Орыстілді оқушылардың сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың ғылыми-теориялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе———————————————————————————– —––– 2
1. Орыстілді оқушылардың сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың ғылыми-теориялық
негіздері
1.1. Оқушылардың сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың өзектілігі мен
қазіргі кездегі оқытылу жайы
––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––————–———— 8
1.2. Оқушылардың сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың зерттелуі мен сөйлесу
әрекетінің мазмұны мен жүйесі ––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––
18
1.3.Сөйлесу әрекетінің лингвистикалық негіздері –––––––––––––––––––––——
39
1.4 Сөйлесу әрекетінің психологиялық негіздері ————————–––––––—
52
1.5. Сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың педагогикалық негіздері ––––––—–—
67
Бірінші тарау қорытындысы ————————————————–––––—– 79
2. Оқыту үрдісіндегі сөйлесу икемділіктері мен дағдысын қалыптастырудың
жүйесі мен әдіс-тәсілдері
2.1. Сөйлесу әрекетін дамыта оқыту мен айтуға жаттықтырудың әдіс-
тәсілдері –– 82
2.2. Сөйлесу әрекетін дамытудағы көрнекілік және оны пайдалану
жолдары––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––—— 108
2.3 Сөйлесімге (диалог) дағдыландырудың әдіс - тәсілдері ————–––––––––––
119
2.4. Монологты сөйлесуге жаттықтыру әдістемесі ———————––––––—–––
140
2.5. Тәжірибе-сынақ(эксперимент) жұмысы және оның нәтижесі —––––––———156
Екінші тарау қорытындысы —————————————————–––—— 173
Қорытынды ———————————————————————––————–175
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ————————————————–————––179
Қосымшалар ————————————————————————————
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конституциясында “ Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі ” болып танылуы [1.7], “
Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001–2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы” қабылдануы (оған 2006 жылғы мамырдың 30-ы күні толықтырулар
енгізілгені) [2], Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасындағы
тіл туралы” заңы (1997ж., 11 шілде, №151) [3.3] қабылдануы ана тіліміздің
өркендеп, қанат жаюына жол ашты. Қазіргі таңда қазақ тіліне мемлекеттік
мәртебе берілуіне байланысты, елімізде қазақ тілін оқыту мәселесіне
ерекше назар аударылып отыр. Әсіресе өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін
меңгерту мәселесі қолға алына бастады. Өзекті болуының себебі қазақ тілін
орыс мектептерінде оқытудың негізгі мақсаты басқа тілді оқушылардың
қазақша дұрыс сөйлеу мен сауатты жазу дағдыларын қалыптастыру болып
табылады. Оқу орыс тілінде жүргізілетін мектепте қазақ тілін оқитын оқушы
өзіне таныс емес тілдің дыбыстық құрамын, дыбыстардың айтылу нормасын,
дыбыстық заңдылықтарды оның грамматикалық құрылысын игеруге, ойын еркін
жеткізуге, басқаның ауызекі сөйлеуін түсініп, жеткілікті дәрежеде сөздік
қорын меңгеріп, қазақ тілінде қарым-қатынас жасауға жаттықтырылады.
Оқушыны мұндай дәрежеге жеткізу үшін оқытудың өзіндік жүйесі, тәсілдері
мен амалдары, жолдары ойластырылады. Әсіресе, қазақ тілін оқыту
әдістемесі басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін олардың ана тілінің
ерекшелігін ескере отырып, үйретудің түрлі тиімді жолдарын белгілейді.
Осының бәрі зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Қазақ тілін орыс мектептерінде оқыту әдістемесінің ғылыми тұрғыдан
зерттелу тарихы ұзақ емес. Бұл салада зерттеулер А.Байтұрсыновтан
басталып, Т.Шонанов, Ш.Х.Сарыбаев, С.Жиенбаев, Ғ.Бегалиев,
Б.Құлмағанбетова, Ф.Оразбаева, Н.Оралбаева, Қ.Жақсылықова, Б.Адамбаева,
Ә.Жүнісбеков, Қ.Қадашова, Р.Шаханова т.б. ғалымдардың еңбектерінде қазақ
тілін басқа ұлттарға үйрету мәселесі дұрыс қарастырылды. Бірақ бұл
жұмыстардың бірқатары көпшілікке, ересектерге арналды. Ал қазақ тілін
орыс тілінде оқитын мектептерге оқушыларды ауызекі сөйлеуге үйретудің
әдістемесі жасалынбады. Сондықтан Н.Оралбаева, Қ.Жақсылықованың “Орыс
тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесінде” “Орыс мектебінде
қазақ тілін оқыту әдістемесінің барлық мәселелері жүйелі түрде жан-жақты
зерттеуді қажет етеді”,-дейді [4.48]. Демек, ғылымның бұл түрінің ғылыми-
теориялық негізін тиянақты құру – бүгінгі өмір талабынан туындап отырған
өте күрделі және қажетті мәселе болып отыр.
Орыстілді мектепте қазақ тілін оқытуды жан-жақты зерттеу, оның
теориялық негізін құру, келешектің ісі болғанымен, мектепте қазақ тілін
оқыту - қазіргі таңда жүргізіліп жатқан әрекет. Оны жүзеге асыру үшін
алдымен мектеп оқулықтары мен бағдарламалары қажет. Яғни, оқытудың
көлемін анықтау мәселесі күн тәртібіне қойылды. Сондықтан осы
қажеттілікпен байланысты орыс тілінде оқылатын мектепте жүретін қазақ
тілінің бағдарламалары мен оқулықтары жасалуда. Бірақ олар бұл саладағы
ғылыми-теориялық зерттеулерге негізделмеді, өйткені оны негізге алатын
ғылыми еңбектер де болмады. Сондықтан оқу орыс тілінде жүргізілетін
мектептерде қазақ тілін оқыту бағдарламалары мен оқулықтарында
әдістемелік жағынан олқылықтар кездеседі. Өйткені балаға тіл үйретуде
ғылыми негізде дәлелденген жұмыс жүйесі болмады және бұл жүйенің ең
негізгі әдістемелік ерекшеліктері жетіспеді.
Республикада оқыту мазмұны жаңартыла бастады. Оның негізгі бағыттары
көп деңгейлі, интеграцияланған және дамыта оқыту жүйесі қағидаларына
сәйкестендірілген.
Дамыта оқыту педагогикалық ортаға сіңгенін және бүкіл білім беру
жүйесіне әсерін тигізіп жатқанын байқау қиын емес. Бұл мәселелерге
ғалымдар Ә.Жүнісбековтың, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин,
В.П.Беспалько т.б. пікірлеріне сүйенеді [6; 7; 8; 9; 10].
Дамыта оқыту мәселесі жөніндегі ғылыми-зерттеу еңбектері де оқушының
дамуы белгілерін атап көрсетеді. Мысалы: П.П.Блонский бұған индивидтің
абстрактіден нақтыға және керісінше нақтыдан абстрактіге қарай қозғалыс
жасай алу қабілетін жатқызса [11], Д.Н.Богоявленский және Н.А.Менчинская
- игере білу мен оқи алуды, яғни қысқа мерзімде жоғары үлгерімге жетуді
[12], Н.Д.Левитов оқу материалын жылдам меңгерумен бірге, өз бетінше жаңа
мысалдар құрастыру, негізгіні және көмекшіні анықтай білу, оқиға мен
құбылысқа пікір айта білу дағдысын жатқызады [13].
Л.В.Занков ақыл-ой қызметінің байқампаздық өз ойын еркін жеткізе
білу, шығармашылық пен тәжірибелік, іс-әрекеттерді атқара білу сияқты
көрсеткіштерді дамытуды іске асырады десе, В.В.Давыдов ақыл-ой дамуының
көрсеткіші ретінде жинақтау, талдау, қорытындылай алу дағдыларын
есептейді. Ал мұның барлығы сөйлеумен байланысты, оның ішінде сөйлесумен,
яғни үйреніп отырған тілмен қарым-қатынас жасау да жоғарыдағы даму
көрсеткіштерімен байланысты болады. Сондықтан баланы сөйлесуге жаттықтыру
өзекті мәселе болып қала береді.
Сөйлесу – екі адам арасындағы ауызекі сөйлеу арқылы болатын
қатысым. Ол жөнінде мынадай тұжырымдар бар. “Сөйлесу – Қасболаттың
Қоспанмен жөндеп сөйлесуге мұршасы болмады ”[14.363].
“Сөйлесу – говорить, мен онымен сөйлестім, – я говорил с ним; бір
нәрсе туралы сөйлестім – говорил с ним о чем - то” [15. 173].
. “Ауызекі сөйлеу – естіп қабылданатын тілдік құралдар арқылы
вербальды (сөздік) тілдесу”, – деген анықтама берілген [16.20]. Сондықтан
ауызекі сөйлесудің өзіндік ерекшеліктері бар. Мәселен, сөйлесуге тән
сипат – сөйленген хабарламалардың жекелеген құрамдастары бірінен соң бірі
туындайды және қабылданады. Сөйлесудің туындау үдерістері бағдарлану, бір
мезгілде жоспарлану, сөйленіп жүзеге асу және бақылау буындарын қамтиды;
бұл орайда жоспарлау өз кезегінде қатарлас екі арна бойымен жүзеге асады
да, сөйлесудің мазмұндық және моторлық-артикуляциялық жақтарына қатысты
болады. Сондықтан қазақ тілін оқыту үдерістерінде тіл үйрету үшін сөйлесу
әрекетіне дағдыландырылады.
Сөйлеу әрекетіне мынадай анықтама беріледі: “Сөйлеу – адамдардың
материалдық өзгертуші іс-әрекет процесінде тарихи тұрғыда қалыптасқан,
тіл арқылы болатын қарым-қатынас нысаны. Демек, сөйлеу қарым-қатынас
мақсаты үшін не өз іс-әрекетін реттеу және бақылау мақсаты үшін (іштей
сөйлеу, эгоцентрлік сөйлеу) хабарламаларды туындату және қабылдау
үдерістерін қамтиды ” [16.204].
Соңғы уақыттарда жарық көрген әдістемелік әдебиеттерде қатысымдық
(коммуникативтік) деген сөздер жиі кездеседі. Әсіресе, бұл шет тілін
оқытуға байланысты қолданыла бастады. Бірақ қатысымдық бағытта оқыту
әдістемесін қолдану әр оқулық заңдылығының жазылған қажеттілігі бола
алмайды. Адам барлық нәрсені алдағы қажеттілігіне жарату үшін үйренетіні
мәлім. Сол сияқты игерген икемділігі, дағдысы өзінің шығармашылықпен
қолдануына қызмет етеді. Сондықтан оқытудың негізгі шарттарының бірі –
білімді, икемділік пен дағдыларды, яғни тілді өз тәжірибесіне пайдалану.
“Икемділік – субьектінің алған білімдері мен дағдыларының жиынтығы арқылы
іс - әрекетті орындауға қатысты меңгерген қабілеті. Икемділік жаттығу
арқылы қалыптасады және іс - әрекетті үйреншікті жағдайда да орындауға
мүмкіндік жасайды. Икемділік жетіле, автоматтандырыла келе дағдыға
айналады[16.101].
“Дағды – үйреншікті, сүйекке сіңген әдет, қалыптасқан машық ”
[17.30].
“Умение – ептілік, іскерлік, шеберлік” [18.460].
“ Икемділік – Бір нәрсені орындауға тән ептілік, шеберлік, бейімділік
пен қабілеттілік; икемдеу – икемде – ыңғайлау, бейімдеу, бағдарлау”
[19.434].
“Икем – умение, способность”, – деп көрсетіледі [15.92].
Өзге тілді үйрену барысында оқушының қабілеттілігі мен бейімділігі,
шеберлігі яғни икемділігі ерекше орын алады. Сол себепті орыстілді
оқушылардың қазақша сөйлесу икемділігіне көңіл аудару қажет. Тілді
тәжірибеде пайдалану – сөйлесу, яғни қарым-қатынас жасау. Сондықтан
оқушыға қазақ тілін игертуде қатысымдық әдіс арқылы үйрету тиімді болмақ.
Демек, оқу үдерісі қатысым үдерісінің модулі болып табылады. Бұл жағдайда
қатысымдық үдеріс әдістемелік ұстаным ретінде қаралмайды, ол оқу
үдерісіне әдіснамалық ұстаным ретінде анықталады. Сондай-ақ бір жағынан
оқу-әдістемелік ұстаным да, яғни жалпы ғылыми танымның әдістері ретінде
қолданылады. Бірақ та, оқыту үдерісі қатысым үдерісінің көшірмесі емес,
олардың әрқайсысының өзіндік құрылымдық мақсаттық ерекшеліктері бар.
Мәселен, қарым-қатынастың дамуының түрлері, қатысым үрдісі, оның мазмұны,
маңызды негізі, оның құрамының жүйесі т.б. бар. Ал баланы сөйлесуге
үйретуде осы ерекшеліктер негізге алынады. Сондықтан, оқыту үдерісі
қатысымдық негізде құрылады. Сөйлесу құралдарын игеру мен оны қарым-
қатынаста пайдалану сөйлесу икемділігі мен дағдыларын сапалы
қалыптастыруға ықпал етеді. Демек, қазіргі оқыту тәжірибесінде баланың
сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастыруда осы қатысымдық
әдістер нәтижелі: біріншіден, қатысымдық әдістеме оқыту мақсатына
барабар, екіншіден, қатысымдық бағыт тілді игеріп, өз тәжірибесіне
пайдалана білу, яғни сөйлесу мақсатын көздейді.
Е.И.Пассов қатысым әрекетіне байланысты үш кезеңді атап өтеді: 1.
Хабардың дұрыс айтылуы, синтаксистік заңдылықтар, яғни грамматикалық
бірліктердің айтылуы, дыбысталуы; 2. Айтылуға тиісті мағына-мазмұнның
дұрыс жеткізілуі, айтылар ой мен қолданылған тілдік құралдардың тепе-
теңдігі, яғни семантикалық заңдылық; 3.Әңгімелесуші – екінші адамның
хабарды дұрыс қабылдауы [20].
Сондықтан тілдік қарым-қатынас болу үшін, хабарды қабылдап алумен
ғана шектелу бір жақты үдеріс болып қалады, сондықтан тілдік қатысым
жүзеге асу үшін, қабылданған хабарды сарапқа салу, бағалау, түсіну,
соңынан жауап қату шарт. Яғни түсіну арқылы оған жауап қайтару
қажеттілігі туындайды. Сөйтіп, хабар жаңарып, келесі саты – жаңа хабар
пайда болады, қарым-қатынас, сөйлесу жасалады. Сондықтан қазақ тілді емес
мектептерде қазақ тілінде сөйлесуге оқытудың негізгі мақсаты –
оқушылардың қарым-қатынастың әр түрлі жағдаяттарында өзінің сөйлеу
әрекетін тілдік тәсілдерге байланысты ұйымдастыра білуін қалыптастыру. Ол
үшін әдістеме ғылымының алдына мынадай міндеттер қойылады: сөйлеу
әрекетінің дағдысы мен шеберлігін қалыптастыру. Бұл шеберлік пен дағды
оқушының күнделікті оқу, әлеуметтік-мәдени, ресми жағдайларда қарым-
қатынас жасауын қанағаттандырумен байланысты; оқушыларға қазақ халқының
мәдениетін үйрету арқылы этномәдениеттілік білімін қалыптастыру; сөйлеу
дағдылары – аудару, сөйлесу, оқу, сауатты жазуды меңгеру. Өйткені сөйлесу
әрекеті жазумен қатар игертіледі, сондықтан оқушылар ауызша, жазбаша
тілдің ерекшеліктерімен, стилімен, жанрларымен таныстырылады; тілдік
норманы меңгерту. Сабақтарда оқушылардың сөздік қоры толықтырылып, жаңа
сөздерді, сөз тіркестерін игеру арқылы белсенді сөздіктері дамиды;
мәтінді түсініп оқу және оның мазмұнын шығармашылықпен айтуға
дағдыландыру т.б.
Ауызша қатынас адамдардың бір-бірімен тікелей қарым-қатынасы
нәтижесінде іске аса келіп, белгілі бір хабардың дыбысталу (естілу)
арқылы сыртқа шығуы. Сондықтан ауызша қатынас – ойдың тіл арқылы сыртқа
шығуы, ол тілдік тұлғалардың сөзге, сөйлемге айналып, дыбысталуы
нәтижесінде жүзеге асады. Сонымен бірге ауызша қатысым адамның сөйлеу
қабілетіне орай өзгереді және тілдік қатынастың әр түрлі қызметін
(эмоциялық, экспрессивтік, байланыстырушылық т.б.) іске асырады. Бұл
ретте дауыс ырғағына, күшіне, тембріне, интонациясына т.б. байланысты.
Сондықтан оқушыларды ауызша қарым-қатынасқа үйрету және жаттықтырудың
маңызы зор.
Қазақ тілін оқыту бағдарламасына мынадай міндеттер қойылады:
“Қазақша ойлауға, қазақша сөйлеу желісіне, қазақша ойлау әуезділігіне
жету, үлгіні қолданбай, жетексіз өз бетінше сөйлеуге, жазуға, оқып айтуға
дағдыландыру” [21.4]. Ал бұл жалпы талапты оқушылардың сөйлесу
әрекеттерін дамыта оқытуды 5-сыныпта “мектебі, сыныбы, достары, үй-іші,
жыл мезгілдері, өзін қоршаған орта туралы айта білу”,- деп нақтыласа
[21.11], 6-сыныпта ““Қоршаған орта” тақырыптары бойынша сөйлесе алу,
тұратын ауылы, қаласы туралы айта алу, сөйлесе алу”,- деп белгілесе
[21.13], Соңғы шыққан оқу орыс тілінде жүретін мектептердің 5-6-
сыныптарына арналған күнтізбелік жоспарда “ ...Орыс және ағылшын тілінде
сөйлеушілерге арналған қазақ тілінің оқу кешенінің халықаралық (әлемдік)
стандартқа сәйкестендіре отырып, оларды қазақша сөйлеп, қазақша қарым -
қатынас жасауға қол жеткізу”, - деп көрсетеді. Сондай-ақ сөйлесуде
фонетика және орфоэпия, үндестік заңдылығын игеруді міндеттейді. [22.12]
Демек басқа тілді оқушының қазақша сөйлесуге жаттықтыру, сөйлесу, ойлау
әрекетін дамыта оқыту мемлекеттің халық ағарту саласына қойып отырған
міндеттерінің бірі болып табылады.
Сөйлесу тілін дамыту әрқашан әдістеме тарихында арнайы қаралып
отырды. Оның маңызы, қажеттілігі айқындалды. Бірақ ол қазақ тілін басқа
ұлттарға оқытуда енді ғана қалыптасып келеді. Әсіресе, сөйлесуге
жаттықтырудың негізгі атаулары және категориялары, тіл дамытуға арналған
жұмыстар, оқытудың мазмұны, көлемі, құралы, әдістемесі, оқушының тіл
байлығын бағалау қалыптары анықталмаған, бірақ қазіргі тіл дамыту
әдістемесінің өзіндік зерттеулері бар, керекті дидактикалық,
психологиялық, лингвистикалық базасы жетіле бастаған. Бұл мәселелер
баланы қатысымдық әрекет негізінде сөйлесуге үйретудің өзектілігін
анықтайды.
Зерттеуіміздің мақсаты—орыс тіліндегі 5-6-сынып оқушыларының қазақша
сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік жүйесін
жасау.
Зерттеу жұмысымыздың мақсатына байланысты мынадай міндеттер қойылды.
- Сөйлесу тілін дамытудың ғылыми-теориялық негіздерін анықтау.
- Тілді игеру жұмысының мазмұнын, көлемін және оның жүйесін
қатысымдық негізінде белгілеу.
- Оқушылардың қазақша сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын дамытудың
ұстанымдарын нақтылау.
-Сөйлесу тілін дамытудың әдістемесін жасау (лексикалық минимумды
беру, грамматикалық икемділіктерін дамыту, мәтін құрау икемділіктерін
жетілдіру).
-Ауызша сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастыру әдістемесін
жасау.
Зерттеуіміздің нысаны болып 5-6 сынып оқушыларының оқу қызметі
белгіленді.
Ғылыми зерттеу жұмысымыздың болжамы жасалды: егер орыстілді мектепте
оқушылардың сөйлесу тілін дамыту ісі лингвистикалық, психологиялық және
педагогикалық негіздерге сай, қатысымдық әрекет әдісі арқылы жүйелі,
мақсатты, әрі сыныптағы оқушылардың жас, таным ерекшеліктеріне қарай
білім көлемі нақты белгіленіп, оқыту тілдік білімді тілдің қарым-қатынас
қызметі мен экспрессивтік қызметіне қарай ұйымдастырылса, ауызекі
сөйлесудің тиісті лексикалық, грамматикалық икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыруда, дамыта оқытудың әдіс-тәсілдерін тиімді пайдаланып
жүргізгенде ғана нәтижелі болады.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі көздері тіл туралы, философия,
психология, лингвистика, педагогикалық еңбектер мен үкіметіміздің Тіл
туралы Заңдары мен құжаттары, әдістемелік еңбектер, мұғалімдердің озат
тәжірибесі, автордың мұғалімдік жұмыс тәжірибесі болып табылады.
Зерттеуіміздің әдіснамалық негізі: Таным туралы, тіл туралы, ойлау
туралы жалпы философиялық, психологиялық, педагогикалық теорияны
басшылыққа алады.
Диссертацияны жазуда мынадай ғылыми зерттеу әдістері пайдаланылды:
ауызекі сөйлесуді дамытудың мәнін, мазмұнын, көлемін анықтауға байланысты
философиялық, педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық және
әдістемелік әдебиеттерді талдау; оқушылардың тілді жұмсай білу мен
дағдысын анықтауда қазіргі қолданылып жүрген бағдарлама мен оқулық, оқу
құралдарына талдау жасап, мұғалімдердің тәжірибесін зерттеу: тіл дамыту
жұмыстарын ұйымдастыруға байланысты бақылау және үйрету тәжірибе-сынақ
жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу жұмысы барысында: бақылау, әңгіме, мұғалімдердің жұмыс
тәжірибесін талдау мен қорыту, мектеп іс-қағаздарын зерттеу, оқушылардың
ауызша жауаптары мен жазба жұмыстарын талдау, сауалнама және
статистикалық әдістер пайдаланылды.
Зерттеу жұмыс үш кезеңде жүргізілді: бірінші кезеңде 2000-2003
зерттеу мақсатына байланысты материалдар жиналып, оқушылардың тілін,
ауызша және жазбаша жұмыстарын бақылау, зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысымыздың екінші кезеңінде 2003-2005 орыстілді мектептегі
қазақ тілі бағдарламасы мен оқулығы бойынша және зерттеуіміздің
нәтижесіндегі ауызекі сөйлеу жұмысының жүйесі, көлемі, оқытудың әдіс-
тәсілдері бойынша оқыту тәжірибе-сынақ жұмыстары жүргізілді.
Үшінші кезең 2005-2006 тәжірибе-сынақ жұмыстарының кейбір нәтижелерін
қайта тексеру мен нақтылау өткізілді. Зерттеу жұмыстары теориялық жағынан
қорытындыланып, тәжірибелік ұсыныстар қалыптастырылды.
Зерттеу жұмыстарының өткізілген орындары: Түлкібас ауданы, А.С.Пушкин
атындағы мектеп, Түлкібас станциясы, Щевцова атындағы мектеп, Мичурина
елді мекені, Ю.Гагарин атындағы мектеп, Шымкент қаласы, Ю.М.Лермонтов
атындағы мектеп-гимназия, Ә.Навои атындағы мектеп.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мынадай деп есептейміз:
—ауызекі сөйлесу икемділігі мен дағдыларын қалыптастыру деңгейіне
байланысты оқыту жұмысының жайы және білім мен дағдыларын талдау жүйелі
түрде алғашқы рет жүргізілді;
—5-6-сынып оқушылары үшін ауызекі сөйлесу тілін дамыту жұмысының
жүйесі жасалып, көлемі айқындалды, оның негізінде бағдарлама мен оқытуды
жетілдіру жөнінде нақты ұсыныстар берілді;
—мектепте ауызекі сөйлесу тілін дамыту жұмыстарының ғылыми-теориялық
негіздері, ұстанымдары анықталды;
—ауызекі сөйлесу тілін ұстарту жұмыстарының қатысымдық әрекет бағыты
мен оның ауызекі сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын дамытудағы жүйесі
нақтыланды;
—ауызекі тілді және фонетикалық, лексикалық, грамматикалық
икемділіктерді дамытудың нәтижелі әдіс-тәсілдері белгіленді;
—тіл дамыту жұмысында жүргізілетін тәжірибелік және жаттығу
жұмыстарының әдістемелік жүйесі жасалды.
Зерттеу жұмысының теориялық мәнділігі:
Жұмыста қарастырылған орыстілді оқушылардың қазақша сөйлесу
икемділіктері мен дағдыларын қалыптастыру әрекеті әдістеме ғылымының
ғылыми – теориялық жағынан дамуына әсер етеді; тілдік қатынас мәселесін
теориялық тұрғыдан жетілдіреді.
Орыстілді мектептегі оқушылардың қазақша сөйлесу әрекеті мен оның
түрлерін оқыту тілді қатысымдық – танымдық тұрғыдан меңгерудің сапасын
арттырып, әдістеме ілімін теориялық жағынан байытады.
Зерттеу еңбекте ұсынылып отырған ауызекі сөйлесу икемділіктері мен
дағдыларын қалыптастыру әрекетін дамыту әдістемесі оқулықтар мен
әдістемелік құралдарды ғылыми – теориялық жағынан толықтырады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы сол, зерттеу жұмысының
нәтижелерін ұлт мектептерінде қазақ тілі мен әдебиеті пәндерін оқытуда
және осы сыныптардағы бағдарлама мен оқулықтарды жетілдіруге пайдалануға
болады. Сондай-ақ оқушылардың тілін зерттеушілерге, тіл мен әдебиет пәні
мұғалімдерінің білім жетілдіру барысында да пайдалануға мүмкіндік бар.
Қорғауға мынандай мәселелер ұсынылды:
-жаңа әлеуметтік және саяси экономикалық жағдайға байланысты қазақ
тілін оқытудағы ауызекі сөйлесу тілін дамыту жұмыстарының құрылымы,
мазмұны мен көлемі, міндеттеріне сәйкес тіл дамыту жұмыстарының ғылыми
негіздерін, жүйесін, салаларын, тарауларын, түрлерін анықтау мәселелері;
-ауызекі сөйлесу тілінің ғылыми-теориялық негіздері;
-қатысымдық әрекет бағытында ауызекі сөйлесу тілін ұстарту
жұмыстарының мазмұны;
-тіл дамыту жұмыстарының нәтижелі түрлері мен әдіс-тәсілдері;
-тіл дамыту жұмыстарын ауызекі сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру әдістемесі.
Диссертацияның құрылысы: зерттеу кіріспе, екі тарау, қорытынды мен
әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Диссертация мазмұны бойынша барлығы 11: оның ішінде ЖАҚтың ұйғарымы
бойынша 4 мақала, 3 халықаралық және республикалық конференцияларда және
4 ғылыми мақалалар жарияланған.
1. Орыстілді оқушылардың сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың ғылыми –
теориялық негіздері
1.1.Оқушылардың сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың өзектілігі мен
қазіргі кездегі оқытылу жайы
Тіл – ұлттың аса ұлы игілігі, әрі оның өзіне тән ажырағысыз белгісі.
Ұлттық мәдениеттің гүлденуі мен адамдардың тарихы тұрақты қалыптасуы
ретінде ұлттың өзінің болашағы тілінің дамуына оның қоғамдық қызметінің
кеңеюіне байланысты. 1990 жылдың маусым айында қабылданған “Қазақстан
Республикасының Тіл туралы Заңы” ана тіліміздің өркендеп, қанат жаюына
жол ашты. Қазақ тіліне мемлекеттік тіл дәрежесі берілуіне байланысты
басқа ұлттардың өкілдеріне қазақ тілін үйрету мәселесі қазір ерекше
орынға қойылып, қазақ тілі туралы бірнеше құжаттар қабылданды .
Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылғы “Жолдауында: Әлемдік білім кеңістігіне
толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап
ететіні сөзсіз. Бұл үшін оқушыларды жоғары сатыда бейінді оқытуды
көздейтін он екі жылдық білім беруге көшу қажет”, – делінген [23.4], ал
2006 жылғы “Жолдауында: Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте
оның білімділік деңгейімен айқындалады ... Біз қазақ халқының санғасырлық
дәстүрін, тіл мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар
ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының
ілгері дамуын қамтамасыз етеміз”,– деген [24. 6].
Сөйлесу ауызекі қарым - қатынас жасаудың түрі. Сөйлесуге тән сипат
–сөйленген хабарламалардың жекелеген құрамдастары бірінен соң бірі
туындайды және қабылданады. Сөйлесудің туындау үдерістері бағдарлану, бір
мезгілде жоспарлану, сөйленіп жүзеге асу және бақылау буындарын қамтиды;
бұл орайда жоспарлау өз кезегінде қатарлас екі арна бойымен жүзеге асады
да, сөйлесудің мазмұндық және моторлық-артикуляциялық жақтарына қатысты
болады. Сондықтан қазақ тілін оқыту үдерістерінде тіл үйрету үшін сөйлесу
әрекетіне дағдыландырылады. Сөйлесе білуге үйретудің мәні зор. Іштегі
ойды дұрыс байланыстырып құрап, тыңдаушыға түсінікті етіп жеткізу үшін
жүйелеп сөйлесе білу керек. Сөйлесе білу де өнер. Сондықтан дұрыс сөйлей
білу дегеніміз – дұрыс ойлай білу. Баланың тілін жатық, жүйелі болуы –
сөйлете беруге, әрі сөйлеген сөзге мән беруге, өз сөзіне өзінің бақылау
жасауына байланысты.
Тұжырымдағанда, оқушылардың сөйлесу икемділіктерін дамыта оқыту үшін
сол сөйлесу ерекшеліктерін белгілеу керек. Өйткені оқушыларды сөйлете
білу әрекетіне жаттықтыру үшін олардың бойында қандай білім, білік және
икемділіктер мен дағдылардың қалыптастырылатын жүйесі анықталынды.
Сондықтан, бұл мәселені біз мынадай жүйеде қарастырдық: сөйлесуге үйрете
оқытудың жайын анықтау; бағдарлама, оқулықтарға талдау жасау; сөйлесудің
ғылыми-теориялық негіздерін белгілеу.
Ресей патша үкіметі кезінде қалың бұқараны отаршылдық қысымға алу
мақсатында қазақ өлкесінде жергілікті халықпен тікелей қарым-қатынаста
болатын билеуші қызметкерінің, шенеуніктерінің жергілікті халық тілін
үйрену қажет деп есептеді. Мұндай шешім жергілікті халықты билеуші кейбір
генерал-губернаторлардың ұсынысына негізделді. Мәселен, “Түркістан
ведомосы” мен “Торғай”газеттері беттерінде жергілікті халықтардың тілін
сол жерде қызмет етіп жүрген патша үкіметінің әкімдерінің қазақ тілін
үйрену қажеттілігін жариялады, бірақ бұл мақалада патша үкіметінің
қызметкерлерінің қазақ тілін меңгеру қазақтарды басқару мен тәуелділігін
күшейтуді қажет еткені ашық айтылған. Алайда қазақ жеріндегі орыс
мектебіндегі орыс балаларына қазақ тілін оқыту жүргізілмеген.
Қазақстанда Кеңес үкіметі орнағаннан кейін қазақ тілін басқа ұлттарға
оқыту мәселесі ресми түрде қойыла бастады. 1920 жылы қабылданған “Қазақ
еңбекшілері құқығының декларациясы” республикадағы барлық тілдің
құқықтылығын жариялады. Осы жылы 22 мамырды Түркістан майданындағы
Төңкеріс Одағының “Орыс тілі мектептерінде, оқу орындарында, мекемелерде
қазақ тілін міндетті түрде оқыту” туралы бұйрығының негізінде Жетісудың
облыстық халық ағарту бөлімі тездетіп қазақ (қырғыз) тілі пәні
мұғалімдерін даярлайтын және жетілдіріп қайта даярлайтын көптеген
курстары ашылды. Мәселен, Верный қаласында Д.А.Фурмановтың бастауымен 150
кісілік қазақ педагогика курсы қырғыз, қазақ, ұйғыр мұғалімдерін
даярлануымен қатар мектептерде, жұмысшылар арасында қазақ тілін үйрену
жұмысы жүргізіле бастады. “1921 жылы Қазақстанда халық комиссарлары
кеңесінің Республика мемлекеттік мекемелерінде қазақ, орыс тілдерін
қолдану” жөніндегі Декретінде тілдердің қолдану тәртібі нақтыланып, қазақ
және орыс тілдері тең құқылы қолданылады деп жарияланды. Бұл орыс тілінің
республикада қолдану мүмкіншілігін күшейтті. Келесі аталуға тиісті құжат
1923 жылы " істі қазақ тілінде жүргізу" жөніндегі Қазақ Атқару
Комитетінің Декреті. Оның мәні туралы С.Сейфуллин: “Кеңселерде қызмет
істері қазақша жүргенде ғана бұл күнге дейінгі қазақша хат білетін
адамдардың бағалары артады дегенді айтуға болады”,— деді [25]. Бірақ істі
орыс тілімен қатар қазақ тілінде жүргізу қажет деп саналғанмен үкімет
орындарында басқарушы қызметте орыс тілін білетін азаматтардың күшеюі
басым болды. Осы декреттегі “іс-қағаздарды орыс тілімен қатар қырғыз-
қазақ тілінде жүргізу” жолдары себеп болды. Бұл жағдай қазақ тілін бірте-
бірте шеттетіп, орыс тілінің үстемдік етуіне әкеліп соқтырды. Іс-
қағаздардың орыс тілінде жүргізілуі қазақ тілінің қоғамда қатынас құралы
ретіндегі қажеттілігін жойды. 1941-1957 жылдары, яғни Ұлы Отан соғысы
және кейінгі уақыттарда Петроградтан, Украинадан, Белоруссиядан, РСФСР-
дің батыс облыстарынан көптеген отбасылар Қазақстанға қоныс аударды. Бұл
жағдай республиканың оқу-ағарту жұмысының тілдік мазмұнын едәуір
өзгертті. Халық Комиссариаты Кеңесінің 1943 жылғы 30 маусымдағы қаулысына
сәйкес осы жылдары Қазақстан территориясында көптеген орыс, поляк
мектептері ашылды. Осы жағдайға байланысты 40-жылдардың басынан бастап
оқуды орыс тілінде жүргізетін кадрлар дайындау, оқу құралдарын жасау
жөніндегі мәселелер күн тәртібіне ерекше қойылды. Қазақ мектептері мен
қазақ тілін оқытуға көңіл аударылмады. Сондықтан профессор С.Аманжолов
ана тіліміздің халі жөнінде жоғары орындарға екі рет хат жолдауға мәжбүр
болды. Бұл хатында ғалым қазақ тілін оқытудың нәтиже бермегендігінің
мынандай себептерін көрсетті:Қазақстан оқу министрлігі қазақ тілін
оқытудың жаңа сапасын жақсарту мәселесімен айналыспаған;
-кадр дұрыс таңдалмаған;
-жоғарғы оқу орындарында қазақ тілін орыс мектептерінде оқытатын
мамандар дайындалмады;
-қазақ тілі бойынша толыққанды оқулықтар шығарылмады;
-Қазақстан оқу министрлігі тарапынан оқытушы-ұстаздарға әдістемелік
көмек жүйелі жүргізілмеді [26].
Қазақ тілін оқытудың мазмұнын анықтау мәселесі ертеден-ақ, яғни 1930
жылдан бастап қолға алына бастады. Атап айтқанда, Т.Шонанұлы,
С.Кеңесбаев, К.Кемеңгерұлы т.б. көптеген ғалымдар бағдарлама жасауға
көңіл аударды. Мәселен, 1923 жылы С.Аманжоловтың “Еңбекші қазақ”
газетінде “Европалықтар үшін қазақ тілі сабағы”(2 сабақ үлгісі) кейін,
“Казахстанская правда” газетінде “Қазақ тілін үйренеміз” ( 45 сабақ
үлгісі) жарияланды. Бұл еңбекті негізге ала отырып, 1930-31 жылдары
Қызылорда қаласында “орыс мектебінің 5-10 сыныптары үшін” басылды. Бұл
кезеңдерге қазақ тілін оқыту мәселесіне бірсыпыра көңіл бөлінді. Мәселен,
1933 жылы Т.Шонанұлы мен С.Кеңесбаев қазақ тілін басқа ұлттарға оқыту
бағдарламасын жасады. Бағдарлама мынадай үш бөлімнен тұрады: 1)
түсініктеме бөлімі; 2) әдістемелік кеңес; 3) бағдарламалық оқу
материалы.“Түсініктемеде” бағдарламаға жалпы шолу жасалып, “Әдістемелік
нұсқау” бөлімінде сол кезеңде қолданылған қазақ тілін оқытудың әдіс-
тәсілдері туралы мәлімет берілген. Негізгі (үшінші) бөлімінде оқу
материалдары мына жүйе бойынша қарастырылған: 1. Кіріспе. 2. Бастапқы
курс. 3. Тақырыптар. 4. Орфоэпия. 5. Оқу. 6. Грамматика. 7. Жазу, көркем
жазу және тыныс белгілері.
Кіріспеде қазақ тілін оқытудағы алға қойып отырған міндеттер, ұлттық
тілдер туралы мәселелер т.б. мәліметтер беріліп, бастапқы курста қазақ
тілінің әліппесін жұмыста ауызша әңгіме түрінде жүргізу жоспарланған.
Ауызша әңгіме, сұрақ-жауап ретінде құрылған, бұл бөлім келесі негізгі
бөлімге дайындық ретінде келтірілген.
“Орфоэпия” бөлімі дыбыстарды, екпінді дұрыс айтуды, екпінді дұрыс
қоюды үйретуге арналған. Оқу бөлімінде іс-қағаздарды, сұраулы, хабарлы
сөйлемдерді, өлеңдерді мәнерлеп оқуға үйретудің жолдары белгіленген.
“Грамматика” бөлімі қазақ тілінің дыбыстық жүйесінен бастап,
синтаксисіне дейінгі тілдік материалдарды қамтиды. Бағдарлама талабы
бойынша оқу соңында 1200-1500 сөз меңгерілуі керек деген ұсыныс пен
мынадай талаптар қойылды:
1.Қазақ тілін басқа ұлтқа оқытуды жүйелі түрде жүргізуді жолға қою.
2.Үйренуге тиісті сөз мөлшері барлығы 1200-1500 сөз. Аталған бұл
мөлшерде сөз білу қазақ тілінде ойын жеткізуге, сөйлесуге, қарым-қатынас
жасауға мүмкіндік бере алады деп есептелді.
3.Бағдарламада қазақ тілін 10 айда үйретуге 240 сағат бөлген. Бұл
алғашқы жасалған бағдарлама болса да, онда тілді үйретуге қажетті оқу
сағаты дұрыс берілген еді. Өйткені қазақ тілін оқытуға дұрыс бағыт
берілгенімен, қазіргі кезеңнің өзінде, мәселен, мектептерде 102 сағат
қана бөлінгенін еске алсақ, 1933 жылдардағы бағдарламаның деңгейінен
төмендігін байқауға болады.
1939 жылы оқу орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқытудың алғашқы
бағдарламасы мен әдістемелік нұсқауы шықты. Бағдарлама орта мектептің V-X
сыныптарына арналған. Онда оқушылардың ауызекі және жазбаша тілін
дамытуға мынадай талаптар қояды: Ауызша тіл.
1. Мұғалімнің сөзін түсіну қажет: а) мұғалімнің қазақ тіліндегі
берген тапсырмаларын орындау; б) Мұғалімнің сынып ішіндегі мәселе бойынша
қойылған сұрақтарына жауап беру.
2. Қазақ тілінің төл дыбыстарын айта білу:
3. Өткен сабақ көлеміндегі сөздік қорды сөйлеуде қолдана білу;
4. Өткен сабақ бойынша сұраққа ауызша жауап беруді меңгеру;
5. Ауызша сабақ пен оқыту сабағында өткен мәтіндер бойынша диалог,
монолог жасай білу;
Сонымен бірге бұл бағдарлама сөйлеуге үйрету үшін, сөздік қорға
айрықша көңіл аударып, оның әр сынып бойынша мөлшерін анықтайды.
Мысалы:VΙ сынып: Сөздік қор – 600 сөз. VΙΙ сынып: Сөздік қор – 800 сөз.
VΙΙΙ сынып: Сөздік қор – 900 сөз. ΙΧ сынып: Сөздік қор – 1200 сөз. Сөздік
қорды байытуды белгілі бір тәртіпке салу үшін бағдарламада тақырып
бойынша топтастырып қарастырған. Бұл тақырыптар бір-бірімен тығыз
байланыстырылды, бірінші жылдың тақырыбы екінші жылда да, одан әрі де
қайталанып отырады, ол әуелгі көлемінде емес, барған сайын кеңейтіліп,
сөздік қоры көбейтіліп отырған. Бірақ бұл өсу белгілі жүйе, яғни оқушының
танымының, жас ерекшелігінің негізінде жүргізілмеді, психология ғылымы
негізге алынбады.
Оқу орыс тілінде жүретін мектептерде қазақ тілінің бағдарламасы 1994
жылы қайта жасалды. Бұл бағдарлама оқушының сөздік қорын байытумен бірге,
сөйлеуге жаттықтыру, ол үшін мәтіннің мазмұнын өз сөзімен әңгімелеу,
сұрақ қою, сұраққа жауап беру ұсынылған. Сонымен бірге, мұнда әр сынып
оқушысы міндетті түрде меңгеруге тиісті сөздің саны берілген. Ол: Ι
сыныпта 80-100 сөзден бастап, ΧΙ сыныпты бітіргенде, 2570-3050 сөз
үйреніп шығады деп көрсетілген. Мұны 9 сыныпқа бөлгенде, әр сыныпта 234-
277 сөз үйренеді деп саналған. Бірақ сынып өскен сайын үйретілген сөз
саны бірдей көрсетілуі сияқты олқылықтар бар.
“Оқуға байланысты негізгі талаптар жөніндегі” бағдарлама оқушылардың
қазақ тіліне тән дыбыстарды, олардың таңбаларын таныстырудан бастап,
мәтінді оқып аудару, оның мазмұнын айтуға дағдыланатынын көрсетеді.
Сонымен бірге мұнда оқуға қойылатын талаптар берілген. Оқуға қойылатын
негізгі түсініктемедегі талаптар төмендегідей:
– мәтінді дұрыс, мәнерлеп, түсініп оқу, сұрақтарға дұрыс жауап беру;
– жаңа мәтін мазмұнын мұғалімнің жетекші сұрақтары бойынша айту,
сұрақ қойып, жауап қайтара білу;
– сөйлемдерге, сөздерге және сөз ішіндегі дыбыстарға дауыс екпінін
дұрыс түсіріп сөйлеу;
– мәтінді қазақ тілінен орыс тіліне, орыс тілінен қазақшаға аудару;
– жаңа сөздердің, сөз тіркестерінің, мақалдардың сөздігін жасау, т.б.
Сонымен бірге әр сыныпта минутына неше сөз (неше таңба) оқу мөлшері
шартты түрде берілген. Оқушы бір минутына 10-20 сөз яғни 50-100 таңба
оқуға тиісті болса, әр сыныпта ол 10-15 сөзге, 50-100 таңбаға өсіп отыру
белгіленген. Тек 11 сыныпта ғана таңба өсірілмей, ол сыныптағы 100-120
сөз, 500-600 таңбаны сақтау көрсетілген. Бұл әрине, эксперимент
нәтижесіне сүйенудің негізі болмағандықтан, бағдарламада шартты түрдегі
мөлшер деп көрсетілген.
Бұл жоғарыдағы бағдарламаларды талдау мынадай тұжырым жасауға әкелді:
– орыс тілді ересектер мен мектеп оқушыларына қазақ тілін оқытуға
мемлекет тарапынан қолдау көрсетілмеді;
– қазақ тілін оқытудың ауызекі сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыруға жеткілікті мән берілмеді;
– оқушыларға қазақ тілін үйрету дидактикалық әдістемеге негізделмеді;
– баланың тілін дамытуда қатысымдық әдіс басшылыққа алынбады.
Мектептерге арналған оқулықтардың шыға бастауы 1953 жылғы
С.С.Жиенбаевтың Учебник казахского языка (VΙ-VΙΙ классов русской школы)
деген оқулығынан басталды. Содан бері оқу орысша жүретін мектептерге
арналған оқулықтарды жазуда бірсыпыра ғалымдар еңбек етті. Олар:
Ж.Адамбаева, Ү.Аңбаев, А.Асқаров, Р.Әміров, Б.Баймұратова, Н.Ботабаева,
С.Дүкенбаев, Н.Дүйсенова, Қ,Қасабекова, Б.Құлмағанбетова, Ы.Маманов,
А.Сәдуақасов, Т.Түменова т.б.
Бұл ғалымдар – мектеп оқулықтарының авторлары. Сонымен бірге олар
оқулықтарға әдістемелік нұсқаулар да жазды. Оқулықтар әр жылы өңделіп
басылып отырды. Дегенмен, олқылықтар жоқ деп айтуға да болмайды, олар
баспа бетінде де айтылып жүр. Кемшіліктің болатын себебі, қазақ тілін оқу
орыс тілінде жүретін мектептерде әдістеме мәселесінің зерттелуі өте кеш
қолға алынды, оған бұрын жеткілікті көңіл бөлінбеді. Өйткені қазақ тілі
мектептерде бірде оқытылып, бірде оқытылмай, оқу жоспарынан шығып қалып
жүрді. Сондықтан ондай мектепке тұрақты оқулықтар және оқыту әдістемесін
жазу мүмкіндігі болмады. Бұлардың бәрі мектеп оқулығының сапасына әсерін
тигізді. Тек 1990 жылы ғана Тіл туралы Заң қабылданғаннан кейін, қазақ
тілін басқа ұлтқа оқытуға көңіл қойылып, оны өрістетуге жол ашылды. Бұл
заңға сәйкес республикада жергілікті ұлт тілін одан әрі дамыту, қоғамдық
ортада оның әлеуметтік қолдану аясын кеңіту жағдайына байланысты шаралар
жүзеге асырыла бастады.
Орыс мектептерінде қазақ тілі жеке пән ретінде енгізілді. Сондықтан
қазақ тілін орыс аудиториясында оқытудың тиімді жолдары іздестіріліп,
ғылыми зерттеу жұмыстарына кең жол ашылды. Өйткені, бұл сала қазақ тілін
оқытудың бұрыннан орын алып келе жатқанымен, тілшілердің де, басқа
мамандардың да жаппай назар аударғаны қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе
алған уақытынан басталды. Осы кезден бастап барлық оқу орындарында,
мектептерде, мекемелерде қазақ тілін үйрету кеңінен етек жая бастады.
Кейбір жерлерде бұл бағыт саналы түрде жүзеге асырылса, кейбір
мекемелерде тиімсіз іске асырылды. Осындай жұмыстардың барлығы қазақ
тілін оқытудың тез іске қосу үшін жаңа бағдарламалардың, оқулықтардың,
оқу құралдардың, сөздік-тілашарлардың жасалуын талап етті. Соның
салдарынан бір-біріне ұқсас жүйесіз оқулықтар мен тіл үйрету құралдары
пайда болды. Бірақ мұның бәрінің тиімді жақтары да болды.
Біріншіден, басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйретуге қатысты кітап,
оқулық, сөздік, тәжірибелік жұмыстар т.б. көптеп шығуға мүмкіндік туды.
Сондықтан да 80-жылдардың орта шенінен бастап қазірге дейін оқу құралдары
көбейді.
Екіншіден, баспадан шыққан еңбектер бұл мәселеге қатысты қажетті
ұсыныстар мен пайдалы тәсілдерді анықтап, кейбір кемшіліктерді тануға
мүмкіндік берді.
Үшіншіден, орыстілді мектептерде қазақ тілін оқытудың жаңа, тиімді
жолдары, ұтымды әдіс-тәсілдері пайда болып, әдістеменің жеке сала болып
қалыптасуына әсер етті.
Төртіншіден, бұл салаға байланысты жарық көрген еңбектер оқулықтар
ғана емес, оқу үрдісіне қатысты әртүрлі әдістемелік құралдарды қамтиды.
Сондықтан жалпы орыс мектебінде қазақ тілін оқыту үшін баспа бетінен
шыққан оқу-әдістемелік еңбектерді төмендегіше бөліп қарастыруға болады:
1. Бағдарламалар. 2. Оқулықтар мен оқу құралдары. 3. Практикалық қазақ
тілі курстары. 4. Әдістемелік нұсқаулар. 5. Дидактикалық материалдар. 6.
Жаттығулар мен мәтіндер жинағы.
Орыстарға қазақ тілін оқыту мәселесіне байланысты баспадан шыққан
еңбектердің авторлары: И.Е.Маманов, Ұ.Бегалиев, С.Жиенбаев, И.Ұйықбаев,
Н.Оралбаева, Х.Есенов, С.Хайруллина, Ж.Адамбаева, Т.Аяпова,
Қ.Аяпбергенова, Б.Құлмағанбетова, Ж.Елемесова, Х.Қожахметова, Ш.Бектұров,
А.Бектұрова, Э.Сүлейменова, Қ.Қадашева, Р.Шаханова, Д.Аханова, Г.Мұсаева,
Ә.Құрысжанова, Ж.Ахмедова, Л.Екшембеева, А.Бұлдыбаев, Ф.Ағманова,
Қ.Молдабеков, К.Сариева, Н.Беріков, А.Белботаев т.б.
Басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытуға байланысты шыққан алғашқы
оқу құралдарының бірі—С.Жиенбаев, Ұ.Бегалиев, И.Ұйықбаевтың авторлығымен
жарық көрген өз бетімен үйренушілерге арналған “Қазақ тілі” (1988). Бұл
кітап бұрыннан орыс мектептерінде оқытылып қазақ тілі оқулықтарының
үлгісімен жазылып, көптеген фонетикалық материалдардың тізбегі мен шағын
жаттығулардан тұрады. Берілген материалдар сөйлесуді үйретуден гөрі
грамматикалық ережелерді пысықтауға арналған [29].
Оқу құралындағы қажетке жарайтын тиімді материалдар мыналар:
кітаптың соңына қосылған қысқаша грамматикалық анықтағыш, сұрақ пен
жауаптан құралған тілашар, тақырыптар мен есімдіктерден тұратын сөздік
және мақал-мәтелдер. Бірақ олардың бәрі қысқа түрде алынған. Бұл оқулықта
ауызша сөйлеу икемділігін жетілдіру бөліп қарастырылмайды.
Қазақ тілін үйретуге бағытталған кітаптың бірі—“40 уроков казахского
языка” (1989). Бұл еңбекте жаттығулар, сөздіктер, шағын диалогтар,
бақылау жұмыстарына мәтін ұсынуға көңіл бөлген. Бірақ сабақтардың берілу
тәсілінде жүйелілік жоқ, сөйлеу үдерісіне тән арнаулы тақырыптар
қамтылмаған, яғни сөздік қорын дамыту белгілі тақырып бойынша мақсат
етілмеген [30].
Басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйретуге арналған еңбектердің ішінде
Н.Оралбаева, Х.Есенов, С.Хайруллинаның авторлық етуімен “Мектеп”
баспасынан 1989 жылы шыққан Қазақ тілін үйренеміз атты оқулықтың алатын
орны ерекше [31]. Бұл оқулықтың басқа кітаптарға қарағанда құндылығы
мынада: мұнда әр сабақ сөйлесуге қатысты басты ерекшеліктерді; оқу
грамматикалық материалды тұтас түрде үйретуге мүмкіндік береді. Оқулықта
берілген материалдар, ұсынылған тапсырмалар және грамматикалық ережелер
сөз бен сөзді дұрыс байланыстырып, сөйлеуге үйретуді мақсат етіп қояды.
Оқулықтың жаңалығы – тілдік қатынаста бұрыннан қалыптасқан сөйлеу
әрекетінің түрлерімен қоса дағдыны қалыптастыра білуді міндетті етіп
беруінде. Ол – есте сақтау дағдысын дамыту бекіту мақсатымен берілген.
Жаттау арқылы есте сақтау дағдысын дамыту жалпы оқыту үдерісінде жиі
қолданылып жүрген әдіс болғанымен, аталмыш еңбекте бұл тәсіл сөйлеуге
үйретудің негізгі формаларының бірі ретінде алынып, сабақта үздіксіз
орындалып отыратын шарттың қатарына жатады. Сондықтан да әр сабақ бес
кезеңнен тұрады: 1. Фонетика мен грамматика. 2. Оқимыз (почитаем), 3.
Сөйлейміз (поговорим), 4. Жазамыз (напишем) 5. Жаттаймыз (учим наизусть).
Сабақта ұсынылған сөйлеуге үйретудің жоғарыдағы түрлерінің бәрі
тәжірибелік жағынан орындала келіп, түрлі тапсырмалар, жаттығулар, ауызша
және жазбаша жұмыстар арқылы жүргізуді көздегенімен оған байланысты
материалдар жеткілікті емес.
Орыс аудиториясында қазақ тілін оқытудың қалыптасуына және дамуына
ықпал еткен еңбектің бірі – Ш.Бектұров пен А.Бектұрованың Қазақ тілі
оқулығы. Бұл оқулықтың авторлары қазақ тілін күнделікті қарым-қатынас
құралы ретінде танып, тіл арқылы сөйлесе білуге, өзара түсінуге үйретуді
мақсат етеді. Олар сөйлеу тәжірибесін бірінші орынға қоя отырып, белгілі
бір лексикалық тақырып аумағында ауызша, жазбаша тапсырмалар береді [32].
Кітаптың құндылығы - грамматикалық материал мен лексикалық тақырыптар
қатар беріліп, орындалатын жұмыстардың осы тақырыпты меңгеру үшін
жұмсалуында. Сонымен қатар әр сабақтың ортақ міндеті анықталып, негізгі
назар аударуға тиісті қағидалар бөлініп берілді. Сол арқылы сабақтың
өзегі анықталады. Оқулықта жаттығу жұмыстары мол және түрліше мақсаттарды
көздейді. Бірақ грамматикалық материал мен лексикалық тақырыпты бекіту
үшін орындалатын жаттығу мен тапсырмалардың арасында байланыс жоқ.
Сабақта грамматиканың қысқаша ережесі айтылып, жаттығулар беріледі де,
лексикалық тақырыпқа қатысты тапсырмаларда сол өтілген грамматика
назардан тыс қалып қояды.
Басқа ұлтқа қазақ тілін күнделікті тұрмыста кездесетін тақырыптық
ұстаныммен үйретуді мақсат еткен оқу құралдарының тізіміне
Б.Құлмағанбетова мен Ж.Елемесованың авторлығымен “Қазақ тілін
үйренушілерге көмек” атты кітап жатады. (1980,1990). Кітап әр түрлі
лексикалық және грамматикалық тақырыптан және сөздік пен диалогтардан
тұратын сабақтардан (сабақ саны-103) құралады [33].
Еңбекте әр сабақтың тақырыбы мен мақсаты айқындалып, нақтылы
берілгенімен, сабақтарда бірізділік жоқ. Алғашқы сабақтар лексикалық
тақырыпты меңгертуді мақсат етіп қойса, кейінгі сабақтардың тақырыбы
грамматикалық ережелерден тұрады. Сол сияқты сабақтың мақсаттары да бірде
фонетикалық дыбыстарды үйрету, бірде сөз үйрету, бірде сұраққа жауап беру
болып өзгеріп отырады, жүйелілік сақталмаған, тақырыпты бекітуге арналған
жаттығу жұмыстары аз.
Басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытуда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе———————————————————————————– —––– 2
1. Орыстілді оқушылардың сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың ғылыми-теориялық
негіздері
1.1. Оқушылардың сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың өзектілігі мен
қазіргі кездегі оқытылу жайы
––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––————–———— 8
1.2. Оқушылардың сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың зерттелуі мен сөйлесу
әрекетінің мазмұны мен жүйесі ––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––
18
1.3.Сөйлесу әрекетінің лингвистикалық негіздері –––––––––––––––––––––——
39
1.4 Сөйлесу әрекетінің психологиялық негіздері ————————–––––––—
52
1.5. Сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың педагогикалық негіздері ––––––—–—
67
Бірінші тарау қорытындысы ————————————————–––––—– 79
2. Оқыту үрдісіндегі сөйлесу икемділіктері мен дағдысын қалыптастырудың
жүйесі мен әдіс-тәсілдері
2.1. Сөйлесу әрекетін дамыта оқыту мен айтуға жаттықтырудың әдіс-
тәсілдері –– 82
2.2. Сөйлесу әрекетін дамытудағы көрнекілік және оны пайдалану
жолдары––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––—— 108
2.3 Сөйлесімге (диалог) дағдыландырудың әдіс - тәсілдері ————–––––––––––
119
2.4. Монологты сөйлесуге жаттықтыру әдістемесі ———————––––––—–––
140
2.5. Тәжірибе-сынақ(эксперимент) жұмысы және оның нәтижесі —––––––———156
Екінші тарау қорытындысы —————————————————–––—— 173
Қорытынды ———————————————————————––————–175
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ————————————————–————––179
Қосымшалар ————————————————————————————
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Конституциясында “ Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі ” болып танылуы [1.7], “
Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001–2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы” қабылдануы (оған 2006 жылғы мамырдың 30-ы күні толықтырулар
енгізілгені) [2], Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасындағы
тіл туралы” заңы (1997ж., 11 шілде, №151) [3.3] қабылдануы ана тіліміздің
өркендеп, қанат жаюына жол ашты. Қазіргі таңда қазақ тіліне мемлекеттік
мәртебе берілуіне байланысты, елімізде қазақ тілін оқыту мәселесіне
ерекше назар аударылып отыр. Әсіресе өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін
меңгерту мәселесі қолға алына бастады. Өзекті болуының себебі қазақ тілін
орыс мектептерінде оқытудың негізгі мақсаты басқа тілді оқушылардың
қазақша дұрыс сөйлеу мен сауатты жазу дағдыларын қалыптастыру болып
табылады. Оқу орыс тілінде жүргізілетін мектепте қазақ тілін оқитын оқушы
өзіне таныс емес тілдің дыбыстық құрамын, дыбыстардың айтылу нормасын,
дыбыстық заңдылықтарды оның грамматикалық құрылысын игеруге, ойын еркін
жеткізуге, басқаның ауызекі сөйлеуін түсініп, жеткілікті дәрежеде сөздік
қорын меңгеріп, қазақ тілінде қарым-қатынас жасауға жаттықтырылады.
Оқушыны мұндай дәрежеге жеткізу үшін оқытудың өзіндік жүйесі, тәсілдері
мен амалдары, жолдары ойластырылады. Әсіресе, қазақ тілін оқыту
әдістемесі басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін олардың ана тілінің
ерекшелігін ескере отырып, үйретудің түрлі тиімді жолдарын белгілейді.
Осының бәрі зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Қазақ тілін орыс мектептерінде оқыту әдістемесінің ғылыми тұрғыдан
зерттелу тарихы ұзақ емес. Бұл салада зерттеулер А.Байтұрсыновтан
басталып, Т.Шонанов, Ш.Х.Сарыбаев, С.Жиенбаев, Ғ.Бегалиев,
Б.Құлмағанбетова, Ф.Оразбаева, Н.Оралбаева, Қ.Жақсылықова, Б.Адамбаева,
Ә.Жүнісбеков, Қ.Қадашова, Р.Шаханова т.б. ғалымдардың еңбектерінде қазақ
тілін басқа ұлттарға үйрету мәселесі дұрыс қарастырылды. Бірақ бұл
жұмыстардың бірқатары көпшілікке, ересектерге арналды. Ал қазақ тілін
орыс тілінде оқитын мектептерге оқушыларды ауызекі сөйлеуге үйретудің
әдістемесі жасалынбады. Сондықтан Н.Оралбаева, Қ.Жақсылықованың “Орыс
тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесінде” “Орыс мектебінде
қазақ тілін оқыту әдістемесінің барлық мәселелері жүйелі түрде жан-жақты
зерттеуді қажет етеді”,-дейді [4.48]. Демек, ғылымның бұл түрінің ғылыми-
теориялық негізін тиянақты құру – бүгінгі өмір талабынан туындап отырған
өте күрделі және қажетті мәселе болып отыр.
Орыстілді мектепте қазақ тілін оқытуды жан-жақты зерттеу, оның
теориялық негізін құру, келешектің ісі болғанымен, мектепте қазақ тілін
оқыту - қазіргі таңда жүргізіліп жатқан әрекет. Оны жүзеге асыру үшін
алдымен мектеп оқулықтары мен бағдарламалары қажет. Яғни, оқытудың
көлемін анықтау мәселесі күн тәртібіне қойылды. Сондықтан осы
қажеттілікпен байланысты орыс тілінде оқылатын мектепте жүретін қазақ
тілінің бағдарламалары мен оқулықтары жасалуда. Бірақ олар бұл саладағы
ғылыми-теориялық зерттеулерге негізделмеді, өйткені оны негізге алатын
ғылыми еңбектер де болмады. Сондықтан оқу орыс тілінде жүргізілетін
мектептерде қазақ тілін оқыту бағдарламалары мен оқулықтарында
әдістемелік жағынан олқылықтар кездеседі. Өйткені балаға тіл үйретуде
ғылыми негізде дәлелденген жұмыс жүйесі болмады және бұл жүйенің ең
негізгі әдістемелік ерекшеліктері жетіспеді.
Республикада оқыту мазмұны жаңартыла бастады. Оның негізгі бағыттары
көп деңгейлі, интеграцияланған және дамыта оқыту жүйесі қағидаларына
сәйкестендірілген.
Дамыта оқыту педагогикалық ортаға сіңгенін және бүкіл білім беру
жүйесіне әсерін тигізіп жатқанын байқау қиын емес. Бұл мәселелерге
ғалымдар Ә.Жүнісбековтың, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин,
В.П.Беспалько т.б. пікірлеріне сүйенеді [6; 7; 8; 9; 10].
Дамыта оқыту мәселесі жөніндегі ғылыми-зерттеу еңбектері де оқушының
дамуы белгілерін атап көрсетеді. Мысалы: П.П.Блонский бұған индивидтің
абстрактіден нақтыға және керісінше нақтыдан абстрактіге қарай қозғалыс
жасай алу қабілетін жатқызса [11], Д.Н.Богоявленский және Н.А.Менчинская
- игере білу мен оқи алуды, яғни қысқа мерзімде жоғары үлгерімге жетуді
[12], Н.Д.Левитов оқу материалын жылдам меңгерумен бірге, өз бетінше жаңа
мысалдар құрастыру, негізгіні және көмекшіні анықтай білу, оқиға мен
құбылысқа пікір айта білу дағдысын жатқызады [13].
Л.В.Занков ақыл-ой қызметінің байқампаздық өз ойын еркін жеткізе
білу, шығармашылық пен тәжірибелік, іс-әрекеттерді атқара білу сияқты
көрсеткіштерді дамытуды іске асырады десе, В.В.Давыдов ақыл-ой дамуының
көрсеткіші ретінде жинақтау, талдау, қорытындылай алу дағдыларын
есептейді. Ал мұның барлығы сөйлеумен байланысты, оның ішінде сөйлесумен,
яғни үйреніп отырған тілмен қарым-қатынас жасау да жоғарыдағы даму
көрсеткіштерімен байланысты болады. Сондықтан баланы сөйлесуге жаттықтыру
өзекті мәселе болып қала береді.
Сөйлесу – екі адам арасындағы ауызекі сөйлеу арқылы болатын
қатысым. Ол жөнінде мынадай тұжырымдар бар. “Сөйлесу – Қасболаттың
Қоспанмен жөндеп сөйлесуге мұршасы болмады ”[14.363].
“Сөйлесу – говорить, мен онымен сөйлестім, – я говорил с ним; бір
нәрсе туралы сөйлестім – говорил с ним о чем - то” [15. 173].
. “Ауызекі сөйлеу – естіп қабылданатын тілдік құралдар арқылы
вербальды (сөздік) тілдесу”, – деген анықтама берілген [16.20]. Сондықтан
ауызекі сөйлесудің өзіндік ерекшеліктері бар. Мәселен, сөйлесуге тән
сипат – сөйленген хабарламалардың жекелеген құрамдастары бірінен соң бірі
туындайды және қабылданады. Сөйлесудің туындау үдерістері бағдарлану, бір
мезгілде жоспарлану, сөйленіп жүзеге асу және бақылау буындарын қамтиды;
бұл орайда жоспарлау өз кезегінде қатарлас екі арна бойымен жүзеге асады
да, сөйлесудің мазмұндық және моторлық-артикуляциялық жақтарына қатысты
болады. Сондықтан қазақ тілін оқыту үдерістерінде тіл үйрету үшін сөйлесу
әрекетіне дағдыландырылады.
Сөйлеу әрекетіне мынадай анықтама беріледі: “Сөйлеу – адамдардың
материалдық өзгертуші іс-әрекет процесінде тарихи тұрғыда қалыптасқан,
тіл арқылы болатын қарым-қатынас нысаны. Демек, сөйлеу қарым-қатынас
мақсаты үшін не өз іс-әрекетін реттеу және бақылау мақсаты үшін (іштей
сөйлеу, эгоцентрлік сөйлеу) хабарламаларды туындату және қабылдау
үдерістерін қамтиды ” [16.204].
Соңғы уақыттарда жарық көрген әдістемелік әдебиеттерде қатысымдық
(коммуникативтік) деген сөздер жиі кездеседі. Әсіресе, бұл шет тілін
оқытуға байланысты қолданыла бастады. Бірақ қатысымдық бағытта оқыту
әдістемесін қолдану әр оқулық заңдылығының жазылған қажеттілігі бола
алмайды. Адам барлық нәрсені алдағы қажеттілігіне жарату үшін үйренетіні
мәлім. Сол сияқты игерген икемділігі, дағдысы өзінің шығармашылықпен
қолдануына қызмет етеді. Сондықтан оқытудың негізгі шарттарының бірі –
білімді, икемділік пен дағдыларды, яғни тілді өз тәжірибесіне пайдалану.
“Икемділік – субьектінің алған білімдері мен дағдыларының жиынтығы арқылы
іс - әрекетті орындауға қатысты меңгерген қабілеті. Икемділік жаттығу
арқылы қалыптасады және іс - әрекетті үйреншікті жағдайда да орындауға
мүмкіндік жасайды. Икемділік жетіле, автоматтандырыла келе дағдыға
айналады[16.101].
“Дағды – үйреншікті, сүйекке сіңген әдет, қалыптасқан машық ”
[17.30].
“Умение – ептілік, іскерлік, шеберлік” [18.460].
“ Икемділік – Бір нәрсені орындауға тән ептілік, шеберлік, бейімділік
пен қабілеттілік; икемдеу – икемде – ыңғайлау, бейімдеу, бағдарлау”
[19.434].
“Икем – умение, способность”, – деп көрсетіледі [15.92].
Өзге тілді үйрену барысында оқушының қабілеттілігі мен бейімділігі,
шеберлігі яғни икемділігі ерекше орын алады. Сол себепті орыстілді
оқушылардың қазақша сөйлесу икемділігіне көңіл аудару қажет. Тілді
тәжірибеде пайдалану – сөйлесу, яғни қарым-қатынас жасау. Сондықтан
оқушыға қазақ тілін игертуде қатысымдық әдіс арқылы үйрету тиімді болмақ.
Демек, оқу үдерісі қатысым үдерісінің модулі болып табылады. Бұл жағдайда
қатысымдық үдеріс әдістемелік ұстаным ретінде қаралмайды, ол оқу
үдерісіне әдіснамалық ұстаным ретінде анықталады. Сондай-ақ бір жағынан
оқу-әдістемелік ұстаным да, яғни жалпы ғылыми танымның әдістері ретінде
қолданылады. Бірақ та, оқыту үдерісі қатысым үдерісінің көшірмесі емес,
олардың әрқайсысының өзіндік құрылымдық мақсаттық ерекшеліктері бар.
Мәселен, қарым-қатынастың дамуының түрлері, қатысым үрдісі, оның мазмұны,
маңызды негізі, оның құрамының жүйесі т.б. бар. Ал баланы сөйлесуге
үйретуде осы ерекшеліктер негізге алынады. Сондықтан, оқыту үдерісі
қатысымдық негізде құрылады. Сөйлесу құралдарын игеру мен оны қарым-
қатынаста пайдалану сөйлесу икемділігі мен дағдыларын сапалы
қалыптастыруға ықпал етеді. Демек, қазіргі оқыту тәжірибесінде баланың
сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастыруда осы қатысымдық
әдістер нәтижелі: біріншіден, қатысымдық әдістеме оқыту мақсатына
барабар, екіншіден, қатысымдық бағыт тілді игеріп, өз тәжірибесіне
пайдалана білу, яғни сөйлесу мақсатын көздейді.
Е.И.Пассов қатысым әрекетіне байланысты үш кезеңді атап өтеді: 1.
Хабардың дұрыс айтылуы, синтаксистік заңдылықтар, яғни грамматикалық
бірліктердің айтылуы, дыбысталуы; 2. Айтылуға тиісті мағына-мазмұнның
дұрыс жеткізілуі, айтылар ой мен қолданылған тілдік құралдардың тепе-
теңдігі, яғни семантикалық заңдылық; 3.Әңгімелесуші – екінші адамның
хабарды дұрыс қабылдауы [20].
Сондықтан тілдік қарым-қатынас болу үшін, хабарды қабылдап алумен
ғана шектелу бір жақты үдеріс болып қалады, сондықтан тілдік қатысым
жүзеге асу үшін, қабылданған хабарды сарапқа салу, бағалау, түсіну,
соңынан жауап қату шарт. Яғни түсіну арқылы оған жауап қайтару
қажеттілігі туындайды. Сөйтіп, хабар жаңарып, келесі саты – жаңа хабар
пайда болады, қарым-қатынас, сөйлесу жасалады. Сондықтан қазақ тілді емес
мектептерде қазақ тілінде сөйлесуге оқытудың негізгі мақсаты –
оқушылардың қарым-қатынастың әр түрлі жағдаяттарында өзінің сөйлеу
әрекетін тілдік тәсілдерге байланысты ұйымдастыра білуін қалыптастыру. Ол
үшін әдістеме ғылымының алдына мынадай міндеттер қойылады: сөйлеу
әрекетінің дағдысы мен шеберлігін қалыптастыру. Бұл шеберлік пен дағды
оқушының күнделікті оқу, әлеуметтік-мәдени, ресми жағдайларда қарым-
қатынас жасауын қанағаттандырумен байланысты; оқушыларға қазақ халқының
мәдениетін үйрету арқылы этномәдениеттілік білімін қалыптастыру; сөйлеу
дағдылары – аудару, сөйлесу, оқу, сауатты жазуды меңгеру. Өйткені сөйлесу
әрекеті жазумен қатар игертіледі, сондықтан оқушылар ауызша, жазбаша
тілдің ерекшеліктерімен, стилімен, жанрларымен таныстырылады; тілдік
норманы меңгерту. Сабақтарда оқушылардың сөздік қоры толықтырылып, жаңа
сөздерді, сөз тіркестерін игеру арқылы белсенді сөздіктері дамиды;
мәтінді түсініп оқу және оның мазмұнын шығармашылықпен айтуға
дағдыландыру т.б.
Ауызша қатынас адамдардың бір-бірімен тікелей қарым-қатынасы
нәтижесінде іске аса келіп, белгілі бір хабардың дыбысталу (естілу)
арқылы сыртқа шығуы. Сондықтан ауызша қатынас – ойдың тіл арқылы сыртқа
шығуы, ол тілдік тұлғалардың сөзге, сөйлемге айналып, дыбысталуы
нәтижесінде жүзеге асады. Сонымен бірге ауызша қатысым адамның сөйлеу
қабілетіне орай өзгереді және тілдік қатынастың әр түрлі қызметін
(эмоциялық, экспрессивтік, байланыстырушылық т.б.) іске асырады. Бұл
ретте дауыс ырғағына, күшіне, тембріне, интонациясына т.б. байланысты.
Сондықтан оқушыларды ауызша қарым-қатынасқа үйрету және жаттықтырудың
маңызы зор.
Қазақ тілін оқыту бағдарламасына мынадай міндеттер қойылады:
“Қазақша ойлауға, қазақша сөйлеу желісіне, қазақша ойлау әуезділігіне
жету, үлгіні қолданбай, жетексіз өз бетінше сөйлеуге, жазуға, оқып айтуға
дағдыландыру” [21.4]. Ал бұл жалпы талапты оқушылардың сөйлесу
әрекеттерін дамыта оқытуды 5-сыныпта “мектебі, сыныбы, достары, үй-іші,
жыл мезгілдері, өзін қоршаған орта туралы айта білу”,- деп нақтыласа
[21.11], 6-сыныпта ““Қоршаған орта” тақырыптары бойынша сөйлесе алу,
тұратын ауылы, қаласы туралы айта алу, сөйлесе алу”,- деп белгілесе
[21.13], Соңғы шыққан оқу орыс тілінде жүретін мектептердің 5-6-
сыныптарына арналған күнтізбелік жоспарда “ ...Орыс және ағылшын тілінде
сөйлеушілерге арналған қазақ тілінің оқу кешенінің халықаралық (әлемдік)
стандартқа сәйкестендіре отырып, оларды қазақша сөйлеп, қазақша қарым -
қатынас жасауға қол жеткізу”, - деп көрсетеді. Сондай-ақ сөйлесуде
фонетика және орфоэпия, үндестік заңдылығын игеруді міндеттейді. [22.12]
Демек басқа тілді оқушының қазақша сөйлесуге жаттықтыру, сөйлесу, ойлау
әрекетін дамыта оқыту мемлекеттің халық ағарту саласына қойып отырған
міндеттерінің бірі болып табылады.
Сөйлесу тілін дамыту әрқашан әдістеме тарихында арнайы қаралып
отырды. Оның маңызы, қажеттілігі айқындалды. Бірақ ол қазақ тілін басқа
ұлттарға оқытуда енді ғана қалыптасып келеді. Әсіресе, сөйлесуге
жаттықтырудың негізгі атаулары және категориялары, тіл дамытуға арналған
жұмыстар, оқытудың мазмұны, көлемі, құралы, әдістемесі, оқушының тіл
байлығын бағалау қалыптары анықталмаған, бірақ қазіргі тіл дамыту
әдістемесінің өзіндік зерттеулері бар, керекті дидактикалық,
психологиялық, лингвистикалық базасы жетіле бастаған. Бұл мәселелер
баланы қатысымдық әрекет негізінде сөйлесуге үйретудің өзектілігін
анықтайды.
Зерттеуіміздің мақсаты—орыс тіліндегі 5-6-сынып оқушыларының қазақша
сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастырудың әдістемелік жүйесін
жасау.
Зерттеу жұмысымыздың мақсатына байланысты мынадай міндеттер қойылды.
- Сөйлесу тілін дамытудың ғылыми-теориялық негіздерін анықтау.
- Тілді игеру жұмысының мазмұнын, көлемін және оның жүйесін
қатысымдық негізінде белгілеу.
- Оқушылардың қазақша сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын дамытудың
ұстанымдарын нақтылау.
-Сөйлесу тілін дамытудың әдістемесін жасау (лексикалық минимумды
беру, грамматикалық икемділіктерін дамыту, мәтін құрау икемділіктерін
жетілдіру).
-Ауызша сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын қалыптастыру әдістемесін
жасау.
Зерттеуіміздің нысаны болып 5-6 сынып оқушыларының оқу қызметі
белгіленді.
Ғылыми зерттеу жұмысымыздың болжамы жасалды: егер орыстілді мектепте
оқушылардың сөйлесу тілін дамыту ісі лингвистикалық, психологиялық және
педагогикалық негіздерге сай, қатысымдық әрекет әдісі арқылы жүйелі,
мақсатты, әрі сыныптағы оқушылардың жас, таным ерекшеліктеріне қарай
білім көлемі нақты белгіленіп, оқыту тілдік білімді тілдің қарым-қатынас
қызметі мен экспрессивтік қызметіне қарай ұйымдастырылса, ауызекі
сөйлесудің тиісті лексикалық, грамматикалық икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыруда, дамыта оқытудың әдіс-тәсілдерін тиімді пайдаланып
жүргізгенде ғана нәтижелі болады.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі көздері тіл туралы, философия,
психология, лингвистика, педагогикалық еңбектер мен үкіметіміздің Тіл
туралы Заңдары мен құжаттары, әдістемелік еңбектер, мұғалімдердің озат
тәжірибесі, автордың мұғалімдік жұмыс тәжірибесі болып табылады.
Зерттеуіміздің әдіснамалық негізі: Таным туралы, тіл туралы, ойлау
туралы жалпы философиялық, психологиялық, педагогикалық теорияны
басшылыққа алады.
Диссертацияны жазуда мынадай ғылыми зерттеу әдістері пайдаланылды:
ауызекі сөйлесуді дамытудың мәнін, мазмұнын, көлемін анықтауға байланысты
философиялық, педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық және
әдістемелік әдебиеттерді талдау; оқушылардың тілді жұмсай білу мен
дағдысын анықтауда қазіргі қолданылып жүрген бағдарлама мен оқулық, оқу
құралдарына талдау жасап, мұғалімдердің тәжірибесін зерттеу: тіл дамыту
жұмыстарын ұйымдастыруға байланысты бақылау және үйрету тәжірибе-сынақ
жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу жұмысы барысында: бақылау, әңгіме, мұғалімдердің жұмыс
тәжірибесін талдау мен қорыту, мектеп іс-қағаздарын зерттеу, оқушылардың
ауызша жауаптары мен жазба жұмыстарын талдау, сауалнама және
статистикалық әдістер пайдаланылды.
Зерттеу жұмыс үш кезеңде жүргізілді: бірінші кезеңде 2000-2003
зерттеу мақсатына байланысты материалдар жиналып, оқушылардың тілін,
ауызша және жазбаша жұмыстарын бақылау, зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысымыздың екінші кезеңінде 2003-2005 орыстілді мектептегі
қазақ тілі бағдарламасы мен оқулығы бойынша және зерттеуіміздің
нәтижесіндегі ауызекі сөйлеу жұмысының жүйесі, көлемі, оқытудың әдіс-
тәсілдері бойынша оқыту тәжірибе-сынақ жұмыстары жүргізілді.
Үшінші кезең 2005-2006 тәжірибе-сынақ жұмыстарының кейбір нәтижелерін
қайта тексеру мен нақтылау өткізілді. Зерттеу жұмыстары теориялық жағынан
қорытындыланып, тәжірибелік ұсыныстар қалыптастырылды.
Зерттеу жұмыстарының өткізілген орындары: Түлкібас ауданы, А.С.Пушкин
атындағы мектеп, Түлкібас станциясы, Щевцова атындағы мектеп, Мичурина
елді мекені, Ю.Гагарин атындағы мектеп, Шымкент қаласы, Ю.М.Лермонтов
атындағы мектеп-гимназия, Ә.Навои атындағы мектеп.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мынадай деп есептейміз:
—ауызекі сөйлесу икемділігі мен дағдыларын қалыптастыру деңгейіне
байланысты оқыту жұмысының жайы және білім мен дағдыларын талдау жүйелі
түрде алғашқы рет жүргізілді;
—5-6-сынып оқушылары үшін ауызекі сөйлесу тілін дамыту жұмысының
жүйесі жасалып, көлемі айқындалды, оның негізінде бағдарлама мен оқытуды
жетілдіру жөнінде нақты ұсыныстар берілді;
—мектепте ауызекі сөйлесу тілін дамыту жұмыстарының ғылыми-теориялық
негіздері, ұстанымдары анықталды;
—ауызекі сөйлесу тілін ұстарту жұмыстарының қатысымдық әрекет бағыты
мен оның ауызекі сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын дамытудағы жүйесі
нақтыланды;
—ауызекі тілді және фонетикалық, лексикалық, грамматикалық
икемділіктерді дамытудың нәтижелі әдіс-тәсілдері белгіленді;
—тіл дамыту жұмысында жүргізілетін тәжірибелік және жаттығу
жұмыстарының әдістемелік жүйесі жасалды.
Зерттеу жұмысының теориялық мәнділігі:
Жұмыста қарастырылған орыстілді оқушылардың қазақша сөйлесу
икемділіктері мен дағдыларын қалыптастыру әрекеті әдістеме ғылымының
ғылыми – теориялық жағынан дамуына әсер етеді; тілдік қатынас мәселесін
теориялық тұрғыдан жетілдіреді.
Орыстілді мектептегі оқушылардың қазақша сөйлесу әрекеті мен оның
түрлерін оқыту тілді қатысымдық – танымдық тұрғыдан меңгерудің сапасын
арттырып, әдістеме ілімін теориялық жағынан байытады.
Зерттеу еңбекте ұсынылып отырған ауызекі сөйлесу икемділіктері мен
дағдыларын қалыптастыру әрекетін дамыту әдістемесі оқулықтар мен
әдістемелік құралдарды ғылыми – теориялық жағынан толықтырады.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы сол, зерттеу жұмысының
нәтижелерін ұлт мектептерінде қазақ тілі мен әдебиеті пәндерін оқытуда
және осы сыныптардағы бағдарлама мен оқулықтарды жетілдіруге пайдалануға
болады. Сондай-ақ оқушылардың тілін зерттеушілерге, тіл мен әдебиет пәні
мұғалімдерінің білім жетілдіру барысында да пайдалануға мүмкіндік бар.
Қорғауға мынандай мәселелер ұсынылды:
-жаңа әлеуметтік және саяси экономикалық жағдайға байланысты қазақ
тілін оқытудағы ауызекі сөйлесу тілін дамыту жұмыстарының құрылымы,
мазмұны мен көлемі, міндеттеріне сәйкес тіл дамыту жұмыстарының ғылыми
негіздерін, жүйесін, салаларын, тарауларын, түрлерін анықтау мәселелері;
-ауызекі сөйлесу тілінің ғылыми-теориялық негіздері;
-қатысымдық әрекет бағытында ауызекі сөйлесу тілін ұстарту
жұмыстарының мазмұны;
-тіл дамыту жұмыстарының нәтижелі түрлері мен әдіс-тәсілдері;
-тіл дамыту жұмыстарын ауызекі сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыру әдістемесі.
Диссертацияның құрылысы: зерттеу кіріспе, екі тарау, қорытынды мен
әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Диссертация мазмұны бойынша барлығы 11: оның ішінде ЖАҚтың ұйғарымы
бойынша 4 мақала, 3 халықаралық және республикалық конференцияларда және
4 ғылыми мақалалар жарияланған.
1. Орыстілді оқушылардың сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың ғылыми –
теориялық негіздері
1.1.Оқушылардың сөйлесу әрекетін дамыта оқытудың өзектілігі мен
қазіргі кездегі оқытылу жайы
Тіл – ұлттың аса ұлы игілігі, әрі оның өзіне тән ажырағысыз белгісі.
Ұлттық мәдениеттің гүлденуі мен адамдардың тарихы тұрақты қалыптасуы
ретінде ұлттың өзінің болашағы тілінің дамуына оның қоғамдық қызметінің
кеңеюіне байланысты. 1990 жылдың маусым айында қабылданған “Қазақстан
Республикасының Тіл туралы Заңы” ана тіліміздің өркендеп, қанат жаюына
жол ашты. Қазақ тіліне мемлекеттік тіл дәрежесі берілуіне байланысты
басқа ұлттардың өкілдеріне қазақ тілін үйрету мәселесі қазір ерекше
орынға қойылып, қазақ тілі туралы бірнеше құжаттар қабылданды .
Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылғы “Жолдауында: Әлемдік білім кеңістігіне
толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап
ететіні сөзсіз. Бұл үшін оқушыларды жоғары сатыда бейінді оқытуды
көздейтін он екі жылдық білім беруге көшу қажет”, – делінген [23.4], ал
2006 жылғы “Жолдауында: Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте
оның білімділік деңгейімен айқындалады ... Біз қазақ халқының санғасырлық
дәстүрін, тіл мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар
ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының
ілгері дамуын қамтамасыз етеміз”,– деген [24. 6].
Сөйлесу ауызекі қарым - қатынас жасаудың түрі. Сөйлесуге тән сипат
–сөйленген хабарламалардың жекелеген құрамдастары бірінен соң бірі
туындайды және қабылданады. Сөйлесудің туындау үдерістері бағдарлану, бір
мезгілде жоспарлану, сөйленіп жүзеге асу және бақылау буындарын қамтиды;
бұл орайда жоспарлау өз кезегінде қатарлас екі арна бойымен жүзеге асады
да, сөйлесудің мазмұндық және моторлық-артикуляциялық жақтарына қатысты
болады. Сондықтан қазақ тілін оқыту үдерістерінде тіл үйрету үшін сөйлесу
әрекетіне дағдыландырылады. Сөйлесе білуге үйретудің мәні зор. Іштегі
ойды дұрыс байланыстырып құрап, тыңдаушыға түсінікті етіп жеткізу үшін
жүйелеп сөйлесе білу керек. Сөйлесе білу де өнер. Сондықтан дұрыс сөйлей
білу дегеніміз – дұрыс ойлай білу. Баланың тілін жатық, жүйелі болуы –
сөйлете беруге, әрі сөйлеген сөзге мән беруге, өз сөзіне өзінің бақылау
жасауына байланысты.
Тұжырымдағанда, оқушылардың сөйлесу икемділіктерін дамыта оқыту үшін
сол сөйлесу ерекшеліктерін белгілеу керек. Өйткені оқушыларды сөйлете
білу әрекетіне жаттықтыру үшін олардың бойында қандай білім, білік және
икемділіктер мен дағдылардың қалыптастырылатын жүйесі анықталынды.
Сондықтан, бұл мәселені біз мынадай жүйеде қарастырдық: сөйлесуге үйрете
оқытудың жайын анықтау; бағдарлама, оқулықтарға талдау жасау; сөйлесудің
ғылыми-теориялық негіздерін белгілеу.
Ресей патша үкіметі кезінде қалың бұқараны отаршылдық қысымға алу
мақсатында қазақ өлкесінде жергілікті халықпен тікелей қарым-қатынаста
болатын билеуші қызметкерінің, шенеуніктерінің жергілікті халық тілін
үйрену қажет деп есептеді. Мұндай шешім жергілікті халықты билеуші кейбір
генерал-губернаторлардың ұсынысына негізделді. Мәселен, “Түркістан
ведомосы” мен “Торғай”газеттері беттерінде жергілікті халықтардың тілін
сол жерде қызмет етіп жүрген патша үкіметінің әкімдерінің қазақ тілін
үйрену қажеттілігін жариялады, бірақ бұл мақалада патша үкіметінің
қызметкерлерінің қазақ тілін меңгеру қазақтарды басқару мен тәуелділігін
күшейтуді қажет еткені ашық айтылған. Алайда қазақ жеріндегі орыс
мектебіндегі орыс балаларына қазақ тілін оқыту жүргізілмеген.
Қазақстанда Кеңес үкіметі орнағаннан кейін қазақ тілін басқа ұлттарға
оқыту мәселесі ресми түрде қойыла бастады. 1920 жылы қабылданған “Қазақ
еңбекшілері құқығының декларациясы” республикадағы барлық тілдің
құқықтылығын жариялады. Осы жылы 22 мамырды Түркістан майданындағы
Төңкеріс Одағының “Орыс тілі мектептерінде, оқу орындарында, мекемелерде
қазақ тілін міндетті түрде оқыту” туралы бұйрығының негізінде Жетісудың
облыстық халық ағарту бөлімі тездетіп қазақ (қырғыз) тілі пәні
мұғалімдерін даярлайтын және жетілдіріп қайта даярлайтын көптеген
курстары ашылды. Мәселен, Верный қаласында Д.А.Фурмановтың бастауымен 150
кісілік қазақ педагогика курсы қырғыз, қазақ, ұйғыр мұғалімдерін
даярлануымен қатар мектептерде, жұмысшылар арасында қазақ тілін үйрену
жұмысы жүргізіле бастады. “1921 жылы Қазақстанда халық комиссарлары
кеңесінің Республика мемлекеттік мекемелерінде қазақ, орыс тілдерін
қолдану” жөніндегі Декретінде тілдердің қолдану тәртібі нақтыланып, қазақ
және орыс тілдері тең құқылы қолданылады деп жарияланды. Бұл орыс тілінің
республикада қолдану мүмкіншілігін күшейтті. Келесі аталуға тиісті құжат
1923 жылы " істі қазақ тілінде жүргізу" жөніндегі Қазақ Атқару
Комитетінің Декреті. Оның мәні туралы С.Сейфуллин: “Кеңселерде қызмет
істері қазақша жүргенде ғана бұл күнге дейінгі қазақша хат білетін
адамдардың бағалары артады дегенді айтуға болады”,— деді [25]. Бірақ істі
орыс тілімен қатар қазақ тілінде жүргізу қажет деп саналғанмен үкімет
орындарында басқарушы қызметте орыс тілін білетін азаматтардың күшеюі
басым болды. Осы декреттегі “іс-қағаздарды орыс тілімен қатар қырғыз-
қазақ тілінде жүргізу” жолдары себеп болды. Бұл жағдай қазақ тілін бірте-
бірте шеттетіп, орыс тілінің үстемдік етуіне әкеліп соқтырды. Іс-
қағаздардың орыс тілінде жүргізілуі қазақ тілінің қоғамда қатынас құралы
ретіндегі қажеттілігін жойды. 1941-1957 жылдары, яғни Ұлы Отан соғысы
және кейінгі уақыттарда Петроградтан, Украинадан, Белоруссиядан, РСФСР-
дің батыс облыстарынан көптеген отбасылар Қазақстанға қоныс аударды. Бұл
жағдай республиканың оқу-ағарту жұмысының тілдік мазмұнын едәуір
өзгертті. Халық Комиссариаты Кеңесінің 1943 жылғы 30 маусымдағы қаулысына
сәйкес осы жылдары Қазақстан территориясында көптеген орыс, поляк
мектептері ашылды. Осы жағдайға байланысты 40-жылдардың басынан бастап
оқуды орыс тілінде жүргізетін кадрлар дайындау, оқу құралдарын жасау
жөніндегі мәселелер күн тәртібіне ерекше қойылды. Қазақ мектептері мен
қазақ тілін оқытуға көңіл аударылмады. Сондықтан профессор С.Аманжолов
ана тіліміздің халі жөнінде жоғары орындарға екі рет хат жолдауға мәжбүр
болды. Бұл хатында ғалым қазақ тілін оқытудың нәтиже бермегендігінің
мынандай себептерін көрсетті:Қазақстан оқу министрлігі қазақ тілін
оқытудың жаңа сапасын жақсарту мәселесімен айналыспаған;
-кадр дұрыс таңдалмаған;
-жоғарғы оқу орындарында қазақ тілін орыс мектептерінде оқытатын
мамандар дайындалмады;
-қазақ тілі бойынша толыққанды оқулықтар шығарылмады;
-Қазақстан оқу министрлігі тарапынан оқытушы-ұстаздарға әдістемелік
көмек жүйелі жүргізілмеді [26].
Қазақ тілін оқытудың мазмұнын анықтау мәселесі ертеден-ақ, яғни 1930
жылдан бастап қолға алына бастады. Атап айтқанда, Т.Шонанұлы,
С.Кеңесбаев, К.Кемеңгерұлы т.б. көптеген ғалымдар бағдарлама жасауға
көңіл аударды. Мәселен, 1923 жылы С.Аманжоловтың “Еңбекші қазақ”
газетінде “Европалықтар үшін қазақ тілі сабағы”(2 сабақ үлгісі) кейін,
“Казахстанская правда” газетінде “Қазақ тілін үйренеміз” ( 45 сабақ
үлгісі) жарияланды. Бұл еңбекті негізге ала отырып, 1930-31 жылдары
Қызылорда қаласында “орыс мектебінің 5-10 сыныптары үшін” басылды. Бұл
кезеңдерге қазақ тілін оқыту мәселесіне бірсыпыра көңіл бөлінді. Мәселен,
1933 жылы Т.Шонанұлы мен С.Кеңесбаев қазақ тілін басқа ұлттарға оқыту
бағдарламасын жасады. Бағдарлама мынадай үш бөлімнен тұрады: 1)
түсініктеме бөлімі; 2) әдістемелік кеңес; 3) бағдарламалық оқу
материалы.“Түсініктемеде” бағдарламаға жалпы шолу жасалып, “Әдістемелік
нұсқау” бөлімінде сол кезеңде қолданылған қазақ тілін оқытудың әдіс-
тәсілдері туралы мәлімет берілген. Негізгі (үшінші) бөлімінде оқу
материалдары мына жүйе бойынша қарастырылған: 1. Кіріспе. 2. Бастапқы
курс. 3. Тақырыптар. 4. Орфоэпия. 5. Оқу. 6. Грамматика. 7. Жазу, көркем
жазу және тыныс белгілері.
Кіріспеде қазақ тілін оқытудағы алға қойып отырған міндеттер, ұлттық
тілдер туралы мәселелер т.б. мәліметтер беріліп, бастапқы курста қазақ
тілінің әліппесін жұмыста ауызша әңгіме түрінде жүргізу жоспарланған.
Ауызша әңгіме, сұрақ-жауап ретінде құрылған, бұл бөлім келесі негізгі
бөлімге дайындық ретінде келтірілген.
“Орфоэпия” бөлімі дыбыстарды, екпінді дұрыс айтуды, екпінді дұрыс
қоюды үйретуге арналған. Оқу бөлімінде іс-қағаздарды, сұраулы, хабарлы
сөйлемдерді, өлеңдерді мәнерлеп оқуға үйретудің жолдары белгіленген.
“Грамматика” бөлімі қазақ тілінің дыбыстық жүйесінен бастап,
синтаксисіне дейінгі тілдік материалдарды қамтиды. Бағдарлама талабы
бойынша оқу соңында 1200-1500 сөз меңгерілуі керек деген ұсыныс пен
мынадай талаптар қойылды:
1.Қазақ тілін басқа ұлтқа оқытуды жүйелі түрде жүргізуді жолға қою.
2.Үйренуге тиісті сөз мөлшері барлығы 1200-1500 сөз. Аталған бұл
мөлшерде сөз білу қазақ тілінде ойын жеткізуге, сөйлесуге, қарым-қатынас
жасауға мүмкіндік бере алады деп есептелді.
3.Бағдарламада қазақ тілін 10 айда үйретуге 240 сағат бөлген. Бұл
алғашқы жасалған бағдарлама болса да, онда тілді үйретуге қажетті оқу
сағаты дұрыс берілген еді. Өйткені қазақ тілін оқытуға дұрыс бағыт
берілгенімен, қазіргі кезеңнің өзінде, мәселен, мектептерде 102 сағат
қана бөлінгенін еске алсақ, 1933 жылдардағы бағдарламаның деңгейінен
төмендігін байқауға болады.
1939 жылы оқу орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқытудың алғашқы
бағдарламасы мен әдістемелік нұсқауы шықты. Бағдарлама орта мектептің V-X
сыныптарына арналған. Онда оқушылардың ауызекі және жазбаша тілін
дамытуға мынадай талаптар қояды: Ауызша тіл.
1. Мұғалімнің сөзін түсіну қажет: а) мұғалімнің қазақ тіліндегі
берген тапсырмаларын орындау; б) Мұғалімнің сынып ішіндегі мәселе бойынша
қойылған сұрақтарына жауап беру.
2. Қазақ тілінің төл дыбыстарын айта білу:
3. Өткен сабақ көлеміндегі сөздік қорды сөйлеуде қолдана білу;
4. Өткен сабақ бойынша сұраққа ауызша жауап беруді меңгеру;
5. Ауызша сабақ пен оқыту сабағында өткен мәтіндер бойынша диалог,
монолог жасай білу;
Сонымен бірге бұл бағдарлама сөйлеуге үйрету үшін, сөздік қорға
айрықша көңіл аударып, оның әр сынып бойынша мөлшерін анықтайды.
Мысалы:VΙ сынып: Сөздік қор – 600 сөз. VΙΙ сынып: Сөздік қор – 800 сөз.
VΙΙΙ сынып: Сөздік қор – 900 сөз. ΙΧ сынып: Сөздік қор – 1200 сөз. Сөздік
қорды байытуды белгілі бір тәртіпке салу үшін бағдарламада тақырып
бойынша топтастырып қарастырған. Бұл тақырыптар бір-бірімен тығыз
байланыстырылды, бірінші жылдың тақырыбы екінші жылда да, одан әрі де
қайталанып отырады, ол әуелгі көлемінде емес, барған сайын кеңейтіліп,
сөздік қоры көбейтіліп отырған. Бірақ бұл өсу белгілі жүйе, яғни оқушының
танымының, жас ерекшелігінің негізінде жүргізілмеді, психология ғылымы
негізге алынбады.
Оқу орыс тілінде жүретін мектептерде қазақ тілінің бағдарламасы 1994
жылы қайта жасалды. Бұл бағдарлама оқушының сөздік қорын байытумен бірге,
сөйлеуге жаттықтыру, ол үшін мәтіннің мазмұнын өз сөзімен әңгімелеу,
сұрақ қою, сұраққа жауап беру ұсынылған. Сонымен бірге, мұнда әр сынып
оқушысы міндетті түрде меңгеруге тиісті сөздің саны берілген. Ол: Ι
сыныпта 80-100 сөзден бастап, ΧΙ сыныпты бітіргенде, 2570-3050 сөз
үйреніп шығады деп көрсетілген. Мұны 9 сыныпқа бөлгенде, әр сыныпта 234-
277 сөз үйренеді деп саналған. Бірақ сынып өскен сайын үйретілген сөз
саны бірдей көрсетілуі сияқты олқылықтар бар.
“Оқуға байланысты негізгі талаптар жөніндегі” бағдарлама оқушылардың
қазақ тіліне тән дыбыстарды, олардың таңбаларын таныстырудан бастап,
мәтінді оқып аудару, оның мазмұнын айтуға дағдыланатынын көрсетеді.
Сонымен бірге мұнда оқуға қойылатын талаптар берілген. Оқуға қойылатын
негізгі түсініктемедегі талаптар төмендегідей:
– мәтінді дұрыс, мәнерлеп, түсініп оқу, сұрақтарға дұрыс жауап беру;
– жаңа мәтін мазмұнын мұғалімнің жетекші сұрақтары бойынша айту,
сұрақ қойып, жауап қайтара білу;
– сөйлемдерге, сөздерге және сөз ішіндегі дыбыстарға дауыс екпінін
дұрыс түсіріп сөйлеу;
– мәтінді қазақ тілінен орыс тіліне, орыс тілінен қазақшаға аудару;
– жаңа сөздердің, сөз тіркестерінің, мақалдардың сөздігін жасау, т.б.
Сонымен бірге әр сыныпта минутына неше сөз (неше таңба) оқу мөлшері
шартты түрде берілген. Оқушы бір минутына 10-20 сөз яғни 50-100 таңба
оқуға тиісті болса, әр сыныпта ол 10-15 сөзге, 50-100 таңбаға өсіп отыру
белгіленген. Тек 11 сыныпта ғана таңба өсірілмей, ол сыныптағы 100-120
сөз, 500-600 таңбаны сақтау көрсетілген. Бұл әрине, эксперимент
нәтижесіне сүйенудің негізі болмағандықтан, бағдарламада шартты түрдегі
мөлшер деп көрсетілген.
Бұл жоғарыдағы бағдарламаларды талдау мынадай тұжырым жасауға әкелді:
– орыс тілді ересектер мен мектеп оқушыларына қазақ тілін оқытуға
мемлекет тарапынан қолдау көрсетілмеді;
– қазақ тілін оқытудың ауызекі сөйлесу икемділіктері мен дағдыларын
қалыптастыруға жеткілікті мән берілмеді;
– оқушыларға қазақ тілін үйрету дидактикалық әдістемеге негізделмеді;
– баланың тілін дамытуда қатысымдық әдіс басшылыққа алынбады.
Мектептерге арналған оқулықтардың шыға бастауы 1953 жылғы
С.С.Жиенбаевтың Учебник казахского языка (VΙ-VΙΙ классов русской школы)
деген оқулығынан басталды. Содан бері оқу орысша жүретін мектептерге
арналған оқулықтарды жазуда бірсыпыра ғалымдар еңбек етті. Олар:
Ж.Адамбаева, Ү.Аңбаев, А.Асқаров, Р.Әміров, Б.Баймұратова, Н.Ботабаева,
С.Дүкенбаев, Н.Дүйсенова, Қ,Қасабекова, Б.Құлмағанбетова, Ы.Маманов,
А.Сәдуақасов, Т.Түменова т.б.
Бұл ғалымдар – мектеп оқулықтарының авторлары. Сонымен бірге олар
оқулықтарға әдістемелік нұсқаулар да жазды. Оқулықтар әр жылы өңделіп
басылып отырды. Дегенмен, олқылықтар жоқ деп айтуға да болмайды, олар
баспа бетінде де айтылып жүр. Кемшіліктің болатын себебі, қазақ тілін оқу
орыс тілінде жүретін мектептерде әдістеме мәселесінің зерттелуі өте кеш
қолға алынды, оған бұрын жеткілікті көңіл бөлінбеді. Өйткені қазақ тілі
мектептерде бірде оқытылып, бірде оқытылмай, оқу жоспарынан шығып қалып
жүрді. Сондықтан ондай мектепке тұрақты оқулықтар және оқыту әдістемесін
жазу мүмкіндігі болмады. Бұлардың бәрі мектеп оқулығының сапасына әсерін
тигізді. Тек 1990 жылы ғана Тіл туралы Заң қабылданғаннан кейін, қазақ
тілін басқа ұлтқа оқытуға көңіл қойылып, оны өрістетуге жол ашылды. Бұл
заңға сәйкес республикада жергілікті ұлт тілін одан әрі дамыту, қоғамдық
ортада оның әлеуметтік қолдану аясын кеңіту жағдайына байланысты шаралар
жүзеге асырыла бастады.
Орыс мектептерінде қазақ тілі жеке пән ретінде енгізілді. Сондықтан
қазақ тілін орыс аудиториясында оқытудың тиімді жолдары іздестіріліп,
ғылыми зерттеу жұмыстарына кең жол ашылды. Өйткені, бұл сала қазақ тілін
оқытудың бұрыннан орын алып келе жатқанымен, тілшілердің де, басқа
мамандардың да жаппай назар аударғаны қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе
алған уақытынан басталды. Осы кезден бастап барлық оқу орындарында,
мектептерде, мекемелерде қазақ тілін үйрету кеңінен етек жая бастады.
Кейбір жерлерде бұл бағыт саналы түрде жүзеге асырылса, кейбір
мекемелерде тиімсіз іске асырылды. Осындай жұмыстардың барлығы қазақ
тілін оқытудың тез іске қосу үшін жаңа бағдарламалардың, оқулықтардың,
оқу құралдардың, сөздік-тілашарлардың жасалуын талап етті. Соның
салдарынан бір-біріне ұқсас жүйесіз оқулықтар мен тіл үйрету құралдары
пайда болды. Бірақ мұның бәрінің тиімді жақтары да болды.
Біріншіден, басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйретуге қатысты кітап,
оқулық, сөздік, тәжірибелік жұмыстар т.б. көптеп шығуға мүмкіндік туды.
Сондықтан да 80-жылдардың орта шенінен бастап қазірге дейін оқу құралдары
көбейді.
Екіншіден, баспадан шыққан еңбектер бұл мәселеге қатысты қажетті
ұсыныстар мен пайдалы тәсілдерді анықтап, кейбір кемшіліктерді тануға
мүмкіндік берді.
Үшіншіден, орыстілді мектептерде қазақ тілін оқытудың жаңа, тиімді
жолдары, ұтымды әдіс-тәсілдері пайда болып, әдістеменің жеке сала болып
қалыптасуына әсер етті.
Төртіншіден, бұл салаға байланысты жарық көрген еңбектер оқулықтар
ғана емес, оқу үрдісіне қатысты әртүрлі әдістемелік құралдарды қамтиды.
Сондықтан жалпы орыс мектебінде қазақ тілін оқыту үшін баспа бетінен
шыққан оқу-әдістемелік еңбектерді төмендегіше бөліп қарастыруға болады:
1. Бағдарламалар. 2. Оқулықтар мен оқу құралдары. 3. Практикалық қазақ
тілі курстары. 4. Әдістемелік нұсқаулар. 5. Дидактикалық материалдар. 6.
Жаттығулар мен мәтіндер жинағы.
Орыстарға қазақ тілін оқыту мәселесіне байланысты баспадан шыққан
еңбектердің авторлары: И.Е.Маманов, Ұ.Бегалиев, С.Жиенбаев, И.Ұйықбаев,
Н.Оралбаева, Х.Есенов, С.Хайруллина, Ж.Адамбаева, Т.Аяпова,
Қ.Аяпбергенова, Б.Құлмағанбетова, Ж.Елемесова, Х.Қожахметова, Ш.Бектұров,
А.Бектұрова, Э.Сүлейменова, Қ.Қадашева, Р.Шаханова, Д.Аханова, Г.Мұсаева,
Ә.Құрысжанова, Ж.Ахмедова, Л.Екшембеева, А.Бұлдыбаев, Ф.Ағманова,
Қ.Молдабеков, К.Сариева, Н.Беріков, А.Белботаев т.б.
Басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытуға байланысты шыққан алғашқы
оқу құралдарының бірі—С.Жиенбаев, Ұ.Бегалиев, И.Ұйықбаевтың авторлығымен
жарық көрген өз бетімен үйренушілерге арналған “Қазақ тілі” (1988). Бұл
кітап бұрыннан орыс мектептерінде оқытылып қазақ тілі оқулықтарының
үлгісімен жазылып, көптеген фонетикалық материалдардың тізбегі мен шағын
жаттығулардан тұрады. Берілген материалдар сөйлесуді үйретуден гөрі
грамматикалық ережелерді пысықтауға арналған [29].
Оқу құралындағы қажетке жарайтын тиімді материалдар мыналар:
кітаптың соңына қосылған қысқаша грамматикалық анықтағыш, сұрақ пен
жауаптан құралған тілашар, тақырыптар мен есімдіктерден тұратын сөздік
және мақал-мәтелдер. Бірақ олардың бәрі қысқа түрде алынған. Бұл оқулықта
ауызша сөйлеу икемділігін жетілдіру бөліп қарастырылмайды.
Қазақ тілін үйретуге бағытталған кітаптың бірі—“40 уроков казахского
языка” (1989). Бұл еңбекте жаттығулар, сөздіктер, шағын диалогтар,
бақылау жұмыстарына мәтін ұсынуға көңіл бөлген. Бірақ сабақтардың берілу
тәсілінде жүйелілік жоқ, сөйлеу үдерісіне тән арнаулы тақырыптар
қамтылмаған, яғни сөздік қорын дамыту белгілі тақырып бойынша мақсат
етілмеген [30].
Басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйретуге арналған еңбектердің ішінде
Н.Оралбаева, Х.Есенов, С.Хайруллинаның авторлық етуімен “Мектеп”
баспасынан 1989 жылы шыққан Қазақ тілін үйренеміз атты оқулықтың алатын
орны ерекше [31]. Бұл оқулықтың басқа кітаптарға қарағанда құндылығы
мынада: мұнда әр сабақ сөйлесуге қатысты басты ерекшеліктерді; оқу
грамматикалық материалды тұтас түрде үйретуге мүмкіндік береді. Оқулықта
берілген материалдар, ұсынылған тапсырмалар және грамматикалық ережелер
сөз бен сөзді дұрыс байланыстырып, сөйлеуге үйретуді мақсат етіп қояды.
Оқулықтың жаңалығы – тілдік қатынаста бұрыннан қалыптасқан сөйлеу
әрекетінің түрлерімен қоса дағдыны қалыптастыра білуді міндетті етіп
беруінде. Ол – есте сақтау дағдысын дамыту бекіту мақсатымен берілген.
Жаттау арқылы есте сақтау дағдысын дамыту жалпы оқыту үдерісінде жиі
қолданылып жүрген әдіс болғанымен, аталмыш еңбекте бұл тәсіл сөйлеуге
үйретудің негізгі формаларының бірі ретінде алынып, сабақта үздіксіз
орындалып отыратын шарттың қатарына жатады. Сондықтан да әр сабақ бес
кезеңнен тұрады: 1. Фонетика мен грамматика. 2. Оқимыз (почитаем), 3.
Сөйлейміз (поговорим), 4. Жазамыз (напишем) 5. Жаттаймыз (учим наизусть).
Сабақта ұсынылған сөйлеуге үйретудің жоғарыдағы түрлерінің бәрі
тәжірибелік жағынан орындала келіп, түрлі тапсырмалар, жаттығулар, ауызша
және жазбаша жұмыстар арқылы жүргізуді көздегенімен оған байланысты
материалдар жеткілікті емес.
Орыс аудиториясында қазақ тілін оқытудың қалыптасуына және дамуына
ықпал еткен еңбектің бірі – Ш.Бектұров пен А.Бектұрованың Қазақ тілі
оқулығы. Бұл оқулықтың авторлары қазақ тілін күнделікті қарым-қатынас
құралы ретінде танып, тіл арқылы сөйлесе білуге, өзара түсінуге үйретуді
мақсат етеді. Олар сөйлеу тәжірибесін бірінші орынға қоя отырып, белгілі
бір лексикалық тақырып аумағында ауызша, жазбаша тапсырмалар береді [32].
Кітаптың құндылығы - грамматикалық материал мен лексикалық тақырыптар
қатар беріліп, орындалатын жұмыстардың осы тақырыпты меңгеру үшін
жұмсалуында. Сонымен қатар әр сабақтың ортақ міндеті анықталып, негізгі
назар аударуға тиісті қағидалар бөлініп берілді. Сол арқылы сабақтың
өзегі анықталады. Оқулықта жаттығу жұмыстары мол және түрліше мақсаттарды
көздейді. Бірақ грамматикалық материал мен лексикалық тақырыпты бекіту
үшін орындалатын жаттығу мен тапсырмалардың арасында байланыс жоқ.
Сабақта грамматиканың қысқаша ережесі айтылып, жаттығулар беріледі де,
лексикалық тақырыпқа қатысты тапсырмаларда сол өтілген грамматика
назардан тыс қалып қояды.
Басқа ұлтқа қазақ тілін күнделікті тұрмыста кездесетін тақырыптық
ұстаныммен үйретуді мақсат еткен оқу құралдарының тізіміне
Б.Құлмағанбетова мен Ж.Елемесованың авторлығымен “Қазақ тілін
үйренушілерге көмек” атты кітап жатады. (1980,1990). Кітап әр түрлі
лексикалық және грамматикалық тақырыптан және сөздік пен диалогтардан
тұратын сабақтардан (сабақ саны-103) құралады [33].
Еңбекте әр сабақтың тақырыбы мен мақсаты айқындалып, нақтылы
берілгенімен, сабақтарда бірізділік жоқ. Алғашқы сабақтар лексикалық
тақырыпты меңгертуді мақсат етіп қойса, кейінгі сабақтардың тақырыбы
грамматикалық ережелерден тұрады. Сол сияқты сабақтың мақсаттары да бірде
фонетикалық дыбыстарды үйрету, бірде сөз үйрету, бірде сұраққа жауап беру
болып өзгеріп отырады, жүйелілік сақталмаған, тақырыпты бекітуге арналған
жаттығу жұмыстары аз.
Басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытуда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz