Валюталық саясат - әлемдік шаруашылықтың маңызды саласы

айырыларымыз анық. Бұл факторлардың бір-бірімен тығыз байланысты екендігіне ешкімнің күмәні болмаса керек. Осы тізбекті үзіп алмай, экономикалық реформалар бағытымен тынбай қозғалу, шаруашылық жүргізу механизмін, соның ішінде валюта нарығын дамыта беру Қазақстанның дүниежүзілік валюталық нарықта өз орнын табуының кепілі.

Қазақстанда қазірдің өзінде теңгенің ел ішінде еркін ауысуына іс жүзінде қол жеткізіліп отыр. Ішкі еркін ауысуы дегеніміз - ол теңгенің ішкі валюта нарығындағы шетелдік валютаға өзгермелі бағам бойынша еркін айырбасталу мүмкіндкігі. Ал, теңгенің толық ауысуы мүмкіндігіне жетуі үшін елдің саяси - экономикалық және қаржы - қаражат тұрақтылығы, алтын және валюта резервтерінің қорлануы, ТМД елдерімен валюталық ынтымақтастық механизмінің қалыптасуы қажет, яғни ТМД елдерімен экономикалық және валюта одағын қалыптастыру. Бұл арада Еуропалық Одақ шеңберінде қалыптасқан бай тәжірибені пайдалану қажет.

1 Валюталық саясат - әлемдік шаруашылықтың маңызды саласы

1. 1 Валюта саясатына жалпы сипаттама

Қазіргі валюта саясатының негіздері ХХ - ғасырдың 50-60 жылдарында қаланды. Дәл осы кезеңде валюталық нарықтар жайлап құрыла бастады. Валюталық саясат - бұл сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасқан шетел және ұлттық валюта бағамдары бойынша сату - сатып алу операциялары жүзеге асырылатын арнайы қаржылық операцияларды ұйымдастыру. Валюталық нарық кең мағыналы сөзде - бұл шетел валютасын сату- сатып алу операцияларын жүзеге асыру барысында пайда болатын экономикалық қатынастар саласы, сондай-ақ шетел инвесторларының капитал жылжуы бойынша операциялары және валюталық құндылықтарды сатушы және сатып алушы арасындағы қарым-қатынас. Әр елдің жеке және заңды тұлғалардың ақшалай міндеттемелерін төлеумен байланысты халықаралық төлем айналымына валюталық нарықтар қызмет көрсетеді.

Валюталық нарықтың түрлері. Көлеміне сәйкес валюталық операцияның сипаты және валюталық нарықтың қолданылған валютаның саны бойынша бүкіл әлемдік, аймақтық және ұлттық немесе ішкі болып бөлінеді. Бүкіл әлемдік валюталық нарық дүниежүзілік қаржылық орталықтарында шоғырланған, олардың ішінде Лондон, Нью- Йорк, Токио, Франкфурт-на-Майне, Париж, Сингапур, Бахрейн сияқты ірі қаржы орталықтары көзге түседі. Әлемдік валюта нарықтарында банктер әлемдік төлем айналымында қолданылатын валюталар мен операциялар жүргізеді. Алдыңғы қатарлы орын Лондон валюталық нарығында сақталып отыр. Мұнда бүкіл әлемдік валюта нарығында жүзеге асырылатын операциялардың күнделікті көлемі 30%-ды құрайды. Операциялар көлемі бойынша валюталық нарық басқа қаржы нарықтарынан маңызды түрде алға шығады. Күнделікті операциялар көлемі 1997 жылы акция нарығында 100-150 млрд. АҚШ долларына, облигация нарығында - 500-700 АҚШ долларына, ал валюта нарығында бұл көрсеткіш - 1, 4трлн. АҚШ долларына бағаланды. Әлемдік валюта айналымының 40% көлемі - еуропалық нарыққа, 40% көлемі - америкалық нарыққа, 20% көлемі - азиялық нарыққа беріледі.

Аймақтық валюталық нарықта конверттік валюта айналысында анықталған операция іске асырылады. 1979-1998 жылдар арасында есеп айырысулар ЭКЮ мен жүзеге асырылатын интеграциялық процесстер нәтижесінде Батыс Еуропада халықаралық (аймақтық) еуропалық валюталық нарық құрылды. 1999 жылдың қаңтарында еуропалық валюта нарығының жаңа даму кезеңі басталды. Барлық есеп айырысулар мен төлемдер жаңа еуропалық валюта - евро валютасында жүзеге асырыла бастады. Елдердің валютасына және евроның долларға қатынас бағамына баға белгілеуді Франкфурт-на-Майнедегі Еуропалық орталық банкі жүзеге асырады.

Азиялық аймақта ақша айналымы бойынша Токиодан кейінгі екінші орынды иеленетін сингапурлық валюталық нарығы қарқынды өсумен дамып келеді.

Ұлттық немесе ішкі валюталық нарық - бұл бір мемлекеттің ішкі қаржы нарығындағы валюта операцияларын іске асыратын валюталық нарық. Банктермен жүзеге асырылатын барлық операциялардың жиынтығында түсіндіріледі, ол берілген мемлекеттің территориясында орналасқан, оның құрамында өзінің клиенттерін валюталық қызмет көрсету бойынша компания, жеке тұлғалар, коммерциялық банктер, халықаралық валюталық операцияны жүргізуге мамандабаған, сондай- ақ өзіне меншікті валюталық операциялар болуы мүмкін. Ресми валюталық нарықтың валюталық заңдылықтарға шек қойылған мемлекеттерде «қара» (ресми емес нарық) және «сұр» нарықпен толықтырылады.

Әлемдік валюта нарықтарына негізгі қатысушылар мемлекеттің орталық эмиссиялық банктері болып табылады. Олар нарыққа қатысу арқылы валюталық резервтерін басқарады, ұлттық валюта бағамын қолдайды, валюталық интервенцияны жүргізеді, сондай-ақ ұлттық валютаға салым бойынша пайыздық ставкаларды реттейді.

1. 2 Валюта саясатын ұйымдастыру және валюта нарығындағы

операциялар

Валюталық нарықтарындағы валюталық операцияларды толық қарастырайық. Валюталық нарықтар өзімен бірге механизмін ұсынады, соған байланысты валюталарды сатып алушылар мен сатушылардың арасындағы өзара әрекеттестігі болады. Валютамен пайдаланған субъекті бойынша валюталық нарық банкаралық (тік және брокерлік), клиенттік және биржалық валюталық нарықтарға бөлінеді. Өз кезегінде валюталық оперпацияның жеделдігі бойынша банкаралық валюталық нарнықта 3 негізгі сегменттер белгіленеді:

1. спот- нарық немесе валюталарды жедел жеткізген сауда нарығы, оған валюталардың барлық айналымынан 65%- ға дейін келеді;

2. форвардтық нарық- немесе шұғыл нарық, ол жерде 10%- ға дейінгі валюталық операциялар іске асырылады.

3. своп нарық- «спот» және «форвард» сату- сатып алу бойынша операцияға үлестірілген нарық; одан барлық валюталық операцияларының 25%- ға дейін іске асырылады.

Валюталық спот - нарығының жалпы сипаттамасы.

Спот нарық - бұл валюталарды тез қамсыздандыру нарығы. Бұл нарықтың негізгі қатысушылары әр түрлі серіктермен спот- нарықта операциялар жүргізетін сауда банктер алға шығады:

• Клиенттермен тікелей - жеке және мемлекеттік сектордағы кәсіпорындармен;
• банкаралық валюта нарығындағы тікелей басқа сауда банктермен;
• брокерлік және дилингтік мекемелер арқылы коммерциялық банктермен және клиенттермен;
• мемлекеттердің орталық банктерімен;

Банкаралық нарықта іске асырылған шұғыл операциялардың негізгі қағидаларына форвардтық операция және своп - келісімдер жатады. Форвардтың валюталық келісім шарттар - бұл келешекте шетел валюталарының нақты соммасындағы нақты бір күнінде сату немесе сатып алу бойынша банк арасындағы келісімнің орындалуы үшін міндетті. Сонымен валюта, сома, айырбстау бағамы және ақы төлеу күні келісімдер жасаған кезде белгіленеді. Форвардтық келісімнің мерзімі 3 - тен 5 жылға дейін тербеліп отырады, бірақ ең таралған келісімдерді жасағаннан күннен бастап 1, 3, 6, және 12 айдың күндері болып табылады. Форвартық келісім шарт банктік келісім шарт болып табылады, сондықтан ол стандартталмаған және нақтылы операцияға сәйкес толық бол уы мүмкін. Форвардтық келісімнің нарығы (шұғылдығы 6 айға дейін) негізгі валюталарды тұрақтылығы жеткілікті, 6 айдан көп мерзімінен - тұрақты емес, осыдан бөлек операциялар айырбас бағамтарының күшті тербелісін туғызуы мүмкін. Көбіне форвардтық операция «своп» келісімдердің бір бөлігі болып табылады. Егер сөз жалғыз «форвард» келісім туралы болса (бір уақытта істелінген «спот» контркелісімдермен кездеспейтін), онда бұл операцияны аутрайт (оutright) келісім деп аталады. Нарық операторының валюталық тәуекелдігіне форвардтық келісім шартын жасаған кезде ұдайы түрде көбейеді, содан қамсыздандыру күнінде валюта бағамының тұрақсыз өзгерісі және серіктестердің төлей алмайтындығының тәуекелі көбейеді. Осыдан банк жабық бағытпен байланысқан тәуекелді жүргізеді. Сондықтан да форвардтық келісімдерін жасаған кезде клиент соған сәйкесінше қаражаты бар болуы керек есеп төлеген немесе несиелік сызық қалдығы бұл тәуекелді жабу үшін керек.

Своп - келісім шарттары. Своп - операциялар спот - пен форвардтық келісімдерден өзіндік қисындары ұсынады. Таза күйінде оны валюталық бартер деп атайды. Своп - келісімдер - бұл нақты мерзімді бір уақыттың контр келісімдермен тез қамсыздандыру жағдайында екі валютаның сату - сатып алуына сәйкестелінген валюталық операция. «Своп» операция бойынша қолма - қол келісімдер сыйлықтар немесе дисконт есебімен контр келісімдерінің дәлдеп түзелуінде «спот» бағамымен іске асырылады. Келісімдердің берілген типінде клиент маржаға ақшасын аз кетіреді - қолма - қол келісім бойынша сатушы мен сатып алушы бағамтар арасындағы айырмашылық. Берілген операциялардың банктері үшін сондай - ақ нақты өзгешеліктері бар. Своп - келісімдер ашық валюталық бағыттармен жасалынбайды және бағамының өзгеруімен байланысты уақытша тәекелсіз валютамен қамтамасыз етеді.

Фьючерстік валюталық келісім шарттар. Фыючерстік операциялар форвардтық келісімдерге ұқсас. Фыючерстік операциялар сондай- ақ келісімге тұрған күннен бастап 3 күннен көп мерзімінде валютаны қамсыздандырумен іске асырылуы, содан келешекте келісім шарттарды орындау бағасы келісім шартқа тұрғызылған кезде анықталады.

Опционды валюталық келісім шарттар. Опциондық келісім шарттардың форвардтық және фьючерстік операциялардан айтарлықтай айырмашылығы бар. Опциондардың сипаттамасы опционды қолданушыға таңдау ұсынылуы болып табылады, яғни алдын ала белгіленген баға бойынша опционды іске асырады немесе оны орындаудан бас тартады. Содан, опционды қолданушыда құқығы бар, бірақ нақты әрекет жасауға міндетті емес; опциондарда келісімнің іске асырылған құқығы сатылады, ал одан нақтылы валютамен иемденеді. Опцион - бұл келешектегі нақты кезеңнің келісімдерді жасаған моменттерін белгілеу бойынша оның иесіне валютаның нақты санын сатып алуға (сатуға) құқық беретін бағалы қағаздар. Опциондық келісімдерді жасағанда опционды сатушы (опционды жазушы) және оның сатып алушысы (опционды қолданушы) қатысады. Опционды қолданушы келісім жасаған кезде белгіленген баға бойынша келешектегі нақты активтерін сатып алу немесе стау құқығын алады. Яғни опционды жазушының валюталық бағамның өзгеруімен байланысты шығын тәуекелі опционды қолданушыға қарағанда жоғары болуы, опцион қолданушы опцион жазушыға келісім шарт жасаған кезде тәуекел үшін ақы төлейді. Төленген ақы опцион бойынша іске асырылу құқығынан бас тартқан жағдайында да опционды қолданушыға қайтарылмайды. Бұдан опцион мерзімінде уақыт кезеңі түсіндіріледі, оның аяқталуынан опционды сатып алушы валютаны сатып алуға (сатуға) құқығын жоғалтады, ал опционды сатушы келісім шартжағдайы бойынша өзінің міндеттемелерінен босатылады. Базистық құнына байланысты баға келесідей түсіндіріледі, ол ьойынша опционды сатып алушыға келісім шартты іске асыру жағдайында валютаны сатып алу (сату) құқығы бар. Базистық құн келісім шартты жасау кезінде анықталады және келісім мерзімінің аяқталуына дейін сақталынып отырады. Опциондық ақы - бұл опционды сатып алушының төленетін ақшалай сомасы. Опциондық келісімді жасау негізінде базистық активтің валюталық бағамының ауытқуы жатыр. Нарыққа қатысушылар берілген келісім шарттар бойынша валюта бағамының өзгеру қарқыны мен бағытын әр түрлі бағалайды. Колл (call) - опцион оның иесіне қазіргі уақытта белгіленген баға бойынша келешектегі нақты активті сатып алуға құқығын береді. Пут (put) - опцион керісінше сол шарттарға сәйкес валютаны сатуға құқық береді. Сондай- ақ еуропалық опциондар - олар тек келісім шарт әрекетінің мерзімі біткен күнінде орындалуы мүмкін, және американдық опциондар, олар келісім шарт әрекетінің мерзімі біткен күніне дейін әр уақытта базистық активті сатып алу немесе сату құқығын береді. Яғни американдық опцион жағдайында сатушы ең жоғарғы тәуекел алады, еуропалық опционға қарағанда олар үшін негізінен ең жоғарғы ақылар төленеді. Опциондармен жұмыс істеуде оның қатысушылары жазушы рөлінде де, нақты опцион типін қолданушы ретінде де қадам басады. Қандай жағдайда болсын берілген келісімнің негізгі идеясы - валюталық бағамның тербелісінен кірісті шығару. Бұдан бағамының жоғарлатуында опционды сатушының жазушысы ретінде де, сатып алушының қолданушысы ретінде де есептелінеді; келісім шарттарды белгілеу моментінен базистық активтің бағамының төмендеуіне сәйкес келеді.

2 Қазақстан республикасының валюта саясатының қазіргі жағдайы

2. 1 Қазақстан республикасының валюта саясатының дамуы

Тәуелсіз Қазақстанның валюталық саясаты нарықтық қарым-қатынастардың құрылу процесі мен бірге 1991 жылы пайда болды. КСРО-ң құлдырау жағдайында республика өзіндік валюталық саясатты қайта құрусыз өзінің экономикалық мүддесін қорғай алмайтын еді. Бұл процестің бастапқысына 11 маусымның 1991 жылдан ҚазКСРО-ң “ҚазКСРО-ң валюталық бақылау туралы” заңды қолдау болып табылады. Осы заңға сәйкес сыртқы сауданың мемлекеттік монополиясы негізінен жойылған. Сонымен бірге барлық заңды тұлғалар мен азаматтар үшін өкілетті банктер арқылы валюталық операцияларды жүргізуден шектеулігін алып тастады. Қазақстанның валюталық-ақшалы саясатлерін реформалау жағдайында валюталық реттеудің заңдық қамтамасыз етулер үздіксіз өзгерістерге ұшыратады. 14 сәуірде 1993 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының “Валюталық реттеулер туралы” заң нарықтық экономиканың талаптарымен сәйкесінше валюталық нарықты заңды түрде рәсімдеудің жаңа сатысы болып табылды. Заңда Қазақстан Республикасының валюталық операцияларды іске асыру принциптері анықталған болды, валюталық қарым-қатынастардағы субъектілердің құқығы мен міндеттеріне шек қойылған және валюталық заңдылықты бұзушылық үшін жауапкершілік орнатылған болды. Валюталық реттеудің саясатының негізгі есебі ретінде болды: ұлттық валютадағы есептердің нақты тәртібін қолдау, ұлттық валюталар үшін нарықтық айырбас бағамын дайындау және кірістіру, валюталық операцияларды жүргізудегі тиісті ережелермен қамтамасыз етеді.

1993 жылдың 15 қарашасынан бастап Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы теңге айналысқа енгізілді. Ұлттық валютаны айналысқа енгізу Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ұлттық Банкіне өз бетінше экономикалық, ақша - несиелік, валюталық саясатын жүргізуге мүмкіндік берді және республика қажетті тұтынудың 60-65% көлеміндегі өзіндік алтын валюталық резервтерімен қамтамасыз етілген еді. Қазақстан «рубльдік аймақ» режимін сақтап қалуға ұмтылған еді, өйткені қалыптасқан экономикалық кеңістік пен шаруашылық байланыстарды қолдау қажет болды. Бірақ көптеген экономистердің пікірі бойынша, бұл режим ең нашар ақшалық режимнің бірі болған еді. Қазақстан валютасы теңгені енгізуге дайындық процесі кезінде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі шетелдер, соның ішінде ТМД елдері тәжірибесін мұқият зерттеді. Ұлттық валютаны енгізудің әртүрлі нұсқалары түбегейлі қарастырылды. Әлемдік тәжірибеде валютаны енгізудің 3 түрлі нұсқасы бар:

 аралық енгізу;

 параллелді енгізу;

 тікелей енгізу.

Теңгені енгізуде осы әдістердің үшінші нұсқасы таңдалды. Валюталық режимді таңдау кезінде мемлекеттік комиссия Ұлттық банктің валюталық нарықты басқаратын жүзу режимін белгіледі. Бұнымен қатар, біртұтас валюта бағамы мен теңгенің еркін айырбасталуы қолданылды. Олар ағымдық шот бойынша операцияларды қамтыды және шетелдік инвесторлардың пайдасын тіркеді. Валюталыққа нарыққа ұлттық валютаны енгізу сәтінде оның айырбас бағамы АҚШ- тың 1 долларына қатысты 4, 68 теңгеге тең болды. Ұлттық банк теңгенің жүйеге келтірген валюталық айырбас бағамы саясатын жүргізіп отыр, ол валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын сипаттайды. Ұлттық валюта теңгені енгізуімен байланысты валюта бағамдарының құрылуын реттеу бойынша және ішкі валюталық нарықтың функцияларын қамтамасыз ету үшін қаржы институттары керек болды. Осымен байланысты 1993 жылы Қазақстанның Банкаралық Валюталық Биржасы құрылды. 1993 жылдың ортасында Қазақстанның Банкаралық Валюталық Биржасында бірінші сауда-саттық жүргізіле бастады. Осыдан өзінің Қазақстандағы ұйымдастырылған ішкі валюталық нарық жұмыс істеуін бастады. Қазақстан валюта нарығының биржалық сауда - саттық операцияларында шетел валюталарының ресми айырбасау бағамдары 1999 жылдың сәуіріне дейін еркін құбылмалы емес, шектеулі болып келді. Бұл өзгерістерді төмендегі суреттен анық байқауға болады.

Кесте 1

Қазақстан Республикасының ішкі валюта нарығындағы шетел валюталардың ресми айырбастау бағамы және сауда- саттық көлемі

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс