыршақтың басына орамал салады, жетінші
байқауда адам парик киіп күлімсіреп қарап отырады да, орындыққа балалар
сумкасы қойылады. Одан кейін әлгі адам сумкасы қойылады. Одан кейін әлгі
адам баласына орамал салып, орындыққа қапшық қойылады. Тоғызыншы байқауда
адам бетіне қол орамалын басып, жыламсырайды (тісі ауырып отырған кейіп
танытады) Орындыққа сары түсті қуыршақ аюды қояды, ең соңында адам қолына
кішкентай жаңа сумка ұстап, түре геп тұрады, орындықтағы сары қуыршақ аю
қоңырымен ауыстырылады. Осылайша он рет өзгеріс жасалады. Оның үстіне
қабылдау объектісі ретінде үлкен адам да, жасы құрдас сәби-дос та қатысты.
Бұл арадағы Әйгерімнің міндеті – маскарадтық ойын жағдайындағы осы
өзгерістерді байқап олар туралы мүмкін болғанша, толық әңгімелеп беру.
Осы экспериментттердің нәтижесінде балалардың байқампаздығының
деңгейін анықтай отырып, мынадай шешімге келдік: Қабылдауда бала
байқағыштығын дамытуды қажет етіп топ іріктелді.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 Қазақстан халқына
арналған жолдауында көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі
нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш пен
білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы – бүгінгі мектеп оқушылары.
Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақты
мүмкіндіктерін анықтап, соған негіздеп оқыту – бүгінгі күннің мәселесі.
Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған басты
міндеттерінің бірі – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіру.
Білім беру саласы қызметкерлерінің алдында қойылып отырған басты
міндеттерінің бірі - оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіру. Жаңашыл
мұғалімдер лекция. Семинар, практикум, конференция, іскер ойын сияқты
әдістерді дәстүрге айналдырып отыр. Мұның өзі оқытушының бірыңғай мақсатын
- өзін-өзі дамыту, өзін-өзі тәрбиелеудегі еңбегін ортақ арнаға тоғыстырады.
Еліміздегі тәуелсіздіктің әсері қоғам дамуының барлық салаларын қамтып,
әлемдегі жаңа мазмұнды озық тәжірибелерге негізделген оқу-тәрбие жүйесінің
қалыптасуына ықпал етті. Әрбір өсіп келе жатқан ұрпаққа тәлім-тәрбие беру,
олардың рухани жаңарып жандануына тірек те, тетік те болатын мектеп
екендігі бәрімізге белгілі.
Сондықтан да оқушылардың ой-өрісін, ұлттық мәдениетін, ұлттық рух пен
сана-сезімін дамытып, алғыр тұлғаны қалыптастыруда тәрбие жүйесіндегі
инновациялық іс-әрекеттердің ендірілуі үлкен жетістіктерге жетелеуде.
Бүгінгі ғылыми-техникалық прогрестің қарыштап өскені, кезінде
өндірісті автоматтандыру, компьютерлендіру мәселесімен тығыз байланысты
өркендетіп отырған өтпелі кезеңде мектеп оқушыларына ғылым негіздерін
меңгеруде білімді әлемдік стандартқа жақындатып, оқушылардың мазмұны мен
әдістерін жаңарту арқылы білім сапасын көтеру мемлекеттік проблема болып
отыр. Бұл проблемаларды ойдағыдай шешу мектептің материалдық базасына, оқу-
әдістемелік құралдардың ғылыми-әдістемелік негізде жасалуына, мұғалімдердің
ұстаздық еңбекті жаңа технологиялық тұрғыда ұйымдастыруына, сонымен бірге
мектеп басшыларының педагогикалық білгірлігіне, сөйтіп, оқу-тәрбие жүйесін
бүгінгі күн талабына сай шебер ұйымдастыра білуіне байланысты болмақ.
Қазақстан тағдыры, келешегі мол ел болуы мектептің қандай негізге
құрылуына тірелді. Мектебімізді сау, берік һәм өз жанымызға қыбысатын,
үйлесетін негізге құра білсек, келешегімізге тыйынбай серттесуіне болады.
Ал сондай негізге құра алмасақ, келешегіміз күңгірт - деп Ұлы педагог М.
Жұбанов айтқан. Мектеп – мемлекеттің, қоғамның және жеке адамның білім беру
саласына сұраныстарын қанағаттандыратын қоғамдық-мемлекеттік жүйе. Өсіп
келе жатқан ұрпақтың тәрбиесінің дене және жан сұлулығының, интеллектуалды
потенциалының қалын ойлау – тәуелсіз Қазақстанның алдында тұрған ең маңызды
мәселесінің бірі.
Білім туралы Заңымызда білім беру саласындағы мемлекеттік
саясаттың интеллектуалдық дамуы, психологиялық- физикалық және жеке
ерекшеліктері ескеріле отырып, халықтың барлық деңгейіндегі білімге қол
жеткізді;... білім берудің зайырлы сипаты,... білім ізгілікті және дамытушы
сипаты.
ХІХ ғасыр табалдырығында тұрған адамзат дамуының жаңа кезеңі – білім
беру прогрестің ең маңызды факторының бірі болып саналатын кезеңге келіп
жетті.
Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту Тұжырымдамасында
қазіргі мектептер:
1. практикалық қызметте жинақталған барлық игіліктердің сақталуы;
2. қоғамның интеллектуалдық қуатын жетілдіру;
3. еліміздің материалдық-қаржылық әл-ауқатын әрі қарай дамыту;
4. орта білім беру жүйесін әрі қарай дамыту т.с.с. міндеттерді көздейді.
Бұл міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдары, әр мұғалім күнделікті
ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерге батыл жол ашарлық қарым-
қатынас жасаулары керек. Оқыту түрлерін, әдістері мен құралдарын одан әрі
жетілдіріп, тиімді тәсілдерді нәтижелі қолданудың жолдарын іздестірулер
қажет.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді іс жүзінде анықталып табылған оқыту
үрдісінің нәтижесін көтеретін әдіс-тәсілдері, түрлері көбінде жаңашыл,
инновациялық деп атайды.
Мектеп практикасымен танысу барысында мұғалімдердің инновациялық
технологияларды ұмтылғаны көзімізге түсті. Бірақта олар инновациялық әдіс-
тәсілдердің жалпы әдістерден айырмашылығы, оларды қолданудың тиімді жолдары
қандай деген мәселелерді анық айқын біле алмайды. Сондықтан, бұл мәселені
шешу қажеттілігін көре отырып, біз ең алдымен педагогикалық инновация қалай
дүниеге келіп, қалай дамыды? Оның қолдану ерекшеліктері қандай? деген
сұрақтарға жауап іздегенді жөн көрдік. Жұмысымыздың жүру барысында тарихи
негізге сала отырып, біз ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді зерттедік.
Инновация ұғымы педагогиканың сөздік қорына ежелден енген екен. Ол кейбір
ғалымдардың еңбектеріне жаңа жаңалық еегізу деп көрсетіледі екен.
Кейбіреулер оны өзгеріс деген терминмен анықтайды. Біздің ойымызша бұл
түсініктер кең мағынадағы терминдермен білім беру жүйесіндегі кез-келген
өзгерісті сипаттайды.
Инновация термині қазір де білім берудің теориясы мен практикасында
кеңінен қолданылуда. Бірақ, ғылымда бұл терминнің нақтылы анықтамасы
белгілі бір категория ретінде берілмеген. Берілетін анықтамалардың
көпшілігі бұл ұғымды кеңінен терең таныта алмайды. Инновацияның білім беру
жүйесіндегі жаңалық енгізу деп айтсақ, Введение принципиального в
образовательную систему ұғымының мағынасын тарылтқан болар едік.
Инновация ұғымы ең бірінші ХІХ ғасырда мәдениет танушылардың
зерттеуінен пайда болды, яғни бір мәдениет түрлерін, екінші ел мәдениетіне
енгізу дегенді білдіреді және бұл ұғым этнографияда әлі күнге дейін
сақталған.
Инновация (латын сөзі іn - в, novis – жаңа) жаңа, жаңалық, жаңарту
дегенді білдіреді екен. С.И. Оженов сөздігі бойынша; инновация бірінші рет
шыққан, жасалған, жуық арада пайда болған, бұрынғының орнын басатын, алғаш
ашылған, бұрынна таныс емес енгізілген жаңалық.
Инновация ұғымын әр елде әр түрлі түсінген, кейбір мемлекеттерде
(АҚШ, Нидерланды) бұл термин кең тараған, ал Арабия, Жапония тәріздес
инновация ұғымын сөздіктерде кезіктіру мүкін емес. Сондықтан әр елде бұл
құбылысқа қандай көзқарас қалыптасқанын анықтау мақсатымен ғылыми-
педагогикалық техникалық саяси әдебиеттерді, баспа беттерін зертей келе
Ресейде, шет елдерде, социалистік елдерде, Қазақстан мемлекетінде
инновация ұғымына берілген анықтамаларды жинадық.
Ғылыми қайнар көзі - Ресейде инновация ұғымына өте күдікпен
қараған: ХІХ-ХХғ. басындағы бірден-бір білім реформаларында бұл термин
кезікпейді. Негізінде реформа жүзеге асқан, яғни инновациялық үрдіс өткен,
бірақ инновация термині еш жерде аталмайды.
Инновация деген ұғымның өзін қарастырсақ, ғылымдардың көбі оған
әртүрлі анықтамалар берген. Мысалы, инновация ұғымының әр елдегі, әр түрлі
уақытта берілген анықтамалары: инновация ұғымына берілген ең ескі емес
анықтама, бұл салада американдықтар мен европалық көлемді зерттеулер иесі
Э.М. Роджерс инновацияны былайша түсіндіреді: инновация – нақтылы бір
адамға жаңа болып табылатын идея
Майлс пікірі бойынша инновация арнайы жаңа өзгеріс. Біз одан жүйелі
міндеттеріміздің жүзеге асуын, шешілуін күзетеміз деген.
Америка ғалымдары Биль және Болен педагогикалық инновацияны құрамына
материалдық өзгеруіне ғана емес, сол материалды қолданудағы көзқарастардың
комплексті өзгеруін білдіретін үлкен өзгеріс, - деп түсінеді екен.
Найхоз инновацияның үрдіс деп есептейді де, инновация қандай да бір
идеялардан басталатын, өзгерістерге әсерін тұтынушылардың не қолдауы, не
бас тартуымен аяқталатын үрдіс, - дейді. Марклунды өзінің соңғы
еңбектерінде инновация мен өзгеріс арасындағы айырмашылықтарды айқандаған.
Инновация және өзгеріс ұғымдарын көбіне синонимдік қатынаста қарастырады,
егер бұл өзгеріс бүкіл мектеп жүйесінде жайылса, оны инновация деуге
болады. Бірақ кез-келген өзгерісті инновация деп тағы айта алмаймыз.
Инновация болу үшін алдын-ала қойылған мақсаттардың оңды нәтижесін жемісін
көру қажет. Инновация ұғымының негізін салуға көп үлес қосқан неміс
ғалымдары В. Замбард, Мечемек және автралиялық экономист И. Шумбеертді
жатқызуға болады. Бірақта олар бұл ұғымды саями экономикалық, технологиялық
үрдістерге байланысты қолданған.
Кейіннен инновация ұғымы білім беру жүйесінен жаңаны енгізу
мағынасында педагогикалық еңбектерде кезіге бастады.
1957-1964 ж. Он жылдық тарихқа американдық білім жүйесіндегі
инновациялар және өзгерістер кезеңі енеді.
1) Ағылшын ғалымдарының пайымдауынша, жаңалық көзі арнайы қолданған
деректерде, дамушы идеяларда, кітаптарда, педагогтардың білімді көтеруді
ұйымдастырушыларда, т.с.с.
2) Өз зерттеулерінде ағылшын ғалымдары мынадай қорытындыға келеді: Әр
жоғарғы сатыдағы мұғалім әрдайым жаңалықты бастаушы ретінде іс-әрекет
жасауы тиіс - дейді.
3) Инновациялық технологияларды қолданып дамыту мәселелерін басқа елдердің
педагогтары да қарастырады.
90-шы жылдардың бас кезінде орыс ғалымдары Днепрова В.И., Золвязинский,
Лазареваның еңбектерінде инновация ұғымы пайда болады. Олар инновация
ұғымы білім беру жүйесінде жаңалықтарды жасап шығару, игеру, қолдану және
тарату іс-әрекеті деп сипаттайды. М.М. Потошеник, А.С. Доренсов жаңалық
дегенді құрал ретінде (яғни жаңа әдіс, жаңа технология) ал, инновацияны
осы тәсілдерді меңгеру үрдісі деп санайды.
Қазақстан мемлекетінде инновация ұғымын пайдалану соңғы бес жылдыққа
жатады. Ең алғаш инновация ұғымы қазақ тілінде анықтаған профессор
Немеребай Нұрахметов. Ол былай дейді: Инновация, инновациялық үрдіс деп
отырғанымыз білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану
және таратуға байланысты бір бөлек қызметі
Инновациялық негізін құраушы ұғымдардың – инновация нововедение,
новшество, новое т.б. қазақша акудармаларын жасаған, Ы. Алтынсарин
атындағы білім проблемаларын ғылыми-зерттеу институты әдіскері Қ.
Құдайбергенова болып табылады. Өз еңбектерінде инновацияны - нақты
қойылған мақсатқа сай салынған жаңа нәтиже деп есептеп төмендегідей
аудармалар жасаған: инновация - жаңарту, нововедение - енген жаңалық,
новое - жаңа, новошество - жаңалық, инновационный прогресс - жаңарту
үрдісі.
Педагогикалық энциклопедияларда төмендегідей анықтамалар берілген:
инновация сөзі латын тілінен енген – новый, яғни аударғанда обнавление -
жаңарту, новинка - жаңалық, изменение - өзгеріс деген мағынаны береді.
Инновация дегеніміз білім беру, тәрбиелеу жұмысына жаңалықты енгізу,
яғни жаңа әдіс-тәсілдерді, амалдарды, құралдарды, жаңа концепцияларды
жасап, оларды қолдану деп анықтаған.
Жоғарыдағы мағлұматтарды бір жүйеге келтірсек, төмендегідей қорытынды
шығаруға болады.
Инновация ұғымын ғалымдар әртүрлі түсінеді екен.
1) жаңалық, жаңаны енгізу, жаңарту үрдісі;
2) өзгеріс;
3) құрал, әдіс;
Инновация ұғымын анықтайтын нақтылы анықтама әлі де жасалмаған. Ал,
біз өз зерттеу жұмысымызда Ш. Таубаева және Қ. Құдайбергенова берген
анықтамаға сүйенгенді жөн көрдік, яғни инновация - бұл нақты қойылған
мақсатқа ойға алынған жаңа нәтиже. Нақты мақсат дегеніміз не? Нақты
мақсатқа қандай әдіс-тәсілдердің көмегімен жетуге болады? Оқу мақсатының
жүйесінде берілген мақсаттың негізгі категорияларын пайдалана отырып,
педагог өз еңбектерінің нәтижесі туралы ақпарат алуға мүмкіндік алады.
Демек, мақсат пен нәтиже – жаңалыққа бет бұрудың кілті.
Соңғы кезде білім берудің орталығында жаңа үрдіс – педагогикалық
инновация орын алып отыр. Инновация ұғымы ең бірінші ХІХ ғасырда
мәдениеттанушылардың зерттеулерінен пайда болды, яғни бір мәдениет
элементтерін, екінші ел мәдениетіне енгізу дегенді білдіреді және бұл ұғым
этнографияда әлі күнге дейін сақталған.
Инновация термині қазірде білім берудің теория-практикасында кеңінен
қолданылуда. Бірақ ғылымда бұл терминнің нақты анықтамасы белгілі бір
педагогикалық категория ретінде берілмеген. Көптеген ғылыми педагогикалық
еңбектерінде инновация ұғымын білім беру жүйесінде жаңалықтарды жасап
шығару, игеру, қолдану және тарату іс-әрекеті деп сипаттайды. Атап айтсақ
Н.Р. Юсуфбекова О педагогической инноватике деген мақаласында білім беру
жүйесіндегі жаңартудың үрдісі деп көрсетеді. Сонымен қатар, ол инновациялық
үрдіс дегенім із жаңалықтарды жасау, оны педагог қауымның оқыту мен тәрбие
беру тәжірибесінде қолдануы деп түсіндіреді. Автордың пікірі идеяларды
енгізуге болады: біріншіден, жаңалықты жасау классификациясы, жаңалық
критерийлері, екіншіден, оларды қабылдау проблемасын зерттеу,
педагогтардың берген бағасы, үшіншіден, жаңаны білім беру жүйесінде
қолдану. Яғни, инновациялық үрдіс дегеніміз – педагогикалық жаңалықтардың
динамикалық бірлігін педагогтардың тәжірибесінде ғылыми негізде қолдану.
Профессор А.И. Кочетов инновацияны былай анықтайды: бұл ұсынылып
отырған деңгейге жеткізетін педагогикалық іс-әрекетті жаңартатын біртұтас
теориялық, технологиялық және методологиялық тұжырымдама.
Ал ғалымдар Влод Латкин иен Вадим Кваша бұған келіспей, мынандай
анықтама береді: Кәсіби іс-әрекетті мүлдем жаңа сапалы деңгейге
жеткізетін, норманың шегінен артатын іс-әрекеттің принципиалды жаңа
үлгілерін құру.
Ғылыми әдебиетте жаңалық немесе жаңа нәрсе, инновация, жаңалық
енгізу ұғымының айырмашылығы болады. Жаңарту – бұл әдіс (жаңа тәсіл,
бағдарлама, әдістеме т.б.). Ал инновация осы жаңарту әдісінің қалыптасу
үрдісі.
Инновациялық үрдістің негізі – жаңалықтарды қалыптастыру, қолданылу,
жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез-келген жаңа әдіс жекелік, сондай-ақ
уақытша жоспарға жатады. Бұл яғни, бір мұғалім үшін өтілген материал
тәрізді. ХVII ғасырда Я.А. Коменскийдің жасаған класты сабақтық жүйесі
А.С. Макаренко және В.А. Сухомлинскийдің іс-тәжірибелері, сондай-ақ В.Г.
Шатоловтың қолданған тірек-конспектілері жаңалықтарды, ой-идеяларды өз
уақытында да, қазірде де қолдануды тиімді деп тауып отыр.
Инновация мәселелерімен айналысып жүрген бірқатар ғалымдардың
еңбектерін, жазған анықтамаларын қарастырып, талдай келе біз бұл ұғымның
түп-төркінін белгілі уақыт арасында жаңашыл идеяны қайта қарау, жаңалау деп
айтқанды жөн көрдік. Сәл ертерек кездің өзінде белгілі қолданылып жүрген
идеялар жаңа бағытта ұсынылса, мұның өзі инновациялы деп аталған. Осыларды
негізге ала отырып, инновацияны жаңалық, жаңа әдіс, өзгеріс,
әдістеме, жаңашылдық, ал инновациялық үрдісті жаңа әдістеме құралы
деп ұғатын боламыз.
Инновация білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады. Кейінгі кезеңде
ғалымдар өз зерттеулерінде оқу-тәрбие ісіне жаңалықтарды енгізіп, тарату
мәселесін қарастырады. Н. Апатова, М. Поташник, В.Я. Ляудис т.б. ғалымдар
мұғалімнің жаңалыққа қабілеттілігіне ерекше көңіл бөлді. Авторлардың көбі
педагогикалық инновацияның негізгі міндеті енгізіліп отырған жаңалықтарды
топтау, жіктеу деп санайды (90,94,150). Ол үшін ең бастысы – мектеп
жұмысын дамытудың аймағын қарастыру керек дейді. Енгізіліп отырған жаңа
әдістеменің ерекше жағын көре білу, түсіне білу және оның басқа
әдістемелермен қандай байланыста екенін білу керек.
Инновациялар классификациясы негізінде білім беру мекемелерінің
қызметіндегі туындайтын саналы педагогикалық ой-идея жүйесі жатыр.
Сонымен, мұғалімнің инновациялық әрекетке көшуі бірден-бір көкейкесті
мәселе деп есептейміз. Білімнің ағартушылық жүйесінде мұғалім субъект
динамикалық үрдісі мұғалімнен шығармашылықты, инновациялық әрекетті талап
етеді. Мұндай талап етушілікте, байланыста мұғалімнің дәстүрлі деңгейімен,
қазіргі мектеп, қоғам қажет ететін шығармашылықты, жаңашыл мұғалім арасында
қарама-қайшылық туындайды.
Мектеп өмірінде болып жатқан өзгерістер, олардың инновациялық бағытқа
бет бұруы болашақ мұғалімдерді даярлаудағы әдістемелік өзгеріспен тығыз
байланысты. Инновация көлемділігі оның жүйелілігі мен классификациясын
тудырады. Ғылыми жолда бұл мәселе толық анықталмаған. Осындай мәселелердің
шешімін іздеу жолында еңбектеніп жүрген ғалымның бірі – О.Т . Хонерин. Ол
инновацияны мынандай түрлерге жіктейді:
1) модификациялы, яғни педагог қауымның идеяларынан туындаған И.В. Волков,
Е.Н. Ильин, С.Н. Лысенкова, В.Г. Шаталов жаңашыл педагогтар;
2) комбинаторлы;
3) радикалды, инновациялық жолмен оқытудың модельдері, колледж, гимназия,
лицей сынды дәстүрлі мектептерге альтернативалар.
В. Мужич инновацияға топпен оқыту, кабинеттік оқыту, жеке жұмыстарды
жатқызса, Манро үзбей оқыту, жас ерекшелігін есепке ала оқыту, алыстан
оқыту немесе радио арқылы оқыту деп бөледі. Зита Гловашкин инновацияларды
білім берудің көлемді секторларына байланысты топтайды:
1) ұйымдастырудағы инновациялар;
2) технологиядағы инновациялар;
3) бағдарламаларды өзгерту.
Дрогомир Аранжинович мағынасына, мазмұнына, нәтижелігіне қарай үш
категорияға бөлді:
1) мектеп жүйесінің инновациялары;
2) оқыту тәрбиелеу жүйесінің жоспарлары мен бағдарламаларының
мазмұны мен құрылысына жататын инновациялар.һ;
3) оқыту құралдарымен байланысқан жұмыстың ұйымдастыру
тәсілдеріне жататын инновациялар.
Аналогиялық жағынан жаңалықтарды былай жіктеуге болады:
• әрекет пен идеялар толығымен жаңа, бұрыннан таныс емес;
• белгілі, таныс кең көлемді ой-идеялармен әрекет;
• бұрыннан белгілі идея мен әрекеттің жаңа жағдайда, басқаша жаңа түрде
қолданылуы.
Жаңалықтарды сонымен қатар, қолданылу кезеңіне байланысты жіктеуге
болады. Соған байланысты, қолдану, мүмкіндік, өзгеріс деген ұғымдарды
пайдаланамыз. Қолданылу сөзі жаңалықты әр түрлі мақсатта қолданғанда
айтылады.
Инновациялық әрекет жаңалық пен жаңа енгізуден туындайтын сұрақтар
шешімін де қарастырады: нақты жаңалықтың протипі бола ма, егер бар болса,
басқа білім аймағына тән түрі бар ма?
Ал оқу-тәрбие үрдісінде педагогикалық инновация басқадай қаралады:
а) алты күндік немесе бес күндік оқу аптасы сақталғандай білім беру
мекемесін тұтастай ұйымдастыру әрекеті (мектеп - балабақша, мектеп - оқу-
тәрбие жиынтығын, мектеп – жоғары оқу орны);
б) мұғалімдер жұмысын ұйымдастыру: оқу-тәрбие үрдісінің ұйымдастыруымен
сабақ берудегі әдіс пен әдістемелердің өзара байланысы, сабақ пен сабақтан
тыс жұмыстар ерекшелігі;
в) белгілі бір бағдар берушілік пен мемлекеттік деңгейін қамтамасыз
ететін оқушылар жұмысын ұйымдастыру; жеке бас қызығушылығы мен
мүмкіндіктерін дамыту үшін жағдай жасау.
Оқу-тәрбие үрдісіндегі инновациялық әрекетті мынадай кесте арқылы
көрсетуге болады:
Сыртқы мазмұны
факторлар
Ішкі ұғым
факторлар
жаңалықтың нәтижесіне ықпал
ететін факторлар
Инновациялық үрдісті іс жүзінде асыру басшылыққа тығыз байланысты.
Сондықтан, мектеп басшыларына ең бірінші жаңартуларды, өзгеріс бұрынғы
немесе қазіргі оқу-тәрбие үрдісіне қажеттігі жағынан қарастыру керек.
Қазіргі кезде шет елдердегі эксперименттік мектептер өз жұмыстары
үшін көмекті педагогикалық институттардан алып отыр. Олар радикалды
өзгерістерді қажет теіп, косметикалық операциялардан бас тарту керек дейді.
Кез-келген білімнің жаңа саласы бірталай әдістемелік мәселелер
тудырады. Жаңа ғылыми сала пәні, құрылымы мен қызметі жағынан белгілі білім
беру жүйесінің қайта құрылуын, педагогикалық жаңалықтарды жасауын қажет
етеді. Сонымен, инновациялық жаңалық ашумен байланысты зерттеуші
ғалымдардың айтуы бойынша кез-келген жаңалық бірден нәтиже бере алмайды.
Себебі, 1) жаңа тәжірибе әр уақытта көкейкесті мәселелерді шеше бермейді.
2) кез-келген жаңалық белгілі бір педагогикалық мәселені шешу үшін
пайдаланылады.
Қазіргі кезеңдегі педагогикалық инновация білім беру жүйесіндегі
жаңалықтарды топтастырады.
Педагогикалық жүйе құрылымын кей ғалымдар (И.П. Подласый,
В.П. Беспалько) оқушылар тәрбие мақсаты
тәрбие мазмұны тәрбие үрдісі мұғалімдер тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру формалары түрінде қарастырады
(тәрбиелей отырып оқыту жағдайында) Біздіңше, білім беру үрдісінің негізгі
бөліктері: мақсат мазмұн форма әдіс
оқыту көрнекілігі тізбесі жаңа мазмұнға ие болғанда ғана педагогикалық
жүйедегі жаңашылдыққа жол ашылады. Ал жаңа технологияны қолдану төмендегі
кезеңдер арқылы іске асады: оқып үйрену меңгеру
өмірге ендіру
дамыту
Біз өмірге бастапқы кезеңдерден әлі аса алмай жүрміз. Жаңа
технологиямен жұмыс істеу үшін терминдегі алғы шарттар қажет:
- оқу үрдісін интенсивтендіруді жаппай қолға алу;
- оқушылардың сабақтастығын болдырмау шараларын кешенді түрде қарастыру.
Оның ғылыми-әдістемелік, оқыту-әдістемелік, ұйымдастырушылық себептеріне
үнемі талдау жасап, назарда ұстау;
- жаңа буын оқулықтарының мазмұнын зерттеп білу, пәндік білім стандартымен
жете танысу, білімді деңгейлеп беру технологиясын игеру арқылы оқушыларға
білімді мемлекеттік стандарт деңгейінде игертуге қол жеткізу;
- оқыту үрдісін ізгілендіру мен демократияландыруды үнемі басшылыққа алу.
Кез-келген елдің экономикалық қуаты, халқының өмір сүру деңгейінің
жоғарылылығы, дүниежүзілік қауымдастықтағы орны мен салмағы сол елдің
технологиялық даму деңгейімен анықталмақ. Жалпы қоғам дамуы мен жаңа
технологияны енгізу сапалылығы осы елдегі білім беру ісінің жолға
қойылғандығы мен осы саланы ақпараттандыру деңгейіне келіп тіреледі.
Экономикалық күшті дамыған елдердің тәжірибесі білім беру жүйесін
ақпараттандыру экономика, ғылым және мәдениеттің қарқынды дамуының негізгі
кепілі.
Еліміздің егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық, соның ішінде білім
беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мен ізгіліктендіру мектепті
осы кезге дейінгі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашты.
Қазіргі кезде біздің республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып,
әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педагогика теориясы
мен оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр, білім
беру парадигмасы өзгереді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас,
басқаша қарым-қатынас, өзгеше металитет пайда болуда:
- білім мазмұны жаңа үрдістік біліктерімен, ақпаратты қабылдау
қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы
білім беру бағдарламаларының нақтылануымен баий түсуде;
- ақпараттың дәстүрлі әдістері – ауызша және жазбаша, телефон және
радиобайланыс – қазіргі заманғы копьютерлік құралдарға ығысып орын
беруде;
- баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани баюына,
азамат, тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде;
- мектеп, отбасы және қоршаған әлеуметтік ортаның бала тәрбиесіндегі
бірлігіне ұмтылыс жасалуда;
- қоғамдық біліммен бара бар педагогикалық технологияның кеңінен
қолданылуына және ғылымның роліне мән берілуде.
Оқыту технологиясын жетілдірудің психологиялық-педагогикалық бағыттағы
негізгі ой-тұжырымдары төмендегіше сипатталады:
- есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы меңгергендерді
пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу;
- білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық құрылым
жүйесіне көшу;
- оқушыға орташа деңгейде білім беретін бағдарламадан жекелеп, саралап
оқыту бағдарламасына өту.
Қазіргі республика оқу орындары педагогикалық ұжымдары ұсынылып отырған
көпнұсқалыққа байланысты өздерінің қалауына сәйкес кез келген үлгі бойынша
қызмет етуіне мүмкіндік алды. Бұл бағытта білім берудің әртүрлі нұсқадағы
мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа
технологиялар бар. Сондықтан әртүрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен
оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде
сынап қараудың маңызы зор.
Бір технологияның өзі әртүрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Оқыту процесінде ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық негізі
1.2 Оқытудың танымдық белсенділігін арттырудағы инновациялық технологиялар
2 БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН арттыруға бағытталған ИННОВАЦИЯЛЫҚ технологияларды ПАЙДАЛАНУ
ӘДІСТЕМЕСІ.
2.1 Дамыта оқыту технологиясы арқылы оқушылардың танымдық белсендігін
арттыру
2.2 Деңгейлеп оқытудың технологиясы арқылы оқушылардың танымдық белсендігін
арттыру
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
Кіріспе
Тәуелсіз ел болып, өз алдына дербес мемлекет алғанымызға да міне 21
жылға аяқ басты. Енді жас мемлекетіміздің әлем кеңестігінде өркениетті ел
ретінде танымал болып, экономиканы өркендетіп, халықтың әлеуметтік
жағдайын, білім мен ғылымы, өнері мен мәдениеті өркендеп, халықтың
әлеуметтік жағдайы дүние жүзі мемлекеттерімен теңесуі үшін әл мүддесі
жолында аянбай тер төгіп, мағыналы да, маңызды жұмыстар атқару –
Республикамыздың әр азаматының парызы.
Осының бәрі өмірдің жалғастырушы ертеңгі болашағымыз ел мен жердің
иесі – жас ұрпақты лайықты тәрбиелеп өсіріп, сапалы білім беруге келіп
тіреледі.
Ертеңгі қоғам құрылысшылары, ұстаз, ғылым, өнер және мәдениет
қайраткерлері, мемлекет басшылары, бәрі – бүгінгі бала-бақша
бүлдіршіндері, мектеп, гимназия, лицей, колледж оқушылары, жоғары оқу
орындарының білімгерлері. Демек, саналы да салауатты азамат тәрбиелеп өсіру
– қай қоғамның болса да бүкіл азамат дүниесіндегі абыройлы борышы болып
қала береді.
Бүкіл дүниежүзілік білім әлеміне кіру мақсатында қазіргі кезде
Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылып жатыр. Бұл үрдіс педагогика
теориясын мен оқу тәрбие үрдісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар
жүргізіледі.
Қазақстанның білім беру жүйесінің реформалаудың жаңа кезеңі елбасы
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 стратегиялық жолдауында, Үкіметін,
Білім және ғылым министрлігінің құжаттарында көрсетілген идеялар кешінін
енгізуді талап етеді. Мұның мәні 1999 жылы маусымда қабылданған Қазақстан
республикасының Білім туралы заңында. 30 қыркүйек 2000 жылғы Білім
мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей қоғамның экономикалық және
әлеуметтік жағынан ілгерлеуінің маңызды факторы ретінде білім берудің
ұлттық моделін дамыту, шығармашыл тұлға қалыптастыруға дағды алу, ақыл-ой
қорын жинау сияқты мақсаттарды көздейді. Ол Қазақстан Республикасы
жариялаған білім беру басымдылығына, жалпыға білім беру моделінен әр
адамға таңдау бойынша білім беру моделіне көшуге негізделген. Сонымен
қоса, бағдарлама жалпы орта білім берудің басты аспектілерін танытып осы
саланың нақты жағдайына баға берді, оны ретке келтіру мен одан әрі дамытуға
қажетті шаралар мен басым бағыттарды нұсқайды (52,53,54,55 103).
Жалпы білім берудің Қазақстандылық моделі берік негізді болу үшін
оқушылар санасына өз халқының тарихи тамырын, рухани және адамгершілік
қағидаларын азаматтық және отан сүйгіштік идеяларын басқа халықтарға деген
ізгі көзқарастарын сіңіру қажет.
Біз белгілі бір біліімдер мен дағдылар жиынтығын меңгерген адамдар
ғана емес, қазақстандылық дін мен дүниетану негізінде азаматтық көзқарасы
қалыптасқан, әлеуметтік белсенділігі жоғары отаншыл тұлғалар тәрбиелеп
өсіруге баса назар аударуымыз қажет.
Ол үшін:
- біріншіден, еліміз мектептерінде әрбір шәкірт ұлтына, дініне, жынысына,
қарамай барлық қазақстандылықтардың ортақ Отаны – Қазақстан екенін
түсінетіндіктен ахуал қалыптастыра алудың мәні зор. Әрбір қазақстандықты
өз мемлекеті қамқорлықсыз қалдырмайтындығы, ол әрбір қазақстандық өз
мемлекетінің болашақ тағдыры үшін жауапты деген түсінік жас ұрпақ
санасында берік орнығуы шарт.
- екіншіден, жас ұрпаққа өзі туған аймақтың ғана емес, кең байтақ
Отанымыздың барлық қайырымдығы таудың да, өзеннің де, көллдің де, жан-
жануардың да, қазба байлықтардың да өз елінің байлығы болып табылатынын
сездірудің де тәрбиелік әсері зор. Бәлкім каникул күндері еліміздің
қастерлі орындарына, табиғаты сұлу аймақтарға экспедициялық жорықтар
ұйымдастыру шараларын қолға алу қажет болады.
- үшіншіден, өскелең ұрпақ өз елінің ғылымы мен ғұлама ғалымдары, өнері
мен талантты өнерпаздары, спорты мен спортшылары, т.б. туралы хабарлар
болып, оларды мақтаныш тұтып өскені жөн. Қазақстан ғылымы, Қазақ
киносы, Қазақ музыкасы, Қазақстан спорты, т.б. тақырыптарға арналған
викториналық ойындары, сауық кештерін ұйымдастырып отырудың қиындығы жоқ.
- төртіншіден, әрбір қазақстандық жас азамат өз елінің тарихын, тарихи
тұлғаларын, өмір баяндары мен өнегелі істерін бөліп өсуі тиіс. Шәкірттер
санасында Менің елімнің тарихы – менің тарихым деген түсінік
орнығатындай материалдарды еліміздің өткен тарихынан да дербес мемлекет
ретінде өмір сүре бастаған бүгінгі тарихынан да көптен табуға болады.
- Ең соңында жас ұрпаққа біздің ұлттық дәстүріміз бен әдет-ғұрыптарымыздың
жалпы азаматтық құндылықтарымен ұштасып жатқанын аңғарудың мәні зор, өз
мәдениетін түсінетін адамның ғана өзге мәдениеттерді терең қабылдай
алатынын әрбір адам жас кезінен ұғынып өсе құба-құп деп Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрі Б.Жұмағулов айтқанындай қазіргі
заманғы мектептердің өсіп келе жатқан тұлғаны қандай бағытта
дамытатындығы жеке тұлғаның әлеуметтік және шығармашылық мүмкіндіктерін
ашуы еліміздің дамуы мен гүлденуіне қатысты. (19,20)
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасының Конституциясының Білім туралы
заңына және Білім мемлекеттік бағдарламасына сәйкес қазақстандық білім
беру жүйесінің ұлттық үлгісін дамыту үшін жағдайды қалыптастыру жөніндегі
жұмыстар жоспарлы түрде жүзеге асырылуда.
Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың жалпы міндетті мемлекеттік
стандартын әзірлеуді одан әрі жалғастырып және мектепке дейінгі тәрбиелеу
мен оқытудың озық, технологияларын белсенділікпен енгізу керек.
Жалпы орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісінде оқытудың
инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың мүмкіндіктері мен жолдарын
анықтау.
Зерттеудің мақсаты
Жалпы орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың
инновациялық әдіс-тәсілдерін пайдаланудың шарттарын анықтап, жүйесін жасау
оны ғылыми-теориялық жағынан негіздеу және әдістемелік талдау жасау, өмір
практикасына енгізу.
Зерттеудің объектісі: Бастауыш мектептердің оқу-тәрбиесі үрдісі.
Зерттеу пәні: Жалпы орта білім беретін мектептердің оқу-тәрбиесі
үрдісінде инновациялық әдіс-тәсілдері пайдаланудың педагогикалық шарттары.
Зерттеу болжамы: бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың
инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдалану тиімді болады, егер де: жалпы орта
білім беретін мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың тиімді жаңа
инновациялық әдіс-тәсілдерін таңдап алынса; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір
оқушының жеке және дербес ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріліп, оқытудың
саралап оқыту әдісін қолданса; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының танымдық
әрекетіне тән дағдыларды қалыптастыру үшін дамыта оқытуды жүзеге асырса;
оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының пәнге деген қызығушылығы және өз
күшіне, біліміне деген сенімін арттыру үшін деңгейлік оқыту жүзеге
асырылса; оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының білімінің берік, тиянақты,
сапалы болу үшін модульдік оқыту жүйесі жүзеге асырылса:
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық
әдіс-тәсілдерін пайдалану шарттарын айқындау.
2. Бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-
тәсілдерінің түрлерін айқындау.
3. Бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық
әдіс-тәсілдерін пайдаланудың тиімді жолдарын көрсету.
Зерттеу жұмысың әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге теориялық талдау жасау; бастауыш
мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде кіргізетін барлық пәндер мен сабақтан тыс
жұмыстардың бағдарламасына әдістемелік құралдарына талдау жасау; бастауыш
мектептерде өткізілетін дәстүрлі емес сабақтар мен сабақтан тыс жұмыстарды
өткізу әдістемесіне педагогикалық талдау жасау; жаңашыл мұғалімдердің іс-
тәжірибесін зерттеу, талдап қорыту; оқытудың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын
алдыңғы қатарды мектептердің іс-тәжірибелерін қатарлы мектептердің іс-
тәжірибелерін зерттеу, талдау жасау.
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде (2010-2011 жж.) тақырыптың өзектілігі дәлеледеніп,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік және арнаулы әдебиеттерге
теориялық талдау жасалынды; бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде
кіргізетін барлық пәндер мен сабақтан тыс жұмыстардың бағдарламасына
әдістемелік құралдарына талдау жасалынды;
2-ші кезең (2011-2012 жж.) жаңашыл мұғалімдердің іс-тәжірибесі
зерттелінді, талдап қорытылды; оқытудың әдіс-тәсілдерін пайдаланатын
алдыңғы қатарды мектептердің іс-тәжірибелерін қатарлы мектептердің іс-
тәжірибелерін зерттеп, пайдаланудың тиімділігі педагогикалық эксперимент
арқылы тексерілді, нәтижесінде қорытынды тұжырымдама дайындалды.
Қорғауға ұсынылады:
1. Оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық технологиялар арқылы
оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары;
2. Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық технологияларды
пайдалану әдістемелері.
1 Оқыту процесінде ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық негізі
Бастауыш мектеп оқушыларының адамдармен қарым-қатынастық даму процесін
қарастырғанда біз негізгі назарды ең алдымен қоршаған дүниенің күрделі
құбылыстарын, оның ішінде әсіресе қоғамның өкілі – адамды балалардың қалай
қабылдайтынына аударамыз.
Қарым-қатынас жасаудың мәні аса зор, ол ең алдымен, балалардың жалпы
психологиялық жағынан дамуының аса маңызды факторы және бұлжымас шарты
болып табылады.
Басқалармен қарым-қатынас жасау арқылы ғана жас бала ересек адамдарда
болатын қоғамдық-тарихи тәжірибені меңгере алады. Қарым-қатынас іс әрекет
ретінде басқа адамға бағытталады. Сондықтан ол міндетті түрде сол адаммен
танысуға, сол арқылы баланың өзін-өзі танып-білуіне жетектейді.
Балалардың әртүрлі әсерлерге талғамалы қатынасын зерттеудің орасан
зор теориялық мәні бар, өйткені балалардың мұқтажын, олардың өмірлік
тұрпатын, сонымен бірге өздері өмір сүріп, тәрбие алып отырған қоршаған
ортамен өзара қарым-қатынас жасау тәсілдерін түсінуге мүмкіндік береді.
Мұндай зерттеудің белгілі мөлшерде тәжірибелік те мәні ерекше, олай
дейтініміз зерттеу нәтижелері балаларды тәрбиелеу мен оқыту әдістерін
жетілдіруге жәрдемін тигізеді.
Балалардың адамдармен қарым-қатынастарының дамуында дыбыс пен көру
әсерлері маңызды роль атқарады. Олар бұл әсерлерді өзара алмасып отырады.
Көпшілік жағдайда адамдар өзімен жүзбе-жүз сөйлесіп отырған істес адамнан
тарайтын көру арқылы қабылданатын сигналдарға сезімтал келеді, сондай-ақ ол
сигналдарда бар хабарды, тұтастай алғанда, өзінің жеке басын бағалауға
пайдалануға бейім тұрады, сөздік сигналдарды көбінесе жанындағы адамның
жекелеген әрекеттерін бағалауда салыстырып отырады. Адам үшін өзінің жеке
басының бағасы аса маңызды болғандықтан, қасындағы адамның өзіне қатынасы
жөніндегі оның пайымдауы көбіне көру сигналдарының негізінде жасалады. Көру
арқылы қабылданатын әсерлер адамдар қарым-қатынасының маңызды құралдары
бола тұра, сонымен бірге оларды саралап түсіндіруде бірқатар ерекшеліктері
бар. Мимика, қол қимылдары, адам мен заттардың көріну жағдайына байланысты
өзгеріп сигналдарда болатын хабарлар балалардың ғана емес, үлкендердің де
түсінуіне оңай соқпайды.
Өкінішке орай, балалардың әртүрлі көру әсерлеріне қатысты
қабылдағыштығы мен сезімталдығы туралы мәселе аз зерттелген. Бұл жөнінде
тек жекелеген деректер ғана бар, солардың өзі де көрнекі әлеуметтік
әсерлерді қабылдаудың талғамалы болатынын көрсетеді.
Ғалымдар бала туғаннан кейінгі алғашқы апталарда-ақ адам жүзінің
схемалық суретіне айрықша көңіл аударатынын, ал үш айға толғанда адам
басының көлемдік моделіне көбірек көңіл бөлетінін анықтап отыр. Мектеп
жасына дейінгі балалар мен мектеп жасындағы балалардың заттарды олардың
толық емес бейнесі арқылы тануы, адам жүзінің дәл толық емес бейнесі арқылы
адамды тануға қарағанда, адамды айрықша бөліп қарайды. Адамнан шығатын көру
әсерлеріне мұндай ерекше мән берушілік балаларда ерте пайда болып, едәуір
ересек жаста да сақталады.
Балалардың көру арқылы қабылданатын әлеуметтік әсерлерге деген
мұндай талғамалы қатынасын қалай түсіндіруге болады? Бұл жөнінде әртүрлі
пікірлер айтылып жүр. Солардың бірі – барлық тіршілік иесіне күрделі –
неғұрлым информативті тітіркендіргіштерге айрықша мән берушілік тән деп
санайтын көзқарас.
Балалардың адамнан таралатын әсерлерге деген талғамалы қатынасын
шартты рефлекстік қатынастардың негізінде түсіндіретін көзқарас (анасының
түрін, алғашқы органикалық қажеттерін, негізінен тамаққа деген қажетін,
қанағаттандырумен ұштастыра қабылдау – көру сигналдарын балалардың өзге
әсерлердің ішінен тез ажыратуға жеткізетін ерекше көмекші күшке айналдырады
деу) батыста кең өріс алған.
Тағы бір көзқарас бойынша, балалардың өмірінде әлдеқандай бір ауыр
кезең бар, осы кезеңде балада өзіне қамқоршы ананың жүзі мен тұрқының
ерекшеліктерін есте қалдыратын процесс болады. Аталған көзқарасты
ұстанушылар бұл кезеңді сәбилік кезеңге жатқызады (бала өмірінің алғашқы
жарты жылы немесе 7-8 айы)
Алайда, эксперименттік зерттеулер жоғарыда келтірілген көзқарастардың
бірден-бірін қуаттамайды. Бұл зерттеулер балалардың танымдық
белсенділіктері олардың үлкендермен қарым-қатынасының дамуына байланысты
екенін, ал сәбидің бір ғана тамақ пен жылуға деген іш тартушылығына әкеліп
соқпайтынын сенімді түрде дәлелдеп отыр. Мұндай іш тарту көбіне-көп ересек
адамның сәбидің қарым-қатынасқа деген қажетін қаншалық қанағаттандыруына
байланысты, демек балалық кездің қандай да бір қысқа кезеңіне ғана қатысты
емес. Біз жүргізген эксперименттік жұмыстардың нәтижесі де осыны көрсетеді.
Біз онда бастауыш мектептің 2 сынып оқушыларының көру сигналдарына
деген талғамалы қарым-қатынасының даму сипаттарын айқындауды мақсат еттік.
Қарым-қатынас процесімен тығыз байланысты және оның өту барысы үшін
маңызды әсерлерді қабылдау, қарым-қатынасқа жанасымы жоқ әсерлерге
қарағанда тез де дәл жүзеге асады. Бірақ бұл жөнінде әңгімелеспес бұрын,
алдын-ала кейбір ескертулер жасаған жөн. Бұл арада талғамалы қатынас
термині арқылы біздің нені түсінетініміздің басын ашып алуымыз керек.
Қабылдау объектісі болатын әсерлер біткеннің адам үшін мәні бірдей емес:
адам неғұрлым өмірде маңыздырақ деген тітіркендіргіштерді теө бөліп алып,
соған айрықша зейін қояды. Талғамалы қатынас термині міне осы құбылысты
білдіреді.
Жеке адамның құбылыстардың белгілі бір тобына категориясына қатысы
туралы айтқан кезде біз төмендегі екі түрлі жайтты есте ұстаймыз:
а) белгілі бір сигналдарға деген талғамалы қабылдағыштық: бұл – көптеген
әсерлердің ішінен белгілі бір әсерді мән бере бөліп алудан көрінеді (бір
уақытта болатын немесе одан көп әсерлердің ішінен бала ең алдымен адам
тарапынан болатын әсерге көңіл аударады)
ә) белгілі бір сигналдарға деген талғамалы сезімталдық: бұл – белгілі бір
сигналды күшіне, сапалық ерекшеліктеріне т.б. қарай ажыратудың мейілінше
нәзіктігінен көрінеді (шығу төркіні басқа әсерлерге қарағанда, адамнан
шығатын әсерлердің жұбын тез жіктейді)
Бастапқы кезеңде сәбидің өзін қоршаған дүниемен қатынасы ересек жақын
адамдары арқылы болады. Сондықтан балалар үшін адам орталық объектіге
айналады, бұл шығу - төркіні ересек адам болып табылатын әсерлерге деген
олардың талғамалы қатынасынан көрінеді. Алайда адам жүзі балаға жай ғана
жиі кездесіп қоймайды, ол басқа заттардан гөрі баланың белсенді қабылдайтын
іс-әрекетінің объектісі де болады, өйткені жақын адам оны қоршаған
адамдармен қарым-қатынас жасау үшін ең қажетті информацияның қайнар көзі
қызметін атқарады.
Объектісі ересек адам болып табылатын қарым-қатынас барысында ғана
баланың ойында сол адамның бейнесі жасалады, онда адамның сыртқы пішінінің
белгілері және оның ішкі сапалары туралы түсінік бейнеленеді. Балалардың
өзін қоршаған адамдарды қабылдауының нәтижесі олардың салған суреттерінен
айқын көрінеді, ол суреттерде баланы таң қалдырған және ол үшін өте мәнді
көрінген нәрселер айрықша ескеріліп, бірінші кезекке қойылып, ерекше
көрсетіледі. Түрлі жастағы балалардың ересек адам туралы түсінігін
(балалардың) қоршаған адамдардың бейнесін қалай қабылдайтынын зерттеу
арқылы да анықтауға болады. Белгілі мөлшердегі шектеулілігіне қарамай,
тәжірибеде адамның бейнесін пайдалану методикасын баланың невербальды мінез-
құлқына сүйене отырып, оны адамдардың өзіне немен тартып, немен
қызықтыратынын айқындауға мүмкіндік береді. Тәжірибе методикасын жасауда өз
еліміздегі және одан тыс елдердегі зерттеушілердің ізімен бізде І-
эксперимент кезеңінде көру арқылы қабылданатын. әсерлер ретінде адамдар мен
заттар тарапынан болатын тікелей сигналдарды емес олардың бейнелерін
суреттерді алдық. Суреттерді былай қолдану балалардың әлеуметтік және
әлеуметтік емес тітіркендіргіштерді қараған кезедегі мінез-құлқында пайда
болған өзгерістерді байқауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге кішкентай
суреттерді сигнал ретінде қолдануы экспериментті оңайлатуға және бірқалыпқа
негіздеуге мүмкіндік береді. Нақты заттар мен адамдар қатысқан тәжірибеде
олай ету қиын. Әрине, бұл жағдайда алынған материалдың өзіндік ерекшелігі
бар және осының негізінде жасалған қорытындыларды балалардың заттармен және
адамдармен болатын тікелей қарым-қатынасының барлық жағдайына қолдану дұрыс
болмайды. Сигналдың екі категориясына байланысты жүргізілді. Дидардың
алдында екі шетінде екі сурет бар пенал қойылды. Бір суреттің астында ылғи
фишка жатты, суреттердің орны қалай болса солай өзгертіліп жатты. Дидарға
фишканы табу керек. Диффенциация жасау білушіліктің шамасы - Дидардың
қатарынан бес рет дұрыс жауап бере білуі және сурет пен фишканың қатысы
жөніндегі сөзбен қайтарған дұрыс жауабы болды.Әр балада екі түрлі диффенция
қалыптасады: бірі – адамның бейнесі, екіншісі – заттардың суретін ажырату.
Үшінші серия диффенцияциялау өлшемі қалыптастырылғаннан кейін барып
басталды. Оның өзі мынадан тұрды: Бұрындифференцияцияланған екі жұп сурет
(әлеуметтік және әлеуметтік емес) Дарияға қалай болса солай он рет
ауыстырылып көрсетіледі. Бұл серияда екі жұп суретті
дифференцияцияланғандағы дағдының Дарияда қаншалық беріп қалыптасқандағыдан
анықтау және оны қалпына келтіру мақсат көзделеді.
Ең соңында, Жалғас ең алдымен қандай сигналдарға ерекше мән беретін
анықтау мақсатымен шартты түрде конфликтілі серия деп аталған
эксперименттің сериясы өткізіледі. Баланың алдында бір уақытта әрқайсысында
екі сурет бар екі жәшікке қойылды, яғни Жалғасқа дифференциялауды
қалыптастыру жұмысы жүргізілген барлық төрт сурет бірден көрсетілді. Бір
пеналда екі тітіркендіргіштен тұратын комплекс қойылып, заттардың, жеке
бөлшектерін, сапаларын қасиеттерін, олардың қарым-қатынасын, бүтіннен
бөлшекті айыру, бөлшектерді бір біріне байланыстырып қарастыру, оларды
бүтінге дұрыс енгізу, талдаумен топтастырып қабылданатын заттардың айрықша
маңызды жақтарын айыру оңайға түспейді. Заттардың мазмұны мен ішкі
байланыстарын дұрыс аша алмағандықтан бала көбінесе заттардың сыртқы
көрінісі мен құрылысына қарай бірімен-бірін байланыстыра қабылдайды. Бұл
жағдайды, әсіресе балалардың салған суреттерінен жақсы байқауға болады. Өсе
келе оқу мен тәрбиенің нәтижесінде баланың ақыл-ойының дамуымен байланысты
олардың қабылдауы да дамып, күрделене бастайды. Біртіндеп баланың арнайы
байқауы, байқағыштық қасиеті дамиды.
Француздың Бинэ деген оқымыстысы өзінің жүргізген тәжірбиелеріне
сүйеніп, балалардың қабылдауын үш сатыға бөледі. Оның пікірінше: 7-жасқа
дейінгі балалар суреттегі заттардың тек аттарын ғана атайды, оларды
сипаттап, мазмұнын айтып бере алмайды: 11-жасқа дейінгі балалар суреттегі
заттардың аттарын атаумен бірге оларды суреттеп, сипаттай алады: 15-жастан
бастап қана балалар суреттердің мазмұнын, мағынасын толық түсіндіре алады
екен. Бинэнің теориясы бойынша әр жасқа лайықты қабылдаудың айрықша сипаты
болады. Қабылдаудың түрі мен мазмұны баланың жасын, яғни пәннің биологиялық
жетілуін белгілейді. Әдетте, әр жасқа (кезеңгі) ерте бастан белгіленген,
бір қалыпты өзгермейтін психикалық әрекеттер (сонымен бірге қабылдау)
болмайды. Бала қабылдауының өзгешілігі – олардың тәрбиесіне іс жүзіндегі
жаттығуларына байланысты, яғни оларға суреттегі заттар таныс болса, бірден
қабылдауы мүмкін және керісінше, ол суреттегі заттарды бұрын көрмеген
болса, оның атын да атай алмауы мүмкін. Яғни қабылданатын заттардың
күрделілігіне, таныстығына қарай олардың заттарын ғана атау, сипаттау не
болмаса мазмұнын ашып, мағынасын түсіндіру, мектепке дейінгілер де және
төменгі кластағы оқушыларда түрліше кездеседі.
Қабылдаудың оқу процесі үшін маңызы өте зор. Сондықтан бала
қабылдауларын тәрбиелеп, дамытып отыру тәлімгерлер үшін өте қажетті мәселе.
Қабылдау дұрыс, толық және оның нәтижесі жемісті болу үшін әр уақытта
қабылдауға мақсат, міндет қойып отырған жөн. Оқушылардың істейтін
жұмыстарын жақсылап түсіндіріп **** ол бір жұп әлеуметтік жағымды
компонент пен бір жұп әлеуметтік емес жағымсыз компоненттен құралды. Ол
Айданада, керісінше, бір жұп әлеуметтік жағымсыз компонент және бір жұп
әлеуметтік емес жағымды компонент қойылды, баланың фишканы табуы керек.
Екінші эксперименттік жағдай басқаша сипатта болды. Суреттердің
орнына бұл арада кәдімгі адам мен шын заттар – ойыншықтар шықты. Әр жолы
ойыншық басқасымен ауыстырылып және өзгертіліп (қуыршаққа жаңа көйлек
кигізіп, орамалын ауыстыру) отырды, адамда да өзгерістер болды. Мұндағы
барлық өзгерістер де І-эксперименттік жағдайдың 1-ші сериясыедағы
суреттерге жасалған өзгерістерге ұқсас. Сөйтіп, алғашында адам ойыншық
қойылған орындықтың қатарына келіп тұрады. Бірінші көріністе адамның
қолында сумкасы болады, орындықта шөлмек тұрады, одан кейін әлгі адам
шекпен киеді де, орындықта кішкентай кәрзеңке пайда болады, одан соң адам
қара көзілдірік киеді де, орындыққа үлкен кәрзеңке қойылады. Төртінші рет
адам түсті көзілдірік киіп шығады да, ал орындыққа көк көйлекті қуыршақ
отырады, енді ересек адам ұзын кофта киіп, қуыршаққа жаңа жасыл көйлек
кигізеді. Алтыншы байқауда кісі орындыққа отырып, қойын дәптеріне
бірдемелерді жазып жатады, ал қуыршақтың басына орамал салады, жетінші
байқауда адам парик киіп күлімсіреп қарап отырады да, орындыққа балалар
сумкасы қойылады. Одан кейін әлгі адам сумкасы қойылады. Одан кейін әлгі
адам баласына орамал салып, орындыққа қапшық қойылады. Тоғызыншы байқауда
адам бетіне қол орамалын басып, жыламсырайды (тісі ауырып отырған кейіп
танытады) Орындыққа сары түсті қуыршақ аюды қояды, ең соңында адам қолына
кішкентай жаңа сумка ұстап, түре геп тұрады, орындықтағы сары қуыршақ аю
қоңырымен ауыстырылады. Осылайша он рет өзгеріс жасалады. Оның үстіне
қабылдау объектісі ретінде үлкен адам да, жасы құрдас сәби-дос та қатысты.
Бұл арадағы Әйгерімнің міндеті – маскарадтық ойын жағдайындағы осы
өзгерістерді байқап олар туралы мүмкін болғанша, толық әңгімелеп беру.
Осы экспериментттердің нәтижесінде балалардың байқампаздығының
деңгейін анықтай отырып, мынадай шешімге келдік: Қабылдауда бала
байқағыштығын дамытуды қажет етіп топ іріктелді.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 Қазақстан халқына
арналған жолдауында көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі
нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш пен
білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы – бүгінгі мектеп оқушылары.
Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақты
мүмкіндіктерін анықтап, соған негіздеп оқыту – бүгінгі күннің мәселесі.
Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған басты
міндеттерінің бірі – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіру.
Білім беру саласы қызметкерлерінің алдында қойылып отырған басты
міндеттерінің бірі - оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіру. Жаңашыл
мұғалімдер лекция. Семинар, практикум, конференция, іскер ойын сияқты
әдістерді дәстүрге айналдырып отыр. Мұның өзі оқытушының бірыңғай мақсатын
- өзін-өзі дамыту, өзін-өзі тәрбиелеудегі еңбегін ортақ арнаға тоғыстырады.
Еліміздегі тәуелсіздіктің әсері қоғам дамуының барлық салаларын қамтып,
әлемдегі жаңа мазмұнды озық тәжірибелерге негізделген оқу-тәрбие жүйесінің
қалыптасуына ықпал етті. Әрбір өсіп келе жатқан ұрпаққа тәлім-тәрбие беру,
олардың рухани жаңарып жандануына тірек те, тетік те болатын мектеп
екендігі бәрімізге белгілі.
Сондықтан да оқушылардың ой-өрісін, ұлттық мәдениетін, ұлттық рух пен
сана-сезімін дамытып, алғыр тұлғаны қалыптастыруда тәрбие жүйесіндегі
инновациялық іс-әрекеттердің ендірілуі үлкен жетістіктерге жетелеуде.
Бүгінгі ғылыми-техникалық прогрестің қарыштап өскені, кезінде
өндірісті автоматтандыру, компьютерлендіру мәселесімен тығыз байланысты
өркендетіп отырған өтпелі кезеңде мектеп оқушыларына ғылым негіздерін
меңгеруде білімді әлемдік стандартқа жақындатып, оқушылардың мазмұны мен
әдістерін жаңарту арқылы білім сапасын көтеру мемлекеттік проблема болып
отыр. Бұл проблемаларды ойдағыдай шешу мектептің материалдық базасына, оқу-
әдістемелік құралдардың ғылыми-әдістемелік негізде жасалуына, мұғалімдердің
ұстаздық еңбекті жаңа технологиялық тұрғыда ұйымдастыруына, сонымен бірге
мектеп басшыларының педагогикалық білгірлігіне, сөйтіп, оқу-тәрбие жүйесін
бүгінгі күн талабына сай шебер ұйымдастыра білуіне байланысты болмақ.
Қазақстан тағдыры, келешегі мол ел болуы мектептің қандай негізге
құрылуына тірелді. Мектебімізді сау, берік һәм өз жанымызға қыбысатын,
үйлесетін негізге құра білсек, келешегімізге тыйынбай серттесуіне болады.
Ал сондай негізге құра алмасақ, келешегіміз күңгірт - деп Ұлы педагог М.
Жұбанов айтқан. Мектеп – мемлекеттің, қоғамның және жеке адамның білім беру
саласына сұраныстарын қанағаттандыратын қоғамдық-мемлекеттік жүйе. Өсіп
келе жатқан ұрпақтың тәрбиесінің дене және жан сұлулығының, интеллектуалды
потенциалының қалын ойлау – тәуелсіз Қазақстанның алдында тұрған ең маңызды
мәселесінің бірі.
Білім туралы Заңымызда білім беру саласындағы мемлекеттік
саясаттың интеллектуалдық дамуы, психологиялық- физикалық және жеке
ерекшеліктері ескеріле отырып, халықтың барлық деңгейіндегі білімге қол
жеткізді;... білім берудің зайырлы сипаты,... білім ізгілікті және дамытушы
сипаты.
ХІХ ғасыр табалдырығында тұрған адамзат дамуының жаңа кезеңі – білім
беру прогрестің ең маңызды факторының бірі болып саналатын кезеңге келіп
жетті.
Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту Тұжырымдамасында
қазіргі мектептер:
1. практикалық қызметте жинақталған барлық игіліктердің сақталуы;
2. қоғамның интеллектуалдық қуатын жетілдіру;
3. еліміздің материалдық-қаржылық әл-ауқатын әрі қарай дамыту;
4. орта білім беру жүйесін әрі қарай дамыту т.с.с. міндеттерді көздейді.
Бұл міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдары, әр мұғалім күнделікті
ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерге батыл жол ашарлық қарым-
қатынас жасаулары керек. Оқыту түрлерін, әдістері мен құралдарын одан әрі
жетілдіріп, тиімді тәсілдерді нәтижелі қолданудың жолдарын іздестірулер
қажет.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді іс жүзінде анықталып табылған оқыту
үрдісінің нәтижесін көтеретін әдіс-тәсілдері, түрлері көбінде жаңашыл,
инновациялық деп атайды.
Мектеп практикасымен танысу барысында мұғалімдердің инновациялық
технологияларды ұмтылғаны көзімізге түсті. Бірақта олар инновациялық әдіс-
тәсілдердің жалпы әдістерден айырмашылығы, оларды қолданудың тиімді жолдары
қандай деген мәселелерді анық айқын біле алмайды. Сондықтан, бұл мәселені
шешу қажеттілігін көре отырып, біз ең алдымен педагогикалық инновация қалай
дүниеге келіп, қалай дамыды? Оның қолдану ерекшеліктері қандай? деген
сұрақтарға жауап іздегенді жөн көрдік. Жұмысымыздың жүру барысында тарихи
негізге сала отырып, біз ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді зерттедік.
Инновация ұғымы педагогиканың сөздік қорына ежелден енген екен. Ол кейбір
ғалымдардың еңбектеріне жаңа жаңалық еегізу деп көрсетіледі екен.
Кейбіреулер оны өзгеріс деген терминмен анықтайды. Біздің ойымызша бұл
түсініктер кең мағынадағы терминдермен білім беру жүйесіндегі кез-келген
өзгерісті сипаттайды.
Инновация термині қазір де білім берудің теориясы мен практикасында
кеңінен қолданылуда. Бірақ, ғылымда бұл терминнің нақтылы анықтамасы
белгілі бір категория ретінде берілмеген. Берілетін анықтамалардың
көпшілігі бұл ұғымды кеңінен терең таныта алмайды. Инновацияның білім беру
жүйесіндегі жаңалық енгізу деп айтсақ, Введение принципиального в
образовательную систему ұғымының мағынасын тарылтқан болар едік.
Инновация ұғымы ең бірінші ХІХ ғасырда мәдениет танушылардың
зерттеуінен пайда болды, яғни бір мәдениет түрлерін, екінші ел мәдениетіне
енгізу дегенді білдіреді және бұл ұғым этнографияда әлі күнге дейін
сақталған.
Инновация (латын сөзі іn - в, novis – жаңа) жаңа, жаңалық, жаңарту
дегенді білдіреді екен. С.И. Оженов сөздігі бойынша; инновация бірінші рет
шыққан, жасалған, жуық арада пайда болған, бұрынғының орнын басатын, алғаш
ашылған, бұрынна таныс емес енгізілген жаңалық.
Инновация ұғымын әр елде әр түрлі түсінген, кейбір мемлекеттерде
(АҚШ, Нидерланды) бұл термин кең тараған, ал Арабия, Жапония тәріздес
инновация ұғымын сөздіктерде кезіктіру мүкін емес. Сондықтан әр елде бұл
құбылысқа қандай көзқарас қалыптасқанын анықтау мақсатымен ғылыми-
педагогикалық техникалық саяси әдебиеттерді, баспа беттерін зертей келе
Ресейде, шет елдерде, социалистік елдерде, Қазақстан мемлекетінде
инновация ұғымына берілген анықтамаларды жинадық.
Ғылыми қайнар көзі - Ресейде инновация ұғымына өте күдікпен
қараған: ХІХ-ХХғ. басындағы бірден-бір білім реформаларында бұл термин
кезікпейді. Негізінде реформа жүзеге асқан, яғни инновациялық үрдіс өткен,
бірақ инновация термині еш жерде аталмайды.
Инновация деген ұғымның өзін қарастырсақ, ғылымдардың көбі оған
әртүрлі анықтамалар берген. Мысалы, инновация ұғымының әр елдегі, әр түрлі
уақытта берілген анықтамалары: инновация ұғымына берілген ең ескі емес
анықтама, бұл салада американдықтар мен европалық көлемді зерттеулер иесі
Э.М. Роджерс инновацияны былайша түсіндіреді: инновация – нақтылы бір
адамға жаңа болып табылатын идея
Майлс пікірі бойынша инновация арнайы жаңа өзгеріс. Біз одан жүйелі
міндеттеріміздің жүзеге асуын, шешілуін күзетеміз деген.
Америка ғалымдары Биль және Болен педагогикалық инновацияны құрамына
материалдық өзгеруіне ғана емес, сол материалды қолданудағы көзқарастардың
комплексті өзгеруін білдіретін үлкен өзгеріс, - деп түсінеді екен.
Найхоз инновацияның үрдіс деп есептейді де, инновация қандай да бір
идеялардан басталатын, өзгерістерге әсерін тұтынушылардың не қолдауы, не
бас тартуымен аяқталатын үрдіс, - дейді. Марклунды өзінің соңғы
еңбектерінде инновация мен өзгеріс арасындағы айырмашылықтарды айқандаған.
Инновация және өзгеріс ұғымдарын көбіне синонимдік қатынаста қарастырады,
егер бұл өзгеріс бүкіл мектеп жүйесінде жайылса, оны инновация деуге
болады. Бірақ кез-келген өзгерісті инновация деп тағы айта алмаймыз.
Инновация болу үшін алдын-ала қойылған мақсаттардың оңды нәтижесін жемісін
көру қажет. Инновация ұғымының негізін салуға көп үлес қосқан неміс
ғалымдары В. Замбард, Мечемек және автралиялық экономист И. Шумбеертді
жатқызуға болады. Бірақта олар бұл ұғымды саями экономикалық, технологиялық
үрдістерге байланысты қолданған.
Кейіннен инновация ұғымы білім беру жүйесінен жаңаны енгізу
мағынасында педагогикалық еңбектерде кезіге бастады.
1957-1964 ж. Он жылдық тарихқа американдық білім жүйесіндегі
инновациялар және өзгерістер кезеңі енеді.
1) Ағылшын ғалымдарының пайымдауынша, жаңалық көзі арнайы қолданған
деректерде, дамушы идеяларда, кітаптарда, педагогтардың білімді көтеруді
ұйымдастырушыларда, т.с.с.
2) Өз зерттеулерінде ағылшын ғалымдары мынадай қорытындыға келеді: Әр
жоғарғы сатыдағы мұғалім әрдайым жаңалықты бастаушы ретінде іс-әрекет
жасауы тиіс - дейді.
3) Инновациялық технологияларды қолданып дамыту мәселелерін басқа елдердің
педагогтары да қарастырады.
90-шы жылдардың бас кезінде орыс ғалымдары Днепрова В.И., Золвязинский,
Лазареваның еңбектерінде инновация ұғымы пайда болады. Олар инновация
ұғымы білім беру жүйесінде жаңалықтарды жасап шығару, игеру, қолдану және
тарату іс-әрекеті деп сипаттайды. М.М. Потошеник, А.С. Доренсов жаңалық
дегенді құрал ретінде (яғни жаңа әдіс, жаңа технология) ал, инновацияны
осы тәсілдерді меңгеру үрдісі деп санайды.
Қазақстан мемлекетінде инновация ұғымын пайдалану соңғы бес жылдыққа
жатады. Ең алғаш инновация ұғымы қазақ тілінде анықтаған профессор
Немеребай Нұрахметов. Ол былай дейді: Инновация, инновациялық үрдіс деп
отырғанымыз білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану
және таратуға байланысты бір бөлек қызметі
Инновациялық негізін құраушы ұғымдардың – инновация нововедение,
новшество, новое т.б. қазақша акудармаларын жасаған, Ы. Алтынсарин
атындағы білім проблемаларын ғылыми-зерттеу институты әдіскері Қ.
Құдайбергенова болып табылады. Өз еңбектерінде инновацияны - нақты
қойылған мақсатқа сай салынған жаңа нәтиже деп есептеп төмендегідей
аудармалар жасаған: инновация - жаңарту, нововедение - енген жаңалық,
новое - жаңа, новошество - жаңалық, инновационный прогресс - жаңарту
үрдісі.
Педагогикалық энциклопедияларда төмендегідей анықтамалар берілген:
инновация сөзі латын тілінен енген – новый, яғни аударғанда обнавление -
жаңарту, новинка - жаңалық, изменение - өзгеріс деген мағынаны береді.
Инновация дегеніміз білім беру, тәрбиелеу жұмысына жаңалықты енгізу,
яғни жаңа әдіс-тәсілдерді, амалдарды, құралдарды, жаңа концепцияларды
жасап, оларды қолдану деп анықтаған.
Жоғарыдағы мағлұматтарды бір жүйеге келтірсек, төмендегідей қорытынды
шығаруға болады.
Инновация ұғымын ғалымдар әртүрлі түсінеді екен.
1) жаңалық, жаңаны енгізу, жаңарту үрдісі;
2) өзгеріс;
3) құрал, әдіс;
Инновация ұғымын анықтайтын нақтылы анықтама әлі де жасалмаған. Ал,
біз өз зерттеу жұмысымызда Ш. Таубаева және Қ. Құдайбергенова берген
анықтамаға сүйенгенді жөн көрдік, яғни инновация - бұл нақты қойылған
мақсатқа ойға алынған жаңа нәтиже. Нақты мақсат дегеніміз не? Нақты
мақсатқа қандай әдіс-тәсілдердің көмегімен жетуге болады? Оқу мақсатының
жүйесінде берілген мақсаттың негізгі категорияларын пайдалана отырып,
педагог өз еңбектерінің нәтижесі туралы ақпарат алуға мүмкіндік алады.
Демек, мақсат пен нәтиже – жаңалыққа бет бұрудың кілті.
Соңғы кезде білім берудің орталығында жаңа үрдіс – педагогикалық
инновация орын алып отыр. Инновация ұғымы ең бірінші ХІХ ғасырда
мәдениеттанушылардың зерттеулерінен пайда болды, яғни бір мәдениет
элементтерін, екінші ел мәдениетіне енгізу дегенді білдіреді және бұл ұғым
этнографияда әлі күнге дейін сақталған.
Инновация термині қазірде білім берудің теория-практикасында кеңінен
қолданылуда. Бірақ ғылымда бұл терминнің нақты анықтамасы белгілі бір
педагогикалық категория ретінде берілмеген. Көптеген ғылыми педагогикалық
еңбектерінде инновация ұғымын білім беру жүйесінде жаңалықтарды жасап
шығару, игеру, қолдану және тарату іс-әрекеті деп сипаттайды. Атап айтсақ
Н.Р. Юсуфбекова О педагогической инноватике деген мақаласында білім беру
жүйесіндегі жаңартудың үрдісі деп көрсетеді. Сонымен қатар, ол инновациялық
үрдіс дегенім із жаңалықтарды жасау, оны педагог қауымның оқыту мен тәрбие
беру тәжірибесінде қолдануы деп түсіндіреді. Автордың пікірі идеяларды
енгізуге болады: біріншіден, жаңалықты жасау классификациясы, жаңалық
критерийлері, екіншіден, оларды қабылдау проблемасын зерттеу,
педагогтардың берген бағасы, үшіншіден, жаңаны білім беру жүйесінде
қолдану. Яғни, инновациялық үрдіс дегеніміз – педагогикалық жаңалықтардың
динамикалық бірлігін педагогтардың тәжірибесінде ғылыми негізде қолдану.
Профессор А.И. Кочетов инновацияны былай анықтайды: бұл ұсынылып
отырған деңгейге жеткізетін педагогикалық іс-әрекетті жаңартатын біртұтас
теориялық, технологиялық және методологиялық тұжырымдама.
Ал ғалымдар Влод Латкин иен Вадим Кваша бұған келіспей, мынандай
анықтама береді: Кәсіби іс-әрекетті мүлдем жаңа сапалы деңгейге
жеткізетін, норманың шегінен артатын іс-әрекеттің принципиалды жаңа
үлгілерін құру.
Ғылыми әдебиетте жаңалық немесе жаңа нәрсе, инновация, жаңалық
енгізу ұғымының айырмашылығы болады. Жаңарту – бұл әдіс (жаңа тәсіл,
бағдарлама, әдістеме т.б.). Ал инновация осы жаңарту әдісінің қалыптасу
үрдісі.
Инновациялық үрдістің негізі – жаңалықтарды қалыптастыру, қолданылу,
жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез-келген жаңа әдіс жекелік, сондай-ақ
уақытша жоспарға жатады. Бұл яғни, бір мұғалім үшін өтілген материал
тәрізді. ХVII ғасырда Я.А. Коменскийдің жасаған класты сабақтық жүйесі
А.С. Макаренко және В.А. Сухомлинскийдің іс-тәжірибелері, сондай-ақ В.Г.
Шатоловтың қолданған тірек-конспектілері жаңалықтарды, ой-идеяларды өз
уақытында да, қазірде де қолдануды тиімді деп тауып отыр.
Инновация мәселелерімен айналысып жүрген бірқатар ғалымдардың
еңбектерін, жазған анықтамаларын қарастырып, талдай келе біз бұл ұғымның
түп-төркінін белгілі уақыт арасында жаңашыл идеяны қайта қарау, жаңалау деп
айтқанды жөн көрдік. Сәл ертерек кездің өзінде белгілі қолданылып жүрген
идеялар жаңа бағытта ұсынылса, мұның өзі инновациялы деп аталған. Осыларды
негізге ала отырып, инновацияны жаңалық, жаңа әдіс, өзгеріс,
әдістеме, жаңашылдық, ал инновациялық үрдісті жаңа әдістеме құралы
деп ұғатын боламыз.
Инновация білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады. Кейінгі кезеңде
ғалымдар өз зерттеулерінде оқу-тәрбие ісіне жаңалықтарды енгізіп, тарату
мәселесін қарастырады. Н. Апатова, М. Поташник, В.Я. Ляудис т.б. ғалымдар
мұғалімнің жаңалыққа қабілеттілігіне ерекше көңіл бөлді. Авторлардың көбі
педагогикалық инновацияның негізгі міндеті енгізіліп отырған жаңалықтарды
топтау, жіктеу деп санайды (90,94,150). Ол үшін ең бастысы – мектеп
жұмысын дамытудың аймағын қарастыру керек дейді. Енгізіліп отырған жаңа
әдістеменің ерекше жағын көре білу, түсіне білу және оның басқа
әдістемелермен қандай байланыста екенін білу керек.
Инновациялар классификациясы негізінде білім беру мекемелерінің
қызметіндегі туындайтын саналы педагогикалық ой-идея жүйесі жатыр.
Сонымен, мұғалімнің инновациялық әрекетке көшуі бірден-бір көкейкесті
мәселе деп есептейміз. Білімнің ағартушылық жүйесінде мұғалім субъект
динамикалық үрдісі мұғалімнен шығармашылықты, инновациялық әрекетті талап
етеді. Мұндай талап етушілікте, байланыста мұғалімнің дәстүрлі деңгейімен,
қазіргі мектеп, қоғам қажет ететін шығармашылықты, жаңашыл мұғалім арасында
қарама-қайшылық туындайды.
Мектеп өмірінде болып жатқан өзгерістер, олардың инновациялық бағытқа
бет бұруы болашақ мұғалімдерді даярлаудағы әдістемелік өзгеріспен тығыз
байланысты. Инновация көлемділігі оның жүйелілігі мен классификациясын
тудырады. Ғылыми жолда бұл мәселе толық анықталмаған. Осындай мәселелердің
шешімін іздеу жолында еңбектеніп жүрген ғалымның бірі – О.Т . Хонерин. Ол
инновацияны мынандай түрлерге жіктейді:
1) модификациялы, яғни педагог қауымның идеяларынан туындаған И.В. Волков,
Е.Н. Ильин, С.Н. Лысенкова, В.Г. Шаталов жаңашыл педагогтар;
2) комбинаторлы;
3) радикалды, инновациялық жолмен оқытудың модельдері, колледж, гимназия,
лицей сынды дәстүрлі мектептерге альтернативалар.
В. Мужич инновацияға топпен оқыту, кабинеттік оқыту, жеке жұмыстарды
жатқызса, Манро үзбей оқыту, жас ерекшелігін есепке ала оқыту, алыстан
оқыту немесе радио арқылы оқыту деп бөледі. Зита Гловашкин инновацияларды
білім берудің көлемді секторларына байланысты топтайды:
1) ұйымдастырудағы инновациялар;
2) технологиядағы инновациялар;
3) бағдарламаларды өзгерту.
Дрогомир Аранжинович мағынасына, мазмұнына, нәтижелігіне қарай үш
категорияға бөлді:
1) мектеп жүйесінің инновациялары;
2) оқыту тәрбиелеу жүйесінің жоспарлары мен бағдарламаларының
мазмұны мен құрылысына жататын инновациялар.һ;
3) оқыту құралдарымен байланысқан жұмыстың ұйымдастыру
тәсілдеріне жататын инновациялар.
Аналогиялық жағынан жаңалықтарды былай жіктеуге болады:
• әрекет пен идеялар толығымен жаңа, бұрыннан таныс емес;
• белгілі, таныс кең көлемді ой-идеялармен әрекет;
• бұрыннан белгілі идея мен әрекеттің жаңа жағдайда, басқаша жаңа түрде
қолданылуы.
Жаңалықтарды сонымен қатар, қолданылу кезеңіне байланысты жіктеуге
болады. Соған байланысты, қолдану, мүмкіндік, өзгеріс деген ұғымдарды
пайдаланамыз. Қолданылу сөзі жаңалықты әр түрлі мақсатта қолданғанда
айтылады.
Инновациялық әрекет жаңалық пен жаңа енгізуден туындайтын сұрақтар
шешімін де қарастырады: нақты жаңалықтың протипі бола ма, егер бар болса,
басқа білім аймағына тән түрі бар ма?
Ал оқу-тәрбие үрдісінде педагогикалық инновация басқадай қаралады:
а) алты күндік немесе бес күндік оқу аптасы сақталғандай білім беру
мекемесін тұтастай ұйымдастыру әрекеті (мектеп - балабақша, мектеп - оқу-
тәрбие жиынтығын, мектеп – жоғары оқу орны);
б) мұғалімдер жұмысын ұйымдастыру: оқу-тәрбие үрдісінің ұйымдастыруымен
сабақ берудегі әдіс пен әдістемелердің өзара байланысы, сабақ пен сабақтан
тыс жұмыстар ерекшелігі;
в) белгілі бір бағдар берушілік пен мемлекеттік деңгейін қамтамасыз
ететін оқушылар жұмысын ұйымдастыру; жеке бас қызығушылығы мен
мүмкіндіктерін дамыту үшін жағдай жасау.
Оқу-тәрбие үрдісіндегі инновациялық әрекетті мынадай кесте арқылы
көрсетуге болады:
Сыртқы мазмұны
факторлар
Ішкі ұғым
факторлар
жаңалықтың нәтижесіне ықпал
ететін факторлар
Инновациялық үрдісті іс жүзінде асыру басшылыққа тығыз байланысты.
Сондықтан, мектеп басшыларына ең бірінші жаңартуларды, өзгеріс бұрынғы
немесе қазіргі оқу-тәрбие үрдісіне қажеттігі жағынан қарастыру керек.
Қазіргі кезде шет елдердегі эксперименттік мектептер өз жұмыстары
үшін көмекті педагогикалық институттардан алып отыр. Олар радикалды
өзгерістерді қажет теіп, косметикалық операциялардан бас тарту керек дейді.
Кез-келген білімнің жаңа саласы бірталай әдістемелік мәселелер
тудырады. Жаңа ғылыми сала пәні, құрылымы мен қызметі жағынан белгілі білім
беру жүйесінің қайта құрылуын, педагогикалық жаңалықтарды жасауын қажет
етеді. Сонымен, инновациялық жаңалық ашумен байланысты зерттеуші
ғалымдардың айтуы бойынша кез-келген жаңалық бірден нәтиже бере алмайды.
Себебі, 1) жаңа тәжірибе әр уақытта көкейкесті мәселелерді шеше бермейді.
2) кез-келген жаңалық белгілі бір педагогикалық мәселені шешу үшін
пайдаланылады.
Қазіргі кезеңдегі педагогикалық инновация білім беру жүйесіндегі
жаңалықтарды топтастырады.
Педагогикалық жүйе құрылымын кей ғалымдар (И.П. Подласый,
В.П. Беспалько) оқушылар тәрбие мақсаты
тәрбие мазмұны тәрбие үрдісі мұғалімдер тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру формалары түрінде қарастырады
(тәрбиелей отырып оқыту жағдайында) Біздіңше, білім беру үрдісінің негізгі
бөліктері: мақсат мазмұн форма әдіс
оқыту көрнекілігі тізбесі жаңа мазмұнға ие болғанда ғана педагогикалық
жүйедегі жаңашылдыққа жол ашылады. Ал жаңа технологияны қолдану төмендегі
кезеңдер арқылы іске асады: оқып үйрену меңгеру
өмірге ендіру
дамыту
Біз өмірге бастапқы кезеңдерден әлі аса алмай жүрміз. Жаңа
технологиямен жұмыс істеу үшін терминдегі алғы шарттар қажет:
- оқу үрдісін интенсивтендіруді жаппай қолға алу;
- оқушылардың сабақтастығын болдырмау шараларын кешенді түрде қарастыру.
Оның ғылыми-әдістемелік, оқыту-әдістемелік, ұйымдастырушылық себептеріне
үнемі талдау жасап, назарда ұстау;
- жаңа буын оқулықтарының мазмұнын зерттеп білу, пәндік білім стандартымен
жете танысу, білімді деңгейлеп беру технологиясын игеру арқылы оқушыларға
білімді мемлекеттік стандарт деңгейінде игертуге қол жеткізу;
- оқыту үрдісін ізгілендіру мен демократияландыруды үнемі басшылыққа алу.
Кез-келген елдің экономикалық қуаты, халқының өмір сүру деңгейінің
жоғарылылығы, дүниежүзілік қауымдастықтағы орны мен салмағы сол елдің
технологиялық даму деңгейімен анықталмақ. Жалпы қоғам дамуы мен жаңа
технологияны енгізу сапалылығы осы елдегі білім беру ісінің жолға
қойылғандығы мен осы саланы ақпараттандыру деңгейіне келіп тіреледі.
Экономикалық күшті дамыған елдердің тәжірибесі білім беру жүйесін
ақпараттандыру экономика, ғылым және мәдениеттің қарқынды дамуының негізгі
кепілі.
Еліміздің егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық, соның ішінде білім
беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мен ізгіліктендіру мектепті
осы кезге дейінгі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашты.
Қазіргі кезде біздің республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып,
әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педагогика теориясы
мен оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр, білім
беру парадигмасы өзгереді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас,
басқаша қарым-қатынас, өзгеше металитет пайда болуда:
- білім мазмұны жаңа үрдістік біліктерімен, ақпаратты қабылдау
қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы
білім беру бағдарламаларының нақтылануымен баий түсуде;
- ақпараттың дәстүрлі әдістері – ауызша және жазбаша, телефон және
радиобайланыс – қазіргі заманғы копьютерлік құралдарға ығысып орын
беруде;
- баланың жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани баюына,
азамат, тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде;
- мектеп, отбасы және қоршаған әлеуметтік ортаның бала тәрбиесіндегі
бірлігіне ұмтылыс жасалуда;
- қоғамдық біліммен бара бар педагогикалық технологияның кеңінен
қолданылуына және ғылымның роліне мән берілуде.
Оқыту технологиясын жетілдірудің психологиялық-педагогикалық бағыттағы
негізгі ой-тұжырымдары төмендегіше сипатталады:
- есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы меңгергендерді
пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу;
- білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық құрылым
жүйесіне көшу;
- оқушыға орташа деңгейде білім беретін бағдарламадан жекелеп, саралап
оқыту бағдарламасына өту.
Қазіргі республика оқу орындары педагогикалық ұжымдары ұсынылып отырған
көпнұсқалыққа байланысты өздерінің қалауына сәйкес кез келген үлгі бойынша
қызмет етуіне мүмкіндік алды. Бұл бағытта білім берудің әртүрлі нұсқадағы
мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа
технологиялар бар. Сондықтан әртүрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен
оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде
сынап қараудың маңызы зор.
Бір технологияның өзі әртүрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz