Олигофрения ұғымы

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Олигофрения ұғымы.
Дефектологиядағы ақыл - ой дамуы кешеуілдеген деген ұғым орталық
нерв жуйесінің органикалық жарақаттануы негізінде туындаган баланың
танымдық іс - әрекетінің төмендеуі деп түсіндіріледі.
Орталық нерв жүйесінің жарақаттану сатысы ауырлығына қарай,
пайда болған уақытқа қарай әртүрлі болады. Басқа сөзбен айтқанда,
патологиялық дамудың этиологиясы әртүрлі болуы мүмкін, ал бұл өз кезегінде
ақыл — ойы кем балалардың зиялылық дамуында, эмоциональды еріктік дамуында,
физиологиялық дамуындағы жеке ерекшеліктерін туғызады.
Зиялылық дамуында ақаулығы бар балаларды оқыту, тәрбиелеу оларды
зерттеу мәселелерімен арнайы педагогиканың бір саласы —
олигофренопедагогика айналысады.
Олигофрения ұғымын (грекше оlуdоs — аз және рhrеп -ой) неміс
психиатры Э.Крепелин енгізді. Бұл ұғым арнайы педагогикада үнемі
қолданылады. Бірқатар шетелдерде осыған ұқсас ұғымдар қолданылады, мысалы
ағылшын тілдес елдерде mental retardation — зиялылық дамуы кешіккен деген
ұғым пайдаланылады.
Отандық арнайы әдебиеттерде 1960 жылдарға дейін ақыл - ойы деген
ұғыммен қатар ойлау дамуы кешіккен деген ұғым кең қолданылады. Ойлауы
төмен ұғымына ақыл - ой дамуы кешіккен ұғымының айырмашылығы бұл ұғым
дефектінің сипаттау санын ғана емес, сонымен бірге сапасын да көрсетеді.
Айтып өткеніміздей, ақаулықтың құрылымының әртүрлі болуы ақыл — ой даму
кешеуілдеуінің әртүрлі сатысын туғызады. Ақыл — ой даму кешеуілдеген
балалар ішіндегі ең көп топты құрайтын, олигофрения синдромының жетекшісі
болатын ақыл - ой дамуының кешеуілдеуі, яғни олигофрен — балалар.
Олигофрения - бұл жатыр ішінде, туған кезде өмірге келгеннен кейінгі
дамудың алғашқы сатысы кезінде орталық нерв жүйесінің зақымдануы
нәтижесінде пайда болған ақыл -ой мен психиканың жетілмеу формасы.

Олигофренияның топқа бөлінуі.

Олигофренияда ақыл — ой кемістігі дефектісінің тереңдігіне қарай 3
топқа бөлінеді: идиотия, имбецильность, дебильдер.
1. Идиотия - ақыл—ой кемістігінің ең терең түрі. Идиот
балалар айналадағы адамдардың, қоршаған ортаны түсіне
алмайды, тіл даму функциясы шектеулі және өте баяу
дамиды, кей жағдайда дыбыстары мүлде дамымайды. Оларды
өзіне өзі қызмет ету дағдысы, соның ішінде қарапайым
гигиеналық дағдылар өте баяу қалыптасады. Көбінесе бұл
дағдылар мүлде қалыптаспайды. Идиот балалар оқымайды
және ата-аналардың келісімімен арнайы мекемелерде болады.
Мысалы ақыл—ойы кем балаларға арналған балалар үйінде
тұрады. Оларға өкімет тарапынан әлеуметтік көмек
көрсетіледі, қажетті медициналық көмек көрсетіледі, сол
жерде күтеді және бақылайды.
2. Имбецильность - идиотпен салыстырғанда ақыл-ой
кемістігінің жеңілдеу түрі. Имбеция балалар сөйлеуде белгілі
мүмкіндіктерге не, еңбек дағдыларының оңай түрлерін игереді.
Бірақ қабылдаудың, естің, ойлаудың, тіл функциясының
моториктің және эмоциональды еріктің дефектілері бұл
балалардың көмекші мектепте оқуына да мүмкіндік бермейді.
Олар құқықтық қатынаста идиот балалар секілді қабілетсіз
болып табылады, сондықтан оларға ата-анасының немесе
олардың орнын ауыстыратын адамның қамқорлығы керек.
Кәмелетке толғанша бұл балалар да ақыл-ойы кем балалар
үйінде болады. Соңғы жылдары дефектологияның ғылыми
зерттеу институттарының көп жылдық арнайы
ұйымдастырған зерттеулері имбеция балалар белгілі білікті,
дағдыны арнайы жасалған бағдарлама көлемінде игеретінін
көрсетті. Бұл бағдарламада оқу, жазу мен санаудың қарапайым
дағдыларын үйренумен қатар, кейбір еңбек дағдылары
қарастырылған.
3. Дебилъность — ақыл-ой кемістігінің идиот пен имбецильге
қарағанда жеңіл түрі. Дегенмен, интеллект кемістігі төмен және
эмоцилнально-волевая сфера ерекшеліктері дебил балаларды жалпы білім
алатын орта мектептің бағдарламасын игеруге кедергі жасайды. Мектеп
бағдарламасының кез-келген пәнінің материалын оқу, оны түсіну
дебил балалар үшін өте қиын. Мысалы жазу мен сөйлеуді
игергеннен кейін де сан түсінігімен санау, есептеу дағдысы, әріп пен
буын түсінігін ұғу қиынға соғады.

ОЛИГОФРЕНИЯНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ
Ақыл-ойы кем балаларға арналған арнайы мектеп-интернаттың бастауыш
сыныптарында оқитын олигофренияның бірінші түріне жататын балалардың мінез-
құлықтары мен жүріс-тұрыстарында байқалатын селқостық, немқұрайлылық
бейқамдылық және салақтық сияқты кемістіктері олардың жоғарғы нерв
жүйелерінің жұмыс істеу қабілеттерінің бұзылып енжарлануынан болады.
Олардың мұндай кемістіктері әсіресе оқу барысында анық байқалады. Мысалы,
арнайы мектеп-интернаттың бірінші сыныбының окушыларына отбасы деген
тақырыпта сабақ өткізген кезде мүғалім отбасы туралы үғымды түрлі-түсті
картинадан көрсетіп және көркем әңгімеден оқып беріп түсіндіреді. Ал,
келесі сабақта бір оқушыдан түрлі-түсті картинада бейнеленген көкөністердің
түрлерін көрсетіп, жеке-жеке аттарын атап түсіндіргеннен кейін оларды бір
сөзбен қалай атайтынын сұрағанда, әлгі оқушы картинаға ұзақ қарап отырып,
Отбасы деп алдыңғы сабақта естіген сөзді қайталап айта салады. Бұл жерде
баланың жоғарғы нерв жүйесі қызметінің енжарлышнан өзіне койылған сауалдың
жауабы қапелімде қаперінен шығып кеткен, бірақ абыройына қарай сол сәтте
оның орнына алдыңғы сабақта өтілген тақырып есіне түсе калған да ол соны
абыржымастан-ақ айта салған.
Мағынасы мен сипаты алдыңғыға қарағанда біршама өзгешелеу тағы бір
мысал келтірейік: Баладан түрлі-түсті картинада бейнеленген мысыктың сыртқы
көрінісін суреттеп беруді өтінеді. Ол мысықтың басын, құлағын, көзін,
мұрынын, аузын, құйрығын және аяқтарын көрсетіп атап шығады. Содан кейін
одан сүтті тілімен жалап ішіп тұрған мысық бейнеленген басқа картинаны
көрсетіп, ондағы көріністі суреттеуді өтінеді. Бала мұнда да алдыңғы
картинадағы көргенін қайталайды. Оған енді жуынып тұрған мысық
бейнеленген үшінші картинаны көрсетіп өтінгенде де алдыңғы көргендерін
қайталайды. Демек, олигофренияның бұл түріндегі балалар бір оқиғаның
желісіне кұрылған сюжеттік картиналардың мағыналары мен олардың
араларындағы байланыстарын түсінбейді.
Бұған дейінгі жүргізілген тәжірибелерден кейін үш апта өткен соң
баланың жоғарғы нерв жүйесі қызметінің енжарлығына бұрынғыдан да гөрі
айқынырақ көз жеткізу үшін одан алдыңғылардан да күрделірек қарап тұрған
мысық бейнеленген, екіншісінде, желінген балықтың құйрығының қасында
отырған мысық бейнеленген екі картинаны баланың, алдына қатарластырып жайып
қояды да, одан ит туралы өзінің білетіндерін айтып беруді өтінеді.
Картинаға қарап отырған бала: ит балықты жеді деді. Сұрақты қайталап
қойған кезде ол: —ит балықтың қүйрығын жеді—деп жауап берді. Демек,
сюжеттік картинадағы мысық пен балық бейнеленген көрініске қарап отырған
одан ит туралы білетіндерін айтып беруді өтінген кезде бұдан бұрынғы бір
уақытта - иттің балықты жегенін көргені есіне түскен. Ақыл-ойдың даму
процесінің бұл сияқты енжарлық кемістігі олигофрен балалардың барлығына тән
қасиет. Мұндай кемістіктің зардабы олардың оқу үлгеріміне де айтарлықтай
кедергі келтіреді. Сонымен қатар, олигофренияның. бірінші түріне жататын
баладардың жоғарғы нерв жүйелері қызметтерінің енжарлығы олардың есейіп
үйлі-жайлы, бала-шағалы болған шақтарында да сақталатындығы байқалады.
Лабораториялық зерттеудің нәтижесінен бір мысал.
И... 13 жаста. Арнайы мектеп-интернаттың үшінші сыныбында оқиды.
Әкесіне және тағы басқа да кейбір жақын туыстарына олигофрения диагаозы
қойылған. Бала уақытымен дүниеге келген. Бірақ, алғашқы нәрестелік
кезеңінде оның жетілуі әлсіз болған. Екі айлығынан бастап бөбек бақшасына,
ал үш жасынан алты жасына дейін бала бақшада жүреді. Сөздік қорының
кедейлігінен сөйлеу тілінің жетілмегендігі, ертегі, әңгімелердің
мазмұндарын түсінбейтіндіктен оларды тыңдауға қызықпайтандығы және кез
келген ойын түрлерінің қағидалары мен талаптарын түсінбейтіндіктен
балалармен қосылып ойнауға зауқы соқпайтындығы баланың бақшада жүрген
кезеңінде-ақ байқала бастайды.
Бала сегіз жасында жалпы орта білім беретін мектепке барады. Бірақ,
бұл мектептің оқу бағдарламасынгере алмайтындығы көп кешікпей-ақ белгілі
болады. Оған әріптерді үйрену, оларды жадында сақтау және дұрыстап жазу өте
қиынға түсті. Ол әсіресе есеп амалдарын шығаруда тіпті қатты қиналатын
болады. Сонымен қатар, көп-аз, жоғары-төмен, кысқалау-ұзындау,
үлкендеу-жастау деген сияқты ұғымдардың мағыналарын түсінбейді. Осы
мектептің бірінші сыныбында екі жыл отырғаннан кейін ол көтермелеу бағамен
екінші сыныпқа көшірілді. Бірақ оның оқуға зейінсіздігі бұл сыныпта тіпті
айқын көрінеді. Бала екінші сыныптың бағдарламасына құрылған мәселе есептің
шартын мүлде ұқпайтын болып шықты және өзі окыған әңгіменің мазмұнын да
жөнді түсінбейтіндігін байқатты. Сондықтан да ол ақыл-ойы кем балаларды
оқытып-тәрбиелейтін мектеп-интернатқа ауыстырылды.
Баланың жалпы дене бітімі жасына қарай бірқалыпты дұрыс өсіп келеді
және ішкі құрылысында да ешқандай кінәраттық бары білінбейді. Тек оң жақ
жүйке жүйелерінін. кейбір ауру белгілерінің жеңіл түрлерінің қалдықтары
ғана байқалады. Сонымен қатар, мидың жұмыс істеу белсенділігі электрдің
жәрдемімен тексеріп зерттеген кезде ми қыртысының кінәраттанып бүзылғанын
көрсететін патологиялық бір толқынның баяу тербеліп түратынын анықталған.
Баланың мінез-құлқында өрескелдік көрсететін оғаш қылықтар
байқалмайды, өзімен-өзі бірқалыпты тыныш жүргенді ұнатады,
айналасындағылармен тіл табысып ұғысуға жұғымды, жұмсаған жағына қиналмай
бара беретін тіл алғыш, қолынан келетін кез келген жұмысты істеуге икемді,
не айтса да мақұл деп келісе салатын көнбіс. Мектетің ішкі тәртібінің ереже
кестесіне тез көндігіп кетеді. Мұғалімдердің бұған арнайы жүктеген
тапсырмаларына ол зор жауапкершілікпен қарайды және оларды бар зейінімен
орындауға ынталанып кіріседі. Ол өзіне тапсырылған жұмысты орындау
барысында білместігінен немесе жаңсақтықпен жіберген кемшілік қателерін дер
кезінде өзі байқайды және оларды ізінше түзетуге тырысады. Баланың дене
құрылысының жүріс-тұрысында немесе қимыл-қозғалыстарында сырт көзге
шалынатын кінәраттығы білінбейді. Ол аяқ-қолдарымен немесе отырып-тұру
арқылы жасалынатын қимыл-қозғалыстардың түрлерін ауызша айтылған тапсырма
бойынша да мүлтіксіз орындай береді. Оның сөйлеу тілі таза, сөздері анық,
сөйлем құрылымының грамматикалық желісі дұрыс қалыптасқан, бірақ сөздік
қоры кедей. Мысалы, бір окиғаның желісіне құрылған сюжетті картинадағы
көріністердің мағынасын түсінгенімен оның мазмұнын толық айтып беру үшін
кажетті сөздерді таба алмай қатты қиналады. Ол мәтіңді жүгіртіп жақсы
оқиды, бірақ оқыған әңгіменің мазмұнын жете түсіне бермейді. Өзі жатқа
білетін грамматикалық ережені жазу тілінде дұрыс пайдалана алмайды. Демек,
ереженің мағынасын түсінбей жаттаған. Арифметикалық мысал есептерді
әжептәуір түсініп шығарады, бірақ оның психикалық процесінің енжарлық
кемістігі мұнда тіпті анығырақ байқалады. Ол әсіресе мәселе есепті шығару
кезінде жетесі жетпей қатты діңкелейді.
Баланың заттар мен құбылыстардың өздеріне тән ерекшеліктерін талдап,
сипаттау және оларды қасиеттеріне қарай ұғыммен топтастырып тұжырымдау
кабілеті жетілмеген. Оның мұндай кемістігі әсіресе картиналарды топтастырып
біріктіру кезінде анық байқалады. Мысалы жиһаздар мен жануарлар
бейнеленген картиналарды жіктеп топтастыруды ұсынғанда оларды тек
көрнекілік құрал ретіңде түсініп біріктіреді. Көкөністерді бақшада,
жемістерді бақта өсетіндіктен, қойды, үйректі, шошқаны қорада ұсталатын үй
жануарлары болғандықтан біріктіреді. Ал, банкаға отырғызылған гүдді орындық
бейнеленген картинамен бірге қояды, өйткені гүлді терезенін, алдына қоюға
болмайды. Ол жақсы өсу үшін орындыққа қою керек.
Клиникалық қорытынды. Жоғарыда келтірілген мінездемелерге қарағанда
баланың ақыл-ойының даму процесі жас кезінен бұзылғандығын дәлелдейді.
Олигофренияның басты симптомдарының бірі болып саналатын ақыл-ойдың
танымдық қызметінің күрделі түрінің толық жетілмеуі баланың әсіресе мектеп
жасына келген кезінде анық байқалады.
Аурудын басталуы мен оның даму барысын және бытыраңқы таралған
неврологиялық симптоматиканың қалдығын және мидың электрлік белсенділігін,
яғни мидың мәліметтері, сондай-ақ танымдық қызметінің күрделі түрінің толық
жетілмеуі мен әкесіндегі және басқа да жақын туыстарындағы олигофрения
диагнозы неврлогиялық симптоматиканың жеңіл түрі баланың арғы ата тегінен
тұқым қуалап келе жатқан деп ұйғаруға болады. Демек, баланың ақыл-ойының
таяздығы іштен туа біткен патологиялық кемістік.
Сайып келгенде, құрылым мен ерекшелігі тек өзіне ғана тән
олигофрения кемісгігінде психикалык қызметінің аса күрделі түрінің толық
жетілмегендігінен мағынасы мен мазмұны қиын іс-әрекеттерді түбегейлі
орындай алмайтындығы анықтадлды.
Клиникалық тексерудің корытыңдысында баланың анатомиялық және
физиологиялық жүйелерінің, сонымен қатар нерв процестерінің ең негізгі
жүйелерінің де өрескел бұзылғандығын білдіретін симптомдардың нышандары
көрсетілмеген., Демек, баланың олигофрения кемістігі асқынбаған жеңіл түрі
екенін дәледдейді.
Ақыл-ойдың олигохфрения кемістігінің бірінші түрінің табиғаты мен
өзіне тән ерекшелігін осы кемістікке шалдыққан балаларды тәрбиелеп түзету
кезінде анықтап білуге болады. Педагог мұндай балалардың тілалғыштығына,
көнбістігіне, жүмысқа қабілеттілігіне және мінез-құлқының жұғымдылығына
сүйене отырып ең алдымен олардың сөйлеу тілі мен ой өрісінің дамуына қатты
көңіл аударады.
Жастары есейіңкіреп кеткен балаларға қарағанда екі жастан бес жасқа
дейінгі бұлдіршіндердің ақыл-ойлары әлдеқайда қаркындырақ дамитындығы ғылым
жүзінде әлдеқашан дәледденген. Соңдықтан да мектепке дейінгі жасында
педагогикалық тәлімнің тәсілімен дұрыс тәрбиеленіп үлағатты өнеге көрмеген
бала есейген кезінде түзелуі өте қиынға түседі, тіпті мүлде түзелмейді десе
де болады. Отбасындағы ата-аналардың балабақшадағы тәрбиешілердің
сауатсыздығы мен надандығынынан немесе немқұрайлылығы мен салақтығынан,
білместігі мен аңғырттығынан жіберілетін ұстаздық кемшіліктер баланың
келешекте салауатгы, жан-жақты білімді және ой өрісі кең, саналы адам болып
өсіп жетілуіне кешірілмейтін зардабын тигізеді. Егер ақыл-ой зерделілігінің
дамуына мұқият көңіл аударып, дер кезінде демеу керсетіп жетекшілік етпесе,
онда адамның ой-өрісі жетілмей тар шеңберде қалып қояды, ойлау жүйесінің
мең-зеңділігінен ақылдық белсенділік, сергектік, оралымдылық, алғырлық және
тапқырлық қабілеті тежеледі, өздігінен болжап, дұрыс шешім жасауға
зердесінің өресі жетпейтін болып калады.
Мектеп жасына дейінгі бала негізінде ойлау жүйесі мен сөйлеу
қызметінің бірыңғай процесінде өсіп жетіледі. 0й мен тілдің мызғымас
біртұтастықта дамуы сөйлеу тілінде жинақтала қорытылып, саналы түрде
меңгеріліп көрсетіледі. Демек, тіл карым-қатынас құралы болумен қатар ойдың
да қызметін атқарады. Бала ойындағысын тілімен жеткізуге тырысатыны
белгілі. Соңдықтан оның сөздік қоры бай, сөйлеу тіліндегі дыбыстардың
айтылуы анық, әуезділігі таза, дауыстың үні ырғақты және ашық, сөйлемнің
грамматикалық кұрылысы қисынды, ұйқасымы жатық болғаны дұрыс. Ол үшін
баланы дауыстап және мәнерлеп оқуға үйретіп, соған үздіксіз жаттықтырып
отыру қажет.

ОЛИГОФРИНЕЯНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ
Баланың кұрсақтағы кезеңі мен дүниеге келгеннен кейінгі алғашқы
нәрестелік шағының аралығында жабысатын әр түрлі залалды зақымдар мен
жұқпалы аурулардың және тағы басқа да кездейсоқ кездесетін келеңсіз
жағдайлардың тйгізетін зияңды зардаптарының нәтижесінде мидың даму
процесінің бұзылуының салдарынан пайда болатын ақыл-ой кемістіктер-
інірі, барлық түрлері психологиялық және педагогикалық ғылымдарының
тұрғысынан алып қарағанда шартты түрде олигофрения жөне деменция деген
атпен басты-басты екі топқа бөлінеді.
Олигофренияға жататын ақыл-ой кемістіктері өздерінің патофизиологаялық
клиникалық және педагогикалық ерекшеліктеріне қарай, сонымен қатар олардың
этимологиясына, зақымданған уакытына, патологиялық процесінің ерекшелік
қасиетіне және оның таралуына байланысты бес түрге бөлінеді.
Бірінші түрі. Олигофренияның бұл түріндегі балалардың ең алдымсн
заттардың немесе кұбылыстардың ерекшелік қасиетгерін және олардың
араларындағы өзара байланыстарын ұғыммен талдап, қорытып тұжырымдауды
белгілі бір деңгейде талап ететін тұсіну қабілеттері жетілмей калған.
Алайда, олардың анализаторларының ешқайсысының да жәнс қызбалық-жігерлілік
қасиеттерінің де айтарлықтай өрескел зақымданып немесе ауытқып
бұзылғандықтары байқалмайды. Сондықтан да, мұндай балалар өздерінің
түйсіктеріне ұғымды тапсырмаларды орындау барысында алдарына қойған
мақсаттарына жету үшін бар ынтасымен жігерлене тырысуга қабілетті болады.
Осыған орай деректі бір мысал келтірейік.
Ақыл-ойы кем балаларды оқытып-тәрбиелейтін арнайы мектеп-интернаттың екі
этажды жатақханасының артқы жағы совхоз басқармасы- ның бір этажды кеңсе
үйіне қараған болатан. Арақашықтығы шамамен 150-200 метрдей. Осы мектеп-
интернатта оқитын 13-14 жасар бала түнде төсек жаялықтарын ширатып арқан
кылып есіп бір ұшып кереуеттің басына байлап, екінші этаждың терезесінен
жаялық арқанмен сырғып түседі де кеңсенің шеткі терезесіне келіп бір
көзіндегі әйнекті сындырмай шығарып алып жерге түсірген соң оны кабырғаға
сүйеп қояды. Содан кейін ол ішке еніп стөлдің үстінде тұрған магнитофонды
сыртқа алып шығады. Оны жатақхананың іргесіндегі бір бұтаның түбіне әкеліп
үстін жапырақтармен мұқият қымтап жауып жасырады да өзі кайтадан
бұрынғы түскен ізімсн жоғары көтеріліп бөлмесіне кіреді, жаялықтарды
тарқатып, қыртыс-тыртыстарынжазып ,орындарына ұқыптап жайып төсек жапқышпен
жауып қояды. Алдына қойған мақсатын ойдағыдай орындап, көңілі
тынышталғаннан кейін төсегіне жатып алаңсыз ұйқыға кетеді. Бірақ, ертесіне
магаитофоңды алуға барған кезде қолға түсіп қалады. Тексеру кезінде
анықталғанындай ол өзінің бұл жоспарына 3-4 күн бұрын дайындалған.
Әдетте мұндай балалар ешкіммен ашылып сөйлеспейді, басқалармен жұғысып
жақындаспайды, өзімен-өзі бөлектеніп өнебойы тұйық жүреді және мейлінше
сабырлы болады.
Олигофренияның бірінші түрінс жататын бұл балаларды неврологиялық
тексеруден өтхкізген кезде олардың симптоматикаларының бытыраңқы күйінде
болатындығы анықтады. Тск кейбір жағдайларда ғана бас миының сол жақ жарты
шарының біршама көбірек зақымданғанын көрсететін оң жағындағы
симптомдарының басымдылығы анығырақ білінетіндігі байқалады. Алайда,
неврологиялық симптоматака өзінің даму процесінің ерекшеліктеріне қарай тым
ауыр болуы да мүмкін.
Мұндай балалардың ақыл-ойларының кемістіктері қағида бойынша тек мектеп
жасына жақындаған кезінде ғана айқын біліне бастайды.
Олигофренияның бірінші түріне жататын балалардың мектеп жасына дейінгі
кезеңдерінде сөйлеу тілдеріндегі сөздік қоры өте кедей болады, ертегі,
әңгімелерді тыңдауға және суреттер мен картиналарды қарауға қзықпайды,
сюжеті күрделі ойындарды түсінбейді. Олардың ақыл-ойларының кемістіктері,
әсіресе мектеп табалдырығын аттағаннан кейінгі алғашқы оқу жылдарында тіпті
анық байқалады. Бұл балалар жалпы орта білім беретін мектептің оқу
бағдарламасын үлгере алмайды. Бірақ, соңда да болса, мектептен шығарылып
қалмау үшін мұғалімдердің көтермелеу бағасымен үлгерімі нашар оқушылардың
қатарына ілініп жүре берсді. Ал, 4-5 сыныптан кейін олар өздерінен-өздері
мектептен шығып қалады, өйткені сынып жоғарылаған сайын оның оқу
бағдарламасы да қиындай түсетіні белгілі.
Алайда, ақыл-ойларының даму процестері бұзылған мұндай балалардың мінез-
күлықтары мен жүріс-тұрыстарында айтарлыктай оғаштықтар көрініп қалып,
тәртіп бұзатын өрескел қылықтары көп байкалмайды. Олар мектептің ішкі
тәртібіне тез көндігіп кетеді, өздеріне көбірек көңіл аударғанды ұнатады,
мақтау сүйеді, тіл алғыш келеді, ұстаздарының жасаған ескертпелерін
қайталамауға және берген тапсырмаларын білгендерінше тыңдырып орындауға
тарысады және олардың орындалу нәтижесінің дұрыс бағалануын ұнатады. Сайып
келгеңде, баланың қабілетіне қарай қолынан келетін кез келген тапсырманы
орыңдатуға ынталығының артуы және ұстаздардың тарапынан еңбегінің дұрыс
бағалануы оның жалпы дамуына айтарлықтай ықпалын тигізеді.
Сонымен қатар, бұл балалардыд әсерленгіштік сезімдері сақталған, олар
кездейсоқ оқигалардан пайда болған жағдайларды түсінеді, оларда ұялу сезімі
де біршама жетілген, өздерінің қолдары жеткен табысқа куана да біледі,
ойыншыкгар олардың көңілдерін көтеріп қызықтырады, бслгілі бір жеңіл
ойындарды ойнаған кезде кейбір жерлерін өздерідше өзгсртіп алатын
қабілеттері болады, көнілдерінің көтеріңкі кездерінде ойынды сөйлеп жүріп
ұйымдастыруға және оны жоспарлы түрде жүргізуге икемді келсді.
Олигофренияның бірінші түріндегі балалардың дене құрылыстарындағы кимыл-
қозғалыстарының өрескел бұзылғандығы білінбейді. Олар көрсетілген кимыл-
қозғалыстарды кайталап бере алады, .бірақ ауызша айтылған қимылдарды
орындау кезінде біраз қиналады. Сөйлеу тілдері де онша бұзылмаған, тек
кейбіреулерінде ғана тіл мүкістіктерінің кездесетіндігі, екішілерінде
сөздік қорының кедейлігі, ал үшіншілерінің сөйлеу тілдерінің грамматикалық
қүрылысының қалыптаспағандығы байқалады. Бұл балалардың басым көпшілігінің
қара жұмыстың қандайы болсат да қабілеттері жақсы жетілген.Кейбіреулерінің
тіпті машина-трактор сияқты техникаларды да емін-еркін баскарып, жүргізе
алатын қабілеттері болады. Олар өздерінің ұғымдарына түсінікті оңтайлы
істерге бар ықыластарын салып мұкият кіріседі. Осыған орай тағы да бір
деректі мысал келтірейік.
Ақыл-ойы кем балаларды оқытып-тәрбиелейтін мектеп-интсрнаттың 14-15
жасар С. деген оқушысы іңір қараңғысы түскен кезде жатақхананың
астыңғы этажының терезесінен қарғып түсіп совхоздың машина,
тракторлар тұрған алаңына барады да шеттегі бір жүк машинасының
қабинасына отырып, оны оталдырады . Содан соң ақырын жүргізіп, сыртқа
шығатын қақпаның алдына келеді. Бұған таңырқай қараған қарауыл
кабинаның жүргізуші отырған жағына жақындап келіп одан жай-
жапсарды сұрайды. Ол: - совхоз директорының шұғыл жұмысқа
жұмсағанын айтады да: - Қақпаңды тез аш — деп, өктемірек дауыспен
бұйыра сөйлейді. Бұған сенген қарауыл қақпаны ашып машинаны
шығарып жібереді. Үлкен жолға шыққаннан кейін ол бірден Алматыға
қарай зымырай жөнеледі. Жолда тұрған автоинспекция қызметкерлері де
алдарынан өтіп бара жатқан бұған көңіл аудармайды. Ол Ақсайға дейін
барады да ізінше кейін қайтады. Автоинспекция қызметкерлері енді бұдан
сезіктенеді де оны тоқтатып тексеруді ойлап, үскіріктерімен ысқырып, белгі
береді. Бірақ ол тоқтамай өтіп кетеді. Автоинспекция қызметкерлері бұны
қуады. Артынан куғыншы шыққанын айнадан көрген бала машинаның
жылдамдығын барынша басып қаша береді. Сөйтіп келе жатқанда машина
кенет жолдан шығып кетіп терең орға карай тоңқалаң асып аударылады
да төрт дөңгелегі аспанға қарап шалқасынан түседі. Автоинспекция
қызметкерлері баланы аман-сау күйінде кабинадан шығарып алады.
Тексеру барысында баланың машина жүргізуді әкесінен үйренгені
анықталады.

АҚЫЛ-ОЙ КЕМІСТІКТЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Дебильность — латынның сөзі. Оның қазақ тіліндегі аудармасы деліқұлы
деген ұғымға тура келеді. Баланың іштен жетілмей туатын физикалық және
психикалық дамуындағы патологиялық кемістігін дебильность, — деп атайды.
Дебильность олигофренияның идиот пен имбецилъден кейінгі үшінші тобына
жатады. Дебиль балалардың ақыл-ой қабілеттерінің таяздығы идиот пен
имбецильге қарағаңда әлдеқайда жеңіл болады. Сондықтан да олар өздеріне
арналған арнайы мектеіптің жеңідетілген оқу бағдарламасын ойдағыдай
меңгереді жөне сонымен қатар қарапайым қол жұмыстарымен атқарылатын
енбектің түрлерімен шұлдануға бейімделеді.
Алайда бұл кемістік патологиялық процестің негізінде пайда
болғаңдықтан дебиль балалардың физикалық дамуында да болмашы жеңіл
ауытқулар байқалып тұрады. Бірақ ол ауытқулар жайшылықта көп біліне
бермейді. Тек кейбір иіліп-бүгілуі, қайырылып-бұрылуы қиын күрделі қимыл-
қозғалыстарда ғана байқалады. Мысалы, футбол, волейбол, баскетбол, ұзындық
пен биіктіктен жүгіре секіру сияқты және басқа да спорт ойындарының қимыл-
қозғалыстарын талапқа сай орындай алмайды.
Дегенмен де, педагогикалық тәсілдердің қағидасымен жүргізілетін тұзету
— тәрбие жұмыстарының нәтижесінде дебиль балалардың физикалық дамуыңдағы
патологиялық кемісгіктерінің тіпті де білінбей кететіндері соншалықты
олардың кез келген қарапайым қол еңбегінің түрлерімен айналысуына мүлде
кедергісі болмайды.
Дебиль балалардың сөйлеу тілдері идиот пен имбецильдердікі сияқты
соншалықты өрескел бұзылмайды. Олар күнделікті қарым-қатынаста қолданылатын
дағдылы қарапайым сөздерді ауызекі сөйлеу тілдерінде еркін меңгеріп, оңай
түсініседі. Ал, мазмұны күрделі, мағнасы астарлы болып айтылатын сөздерді
байыптап түсінуге ақыл-ойларының зерделілігі жетпейді.
Олигофренияның дебильность тобына жататындардың өздері ауыр және жеңіл
дәрежелі болып екіге бөлінеді. Өйткені олардың акыл-ойларының даму
процестері мен сейлеу тілдерінің бұзылулары біркелкі болмайды. Сөйлеу тілі
ақыл-ойдың ең негізгі құралы ретінде оның даму процесіне байланысты
бірыңғай жетіледі. Ақыл-ойларының патологиялық кемістіктері жаңадан нышан
көрсетіп, енді-енді байқала бастаған мектеп жасына дейінгі ересек топтағы
балалардың сөйлеу тілдеріндегі мүкістіктердің түрлері мен олардың
айтылуындағы ерекшеліктері әр алуан болып келеді. Мұндай балалардың сөйлеу
тілдеріндегі мүкістіктері, әсіресе олардың мектептің бірінші және екінші
сыныбыңда оқып жүрген кездерінде анық байқалады. Айтылу ерекшеліктеріне
қарай сөйлеу тіліндегі мүкістіктерді 4 топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа—әріп таңбаларын танып үйрене алмау, екінші топқа —
ежіктеп оқу, яғни буындарды қосып оқи алмау, үшінші топқа — сөздің дыбыстық
және буындық құрылымын алмастырып шатастыру, төртінші топқа — оқығанын
түсінбеу жатады.
Әріп таңбаларын ұғып үйрене алмау негізінде арнайы мектетің бірінші
сынып оқушыларына тән кемістік. Олардың кейбіреулері әріп таңбаларын
үйренгенімен мағналарын ұқпайды. Соңдықтан да, оқығанда немесе жазғанда
әріптердің орыңдарын алмастырып немесе тастап кететін құателсрі жиі
кездеседі. Екінші біреулері, әсіресе б, в, з, д, т, г әріптерін үйрене
алмай қиналады. Үшіншілері, д-л, х-к, х-қ, қ-к, ж-в, г-т, ғ-т, г-к, ғ-қ, ж-
ш, т-г, т-ғ, д-т, р-л дыбыстарын оқығанда да, жазғанда да орындарын
алмастырып шатасады.
Ақыл-ойларының патологиялық кемістігі бар балалардың г-к,ғ-қ,-х-қ, қ-
к, х-к, ж-з, ж-ш, д-т, р-л дыбыстарын бірінің орнына екіншісін алмастырып
оқитын себептері – олардың фанетикалық жағынан, яғни дыбыстық үндерінің
естілуідегі ұқсастығынані болады. Ал, г-т, т-г, қ-к, к-қ, г-ғ, ғ-г, х-к, к-
х, қ-х, х-қ, д-л дыбыстарын, көбінесе жазған кезде алмастырып жіберетін
себептері — бұл әріптердің жазылу таңбаларының ұқсастығынан болады.
Ежіктеп оқу арнайы мектептің бірінші сьптыбында оқитын дебиль
балалардың басым көпшілігінде кездесетін патологиялық кемістік. Олардың
ежіктеп окитын себебі — дыбыстардың сөйлеу тіліндегі ерекшеліктерін және
олардың әріп таңбаларымен белгіленіп байланысқан кезде буынның немесе
сөздің мағынасы мен тұлғасын түрлендіретінін білмейтіндіктен және
дауыссыздардың жеке түрғандағы дыбыстық үндерінің буынның нсмесе сөздің
кұрамында тұрғанда өздерінен кейінгі тіркесетін дауыстылардың ыңғайына
қарай өзгеріп айтылатынын түсінбейтіңдіктен ауызекі сөйлеу тілінденгі
мәнсрінде оқи алмауынан болады. Демек, дауыстап окып жаттықпағанның
салдарынан ауызекі сөйлеу тілі жетілмеген. Сондықтан да дсбильдің жеңіл
дәрсжесіндегі балалардың ауызекі сөйлеу тілдері жетіліп
қалыптаспағандықтан, ақыл-ойларының аналитико-синтетакалық, соның ішінде
дыбыстарды талдап жіктеу және жинақтап қорыту кызыметі толық деңгейде
дамымай қалғандықтан олар баспа әрпімен жазылған буынды немесе сөзді ауызша
сөйлегеңдегі сөзімен байланыстыра алмай қиналады.
Ежіктеп оқудың екі түрі болады. Біріншісінде, сөзді буынға немесе
дыбысқа бөліп ежіктейді, бірақ олардың бастарын біріктіріп қайталап
оқымайды. Екіншісінде, сөзді ежіктеп оқып шықанан кейін, оны тұтастай тағы
бір кайталап оқиды. Бірінші жағдайда бала сөздің мағынасын түсінбейді, ал
екіншісінде жақсы түсінеді.
Арнайы мектептің бірінші және екінші сыныбында оқитын балаларда сөздің
дыбыстық және буындық құрылымы бұрмаланып, мағынасы бұзылатын кемістіктер
де байқалады. Олар оқыған ксздс сөздің дыбыстарын алмастырады немесе
орындарын ауыстырада (ешкі-шекі) немесе тіркескен екі дауыссыздың біреуін
тастап кетеді (кептер-кепер). Немесе тіркескен екі дауыссыздың арасына
дауысты дыбысты қыстырады (кетпен-кетепен) немесе буындардың орыңдарын
ауыстырады. (кала-лака) немесе сөздерді дыбыстық жағынан ұқсас сөздермен
(тобық-собық) немссе тек мағынасыз дыбыс тіркестерімен (калақай-қайлақа)
алмастырып та бұрмалайды. Мұндай алмастырулар мен бұрмалаулар көру түйсігі
әлі толық жетіліп үлгермеген баланы әсіресе дауыстап оқуға неғұрлым көбірек
ынталандырып, соған дағдыландырудың кажеттігі, оның мағыналық қырағылығын
соғұрлым арттыратынын дәлелдейді.
Ақыл-ойы кем балалардың арасында оқығанын түсінбейтін кемістіктері
барлар да кездеседі. Олар берілген мәтіңді қатесіз оқығанымен оның
мағынасын түсінбейді. Себебі, мәтінді оқыған кезде не бастапқы, не соңғы
сөз тіркестерін ұмытып қалады. Соның салдарынан мәтіннің мазмұнына сәйкес
қойылған сұраққа дұрыс жауап бере алмайды. Егер сол мәтінді басқа біреу
дауыс ырғағымен мәнерлеп оқып берсе оны жақсы түсінеді. Демек, дебильдің
жеңіл дәрежесіндегі балалар мәтіннің немесе сөйлемнің құрамындағы тіркескен
сөздердің бір-бірімен грамматакалық синтаксистік жолымен байланысып,
белгілі бір мазмұнды тудырып тұрғаңдарын ұқпайды және өздерінің оқығандарын
түсініп, естерінде сақтай алмайды.
Сонымен қатар, дебиль балалардың ақыл-ойларының патологиялық кемістігі
арифметикалық есеп амалдарында да анық байқалады. Олар әдетте, бірден онға
дейін санауды онша қиналмай-ақ тез үйренеді, бірақ олардың сандық
мөлшерлерінің мағынасы мен реттік қатарларының мәнісін жете түсінбейді.
Мұндай балалар тіпті ең қарапайым мысал есептердің өзін шығарма алмай қатты
қиналады. Өйткені қосу мен алудың (+,—) арифметикалық таңбасының
мағынасына зерделілігі жетпейді. Ал, мәселе есептің мақсаты мен шартын
мүлде ұқпайды десе де болады. Қағида бойынша, бала мәселе есеші шығаруға
кіріспес бұрын алдымен оның мақсатымен шартын түсініп, ұғып алу қажет.
Негізінде, екі амалмен шығарылатын мәселе есептің шартындағы басты сұрақгың
жауабын дұрыс шешу үшін онда көрсетілмеген қосымша сұрақты баланың өзі қоя
білу керек. Мысалы, Б-ның 4 алмасы бар, ал С-ның одан 1 алмасы артық.
Екеуінікін қосқанда қанша алма болады? — деген сұрақтың жауабын арнайы
мектептің төменгі сыныбының оқушылары бір амалмен (4+1=5) шығара салады.
Демек, олар мәселе есептің шартын түсінбейді. Ақыл-ой кемістігінің мұндай
түрі тек дебильдің жеңіл дәрежесіндегі балаларға ғана тән қасиет.
Дебиль балалар заттың не екенін және оның бейнесін дұрыс түсінеді, бірақ
зат пен құбылыстың арасындағы байланысты табу қажет болған жағдайда едәуір
қиналады. Сонымен қатар, олар алдарына жайып салынған сюжеттік картинаны
немесе бір тақырыптың желісіне құрылған көп сериялы картаналарды мұқият
қарап, танысып шыққаннан кейін одан түсінгендерін ежіктеп болса да айтып
береді, тағы жекелеген кейбір көріністеріндегі бейнелердің аттарын да атап
көрсетеді. Алайда, сюжттік картинаның бейнелі көрінісіндегі көзге түсерлік
ең елеулі ерекшелігін атап көрсете алмайтындығы немесе бір тақырыптың
желісіне құрылған көп сериялы картиналарды бірыңғай сюжетке біріктіріп
байланыстыруды білмейтіндігі байқалды. Яғни, ойлау жүйесінің бытыраңқылын,
тұйсігінің таяздын, сөйлеу тілінің байланыссыздын, біртұтас оймен толық
дамытуға зердесінің мүлдем жетіспейтіндігі, картана сюжетінің мағыналық
байланысынан ұққанын өздігінен түсіндіре алмайтындығы, ойын талдап
қорытынды жасауға, байланыс-қатынасты орнатуға және талдап-жіктеп
топтастыруға қабілетсіздігі тек олигофренияның ерекшелігін сипаттайтын
қасиет.

ОЛИГОФРЕНИЯНЫҢ ЕКІНШІ ТҮРІ
Егер олигофренияның бірінші түрінде ақыл-ойдың танымдық қызметінің күрделі
түрі толық жетілмеген балалардың нерв жүйелерінің негізгі процестерінің,
яғни мінез-құлықтарының айтарлықтай бірқалыпты байсалды және салмақты
болатындығын көрсетсе, екінші түріне жататын балаларда бұл процесс
керісінше, өрескел бұзылғандығын байқатады. Олардың кейбіреулері дамыл
таппайтын тынымсыз, ұшқалақтанып желіккен, алаңғасарланып, алданғыш,
кінәмшілданып ашуланғыш, қызбаланып еліргіш болса, екіншілері олпы-солпысы
шыққан солбыр, титықтап тез жүйкелейтін әлсіз және айналасына немқұрайлы
қарайтын самарқау болады. Алайда олигофренияның бұл тобындағы балалардың
танымдық қызметтерінің күрделі түрлерінің толық жетілмеуі нерв жүйелерінің
қозу мен тежелу процестерінің араларындағы байланыстардың тұрақтылығы
бұзылған жағдайда болады. Сонымен қатар олардың анализаторларының жұмыс
істеу қызметтерінде ешқандай кінараттың бары байқалмайды.
Олигофренияның екінші түріне жататын балалар жас шағында бақырып жылауық,
бұртиып өкпелегіш келеді және мазасызданып нашар ұйықтайды. Мектеп жасына
келген кезде олар орынсыз шу шығаратын даурықпашыл даукес, беталды
берекесіз сөйлейтін мылжың, айналасындағылармен сөйлескенде әдепсіз және
дөрекі, не болса соған ызаланатын ашуланшақ және қыңырайған қырсық болады.
Басқа балалармен қосылып ойнаған кезде өздерін тәртіпті ұстап, ойын
ережесін сақтауды білмейді. Олар әдеттегідей алдымен жалпы мектепте бір
немесе екі жыл оқиды, бірақ ол мектептің бағдарламасын үлгере алмайтындығы
анықталғаннан кейін арнайы мектепке ауыстырылады.
Бұл балалардың соматакалық, яғни, тәнімен тікелей байланысты болатын
организмдеріндегі құбылыстардың жалпы жағдайын және осы құбылыстарды
рентгенодиагностикалық әдістермен, яғни, рентген сәулесімен де тексеріп
қараған кезде олардың сүлделері мен бас сүйектерінің біршама дұрыс
түзілмегендігін көрсететін кемістіктермен қатар маңдайлары мен самайларының
тері астындағы қан тамырларының созылып кеңейгендігі, бастарының оқтын-
оқтын солқылдап ауыратындығы және ауырған кезде лоқсытып құстыратындығы,
сонымен қатар көпшілігінің бастары доп сияқты домалақ және төбесінде
бармақтың аумағындай ойылып біткен шұңқыры бар және әдеттегіден үлкенірек
болатындығы анықталды. Бұл сияқты сырқатты кемістіктер негізінен алып
қарағанда баланың жас шағындағы талаурап ауырғанның зардабынан жұлынның
даму барысы айтарлықтай бұзылып, бастың қан қысымы көтерілгенде бастың
ішіне жұлын-ми сұйықтығының шошрланып жинақталуын және күре тамырдағы
қысымының көтерілуін қоздыратын аурулардың нышандарынан пайда болатындығын
дәлелдейді.
Сонымен бірге бұл балалардың, нерв жүйелерін де тексеріп қараған кезде
олигефренияның барлық түрлерінде кездесетін симптомдармен қатар тек
өздеріне ғана тән кейбір жекелеген симптомдардын, да болатындығы, бірақ
олардың тұрақты емес екендігі және рефлекстерінің де қажып әлсірегендігі
байқалады. Демек, олигофренияның екінші түрінде үлкен мидың жарты шарының
қыртысы бытыраңкы түрде таралып зақымданған және гидроцефалияның асқынған
қалдығы сақталған .
Мұндай балалардың кейбіреулерінің қозуы көтеріліп кететін еліргіштік,
денесін түршіктіріп , дірілдеп-қалтырайтын тітіркенгіштік және сіркесі су
көтермейтін ашуланшақтық, ызақорлық немесе екінші біреулерінің ұнжырғасы
түскен солбырлық, енжарлык, басқан селсоқтық, сілесі қатқан әлсіздік,
түмжыраған көңілсіздік және тағы басқа да осы сиякты кемістіктерінін
ерекшеліктері олардың, әсіресе, жүріс-түрыстарынан мінез- құлықтары мен
әдет-қылықтарынан және танымдық қызметтерінен анық аңғарылады. Сондықтанда
оларда байсалдылық, салмақтылық, сабырлық, байыптылық, жұғымдылық,
тыныштық, сергектік, сезімталдық, ширақгық, ұстамдылық, алғырлык, пысықтық,
әдепгілік, тәртішілік және тағы басқада дендері сау балаларда кездесетін
қасиеттер мүлдем болмайды. Олардың кейбіреулері сыныпта бір сәтке де
тынышталып отыра алмайды, жан-жағына алақтап елегзігендей қарағыштай береді
немесе орынынан тұрып парталардың араларымен ары-бері сенделіп жүріп
отырғандарды түртеілейді, немесе байқамағансып әдейі қағып кетеді, немесе
орынсыз кьістырма сөздермен аландатып мазалайды, немесе оздерінің кітап-
дәптерлерін ретсіз бей-берекет, қалай болса солай аударыстырып,
сапырылыстырып отырады, немесе үйлерінен әкелген тамақтарын жей бастайды.
Олар мұғалімнің жай сөзбен де, қатты сөзбен де ұрсып немесе жекіріп айтқан
ескертпелерін қаперлеріне де алмайды, немесе тілін көрсетіп, бетін
тыржитып,ыржалақтап мазақ қылады.

Егер иығынан ұстап жұлқып немесе көкірегінен итеріп нұқып қалған жағдайда
тіпті біреу буындырып өлтірейін деп жатқандай сыныпты басына көтере бақырып
долдана жылайды. Демек, мидың үлкен жарты шары қыртысының тәртіпке келтіріп
реттеп тұратын және кедергі жасап тежеп отыратын қызметі әлсіреген.

ОЛИГОФРЕНИЯНЫҢ
ТӨРТІНШІ ТҮРІ
Олигофренияның төртінші түріне жататын балалардың ми қыртысының
үстіңгі қабаты мен ми жарты шарының алдыңғы бөлігінің қыртысы бірдей
зақымданғаны байқалады. Өйткені мұндай балаларды клиникалық тексеруден
өткізген кезде танымдық қызметтерінің жетілмей қалғандығымен қоса бар
болмыстарының даму процестері де өрескел бұзылғандығын көрсетеді.
Олигофренияның бұл түріндегі балалардың тіпті жас бүлдіршін шақтарыңда-
ақ осы бір келеңсіз жағдайдың кінәратынан қимыл-қозғалыстарының дұрыс
жетілмей келе жатқандығын да байқауға болады. Сонымен қатар, өздеріне тән
өзгешеліктерімен қораштанып, ебедейсіз көрінетін қимыл-қозғалыстарының
кемістіктерімен қоса бар болмыстарының тез әсерленіп, сезім әрекетіне бой
алдыратын артық қасиеттерініңде төмен екендігін байқатады. Сондықтан да
олар көп уақытка дейін өздерін қоршаған ортаның құбылыстары мен
айналасындағыларға парықсыздықпен қалай болса солай енжар қарайды, көңіл-
күйлері елегізіп елтімейтін, солғын, босаңсып елжіремейтін томаға-тұйық
және не болса соған бой ұсынғыш көнбіс болады. Бірақ мінез-құлықтарының
осындай ерекшеліктеріне қарамастан олардың сөйлеу тілдері жақсы жетілген.
Мұндай балалардың мінез-құлықтарының кемістіктері балабақшаға барған
кезде тіпті анық аңғарылады. Олар балалармен қосылып ойнамайды, өзімен-өзі
болып бөлектеніп жүгенімен әйтеуір бірдеңкемен шұғылданып айналысу
ешқандайда зауықтары соқпайды, ойыншықтардың ешқайсысы да қызықтырмайды.
Олардың акыл-ойларының кемістіктері, әсіресе, мектеп жасына келген кезде
анық біліне бастайды.
Олигофренияның төртінші түріндегі балалардың аяқ-қолдарының және жүріс-
тұрыстары мен денелерінің қимыл-қозтлыстарының кемістіктері есейіп өскен
кезде тіпті ерекшеленіп көзге оғаш көрінеді. Мысалы, мұндай балалардың
кейбіреулері түйе немесе күрке тауық сияқты қылтанақ жұтқандай өңештерін
үздік-создық созып ырғалтып жүреді, екіншілері үйрек сияқты аяқтарын
талтаңдатып, екі жағына аударылып-төңкеріліп қорбаңдап жүреді, үшіншілері
қадамдап жер өлшегендей аяқтарын алшандатып,) мойындарын алға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.