ФИЛОСОФИЯ. МЕТОДОЛОГИЯ. ҒЫЛЫМ
ФИЛОСОФИЯ. МЕТОДОЛОГИЯ. ҒЫЛЫМ.
3.1. Онтология
“Онтология” терминi грек тiлiнде екi сөз тiркесiнен тұрады: “ontos” –
болмыс, “logos” – iлiм. Демек, онтология грек тiлiнен аударғанда болмыс
туралы iлiм дегендi бiлдiредi. Философияда бұл термин ХҮII ғасырдан бастап
қолданылады, бiрақ оның сол кезге дейiнгi де тарихы бар. Екi жарым мың жыл
бойы философтар әлемдегi адамның орны туралы ой толғап келдi, соның
нәтижесiнде философияда осындай ерекше сала қалыптасты. Онтологияда “болу”
деген қасиетке ие болатын барлық нәрселердiң мәнiн ашуға негiзделетiн
болмыс мәселесiнiң сұрақтары қарыстырылады. Онтологияның негiзгi
категориясы болмыс болып табылады.
Философияның қалыптасуы да онтологияның пайда болуы мен дамуына арқау
болған негiздермен байланысты. Көптеген философиялық жүйелерде басқа да
категориялардың арасындағы ең маңыздысы “болмыс” категориясы болып
табылады. Болмыс батыстық рефлексияда базалық категория деп саналады,
өйткенi ол заттардың мәнiн бейнелейдi. Бұл мәндiлiк “болудың” сипаттамасы
болып табылады. Батыстық адам маңызды дүниетанымдық мәселелердi шешу
барысында ой толғауды ең алдымен “барды”, “болуды” түсiндiруден бастайды
және бұл ойлаудың негiзгi азығы болып табылады. Дүниеге келгеннен кейiн
адамды мынадай сұрақтар мазалайды: “Қоршаған орта ненi бiлдiредi?”, “Оның
шығу тегi қалай?”, “Әлем мен адам болмысының шеткi түпнегiзi не?”.
Болмыс туралы ең өткiр сұрақтар құдайдың құдiреттiлiгiне күмән
келтiрiлiп, ортодоксальды ақыл-ойдың дағдарысы тұсында қойылады. Белгiлi
бiр құдайлар пантеонының бар екендiгiне, өмiрде орын алған экзистенциалдық
дағдарыстық ахуалды тоқтатудағы оның үстемдiгi мен құдiретiне күмән
келтiрiлетiн әлеуметтiк катаклизмдер мен әлеуметтiк сiлкiнiстер тұсында
ортодокстар арасында скепсис күшейе түседi. Қорғаны құдайлар мен
қалыптасқан нормалар болған өмiрлiк тiреуден айрылу, тұрақтылығына ғасырлар
бойы адамдар сенiп келген этикалық құндылықтардың салыстырмалығы мен
субьективтiлiгi сенiмсiздiк пен үрей ұялатып, ғасырлар бойы қалыптасқан
әдеттегi көзқарастардың жойылуына әкеледi.
Қалыптасқан экзистенциалды тығырықтан шығу жолын болмысты рационалды
түрде негiздей отырып, оның шынайылығына сенiмдiлiк бiлдiретiн философия
көрсетедi. Болмысты рационалды негiздей отырып, философия осыған дейiн өмiр
сүрiп келген мифтiк-дiни тәжiрибеге философиялық рефлексия жасай отырып,
дүниетанымдық мәселелермен айналысады. Осы уақытқа дейiн пайымдалмай келген
болмыс осы жерде орны бар мәндiлiк ретiнде зерделене басталды. Болмыс
мәселесi – бұл өзiнiң бастауын адамзат баласының қоршаған орта туралы дiни
иллюзиялардан (сағымдардан) бас тартқан кезiнен алатын философиялық
рефлексиялардың бiрi. Философияның қалыптасқан кезiнен бастап адам қоршаған
орта туралы иллюзиялық-мистикалық көзқарас шеңберiнен шығып, оның
мәндiлiгiне алғаш рет үңiле бастады. Дамыған теориялық рефлексияның
арқасында адам нақты әлем туралы, өзi туралы, өзiнiң нақты жағдайы мен
мақсаты, өзiнiң әлемдегi нақты рационалдық үстемдiгiнiң мүмкiндiктерi мен
шектерi туралы шындыққа жақын көзқарас қалыптастырады.
Философияның арқасында адам өз құдiретiнiң жаңа формасына ие болады.
Бұл көзқарас бастапқыда адамға қуанышты әсер еттi, кейiнiрек әлемге деген
астамшыл қатынасты қалыптастырса, ал ХХ ғасырдың соңына қарай адам ол
қатынасын жоғалтып, негативтi бағалауға көштi. Бiрақ бұл келешекке
қарамастан, бастапқыдағы ақыл-ойдың құдiретiне деген сенiм мен сүйенiш
адамға рухани еркiндiк пен белсендi әрекет сыйлады. Әлемге деген мұндай
белсендi әрекеттiк және рационалды қатынас болмыстағы белгiлi бiр тұрақты
және қажеттi нақтылық туралы ойға бүтiндей негiздедi. Бұл ой әлемде белгiлi
бiр заңдылықтың, тәртiптiлiк пен үйлесiмдiлiктiң бар екендiгi туралы
идеямен тығыз байланысты болды және философияның көмегiмен негiзделдi. Ал
адамның тұрақты және реттiлiкпен өмiр сүруiне кепiлдiк беретiндей нәрсе,
әрине, ақыл-ой болып табылады.
Әлем мен Адамның тұрақтылығының кепiлi өз-өзiне жеткiлiктi және
универсалды абсолюттiк ақыл-ой болып табылады. Бұл абсолюттiк ақыл-ой
әлемдегi тұрақтылықтың, тiреудiң және реттiлiктiң негiзi ретiндегi
абсолюттiк болмыстың бар екендiгiн айғақтайды. Осы болмысты зерде арқылы
пайымдауға мүмкiндiк беретiндей абсолюттiк ақыл-ой Тұтастық пен
Универсалдылықтың кепiлi бола алады. Ал ойдағы болмыстың өзi тұтас және
ажырамас, нағыз және мәндiлiк ретiнде қалыптасады. Бiрақ осындай
сипаттамасыз болмыс та, ақыл-ойдың өзi де жоқ. Абсолюттiк ақыл-ой ретiндегi
философияның өзi барлық жалпылық туралы рефлексия, Әлем мен Адам, олардың
арақатынастарына абстракциялық деңгейде рефлексия жасау. Мiне, дәл осындай
негiз ақыл-ойды құрылымдауға (конструирование) мүмкiндiк бередi, яғни
болмыс туралы тек оған деген ойша көзқарас арқылы пайымдауға жағдай
жасайды. Болмыстың бар екендiгi туралы тек рефлексия арқылы, ол туралы
абстракциялық ой-толғау арқылы ғана көз жеткiзуге болады. Егер абсолюттiк
ақыл-ой болса, онда ой арқылы болмыстың өзiн жете игеруге және ол туралы
түйiндер жасауға болады. Болмыс туралы абстракциялық-пайымдық көзқарас оның
уақыттан, сезiмнен тыс екендiгi, оның жойылмайтындығы туралы шарттармен
толықтырылады және оны тек зерделеу тәсiлiмен, яғни философиялық
рефлексиямен ғана игеруге болады. Демек, болмысты игеру барлық жалпылық
деңгейiнде мүмкiн болады. Және адам осы философиялық рефлексиялау қабiлетi
арқылы осы барлық жалпылықты мойындағандықтан, бұл таза ақыл ретiнде
адамның әлем туралы көзқарасына оның реттiлiгi, заңдылығы және қажеттiлiгi
туралы идеяны қосады. Құдайдың құдiретiне күмән келтiрген адамдардың ең
бастапқыдағы азапты iзденiстерi осы абсолюттiк бастау идеяларымен
байланыстылығы бекерден-бекер болмаса керек. Олар бұл өзiндiк
универсалдылыққа өзiн-өзi саналы түрде сезiну арқылы, субъективтiлiкке ие
болу арқылы жеттi, ал оны бiрегейлендiру таза ақыл болып табылады. Ақыл-
ойдың болуы мен оның болмысына деген сенiмдiлiкке ие болу адамға өзiнiң
болмысында және әлем болмысында рухани күш-жiгер бередi және өзiн, санасын
және қоршаған ортаны өзгертуiн, әрекет етуiне жағдай жасайды.
Ал өз ойы мен жоспарын, сыртқы құрылымды өзгертудегi өз әрекетi мен
актiн жүзеге асыру үшiн адам әлемге деген көзқарас тәсiлi бейнеленетiн және
ондағы адам болмысы анықталатын философиялық онтологияны дайындап шығаруы
тиiс. Әлемдегi адам болмысының тәсiлi және әлемге қатынас типiндегi оның
бейнелену тәсiлi онтология болып табылады және одан бүкiл адам әлемi
туындайды. Демек, әлемдегi Адамның позициясы көбiне социомәдени нақтылықты,
яғни Адам әлемiн пайымдау мен қалыптастыруға мүмкiндiк бередi.
3.1.1. Шығыстық мәдениет әлемiндегi адам болмысы
мәселесiнiң қойылуы
Шығыс дәстүрлерiнде болмыс тақырыбының қалыптасуы шынайы және өткiншi
болмыс тақырыптарымен тығыз байланысты. Болмыстағы шынайылық пен
өткiншiлiктiң ең ертедегi түсiндiрiлуi мен олардың айырмашылығы Ригведаның
гимндерiнде (Насадиясунта) кездеседi. Онда “сат” деп белгiленетiн шынайы
болмыс хаосты үйлесiмдiлiкке, тәртiпке заңды түрде реттейтiн әлемдiк күш
ретiнде анықталады.
Өткiншi әлем шынайы болмысты алмастыратын салыстырмалы түрде ауысып
отыратын, көзге көрiнiп қана тұратын сағым тәрiздi нақтылық болып табылады.
Шынайы болмыстан өзге шрамандар болымсыздықты да айырады. “Асат” деп атай
отырып, аскеттер оны қиратушы күш ретiнде сипаттайды.
“Кена-Уланишадтағы” интеллектуалдық пайымдауларда болмыс сезiм мен ақыл-
ой арқылы қабылданбайтын, бiрақ өз формаларының нақты көрiнiсi арқылы оның
бар екендiгiн тұжырымдауға болатын – Брахман деп түсiндiрiледi. Егер оның
формалары болса, онда оның мәнi де бар,–деп түйiндейдi аскеттер. Ал
мәндiлiк деген не? Бұл сұраққа Удалака былайша жауап бередi: “Барлық ...
жаратылыстың түбiрi Мәндiлiкте, тұрағы Мәндiлiкте, сүйенiшi Мәндiлiкте”.
“Бхагавадгитада” мифтiк Кришна Брахман деп аталатын мәндiлiк түрiндегi
болмыс туралы айта келiп, шынайы болмыс пен өткiншi болмыстың айырмашылығын
дәл көрсетедi. Кришна үшiн шынайы болмыс – Жоғарғы Брахман – мәңгiлiкке
оранған болмыс. Оның басталуы да, анықталуы да болмайды, оны ешкiм
туғызбайды, ол бұзылмайды және оның мәнi бүкiл әлемдi және одан тыс нәрсенi
де алып жатыр. Брахман – жалғыз, ол бiр мезетте мәндi де мәнсiз, ол
мәңгiлiк және шектеусiз. “Бұл бүкiл әлемнiң өн бойын қамтитын нәрсе ешқашан
да бұзылмайды. Тек денелер ғана өткiншiнiң бейнесi. Ол болса – мәңгiлiк.
Өлшенбейтiн ол ешқашан да өлмейдi”.
Брахман түрiндегi болмыс туралы идея шрамандардың ең алғаш әлемнiң
мифологиялық картинасына деген сенiмдi жоғалтқанда ең алғаш халық алдына
шыққандағы рационалдық принципi болды.
Ертедегi Үндi территориясындағы ұлы өзгерiстер тұсында, бiр
мифологиялық түсiнiктiң орнына екiншiсi келiп, бiрақ өздерiнiң құдайларына
деген сенiмдi жоғалтып және де жаңа өзге халықтардың әкелген құдiретiне
сенбестiк бiлдiрiп, адамның өмiр қамына қатысты маңызды мәселелер шешiмiн
таба алмай жатқан кезде адамзат ақыл-ойының күшiне деген шаманның
(бақсының) бойындағы үмiт халықтың бойында сенiмдiлiк ұялатты. Осылайша
Арджуна Кришнаның өткiр уәждерiне сене отырып, соғысқа батыл кiрiседi. Оның
батылдығы мен өжеттiлiгi Брахманмен мәңгi байланыс орнатқаны үшiн Атманнан
қолдау табады.
Адамға ашылған ақиқат бойынша ол “менге” (Атманға) ие бола отырып, өз
мүмкiндiктерiнiң көкжиегiн кеңейте түседi, егер өз болмысында үйлесiмдiлiк
болмысын, табиғи әлем болмысын бұзбай, заңмен, тәртiппен жүрсе Мәндiлiкпен
байланыс орнатуға қабiлеттi болады. Адам болмысы ол өзiнiң “менге” ие
болғанын санасымен сезiну арқылы ашылады, яғни өзiндiк “меннiң” рухани
көкжиегiн кеңейту арқылы, өзiнiң әлемге қатыстылығын, әлемнiң
байланыстарын, құрылымдық элементтерiн, формаларын бұзбай әрекет ету мен
пайымдалған болмыс арқылы Брахманмен қосылуға болады. Көрiнбейтiн Универсум
идеясын негiздей отырып үндi онтологиясы адамның әлемдегi өзiндiк
позициясын айқындайды. Әлем жетiлген және әдемi, өзiнiң құрамдас-құрылымдық
элементтерiмен өзi туралы кез-келген көзқарастан асып түседi. Сондықтан
қайта құруға тырысқан кез-келген белсендi ұмтылыс жүзеге аса қоймайды. Адам
көрiнбейтiн Болмыстың әртүрлi құрылымдық түзiлiмдерi мен формаларын ұғынуға
қабiлеттi және соның негiзiнде ол туралы кез-келген логикалық конструкция
бiржақты және шектеулi екендiгiн түсiне алады. Шектеулi және бiржақты
көзқарастар әдетте нақты емес, бiр белгiсiздiкке деген сенiмдi туғызады.
Адам болса, философиялық рефлексияның көмегiмен Нақтылықтың не екенi туралы
бiлiм ала алады және ол болмысқа ие болады. Осы Нақтылықты негiздеу –
философияның прерогативасы және ол адамға тыныштық әкеледi, мәндiлiкпен
бiрiгуiн, онымен байланысын қамтамасыз етедi.
Индуистiк дүниетанымда болмыстың тұтастығы, әртүрлi барлық процестер
мен заттарды бiрiктiретiн жалпылығы туралы да идея бар. Бұл идея әлем мен
адам өмiр сүруiнiң шеткi түпнегiзiн iздеуге бағдарлайды. Болмыстың шеткi
түпнегiздiң субстраттық және құрылымдық сипаттамаларының аргументтi
дәлелдемелерiн iздестiруге ұмтылу адамның бұл дүниенiң шынайы болмысына
сенуге оның өзiнiң осы әлемнiң құрамдас элементi ретiнде сезiнуге негiз
болады. Индуистiк дүниетанымдағы мұндай бағдар эзотериялық емес көңiл-
күйдегi адамның бұл дүниедегi бар нәрсемен қуануға және шаттануға ұмтылуын
бейнелейдi.
Даршандардың дүниетанымынан көрiнетiн рухани жетiстiк позициясы тек
сезiмдiк ләззат алуға деген құмарлыққа және әлемге деген бiржақты
гедонистiк көзқарасқа қарсы бағытталғанымен А.Швейцердiң пiкiрiнше, өмiрдi
терiске шығармайды, керiсiнше өмiрге терең iзгi құрметпен қарайды. Өмiрге
деген тiршiлiктiк және материалдық мүдде терiске шығарылмайды. Олардың
концептуалдық түйiндерiнiң мәнi материалдық әлемде бар заттар мен
процестердiң болмысын жоймау, табиғаттың (Брахманның) бекiткен тәртiбiн
бұзбаумен сипатталады, себебi дхармамен орнатылған үйлесiмдiлiк бұзылса,
адамның бұл iс-әрекетi қауiптi деп саналады. Олардың философиялық ой
толғаулары мен апологетикасы, сондай-ақ, рухани болмыс құндылықтарын
пайымдаумен және сезiнумен де байланысты. Бұл рухани болмыс адам болмысына
қажеттi Карма заңдылығын бұзбай, әлемдегi тепе-теңдiктi сақтауға мүмкiндiк
бередi. Рухани жетiстiкке жету, бұл әлемде болудың төңiрегiндегi медитация
жасау және қоғамның, отбасының жүктейтiн мiндеттерi мен функцияларын
орындау, даршандардың ойынша, индивидтiң күнделiктi тiршiлiгiнде жетiспей
жататын нәрселердiң орнын толтырады. Бүкiл ғаламмен салыстырғанда өзiнiң
бұл дүниеде болуының бiр мезеттiк екенiн сезiнген адам әлемнiң өзара бiр-
бiрiмен тығыз байланыстылығын және өзiнiң жауапсыз болмысы мен бас пайданы
ғана көздейтiн әрекетi өзiнiң ұрпақтары үшiн қандай салдар әкелетiнiн
(Калиюта) ұғынуы тиiс. Индивидтiң болмысы заттар мен процестердiң және
ниеттi, қалауды қанағаттандыруға қажеттi тағы басқа нәрселермен байланысты
болғандықтан дхарма, карма, артха – бұл индивидтiң соңғы мақсаттарының
пайымдық анықтамалары болып табылады.
Үндiлiк даршандар рухани болмыс қажеттiлiгiне бағдар ұстанғанымен
өмiрдi негiзгi атрибут ретiнде санай отырып, оның барлық құбылыстарын да
терiске шығармайды. Бұл олардың субстанционалдық әлем туралы
айналысқандықтарынан көрiнедi. Олар әлемнiң болмыстылығын негiздеп қана
қоймай, оның құрылымдылығы мен субстанционалдылығына дәлелдеуге тырысады.
Санкхья, миманса, ньяя, вайшешика секiлдi индуизм жүйелерiнде
субстанцияны iздеу мен негiздеуге деген қызығушылық орнын алды. Өзге
дүниетанымдық бағдарларда Брахман ретiнде анықталған және белгiленген бұл
субстанцияның олар заттай түрiн iздеуге ұмтылды. Егер вайшешика
субстанцияның он түрiн (төртеуi атомдардан тұратын физикалық, үшеуi –
сезiммен қабылдайтын, екеуi – керiлмейтiн) айырса, ал санкхья екi бастауды
(пуруши және пракрити) ғана мойындайды. Чарвактар мен джайналықтар болса,
өздерiнiң субстраттық-заттық концепциясын ұсынады. Чарвактар материалдық
әлем нағыз болмысты бiлдiредi, ол нағыз және тұтас деп есептесе, джайндар
субстанцияның тұрақтылық, үнемiлiк және созылмайтын қасиеттерiн мойындайды.
Субстанцияның бар екендiгiн оның болмысы мен қозғалысы, оның көп қырлы
атрибуттары арқылы аңғаруға болады. Субстанцияны және оны құрайтындарды,
оның атрибуттарын бiлу адамға рухани парасаттылыққа жету барысында дұрыс
өмiр сүруге септiгiн тигiзедi.
Егер чарвактар бұл парасаттылықты бiрiгуден, адамгершiлiк пен
материалдылықтың үйлесiмдiлiгiнен, адамгершiлiк және сезiмдiк гедонизмге
жетуден, өз болмысыңда өзiңдi толық айқындаудан көрсе, ал джайндар өлiмдi
болымсыздық ретiнде толық қарсы алуды да ұмытпау керек деп санайды, себебi
бұл дүниедегi өз болмысың ертелi-кеш болымсызға да айналады. Өлiм туралы
ұмытпаудың қажеттiлiгi бұл өмiрдiң қызықшылығына енiп кеткен адамның
кенеттен келген болымсыздықтың алдында дайын болудан көрiнедi. Индивид
өлiмдi өзiнiң болмысына тән емес нәрсе ретiнде емес, болымсыздық о баста
өзiнiң болмысына тән нәрсе ретiнде адамгершiлiк тұрғыда қабылдауға дайын
болуы тиiс, өйткенi адам болмысының шынайылығы болумен де болымсыздықта
болумен де сипатталады, бейболмыстың бар екенiн “осы болмыста” да сезiнумен
ерекшеленедi. Материалдылықтың, сезiмдiлiктiң өз орнын бағалай отырып,
заттар әлемi мен адамдар әлемiнде өз парызын атқара отырып, адам өзiнiң
қалған өмiрiн ой-толғанысқа, өлiмдi болмыс пен бейболмыстың қатар өмiр
сүретiн мәңгi айналымға өтудiң бiр кезеңi ретiнде қабылдауға арнай отырып,
күйбең тiршiлiктен бас тартады. Сондықтан, өлiмдi бейболмысқа өтудiң табиғи
жолы ретiнде ешқандай қорқынышсыз, саналы түрде қарсы алады.
Шығыс аймақтардың философиялық жүйелерiндегi шығыс адамының
белсендiлiгi оның тiкелей адамға бағытталғандығымен ерекшеленедi. Адам өзiн
және өзiнiң қабiлеттерiн дамытып, жетiлдiре отырып табиғи жүйелердiң
жетiлген формасына дейiн көтерiледi және адам мен әлем, табиғат заңдылығы
мен табиғи ортаның болмысы арасындағы үйлесiмдiлiктi сақтай отырып,
табиғаттың дамуына өз ықпалын тигiзедi.
Әлемдегi болмыс бүтiндiк, бастапқы тұтастық (сингулярлық ұғымына жақын)
ретiнде көптеген сансыз объектiлерге, оның iшiнде адамға да әртүрлi
әсерлерiн тигiзедi. Адамның iс-әрекетi және оның салдарлары, әр түрлi
техникалық, технологиялық, шаруашылық ықпалдар ғаламның бүкiл объектiлерiне
әсер етедi және бұл күштер бiр-бiрiне соғылып, сонымен қатар олардың
салдарлары да бүкiл ғарыштың болмысына бүтiндей ықпал етедi. Сондықтан да
әлемдегi адамның болмысы туралы ой толғаған шығыс философтарының осы
мыңжылдық рухани тәжiрибесiнiң маңызы жоғары болды. Бұл Даналыққа Батыстық
әлем рационалдылығының бiрi ретiнде ғылым салыстырмалы түрде жас
болғандықтан үнемi ден қойып отырды және қазiргi кезде де оның құпияларына
Батыстық мәдениет үлкен ықылас бiлдiруде.
3.1.2. Батыстың мәдениет әлемiндегi адам болмысы
мәселелерiнiң даму жолдары
Антикалық мәдениетте ұзақ уақыт бойы адамның әлемнен ажырамас және
терең байланысы бар екендiгi туралы идея мойындалып келдi. Бiрақ уақыт өте
келе сонымен қатар әлемдегi адам болмысының жаңа көзқарасы да қалыптаса
бастады.
Адамның әлемдегi орны туралы бұл жаңа көзқарас тек адам болмысының ғана
емес, оның жалпылықтағы, универсалдылығындағы болмысында тұрақты негiзiнiң
мәселелерiн шешудiң мүлдем жаңа тәсiлiмен байланысты болды. Мұның өзi
адамның тек өз өмiр қамымен белсендi айналысу ғана емес, барлық бағыттағы
белсендi әрекет етудi интуитивтi ұғынуға әкелдi. Қойылған мәселеге жауап
iздеу оның негiзiн негiздеуден басталып, кейiнiрек адамның белсендi
әрекетiнiң өзiнiң мәнi туралы сұраққа жауап iзделе бастады.
Жауаптың генезисi (шығу тегi) адамның табиғаттан бөлiнiп шығу
мүмкiндiгiн пайымдаудан және табиғатқа қатысты оның кiм екендiгi туралы
мәселенi шешуден келiп шығады. Сұраққа жауап iздестiру мынадай мәселелердi
талқылаудан басталады: жазмыш пен тағдыр, жауапкершiлiк пен парыз
тақырыптары, өз орнын белсендi түрде өзгерту мүмкiндiгi мен өз болмысының
мәнiн өзгерту мәселелерi. Адам мен табиғаттың байланыстылығы идеясын
қабылдап және бөлiсе отырып, батыстық философтар болмыстың нақтылығы мен
шынайылығы мәселесiн шешуде ақыл-ойға сенiм бiлдiрдi.
Ақыл-ойға сенiм бiлдiру болмыс мәселесiн шешуде өз вариантын ұсынған
парменидтiк философияда ерекше айқын көрiнедi. Парменидтiң пiкiрiнше, нағыз
болмыс – бұл әрқашанда бар нәрсе. Ал болмыс әрқашанда тұтас және
бөлiнбейтiн болғандықтан, ол туралы ой да бүтiн және бөлiнбейдi, оның
үстiне оның өз болмысы бар. Нағыз болмыс – бұл ақыл-оймен игерiлетiн
болмыс. Әралуан түрлердегi бiрегейлiк, ондағы жалпылық, өзгермелi және
ағымдағы заттардағы тұрақтылық пен өзгерiссiздiк ұғымдарда көрiне алады
және олар туралы оймен тепе-тең Мәндiлiк мәселесiн шешудегi жаңа тәсiлдi
Парменид былайша түсiндiредi: “Ой және ойланатын нәрсенiң екеуi де бiрдей”.
Болмыс пен ой тепе-тең. Адамды субъективтiлiктiң шеңберiнен тысқа шығарып,
объективтiлiк деңгейiне жеткiзе алатын және оның дәйектiлiгi мен
күмәнсiздiлiгiн негiздейтiн ой адамға сенiмдiлiк бередi. Бұл жаңалық
эмпирикалық нақтылыққа бағынышты емес ақыл-ойдың дербестiлiгi туралы
идеяның негiзделуiне әкелдi. Ақыл-ойдың дербестiлiгi идеясы бiр жағынан,
абсолюттiк ақыл ойдың күшiне сенуге мүмкiндiк жасады. Бұл сенiмдiлiк адамға
құрылымға бөлiнбейтiн, уақытта да, кеңiстiкте де, өзгерiстер процесiнде де
ұсақталмайтын өз болмысындағы шеткi түпнегiздегi Тұтастықтың бар екендiгi
туралы тұжырым жасауға мүмкiндiк бердi. Дәл осы Абсолюттiк ақыл ой болмысы
тәртiптi қамтамасыз ететiн және тұрақтылық пен берiктiлiктi сақтайтын
сенiмдi базистiк күш ретiндегi қоршаған әлем туралы көзқарасты адам бойында
қалыптастырады. Екiншi жағынан Парменид 93-99 жағдайын негiздей отырып,
бардың өзi туралы, осы қазiр – мәндiнiң бүтiндiгi туралы ойды негiздейдi.
Парменидтiң сiңiрген еңбегiнiң маңыздылығы мынада: ол әлемдегi өз
әрекетiмiздiң барысында бiз күмән келтiре алмайтын интеллектуальды-
идеалдылықтың ерекше болмысы саласын, аймағын алғаш рет ашып және оның
физикалық табиғи объектiлермен бiрегейлiгi мен айырмашылығы деңгейiндегi
болмысы мәселесiн көтерiп қана қоймай, нақты-физикалық та, нақты-
абстракциялық та объектiлердiң барлық бiрлiктерiнiң жалпылығы болып
табылатын мәндiлiк ретiндегi болмысты абстракциялық-идеалдық деңгейде
пайымдайды. Бұл жалпылық – тұтас және жалғыз, үздiксiз және мәңгi, бiрақ
ажырамас және бүтiн:
Және де ол бөлiнбейдi, өйткенi ол барлығында бiрдей емес,
Мына жерде ешқандай да артық емес,
Ана жерде ешқандай да кем емес,
Сондықтан да үздiксiз ол, бiрақ мәнмен толысқан,
Барлығы да үздiксiз, себебi: мәндiлiктер бiр-бiрiне тартылған.
Сонымен, Парменидтiң ойынша физикалық заттардың бар екендiгiне көз
жеткiзгеннен кейiн жалпылықтың болмысы және өзi-өзiне тепе-тең ретiнде,
мәңгi және қажеттi ретiнде, тұрақты және өзгерiссiз ретiнде, табиғи әлем
мен адамның өмiр сүруiнiң кепiлi ретiнде көрiнедi. Адам физикалық
нақтылықтың болмысына ғана сенiп қоймай, сонымен қатар, өзiмен бiрге уақыт
кеңiстiгiнде қатар өмiр сүретiн және мәдениетте қалыптасқан, яғни
абстракциялық және идеалдық объектiлер мен құбылыстардың барлығына да күмән
келтiрмеуi тиiс. Оның үстiне, адам абсолюттiк ақыл-ойдың күшiне де сенуi
керек, өйткенi ол идеалды мәндiлiктер әлемiн қалыптастыра отырып, оған
бақылау да жасай алады, себебi қажеттiлiкке байланысты құрылған барлық
нәрсе бiр мезетте жойылып кете алмайды. Адам тудырған барлық нәрсе (iс-
әрекетiмен болсын, ақыл-ойы арқылы болсын), тiптi өзi жоғалып кеткен
жағдайда да бар және болады. Әлемде нақты бар нәрсенiң бәрi тұрақты және
мәдениет пен адам әлемiнде өзгерiс болса да ол жойылмайды.
Парменидтiк болмыс, оның өткiр коллизиялық формада қойылуы мен
пайымдалуы, ақыл-ойдың эмпирикалық-стихиялық деңгейiнен абстракциялық
деңгейiне белсендi түрде өтуiне негiз болды және философиялық, логикалық
және математикалық ойдың алға дамуына серпiн бердi.
Хайдеггердiң дәл сипаттағанындай, Парменид iлiмi батыстық әлемнiң
тағдырын шештi. Батыстық адамның әлемiне өзi игеруi тиiс трансценденталды
болмыс туралы идея, адамның бастапқы өмiр сүруiнiң шарты ретiнде бұл
дүниенiң жеткiлiксiздiгi туралы идеялар енгiзiлдi. Сондықтан осы кезден
бастап адам әлемдi одан ары жетiлдiру үшiн, оны өзгертуi тиiс. Мұндай
дүниетанымдық ықпал идеалдық тұрғыда да, кей кездерi практикалық тұрғыда да
әлемдегi адам болмысын өзгертуге ұмтылған антикалық концепцияларда
кездеседi.
Мысалы, киниктер болмыстың бекiтiлген нормалары мен құндылықтарына
қарсы шығып, оларды өткiншi деп бағалады. Олар заттардың алдында бас ию,
нормаларды сөзсiз қабылдау адамды нағыз болмысынан айырады деп есептеп,
нигилистiк тұрғыда терiске шығарады. Киниктердiң пiкiрiнше, әлемдегi адам
болмысының шынайылығы табиғат заңдарымен сәйкес жүруiнде, ал ол үшiн рухани
адамгершiлiк тұрғыда өзгеру қажет. Бұл өзгерудiң мәнi пiкiр айтудан
сақтанумен сипатталады, өйткенi қоғамда қабылданған адамгершiлiк
көзқарастар, нормалар мен заңдар - шартты, ал олар туралы бiлiм мен
айтылған пiкiрлер - релятивтi болып табылады.
Стоиктер мен эпикуршылар әлемдегi адам болмысын практикалық өзгертуден
бас тарта отырып, киниктерден өзгеше жолды ұсынады. Стоиктер – атараксияға
жетудi, эпикуршылар - ләззатқа берiлудi ұсынады. Алайда шынайы болмысты
құрастыру әрқашан да батыстық адамның сүйiктi мақсаты болып келдi және
батыстық мәдениет дамуының өн бойында ол әртүрлi формаларда көрiндi.
Әлеуметтiк қайта құрулар мақсатында адамның шынайы болмысын құрастыруға
тырысқан бұл ұмтылыстар, әсiресе, қайта өрлеу дәуiрiндегi көптеген
утопиялық концепцияларға тән (Т.Мор, Т.Кампанелла). Томас Мюнцер жердi
теңдей бөлiп берудi ұсынды. Ол революциялық әрекетке практикалық қатысуы
арқылы өзiнiң утопиялық идеалдарын тiкелей нақтылыққа айналдыруға тырысты.
Реформация дәуiрiндегi бiрқатар әлеуметтiк-саяси және дiни-идеологиялық
қозғалыстар да адам әлемiне практикалық ықпал етуге ұмтыла отырып, оны
жетiлдiру мен қайта құру мақсатын көздедi. Бұл ең алдымен, дiннiң
ғұрыптарының сыртқы формаларын өзгертуден және феодалдық тәртiптердi
модификациялаудан көрiнедi. Бұл жаңа қоғамдық формаларға өту құдайға қызмет
атқарудың тәсiлдерiн қарапайымдандыру мен католиктiк шiркеудiң абсолюттiк
ықпалына қарсы шыққан Я.Густың қозғалысынан, католиктiк шiркеудiң жасырын
пиғылына және қымбатқа түсетiн шiркеулiк иерархияның шығынын қысқарту
мақсатында католиктiк христиан дiнiнiң мәдени-ғұрыптық әрекетiне қарсы
шыққан М.Лютердiң қозғалысынан басталды. Кальвинистiк қозғалыс
католицизмнiң культi мен ғұрыптық iс-әрекетiн едәуiр қарапайымдандырып, ал
оның рухани-идеологиялық плюрализмi әртүрлi протестанттық секталардың
қалыптасуына ықпал еттi.
Реформация әлемге жаңа қатынас жасайтын тұлғаның жаңа типiн
қалыптастыруға идеялық негiз дайындай отырып, адамның жаңа әлеуметтiк
прогрессивтi сатысына шығуға мүмкiндiк жасады.
Парменидтiң “болмыс” категориясы адамдардың күнделiктi, практикалық
өмiрiнде жүзеге асырылып отыратын нақты iс-әрекеттерi мен ойларын
философиялық тұрғыда түсiндiрiлуi ғана емес, сонымен қатар ол батыстық
адамға тән дүниетанымдық және аксиологиялық принциптерден де бұрын оның
нақты өмiрлiк бағдарлары мен қажеттiлiктерiн бейнелейтiн нақты да айқын
экзистенциалдық негiздерге ие болып табылады.
Осылайша Парменид болмыс мәселесiн философияның ең басты мәселесi
ретiнде негiздеп қана қоймай, оның болмыс туралы iлiмi метафизика үшiн
мүмкiндiктер ашты, яғни “адамға да, адамзатқа да бағынбайтын материалдылық
та, материалдық емес те болмыс туралы, табиғи мәндiлiктердiң соңғы идеалдық
себептерi туралы және ақыры аяғында барлық өмiрде бар нәрселер туралы
айтуға мүмкiндiк беретiн iлiмге жол ашты. Абсолюттiк Рух, Құдай, рухани
мәндiлiктер мен монадтар туралы iлiмдер осы метафизикалық пәнге жатқызылады
және бұл кейiнiрек батыстық әлем ойшылдарының көптеген еңбектерiнiң
мазмұнын құрады”. Болмыс туралы парменидтiк iлiм батыстық адамның өмiрiнiң
мәндiлiк бағдарларын айқындаумен қатар жалпы әлемдегi адамның нақты
өмiрiнiң көкейкестiлiгiн және беймаздылығын аша отырып, батыстық әлемде бұл
мәселенiң шешiлуiнiң коллизиясына да ықпалын тигiздi. Және бұл болмыстың
бұралаң сүрлеуiнен де айқын көрiнедi.
Адамның әлемде болуға ұмтылуын философтар табиғи әлем мен адамзат
әлемiнiң өмiр сүруiнiң белгiлi бiр тұтас негiзiн логикалық дәлелдеулер
тұрғысынан негiздеп қана қойған жоқ және сонымен қатар, адамның
шығармашылық және практикалық әрекетiнiң мүмкiндiгiнiң өзiн де негiздеудi
мақсат тұтты. Егер шығыс әлемi үшiн адамның дүниедегi болмысының тiкелей
нақтылығы адамның өзiнiң психофизикалық қабiлетiн жетiлдiру жолымен және
сол арқылы табиғи әлеммен үйлесiмдiлiкке ие болу арқылы жүзеге асса, ал
батыстық адам үшiн толық үйлесiмдiлiкке жетудiң парасаттық-медитативтi жолы
жеткiлiксiз. Барлығына белсендi бағдар ұстанған батыстық индивид өзiнiң
шектеулiгiн игере отырып, өзiнiң мiндетiн мынадай артефакттарды құраудан
(жаратудан) көредi: мейлi ол адам әрекетiнiң кеңiстiктiк шекарасын
кеңейтетiн материалдық артефактылар туындысы болсын, мейлi ол абстрактылық
үлгiлердi қалыптастырудағы ақыл-ойдың мүмкiншiлiгiн молайтатын
интеллектуалдық-рухани жетiстiктер болсын, солардың көмегiмен адам әлемдi
көшiрiп проекциялауға және оның мүмкiн болатын қайта құрылымдарының
үлгiлерiн жасауға қабiлеттi болар едi және практикалық нәтижелерге ие болар
едi.
Осындай талпыныстардың бiрi барлық құрамдас бөлiктерi мен сипаттамалары
өзiнiң тұрақтылығымен, реттiлiгiмен, заңдылығымен және байланыстылығымен
ерекшеленетiн тұрақты мәндiлiкке ие болмыстың мүмкiндiгi туралы жауапты
философиялық рефлексиялау мен негiздеу болды. Осындай үнемi тұрақты және
элеаттықтардың болмыс ұғымына жақын түсiнiк ретiнде Левкипп пен Демокрит
атомды ұсынады. Атомдар пайда болмайды, бұзылмайды және өзгермейдi.
Атомдарға әртүрлi предикаттар тән және олар сонымен қатар өз-өздерiне тепе-
тең. Атомистер iлiмiнiң негiзгi принциптерi осындай.
Атомистикада әлем “болмыс” және “бейболмыс” деп бөлiнедi. Болмыс – бұл
өздерiне тең атомдар. Олар кеңiстiкте өз жағдайларын өзгерткенiмен
өздерiнiң субстанционалдық предикаттарын сақтайды. Болмыстың онтологиялық
сипаттамаларына бүтiндiк, материалдылық, уақыт пен кеңiстiктегi шексiздiк,
әлемдегi себептiлiк көзi жатады. Атомдар әлемнiң түпкi бастауы, денелер мен
заттар солардан құралады. Мұның бәрi жиылып болмысты құрайды. Ал атомдар
жоқ нәрсенi Демокрит бос кеңiстiк деп атайды. Бос кеңiстiк – бұл бейболмыс,
бiрақ ол – материалды, атомдардың сапалық жағдайларына бейтарап, ол
атомдардың тұрағы болғандықтан ғана олардың өзара әсерi мен орын
ауыстыруларына бөгет болмайды. Бос кеңiстiктi пайымдауға ұмтылу денелер мен
заттардан өзге материалдық жағдайлардың бар болу мүмкiндiгi туралы
модификациялық көзқарас болып табылады және сонымен қатар, “кеңiстiк туралы
денелер туралы ойлаудан өзгеше пайымдауға ұмтылған алғашқы талпыныс” болып
табылады. Демокриттiң тағы бiр атақты жаңалығы атомды материалдық дене
ретiнде ғана емес, мәндiлiк ретiнде түсiндiруiнде болды. Бұл жаңалық
материя ұғымына қарай интеллектуалдық тұрғыда алға басуға себеп болды.
Егер болмыс мәселесiнiң Демокриттiк шешiмi дискреттiк құрам туралы
идеяға негiзделiп, ал болмыстың өзi заттардың неден тұратындығымен
сипатталатын эклектикалық фактiлерге келiп тiрелсе, ал Платондық шешiм
болмыстың мәнiне қатысты пайымдаушылық теорияларға сүйенедi. Платон үшiн
қалыптасу әлемiндегi болмыс олардың шегi болып табылады. Болу – өз-өзiне
сәйкес келу. Демокриттен ерекшелiгi сонда, ол болмысты заттар әлемi мен
адамдардың күнделiктi тiршiлiгiнен тыс, бөлек идеалдылық ретiнде
қарастырады. Егер Демокрит антикалық философияда атомдар болмысының
материалдылығы мен шексiздiгiн табиғат әлемi мен болмысты және олармен адам
болмысын ажырата отырып негiздесе, ал Платон идеялар әлемiмен
бiрiктiрiлген, әр түрлi формаларда өмiр сүретiндерге тән жалпылық пен
ерекшелiктi анықтауға ұмтылып, идеалдылықтың болмысын негiздейдi.
Идеалдық әлем болмысы туралы Платонның ойы кейiнгi ұрпаққа өзiнiң
шығармашылық ықпалын тигiздi. Олар бұл идеяны пайымдауға ұмтылып, оны әр
түрлi жорамалдармен шешуге тырысқанымен сол платондық парадигмадан тысқа
шығып кете алмады. Платондық жаңалықтың маңызы оның болмысты екi қырында
ашуында болды: көрiнетiн, феноменалды болмыс, пайымдау арқылы ғана жетуге
болатын көрiнбейтiн метафеноменалды болмыс.
Платонның дәл осы болмыс парадигмасы кейiнгi метафизиканың негiздерiн
белгiлеу үшiн қолданыла бастады, яғни метафизика метареалдылықтарды
зерттейтiн ғылым ретiнде түсiндiрiле бастады. Бұл метареалдылық физикалық
заттар әлемiнiң эмпирикалық тұрғыда бiрiншi танылатындығына қарамастан,
онтологиялық және хронологиялық тұрғыда одан бұрын өмiр сүредi. (Бiрақ
Платон болмыстың екi қырын ашып, объектiлердiң өмiр сүруiндегi онтологиялық
және хронологиялық айырмашылықтарды көрсеткенiмен “метафизика” терминiн ол
емес, б.д.д. I ғасырда Андроник Родосский енгiздi).
Аристотель метафизиканы ойдың “эмпирикалық әлем шеңберiнен шығып,
метаэмпирикалық нақтылыққа жетуге” ұмтылуы деп түсiндiредi. Ол
милеттiктерден Платонға дейiнгi философиялық ой дамуының бағытын түйiндей
отырып, метафизиканың төрт анықтамасын бередi: 1. бастапқы немесе жоғары
бастаулардың себебiн зерттеу; 2. болмысты тану; 3. субстанция туралы бiлiм;
4. Құдай туралы бiлiм (сезiмнен тыс субстанция).
Егер метафизика – бұл бастапқы себептер туралы бiлiм болса, онда оның
формалды, материалды, әрекеттiк, финалдық. Аристотельдiң метафизикаға
берген екiншi анықтамасы онтологиялық тұрғыда, онда болмыстың не екендiгi
туралы мәселе көтерiледi. “Болмыс” терминiнiң көп қырлылығын көрсетiп,
Аристотель төрт позицияны топтай отырып оны синтездiк жолмен түсiндiредi
(болмыс категория ретiнде, болмыс акт және потенция ретiнде, болмыс
акциденция ретiнде және болмыс ақиқат ретiнде). Егер алдыңғы екi топ
метафизиканың зерттеу аймағына енсе, ал соңғылары логиканың үлесiнде.
Болмысты негiздей отырып, Аристотель ол өзiн дәл мағынасында субстанция
деген пiкiрге тоқталады: сезiмдiк қабылдауда – материя, ал сезiмнен тыс
қабылдауда – бұл бастапқы қозғаушы.
Болмыс не деген сұраққа жауап iздеу философтарды әр уақытта
қанағаттандыра қоймағанымен, бұл тақырыпқа байланысты рефлексия әрқашанда
өзектi болып келдi. Материалдық әлемнiң жiктелмейтiн шеткi бiрлiгiн
анықтауға тырысқан Плотиннiң iзденiсi метафизиканы негiздеудiң жаңа батыл
қадамына айналды. Плотин бойынша, Тұтастық – бұл болмыс пен интеллектен
жоғары тұрған материалдық емес шексiздiк. Тұтастық – “болудың кез-келген
түрiнiң бiрлiгiнiң негiзiн” бiлдiретiн барлық нәрсе. Ол -
барлығының бастауы және “потенциалдық формадағы барлық мәндiлiктiң
жоғары концентрациясы”. Тұтастық – өзiнiң себебi және өзiнде, өзi үшiн өмiр
сүретiн нәрсе. Тұтастық бастапқыда сандар әлемi мен ақиқат әлемiн,
кейiнiрек Нусты (немесе әлемдiк Рух) құрайды, ал онан кейiн “соңғы заттар
әлемiне инволюция жасап”, өзiн “меон” ретiнде көрсетедi. Адам мұндай
күрделi эманацияда Тұтастықты бейнелейдi, және оның әлемдегi нағыз болмысы
кез келген шашылу мен қосылуға қарсы тұрудан, мистикалық экстаз арқылы
“Тұтастықпен қосылудан” көрiнедi. Сондай-ақ Тұтастыққа қайта оралу “парасат
арқылы” Игiлiкке қайта оралуды бiлдiредi.
Экстаз – бұл “Тұтастықтың” жаратушы парасатына шығуға мүмкiндiк беретiн
бұл дүниеге тән нәрселердiң бөлiну, заттардан, афектiлерден, сөзден және
“дискуссивтi ақыл-ойдан” бас тарту және азат болу. Егер Плотин әлемдегi
адамның шынайы болмысын тұтастықпен бiрiгуге жету арқылы түсiндiрсе, ал
августин үшiн адамды құдай жаратқан, ол “жер қаласында” тұрады. “Жер
қаласы” – бұл құдайға деген сүйiспеншiлiктен өзiне деген сүйiспеншiлiк
басым, Қайырымдылықтан гөрi Зұлымдыққа тән қасиеттер мен пендешiлiк басым
әлем. Августин философия мен сенiмдi байланыстыра отырып, адамның, әлемнiң
болмысының мынадай формуладан бөлiнетiн жаңа түсiндiрмесiн бередi: “Құдайға
деген сүйiспеншiлiк (chazitas) және тiршiлiкке деген сүйiспеншiлiк
(cupiditas). Әлемдегi адам болмысының шынайылығы оның сүйiспеншiлiгiнiң
салмағы және сүю қабiлетiмен анықталады. Егер сүйiспеншiлiкте ол шынайы
махаббатын көрсетсе, яғни сыйлау мен жарата алатын қабiлетi болса, онда
сүйiспеншiлiктiң осындай сыйы арқылы күнәдан тазаруға болады. Августин
әлемдегi адам болмысын түсiнудiң жаңа алгоритмiн ұсынады. Оның болмысының
шеткi түпнегiзi құдай болып табылады, тек сонда ғана (сүйiспеншiлiкте,
қадiрлеуде, дiни сенiмде) адам өзiнiң өткiншiлiгiнiң сүйенiшi мен берiк
негiзiн таба алады. Өзiнiң бұл фәнилiк болмысын игеруге ұмтылу немесе соның
шеңберiнен шыға алмау, христиандық универсалдылыққа, яғни Бүтiндiк
ретiндегi құдайға деген сенiмнiң басымдылығы, күнәһар дүниедегi қасiреттi
болмыс немесе одан бас тарту, менмендiк және әлемдi күшпен өзгертуге ұмтылу
– мiне, әлемдегi ортағасырлық адам болмысының iшкi қайшылықтары осындай.
Сонымен, дiни философияда абсолюттiк болмыс құдай болып табылады. Ол нағыз
шынайы болмыс, ал табиғи әлемнiң барлық нәрселерi және адамның өзi де оның
жаратылысы ғана, сондықтан олар шектеулi, жалған және бағынышты.
Батыстың философиялық ойлау мәдениетiне кезiнде Парменид зор рухани-
интеллектуалдық әсерiн тигiзiп, дүниетанымдық бағдарды белгiлi дәрежеде
өзгертсе, әсерiнiң күшi мен көлемi осыған жақындайтындай дүниетанымды
Гегель де ұсынады. Өзiне дейiнгi ойшылдармен салыстырғанда Гегель болмыстың
жаңа түсiнiгiн бередi. Егер оған дейiн болмыс тұрақты субстанция,
абстрактылы жалпылық және тұлғасыз казуалдық ретiнде пайымдалып келе,
Гегель болмысты субьект ретiнде түсiнедi. Қозғалмайтын, өзгермейтiн және
тұрақты деп түсiндiрiлiп келген болмысты Гегель әр түрлi формалардағы
түзiлiмдерге айнала отырып, тарихи қозғалысты жүзеге асыратын субъект-
субстанция ретiнде негiздейдi. Гегельдiң ойынша бөтендетiлген жағдайлардың
субъектi және формалық түзiлiмдердiң тысқа айналған шынайы субъектi.
Абсолюттiк идея болып табылады. Абсолюттiк идея үшiн болу – өзiнен шығып,
өзгеде өзiн тысқа айналдыру. Сондықтан табиғат Абсолюттiк идеяның бөтен
болмысы болып табылады, ал мәдениет әлемi оның тарихи қозғалыста өзiнен
өзiне айналудың ең күрделi формаларының бiрi болып табылады.
Әрбiр табиғи зат, қоғам және адамның рухани өмiрiнiң құбылыстары
Абсолюттiң өзiндiк өзгеруiнiң диалектикалық процесi ретiнде көрiнедi және
ол қажеттi, заңдылықты және телеологиялы болып табылады. Осылайша, Гегель
Канттың табиғат және еркiндiк деген салаларға бөлген жiктеуiн қабылдамай,
жаңа вариант ұсынады. Ол бойынша бұл салалар жалғыз бастау – Абсолюттiк
идеяның өзiндiк дамуының әртүрлi кезеңдерi болып табылады. Мұндай жағдайда
индивидтiң санасы өз-өзiнен дамушы Абсолюттiк Идеяның бiр жағдайы, және
оның болмысы абсолюттiк идеяны өзiндiк тану мен өзiндiк дамудың негiзгi
кезеңдерiн қайта қалпына келтiруден тұрады, яғни өзiнiң индивидуалды
болмысында ол интеллектуалды түрде өзiнше дамуы тиiс және сол арқылы тектiк
интеллектуалдық қабiлетiнiң тарихын қайта туындатады. Адам материалдық
қабыршақ қана, әлемдiк рух адамның нақты iстерiне сырттай айнала отырып,
осы қабыршақта өзiнiң интеллектуалдық қабiлетiн байқатады.
Әлемдiк рухтың интеллектуалдық әрекетiнiң сыртқы көрiнiстерi – бұл
адамдардың нақты iстерi мен қылықтары, әрекеттерi. Әлемдегi индивидтер
объективтi Рух объективациясының әртүрлi тарихи формалары ретiнде өмiр
сүредi. Барлық қоғамдық форма-түзiлiмдер, сол сияқты өнер, дiн, философия
абсолюттiк рухтың формалары болып табылады, ал оның субстанционалдық
болмысын әрбiр индивид өзiнiң жеке иелiгiне айналдырады, оның әрекетiнiң
тәсiлдерi мен ойлау образдарын иемденедi. Нақты әлемдегi адам болмысының
мәнi Гегельдiң ойынша мәденилену ретiнде, өзiнiң табиғи және индивидуалдық
шектеулiгiн, партикулярлық және жеке мүдделердi игерiп, оны жалпылыққа
дейiн көтеру процесi ретiнде көрiнедi. Әлемдегi адам болмысы мақсат қоя
бiлу және оған жету қабiлеттерiмен, тек iшкi-рухани тұрғыда еркiндiкке ие
болу ғана емес, қойылған мақсаттарды жүзеге асыра отырып, нақты-практикалық
тұрғыда да еркiндiкке ие болумен сипатталады. Еркiн рух өзiнiң жүзеге асуын
нақты өмiрден, тарихтан, объективтi рух саласынан табуы тиiс. “Еркiндiк,–
дейдi Гегель,– таңылған қажеттiлiк болып табылады”. Адам ақыл-ойдың
көмегiмен әлемдi, оның заңдарын тани отырып, оны өзгертуге қабiлеттi,
әлемдi бағындыруға өз күшi мен энергиясын жұмсай отырып, өз үстемдiгiн
орнатуға қабiлеттi. Адамның өзi өзгертiп құрған әлемi европалықтың әлемi
болып табылады және ол өзге халықтар үшiн Канон болып саналады. Бұл әлем
адам өзiнiң сана-сезiмiне толық қолы жеткен, ешқандай бөгет, кедергi жоқ
деп саналатындай өзiндiк сенiмнiң дәрежесiне ие болған, және, сондықтан
барлық нәрселерден өзiнiң қатысын көре алатын ақыл-ойдың әлемi болып
табылады. Сондықтан мұнда бiлiмге деген шексiз ұмтылыс үстемдiк етедi”.
Гегельдiң абсолют философиясы, бүтiндей алғанда платондық парадигманың
бiр варианты болғанымен, оның өзiндiк ерекшелiктерi де бар. Бiрiншiден,
мұнда болмыс предикат емес, субъект деген ой негiзделедi. Екiншiден,
абсолюттiк болмыс тарихтың нәтижесi емес, соның өзi деп түсiндiрiледi.
Гегельде болмыс тұрақтылық пен бiрқалыптылықтың бейнесi ретiнде қозғалыстың
субъектi болып табылады, оның процесi барысында әртүрлi формалар бөтен
болмыс ретiнде көрiнедi. Абсолюттiң диалектикасы мәселесiн шешудiң бастапқы
принципi болмыс пен ойлаудың бiрегейлiгi, тепе-теңдiгi болып табылады.
Осылайша, әлемнiң тұрақты және бiрқалыпты негiздерiн философиялық iздеу,
онтологиялық сұрақтарға жауап табу әлемдегi адам болмысының мынадай
көзқарасына сәйкес келедi:
1. Әлемнiң физикалық-объективтi, табиғи негiзi атомдық бiрлiктер болып
табылады, демек, адам заттар әлемiнде өмiр сүредi, ал заттар әлемi
объективтi-дербес болмыс ретiнде немесе белгiлi бiр материалды
субстанцияның айналған түрi ретiнде түсiндiрiледi.
2. Адам болмысы табиғи әлемге қатысты алғанда екiншi маңызды немесе
абсолюттi Рухтың бөтен болмысы ретiнде түсiндiрiледi.
3. Адам болмысының өзi табиғи, денеге тән болмыс ретiнде де, және
рухани болмыс ретiнде де ұғынылуы мүмкiн. Мұның үстiне немiс философтары
индивидуалданған сананың болмысын ғана емес, объективтендiрiлген
идеалдылықтың болмысын да негiздедi. Бұл жағдайда индивидуалданған сананың
болмысын философ өз жаратылысында идеалды, категориалды деп негiздейдi. Ол
тек сезiмдердiң, көңiл-күйлердiң ағымы ғана емес, белгiлi бiр реттiлiкпен,
байланыстылықпен, тұрақтылық және жалпылықпен сипатталатын идеялардың және
құндылықтардың жиынтығы ретiнде де өмiр сүредi.
Немiс философы индивидуалданған сана болмысының уникалдылығы
(қайталанбас ерекшелiгi) және оның адамзат өмiрiнiң өзге формаларының
алдындағы басымдылығы сияқты сипаттамасына баса назар аударады. Немiс
философиясының үлкен жетiстiктерiнiң бiрi болмыстың орнын объективтенген
руханилық түрiнде де, және оның сыртқы формалары мен материалданған түрiн
де ашып көрсеттi. Мысалы, әлеуметтiк өмiр, адамзат баласының рухани-
интеллектуалдық өмiрi, мәдениеттiң рухани мұрасы осыған жатады. Осылайша
адамзат мәдениет әлемiнде әлемдегi өз болмысының жаңа тiрегiне, жаңа
инстанциясына ие болды. Мәдениет әлемi табиғилық пен жасандылық,
объективтiлiк пен субъективтiлiк, қоғамдық және индивидуалдықтардың бiр
бiрiмен қиюласып жататын күрделi әлемi ретiнде көрiнедi. Көптеген мәдени
объективациялар, Канттың ұғынуынша, өзiнiң жеке мазмұнына ие болып және
толықтырылып, өз жеке өмiрi мен жаңа “мәдени нақтылықты” құрайды. Мәдениет
әлемi, Гегельдiң ойынша ақыл-ойды жетiлдiрудiң бағдарламасы мен процесi,
объективтi негiзi ретiнде пайымдалады. “Мәдени нақтылықтың” өзi идеалды
болмысқа ие болады. Жеке өзiндiк өзгеру процесiнде бұл мәдени нақтылық
өзiндiк дамуға қажеттi жетiспей жатқан құрылымдық түзiлiмдердi құрастыра
отырып, өзi сол кейiпке айналады және жаңа түзiлiмнiң басталуына, онан арғы
үдемелi қозғалысына алғы шарт ретiнде себеп болады.
Егер антикалық философияда болмыс мәселесi космоцентристiк картинаға
енсе, ортағасырлық философияда бұл мәселе теоцентристiк сипатта болса,
Гегель (ал оған дейiн iшiнара Гераклит) онтологиялық картинаға қалыптасу
идеясын енгiзедi. Бұл идеяға сәйкес, әлем диалектикалық процесс болып
табылады. Болмыс түсiнiгi барлығын өзiне кiргiзушi және өздiгiнен үнемi
дамушы диалектикалық процесс ретiнде көрiнедi. Гегельдiң ойлап шығарған
диалектикалық даму идеясы танып-бiлуге болатын қажеттi, iлгерiмелi,
заңдылықты, субстанционалды процесс ретiнде сипатталады. Адам заңдылықты,
қажеттi-дамушы және үнемi өзгерiстегi әлемдi танып-бiле отырып, оны
белсендi өзгертуге қабiлеттi. Үнемi тартыстағы болмыстық қатынастар күресте
емес, үйлесiмдiлiкте, қайшылықтарды ымыраластыруда шешiледi. “Адамның
еркiндiгi – бұл таңылған қажеттiлiк”,– дейдi Гегель Спинозаның пiкiрiн
қайталай отырып.
Гегель болмыс формаларының жiктелу идеясын да ұсынады. “Логика ғылымы”,
“Болмыс туралы iлiм” деген еңбектерiнде Гегель болмыстың ең бастапқы
формалары ретiнде мыналарға талдау жасайды: сапа, сан, өлшем. Сапа,
Гегельдiң анықтауынша болмыспен бiрегей анықтық. Сапасыз нәрсе өзiнiң
барынан айрылады. Ал сан болмысқа бейтарап. Санның өзгеруi болмыстың өзiне
әсерiн тигiзбейдi. Ал өлшем, Гегельдiң пiкiрiнше, бұл сапа мен санның
бiрлiгi. Ойшылдың пайымдауынша өлшемнiң бұзылуы заттың қандай екендiгiнiң
жойылуына әкеледi. Осылайша, табиғат әлемi мен адам әлемiнiң тұтас негiзiн
iздеу мен негiздеу батыстық мәдениетте әр түрлi концепциялар арқылы жүзеге
асты. Аристотельдiк метафизикадағы абсолюттiк мәндiлiктерден физикалық
нақтылық ретiндегi, табиғилықтың, жаратылыстың синонимi ретiндегi, әлемнiң
мәнi ретiндегi материя туралы жаңазамандық идеяларға дейiн; Платонның
“Идеясынан”, Парменидтiң “Болмысынан” және Плотиннiң “Тұтастық” ретiндегi
дiни-философиялық “құдайынан” Гегельдiң “абсолюттiк идеясына” дейiн – мiне
әлемдегi адамның белсендi-әрекеттiк болмысымен қатар жалпы әлемнiң
болмысының өзiнiң мүмкiндiгi туралы тұжырым жасауға мүмкiндiк беретiн
“дүниенiң тұтас негiзi не” деген философиялық сұраққа жауап iздеген
ойшылдар мен рухани-интеллектуалдық iзденiстердiң толық емес тiзбегi
осындай. “Дүние” туралы талмай сұрақ бере отырып, ол туралы интеллектуалды-
рухани ой толғай отырып, және әлемдегi өз болмысын игеруге ұмтыла отырып,
өзiнiң шығармашылық потенциалын жүзеге асыруға зор мүмкiндiктерi бола тұра
адам абсолюттiк мәңгiлiк пен әлемнiң шексiздiгi алдында әлi де болса бала
сияқты қорғансыз.
Батыстық өркениеттiң кеңiстiктiк-уақыттық өсуi адамзаттың белсендi
әрекетiнiң шекарасын кеңейту қажеттiлiгiн барған сайын алға тарта отырып,
табиғи және әлеуметтiк әлем туралы идеяларды негiздейтiн жаратылыстанымдық-
ғылыми және философиялық концепцияларды дүниеге әкелдi. Субстанция идеясы –
адамзаттың философиялық ойының ұлы жетiстiктерiнiң бiрi. Субстанция ұғымы
философиядағы негiзгi түсiнiктер қатарына жатады, оның көмегiмен философтар
болмыстың өзiндiк шарттылығын негiздеуге тырысады. Субстанция – бұл
абсолюттiк бастауды, түпнегiздi бейнелеу үшiн қолданылатын ұғым. Бұл бастау
өзiн негiздеу үшiн өзге ешнәрсенi талап етпейдi. Субстанция өз-өзiне
жеткiлiктi. Өз-өзiне жеткiлiктi идеясын барынша категориялық формада
Б.Спиноза ұсынады: субстанция – “causa sui”, яғни “өз-өзiне” себеп болып
табылады. Мен “субстанцияны – деп жазады Б.Спиноза,– өзiмен-өзi өмiр
сүретiн және өзi арқылы өзi өмiр сүретiн, яғни басқа нәрседен түзiлетiндей
өзге затпен салыстыруға келмейтiн нәрсе деп түсiнемiн”. Субстанция идеясын
жаңа заманның көптеген рационалистерi қабылдап алды, өйткенi ол iшкi
себептер мен өзара әсерлер тұрғысынан материалдық заттар мен идеалдық
обьектiлердiң өмiр сүруiн негiздеу мен түсiндiрудiң методологиялық пинципi
болып табылды. Осылайша, субстанцияны обьективтi нақтылық ретiнде
мойындаудың арқасында оның барлық алуан түрлi және шексiз түр алмасуларына
қарамастан оны iшкi тұтастық қырынан қарастыруға, әлемде жүзеге асып жатқан
құбылыстар мен прецестердiң себептiк шарттылығын негiздеуге мүмкiндiк туды.
Сонымен, әлемдi субстанция ретiнде, ал оның әлемдегi барлық
онтологиялық түр алмасуларын өз-өзiне жеткiлiктi субстанция қозғалысының
жаңа түзiлiмдерi ретiнде ұғынуға ұмтылу – адамзат мәдениетiнiң қажеттi
жетiстiгi (тек Батыс үшiн ғана емес, Шығыс мәдениетi үшiн де). Және бұл
маңызды, өйткенi табиғи және әлеуметтiк жүйелердiң субстанционалды сипаты
туралы олардың өмiр сүруi мен ұйымдасу тәсiлдерi туралы, олардың атрибутты
сипаттамалары туралы көзқарас болмай, алға жылжу мүмкiн емес. Бұл өркениет
қалыптасуының бастапқы этаптарында ғана емес, әсiресе, оның дамуының жоғары
сатыларында да аса қажет болды, өйткенi бұл әлемдегi өзiңнiң өмiрқамыңдағы
өмiр сүруiң субстанцияның таусылмас шексiз форма-түзiлiмдерiнiң бiрi болып
табылатын әлемнiң дамуы мен ұйымдасуы туралы жеткiлiктi бiлiмнiң арқасында
ғана мүмкiн болады.
Егер жаратылыстанушы ғалымдар құрылымдық бiрлiктердi заттай-табиғи
түзiлiмдердiң құрамын негiздеп, олардың сапалық анықтамалары мен
айырмашылықтарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
3.1. Онтология
“Онтология” терминi грек тiлiнде екi сөз тiркесiнен тұрады: “ontos” –
болмыс, “logos” – iлiм. Демек, онтология грек тiлiнен аударғанда болмыс
туралы iлiм дегендi бiлдiредi. Философияда бұл термин ХҮII ғасырдан бастап
қолданылады, бiрақ оның сол кезге дейiнгi де тарихы бар. Екi жарым мың жыл
бойы философтар әлемдегi адамның орны туралы ой толғап келдi, соның
нәтижесiнде философияда осындай ерекше сала қалыптасты. Онтологияда “болу”
деген қасиетке ие болатын барлық нәрселердiң мәнiн ашуға негiзделетiн
болмыс мәселесiнiң сұрақтары қарыстырылады. Онтологияның негiзгi
категориясы болмыс болып табылады.
Философияның қалыптасуы да онтологияның пайда болуы мен дамуына арқау
болған негiздермен байланысты. Көптеген философиялық жүйелерде басқа да
категориялардың арасындағы ең маңыздысы “болмыс” категориясы болып
табылады. Болмыс батыстық рефлексияда базалық категория деп саналады,
өйткенi ол заттардың мәнiн бейнелейдi. Бұл мәндiлiк “болудың” сипаттамасы
болып табылады. Батыстық адам маңызды дүниетанымдық мәселелердi шешу
барысында ой толғауды ең алдымен “барды”, “болуды” түсiндiруден бастайды
және бұл ойлаудың негiзгi азығы болып табылады. Дүниеге келгеннен кейiн
адамды мынадай сұрақтар мазалайды: “Қоршаған орта ненi бiлдiредi?”, “Оның
шығу тегi қалай?”, “Әлем мен адам болмысының шеткi түпнегiзi не?”.
Болмыс туралы ең өткiр сұрақтар құдайдың құдiреттiлiгiне күмән
келтiрiлiп, ортодоксальды ақыл-ойдың дағдарысы тұсында қойылады. Белгiлi
бiр құдайлар пантеонының бар екендiгiне, өмiрде орын алған экзистенциалдық
дағдарыстық ахуалды тоқтатудағы оның үстемдiгi мен құдiретiне күмән
келтiрiлетiн әлеуметтiк катаклизмдер мен әлеуметтiк сiлкiнiстер тұсында
ортодокстар арасында скепсис күшейе түседi. Қорғаны құдайлар мен
қалыптасқан нормалар болған өмiрлiк тiреуден айрылу, тұрақтылығына ғасырлар
бойы адамдар сенiп келген этикалық құндылықтардың салыстырмалығы мен
субьективтiлiгi сенiмсiздiк пен үрей ұялатып, ғасырлар бойы қалыптасқан
әдеттегi көзқарастардың жойылуына әкеледi.
Қалыптасқан экзистенциалды тығырықтан шығу жолын болмысты рационалды
түрде негiздей отырып, оның шынайылығына сенiмдiлiк бiлдiретiн философия
көрсетедi. Болмысты рационалды негiздей отырып, философия осыған дейiн өмiр
сүрiп келген мифтiк-дiни тәжiрибеге философиялық рефлексия жасай отырып,
дүниетанымдық мәселелермен айналысады. Осы уақытқа дейiн пайымдалмай келген
болмыс осы жерде орны бар мәндiлiк ретiнде зерделене басталды. Болмыс
мәселесi – бұл өзiнiң бастауын адамзат баласының қоршаған орта туралы дiни
иллюзиялардан (сағымдардан) бас тартқан кезiнен алатын философиялық
рефлексиялардың бiрi. Философияның қалыптасқан кезiнен бастап адам қоршаған
орта туралы иллюзиялық-мистикалық көзқарас шеңберiнен шығып, оның
мәндiлiгiне алғаш рет үңiле бастады. Дамыған теориялық рефлексияның
арқасында адам нақты әлем туралы, өзi туралы, өзiнiң нақты жағдайы мен
мақсаты, өзiнiң әлемдегi нақты рационалдық үстемдiгiнiң мүмкiндiктерi мен
шектерi туралы шындыққа жақын көзқарас қалыптастырады.
Философияның арқасында адам өз құдiретiнiң жаңа формасына ие болады.
Бұл көзқарас бастапқыда адамға қуанышты әсер еттi, кейiнiрек әлемге деген
астамшыл қатынасты қалыптастырса, ал ХХ ғасырдың соңына қарай адам ол
қатынасын жоғалтып, негативтi бағалауға көштi. Бiрақ бұл келешекке
қарамастан, бастапқыдағы ақыл-ойдың құдiретiне деген сенiм мен сүйенiш
адамға рухани еркiндiк пен белсендi әрекет сыйлады. Әлемге деген мұндай
белсендi әрекеттiк және рационалды қатынас болмыстағы белгiлi бiр тұрақты
және қажеттi нақтылық туралы ойға бүтiндей негiздедi. Бұл ой әлемде белгiлi
бiр заңдылықтың, тәртiптiлiк пен үйлесiмдiлiктiң бар екендiгi туралы
идеямен тығыз байланысты болды және философияның көмегiмен негiзделдi. Ал
адамның тұрақты және реттiлiкпен өмiр сүруiне кепiлдiк беретiндей нәрсе,
әрине, ақыл-ой болып табылады.
Әлем мен Адамның тұрақтылығының кепiлi өз-өзiне жеткiлiктi және
универсалды абсолюттiк ақыл-ой болып табылады. Бұл абсолюттiк ақыл-ой
әлемдегi тұрақтылықтың, тiреудiң және реттiлiктiң негiзi ретiндегi
абсолюттiк болмыстың бар екендiгiн айғақтайды. Осы болмысты зерде арқылы
пайымдауға мүмкiндiк беретiндей абсолюттiк ақыл-ой Тұтастық пен
Универсалдылықтың кепiлi бола алады. Ал ойдағы болмыстың өзi тұтас және
ажырамас, нағыз және мәндiлiк ретiнде қалыптасады. Бiрақ осындай
сипаттамасыз болмыс та, ақыл-ойдың өзi де жоқ. Абсолюттiк ақыл-ой ретiндегi
философияның өзi барлық жалпылық туралы рефлексия, Әлем мен Адам, олардың
арақатынастарына абстракциялық деңгейде рефлексия жасау. Мiне, дәл осындай
негiз ақыл-ойды құрылымдауға (конструирование) мүмкiндiк бередi, яғни
болмыс туралы тек оған деген ойша көзқарас арқылы пайымдауға жағдай
жасайды. Болмыстың бар екендiгi туралы тек рефлексия арқылы, ол туралы
абстракциялық ой-толғау арқылы ғана көз жеткiзуге болады. Егер абсолюттiк
ақыл-ой болса, онда ой арқылы болмыстың өзiн жете игеруге және ол туралы
түйiндер жасауға болады. Болмыс туралы абстракциялық-пайымдық көзқарас оның
уақыттан, сезiмнен тыс екендiгi, оның жойылмайтындығы туралы шарттармен
толықтырылады және оны тек зерделеу тәсiлiмен, яғни философиялық
рефлексиямен ғана игеруге болады. Демек, болмысты игеру барлық жалпылық
деңгейiнде мүмкiн болады. Және адам осы философиялық рефлексиялау қабiлетi
арқылы осы барлық жалпылықты мойындағандықтан, бұл таза ақыл ретiнде
адамның әлем туралы көзқарасына оның реттiлiгi, заңдылығы және қажеттiлiгi
туралы идеяны қосады. Құдайдың құдiретiне күмән келтiрген адамдардың ең
бастапқыдағы азапты iзденiстерi осы абсолюттiк бастау идеяларымен
байланыстылығы бекерден-бекер болмаса керек. Олар бұл өзiндiк
универсалдылыққа өзiн-өзi саналы түрде сезiну арқылы, субъективтiлiкке ие
болу арқылы жеттi, ал оны бiрегейлендiру таза ақыл болып табылады. Ақыл-
ойдың болуы мен оның болмысына деген сенiмдiлiкке ие болу адамға өзiнiң
болмысында және әлем болмысында рухани күш-жiгер бередi және өзiн, санасын
және қоршаған ортаны өзгертуiн, әрекет етуiне жағдай жасайды.
Ал өз ойы мен жоспарын, сыртқы құрылымды өзгертудегi өз әрекетi мен
актiн жүзеге асыру үшiн адам әлемге деген көзқарас тәсiлi бейнеленетiн және
ондағы адам болмысы анықталатын философиялық онтологияны дайындап шығаруы
тиiс. Әлемдегi адам болмысының тәсiлi және әлемге қатынас типiндегi оның
бейнелену тәсiлi онтология болып табылады және одан бүкiл адам әлемi
туындайды. Демек, әлемдегi Адамның позициясы көбiне социомәдени нақтылықты,
яғни Адам әлемiн пайымдау мен қалыптастыруға мүмкiндiк бередi.
3.1.1. Шығыстық мәдениет әлемiндегi адам болмысы
мәселесiнiң қойылуы
Шығыс дәстүрлерiнде болмыс тақырыбының қалыптасуы шынайы және өткiншi
болмыс тақырыптарымен тығыз байланысты. Болмыстағы шынайылық пен
өткiншiлiктiң ең ертедегi түсiндiрiлуi мен олардың айырмашылығы Ригведаның
гимндерiнде (Насадиясунта) кездеседi. Онда “сат” деп белгiленетiн шынайы
болмыс хаосты үйлесiмдiлiкке, тәртiпке заңды түрде реттейтiн әлемдiк күш
ретiнде анықталады.
Өткiншi әлем шынайы болмысты алмастыратын салыстырмалы түрде ауысып
отыратын, көзге көрiнiп қана тұратын сағым тәрiздi нақтылық болып табылады.
Шынайы болмыстан өзге шрамандар болымсыздықты да айырады. “Асат” деп атай
отырып, аскеттер оны қиратушы күш ретiнде сипаттайды.
“Кена-Уланишадтағы” интеллектуалдық пайымдауларда болмыс сезiм мен ақыл-
ой арқылы қабылданбайтын, бiрақ өз формаларының нақты көрiнiсi арқылы оның
бар екендiгiн тұжырымдауға болатын – Брахман деп түсiндiрiледi. Егер оның
формалары болса, онда оның мәнi де бар,–деп түйiндейдi аскеттер. Ал
мәндiлiк деген не? Бұл сұраққа Удалака былайша жауап бередi: “Барлық ...
жаратылыстың түбiрi Мәндiлiкте, тұрағы Мәндiлiкте, сүйенiшi Мәндiлiкте”.
“Бхагавадгитада” мифтiк Кришна Брахман деп аталатын мәндiлiк түрiндегi
болмыс туралы айта келiп, шынайы болмыс пен өткiншi болмыстың айырмашылығын
дәл көрсетедi. Кришна үшiн шынайы болмыс – Жоғарғы Брахман – мәңгiлiкке
оранған болмыс. Оның басталуы да, анықталуы да болмайды, оны ешкiм
туғызбайды, ол бұзылмайды және оның мәнi бүкiл әлемдi және одан тыс нәрсенi
де алып жатыр. Брахман – жалғыз, ол бiр мезетте мәндi де мәнсiз, ол
мәңгiлiк және шектеусiз. “Бұл бүкiл әлемнiң өн бойын қамтитын нәрсе ешқашан
да бұзылмайды. Тек денелер ғана өткiншiнiң бейнесi. Ол болса – мәңгiлiк.
Өлшенбейтiн ол ешқашан да өлмейдi”.
Брахман түрiндегi болмыс туралы идея шрамандардың ең алғаш әлемнiң
мифологиялық картинасына деген сенiмдi жоғалтқанда ең алғаш халық алдына
шыққандағы рационалдық принципi болды.
Ертедегi Үндi территориясындағы ұлы өзгерiстер тұсында, бiр
мифологиялық түсiнiктiң орнына екiншiсi келiп, бiрақ өздерiнiң құдайларына
деген сенiмдi жоғалтып және де жаңа өзге халықтардың әкелген құдiретiне
сенбестiк бiлдiрiп, адамның өмiр қамына қатысты маңызды мәселелер шешiмiн
таба алмай жатқан кезде адамзат ақыл-ойының күшiне деген шаманның
(бақсының) бойындағы үмiт халықтың бойында сенiмдiлiк ұялатты. Осылайша
Арджуна Кришнаның өткiр уәждерiне сене отырып, соғысқа батыл кiрiседi. Оның
батылдығы мен өжеттiлiгi Брахманмен мәңгi байланыс орнатқаны үшiн Атманнан
қолдау табады.
Адамға ашылған ақиқат бойынша ол “менге” (Атманға) ие бола отырып, өз
мүмкiндiктерiнiң көкжиегiн кеңейте түседi, егер өз болмысында үйлесiмдiлiк
болмысын, табиғи әлем болмысын бұзбай, заңмен, тәртiппен жүрсе Мәндiлiкпен
байланыс орнатуға қабiлеттi болады. Адам болмысы ол өзiнiң “менге” ие
болғанын санасымен сезiну арқылы ашылады, яғни өзiндiк “меннiң” рухани
көкжиегiн кеңейту арқылы, өзiнiң әлемге қатыстылығын, әлемнiң
байланыстарын, құрылымдық элементтерiн, формаларын бұзбай әрекет ету мен
пайымдалған болмыс арқылы Брахманмен қосылуға болады. Көрiнбейтiн Универсум
идеясын негiздей отырып үндi онтологиясы адамның әлемдегi өзiндiк
позициясын айқындайды. Әлем жетiлген және әдемi, өзiнiң құрамдас-құрылымдық
элементтерiмен өзi туралы кез-келген көзқарастан асып түседi. Сондықтан
қайта құруға тырысқан кез-келген белсендi ұмтылыс жүзеге аса қоймайды. Адам
көрiнбейтiн Болмыстың әртүрлi құрылымдық түзiлiмдерi мен формаларын ұғынуға
қабiлеттi және соның негiзiнде ол туралы кез-келген логикалық конструкция
бiржақты және шектеулi екендiгiн түсiне алады. Шектеулi және бiржақты
көзқарастар әдетте нақты емес, бiр белгiсiздiкке деген сенiмдi туғызады.
Адам болса, философиялық рефлексияның көмегiмен Нақтылықтың не екенi туралы
бiлiм ала алады және ол болмысқа ие болады. Осы Нақтылықты негiздеу –
философияның прерогативасы және ол адамға тыныштық әкеледi, мәндiлiкпен
бiрiгуiн, онымен байланысын қамтамасыз етедi.
Индуистiк дүниетанымда болмыстың тұтастығы, әртүрлi барлық процестер
мен заттарды бiрiктiретiн жалпылығы туралы да идея бар. Бұл идея әлем мен
адам өмiр сүруiнiң шеткi түпнегiзiн iздеуге бағдарлайды. Болмыстың шеткi
түпнегiздiң субстраттық және құрылымдық сипаттамаларының аргументтi
дәлелдемелерiн iздестiруге ұмтылу адамның бұл дүниенiң шынайы болмысына
сенуге оның өзiнiң осы әлемнiң құрамдас элементi ретiнде сезiнуге негiз
болады. Индуистiк дүниетанымдағы мұндай бағдар эзотериялық емес көңiл-
күйдегi адамның бұл дүниедегi бар нәрсемен қуануға және шаттануға ұмтылуын
бейнелейдi.
Даршандардың дүниетанымынан көрiнетiн рухани жетiстiк позициясы тек
сезiмдiк ләззат алуға деген құмарлыққа және әлемге деген бiржақты
гедонистiк көзқарасқа қарсы бағытталғанымен А.Швейцердiң пiкiрiнше, өмiрдi
терiске шығармайды, керiсiнше өмiрге терең iзгi құрметпен қарайды. Өмiрге
деген тiршiлiктiк және материалдық мүдде терiске шығарылмайды. Олардың
концептуалдық түйiндерiнiң мәнi материалдық әлемде бар заттар мен
процестердiң болмысын жоймау, табиғаттың (Брахманның) бекiткен тәртiбiн
бұзбаумен сипатталады, себебi дхармамен орнатылған үйлесiмдiлiк бұзылса,
адамның бұл iс-әрекетi қауiптi деп саналады. Олардың философиялық ой
толғаулары мен апологетикасы, сондай-ақ, рухани болмыс құндылықтарын
пайымдаумен және сезiнумен де байланысты. Бұл рухани болмыс адам болмысына
қажеттi Карма заңдылығын бұзбай, әлемдегi тепе-теңдiктi сақтауға мүмкiндiк
бередi. Рухани жетiстiкке жету, бұл әлемде болудың төңiрегiндегi медитация
жасау және қоғамның, отбасының жүктейтiн мiндеттерi мен функцияларын
орындау, даршандардың ойынша, индивидтiң күнделiктi тiршiлiгiнде жетiспей
жататын нәрселердiң орнын толтырады. Бүкiл ғаламмен салыстырғанда өзiнiң
бұл дүниеде болуының бiр мезеттiк екенiн сезiнген адам әлемнiң өзара бiр-
бiрiмен тығыз байланыстылығын және өзiнiң жауапсыз болмысы мен бас пайданы
ғана көздейтiн әрекетi өзiнiң ұрпақтары үшiн қандай салдар әкелетiнiн
(Калиюта) ұғынуы тиiс. Индивидтiң болмысы заттар мен процестердiң және
ниеттi, қалауды қанағаттандыруға қажеттi тағы басқа нәрселермен байланысты
болғандықтан дхарма, карма, артха – бұл индивидтiң соңғы мақсаттарының
пайымдық анықтамалары болып табылады.
Үндiлiк даршандар рухани болмыс қажеттiлiгiне бағдар ұстанғанымен
өмiрдi негiзгi атрибут ретiнде санай отырып, оның барлық құбылыстарын да
терiске шығармайды. Бұл олардың субстанционалдық әлем туралы
айналысқандықтарынан көрiнедi. Олар әлемнiң болмыстылығын негiздеп қана
қоймай, оның құрылымдылығы мен субстанционалдылығына дәлелдеуге тырысады.
Санкхья, миманса, ньяя, вайшешика секiлдi индуизм жүйелерiнде
субстанцияны iздеу мен негiздеуге деген қызығушылық орнын алды. Өзге
дүниетанымдық бағдарларда Брахман ретiнде анықталған және белгiленген бұл
субстанцияның олар заттай түрiн iздеуге ұмтылды. Егер вайшешика
субстанцияның он түрiн (төртеуi атомдардан тұратын физикалық, үшеуi –
сезiммен қабылдайтын, екеуi – керiлмейтiн) айырса, ал санкхья екi бастауды
(пуруши және пракрити) ғана мойындайды. Чарвактар мен джайналықтар болса,
өздерiнiң субстраттық-заттық концепциясын ұсынады. Чарвактар материалдық
әлем нағыз болмысты бiлдiредi, ол нағыз және тұтас деп есептесе, джайндар
субстанцияның тұрақтылық, үнемiлiк және созылмайтын қасиеттерiн мойындайды.
Субстанцияның бар екендiгiн оның болмысы мен қозғалысы, оның көп қырлы
атрибуттары арқылы аңғаруға болады. Субстанцияны және оны құрайтындарды,
оның атрибуттарын бiлу адамға рухани парасаттылыққа жету барысында дұрыс
өмiр сүруге септiгiн тигiзедi.
Егер чарвактар бұл парасаттылықты бiрiгуден, адамгершiлiк пен
материалдылықтың үйлесiмдiлiгiнен, адамгершiлiк және сезiмдiк гедонизмге
жетуден, өз болмысыңда өзiңдi толық айқындаудан көрсе, ал джайндар өлiмдi
болымсыздық ретiнде толық қарсы алуды да ұмытпау керек деп санайды, себебi
бұл дүниедегi өз болмысың ертелi-кеш болымсызға да айналады. Өлiм туралы
ұмытпаудың қажеттiлiгi бұл өмiрдiң қызықшылығына енiп кеткен адамның
кенеттен келген болымсыздықтың алдында дайын болудан көрiнедi. Индивид
өлiмдi өзiнiң болмысына тән емес нәрсе ретiнде емес, болымсыздық о баста
өзiнiң болмысына тән нәрсе ретiнде адамгершiлiк тұрғыда қабылдауға дайын
болуы тиiс, өйткенi адам болмысының шынайылығы болумен де болымсыздықта
болумен де сипатталады, бейболмыстың бар екенiн “осы болмыста” да сезiнумен
ерекшеленедi. Материалдылықтың, сезiмдiлiктiң өз орнын бағалай отырып,
заттар әлемi мен адамдар әлемiнде өз парызын атқара отырып, адам өзiнiң
қалған өмiрiн ой-толғанысқа, өлiмдi болмыс пен бейболмыстың қатар өмiр
сүретiн мәңгi айналымға өтудiң бiр кезеңi ретiнде қабылдауға арнай отырып,
күйбең тiршiлiктен бас тартады. Сондықтан, өлiмдi бейболмысқа өтудiң табиғи
жолы ретiнде ешқандай қорқынышсыз, саналы түрде қарсы алады.
Шығыс аймақтардың философиялық жүйелерiндегi шығыс адамының
белсендiлiгi оның тiкелей адамға бағытталғандығымен ерекшеленедi. Адам өзiн
және өзiнiң қабiлеттерiн дамытып, жетiлдiре отырып табиғи жүйелердiң
жетiлген формасына дейiн көтерiледi және адам мен әлем, табиғат заңдылығы
мен табиғи ортаның болмысы арасындағы үйлесiмдiлiктi сақтай отырып,
табиғаттың дамуына өз ықпалын тигiзедi.
Әлемдегi болмыс бүтiндiк, бастапқы тұтастық (сингулярлық ұғымына жақын)
ретiнде көптеген сансыз объектiлерге, оның iшiнде адамға да әртүрлi
әсерлерiн тигiзедi. Адамның iс-әрекетi және оның салдарлары, әр түрлi
техникалық, технологиялық, шаруашылық ықпалдар ғаламның бүкiл объектiлерiне
әсер етедi және бұл күштер бiр-бiрiне соғылып, сонымен қатар олардың
салдарлары да бүкiл ғарыштың болмысына бүтiндей ықпал етедi. Сондықтан да
әлемдегi адамның болмысы туралы ой толғаған шығыс философтарының осы
мыңжылдық рухани тәжiрибесiнiң маңызы жоғары болды. Бұл Даналыққа Батыстық
әлем рационалдылығының бiрi ретiнде ғылым салыстырмалы түрде жас
болғандықтан үнемi ден қойып отырды және қазiргi кезде де оның құпияларына
Батыстық мәдениет үлкен ықылас бiлдiруде.
3.1.2. Батыстың мәдениет әлемiндегi адам болмысы
мәселелерiнiң даму жолдары
Антикалық мәдениетте ұзақ уақыт бойы адамның әлемнен ажырамас және
терең байланысы бар екендiгi туралы идея мойындалып келдi. Бiрақ уақыт өте
келе сонымен қатар әлемдегi адам болмысының жаңа көзқарасы да қалыптаса
бастады.
Адамның әлемдегi орны туралы бұл жаңа көзқарас тек адам болмысының ғана
емес, оның жалпылықтағы, универсалдылығындағы болмысында тұрақты негiзiнiң
мәселелерiн шешудiң мүлдем жаңа тәсiлiмен байланысты болды. Мұның өзi
адамның тек өз өмiр қамымен белсендi айналысу ғана емес, барлық бағыттағы
белсендi әрекет етудi интуитивтi ұғынуға әкелдi. Қойылған мәселеге жауап
iздеу оның негiзiн негiздеуден басталып, кейiнiрек адамның белсендi
әрекетiнiң өзiнiң мәнi туралы сұраққа жауап iзделе бастады.
Жауаптың генезисi (шығу тегi) адамның табиғаттан бөлiнiп шығу
мүмкiндiгiн пайымдаудан және табиғатқа қатысты оның кiм екендiгi туралы
мәселенi шешуден келiп шығады. Сұраққа жауап iздестiру мынадай мәселелердi
талқылаудан басталады: жазмыш пен тағдыр, жауапкершiлiк пен парыз
тақырыптары, өз орнын белсендi түрде өзгерту мүмкiндiгi мен өз болмысының
мәнiн өзгерту мәселелерi. Адам мен табиғаттың байланыстылығы идеясын
қабылдап және бөлiсе отырып, батыстық философтар болмыстың нақтылығы мен
шынайылығы мәселесiн шешуде ақыл-ойға сенiм бiлдiрдi.
Ақыл-ойға сенiм бiлдiру болмыс мәселесiн шешуде өз вариантын ұсынған
парменидтiк философияда ерекше айқын көрiнедi. Парменидтiң пiкiрiнше, нағыз
болмыс – бұл әрқашанда бар нәрсе. Ал болмыс әрқашанда тұтас және
бөлiнбейтiн болғандықтан, ол туралы ой да бүтiн және бөлiнбейдi, оның
үстiне оның өз болмысы бар. Нағыз болмыс – бұл ақыл-оймен игерiлетiн
болмыс. Әралуан түрлердегi бiрегейлiк, ондағы жалпылық, өзгермелi және
ағымдағы заттардағы тұрақтылық пен өзгерiссiздiк ұғымдарда көрiне алады
және олар туралы оймен тепе-тең Мәндiлiк мәселесiн шешудегi жаңа тәсiлдi
Парменид былайша түсiндiредi: “Ой және ойланатын нәрсенiң екеуi де бiрдей”.
Болмыс пен ой тепе-тең. Адамды субъективтiлiктiң шеңберiнен тысқа шығарып,
объективтiлiк деңгейiне жеткiзе алатын және оның дәйектiлiгi мен
күмәнсiздiлiгiн негiздейтiн ой адамға сенiмдiлiк бередi. Бұл жаңалық
эмпирикалық нақтылыққа бағынышты емес ақыл-ойдың дербестiлiгi туралы
идеяның негiзделуiне әкелдi. Ақыл-ойдың дербестiлiгi идеясы бiр жағынан,
абсолюттiк ақыл ойдың күшiне сенуге мүмкiндiк жасады. Бұл сенiмдiлiк адамға
құрылымға бөлiнбейтiн, уақытта да, кеңiстiкте де, өзгерiстер процесiнде де
ұсақталмайтын өз болмысындағы шеткi түпнегiздегi Тұтастықтың бар екендiгi
туралы тұжырым жасауға мүмкiндiк бердi. Дәл осы Абсолюттiк ақыл ой болмысы
тәртiптi қамтамасыз ететiн және тұрақтылық пен берiктiлiктi сақтайтын
сенiмдi базистiк күш ретiндегi қоршаған әлем туралы көзқарасты адам бойында
қалыптастырады. Екiншi жағынан Парменид 93-99 жағдайын негiздей отырып,
бардың өзi туралы, осы қазiр – мәндiнiң бүтiндiгi туралы ойды негiздейдi.
Парменидтiң сiңiрген еңбегiнiң маңыздылығы мынада: ол әлемдегi өз
әрекетiмiздiң барысында бiз күмән келтiре алмайтын интеллектуальды-
идеалдылықтың ерекше болмысы саласын, аймағын алғаш рет ашып және оның
физикалық табиғи объектiлермен бiрегейлiгi мен айырмашылығы деңгейiндегi
болмысы мәселесiн көтерiп қана қоймай, нақты-физикалық та, нақты-
абстракциялық та объектiлердiң барлық бiрлiктерiнiң жалпылығы болып
табылатын мәндiлiк ретiндегi болмысты абстракциялық-идеалдық деңгейде
пайымдайды. Бұл жалпылық – тұтас және жалғыз, үздiксiз және мәңгi, бiрақ
ажырамас және бүтiн:
Және де ол бөлiнбейдi, өйткенi ол барлығында бiрдей емес,
Мына жерде ешқандай да артық емес,
Ана жерде ешқандай да кем емес,
Сондықтан да үздiксiз ол, бiрақ мәнмен толысқан,
Барлығы да үздiксiз, себебi: мәндiлiктер бiр-бiрiне тартылған.
Сонымен, Парменидтiң ойынша физикалық заттардың бар екендiгiне көз
жеткiзгеннен кейiн жалпылықтың болмысы және өзi-өзiне тепе-тең ретiнде,
мәңгi және қажеттi ретiнде, тұрақты және өзгерiссiз ретiнде, табиғи әлем
мен адамның өмiр сүруiнiң кепiлi ретiнде көрiнедi. Адам физикалық
нақтылықтың болмысына ғана сенiп қоймай, сонымен қатар, өзiмен бiрге уақыт
кеңiстiгiнде қатар өмiр сүретiн және мәдениетте қалыптасқан, яғни
абстракциялық және идеалдық объектiлер мен құбылыстардың барлығына да күмән
келтiрмеуi тиiс. Оның үстiне, адам абсолюттiк ақыл-ойдың күшiне де сенуi
керек, өйткенi ол идеалды мәндiлiктер әлемiн қалыптастыра отырып, оған
бақылау да жасай алады, себебi қажеттiлiкке байланысты құрылған барлық
нәрсе бiр мезетте жойылып кете алмайды. Адам тудырған барлық нәрсе (iс-
әрекетiмен болсын, ақыл-ойы арқылы болсын), тiптi өзi жоғалып кеткен
жағдайда да бар және болады. Әлемде нақты бар нәрсенiң бәрi тұрақты және
мәдениет пен адам әлемiнде өзгерiс болса да ол жойылмайды.
Парменидтiк болмыс, оның өткiр коллизиялық формада қойылуы мен
пайымдалуы, ақыл-ойдың эмпирикалық-стихиялық деңгейiнен абстракциялық
деңгейiне белсендi түрде өтуiне негiз болды және философиялық, логикалық
және математикалық ойдың алға дамуына серпiн бердi.
Хайдеггердiң дәл сипаттағанындай, Парменид iлiмi батыстық әлемнiң
тағдырын шештi. Батыстық адамның әлемiне өзi игеруi тиiс трансценденталды
болмыс туралы идея, адамның бастапқы өмiр сүруiнiң шарты ретiнде бұл
дүниенiң жеткiлiксiздiгi туралы идеялар енгiзiлдi. Сондықтан осы кезден
бастап адам әлемдi одан ары жетiлдiру үшiн, оны өзгертуi тиiс. Мұндай
дүниетанымдық ықпал идеалдық тұрғыда да, кей кездерi практикалық тұрғыда да
әлемдегi адам болмысын өзгертуге ұмтылған антикалық концепцияларда
кездеседi.
Мысалы, киниктер болмыстың бекiтiлген нормалары мен құндылықтарына
қарсы шығып, оларды өткiншi деп бағалады. Олар заттардың алдында бас ию,
нормаларды сөзсiз қабылдау адамды нағыз болмысынан айырады деп есептеп,
нигилистiк тұрғыда терiске шығарады. Киниктердiң пiкiрiнше, әлемдегi адам
болмысының шынайылығы табиғат заңдарымен сәйкес жүруiнде, ал ол үшiн рухани
адамгершiлiк тұрғыда өзгеру қажет. Бұл өзгерудiң мәнi пiкiр айтудан
сақтанумен сипатталады, өйткенi қоғамда қабылданған адамгершiлiк
көзқарастар, нормалар мен заңдар - шартты, ал олар туралы бiлiм мен
айтылған пiкiрлер - релятивтi болып табылады.
Стоиктер мен эпикуршылар әлемдегi адам болмысын практикалық өзгертуден
бас тарта отырып, киниктерден өзгеше жолды ұсынады. Стоиктер – атараксияға
жетудi, эпикуршылар - ләззатқа берiлудi ұсынады. Алайда шынайы болмысты
құрастыру әрқашан да батыстық адамның сүйiктi мақсаты болып келдi және
батыстық мәдениет дамуының өн бойында ол әртүрлi формаларда көрiндi.
Әлеуметтiк қайта құрулар мақсатында адамның шынайы болмысын құрастыруға
тырысқан бұл ұмтылыстар, әсiресе, қайта өрлеу дәуiрiндегi көптеген
утопиялық концепцияларға тән (Т.Мор, Т.Кампанелла). Томас Мюнцер жердi
теңдей бөлiп берудi ұсынды. Ол революциялық әрекетке практикалық қатысуы
арқылы өзiнiң утопиялық идеалдарын тiкелей нақтылыққа айналдыруға тырысты.
Реформация дәуiрiндегi бiрқатар әлеуметтiк-саяси және дiни-идеологиялық
қозғалыстар да адам әлемiне практикалық ықпал етуге ұмтыла отырып, оны
жетiлдiру мен қайта құру мақсатын көздедi. Бұл ең алдымен, дiннiң
ғұрыптарының сыртқы формаларын өзгертуден және феодалдық тәртiптердi
модификациялаудан көрiнедi. Бұл жаңа қоғамдық формаларға өту құдайға қызмет
атқарудың тәсiлдерiн қарапайымдандыру мен католиктiк шiркеудiң абсолюттiк
ықпалына қарсы шыққан Я.Густың қозғалысынан, католиктiк шiркеудiң жасырын
пиғылына және қымбатқа түсетiн шiркеулiк иерархияның шығынын қысқарту
мақсатында католиктiк христиан дiнiнiң мәдени-ғұрыптық әрекетiне қарсы
шыққан М.Лютердiң қозғалысынан басталды. Кальвинистiк қозғалыс
католицизмнiң культi мен ғұрыптық iс-әрекетiн едәуiр қарапайымдандырып, ал
оның рухани-идеологиялық плюрализмi әртүрлi протестанттық секталардың
қалыптасуына ықпал еттi.
Реформация әлемге жаңа қатынас жасайтын тұлғаның жаңа типiн
қалыптастыруға идеялық негiз дайындай отырып, адамның жаңа әлеуметтiк
прогрессивтi сатысына шығуға мүмкiндiк жасады.
Парменидтiң “болмыс” категориясы адамдардың күнделiктi, практикалық
өмiрiнде жүзеге асырылып отыратын нақты iс-әрекеттерi мен ойларын
философиялық тұрғыда түсiндiрiлуi ғана емес, сонымен қатар ол батыстық
адамға тән дүниетанымдық және аксиологиялық принциптерден де бұрын оның
нақты өмiрлiк бағдарлары мен қажеттiлiктерiн бейнелейтiн нақты да айқын
экзистенциалдық негiздерге ие болып табылады.
Осылайша Парменид болмыс мәселесiн философияның ең басты мәселесi
ретiнде негiздеп қана қоймай, оның болмыс туралы iлiмi метафизика үшiн
мүмкiндiктер ашты, яғни “адамға да, адамзатқа да бағынбайтын материалдылық
та, материалдық емес те болмыс туралы, табиғи мәндiлiктердiң соңғы идеалдық
себептерi туралы және ақыры аяғында барлық өмiрде бар нәрселер туралы
айтуға мүмкiндiк беретiн iлiмге жол ашты. Абсолюттiк Рух, Құдай, рухани
мәндiлiктер мен монадтар туралы iлiмдер осы метафизикалық пәнге жатқызылады
және бұл кейiнiрек батыстық әлем ойшылдарының көптеген еңбектерiнiң
мазмұнын құрады”. Болмыс туралы парменидтiк iлiм батыстық адамның өмiрiнiң
мәндiлiк бағдарларын айқындаумен қатар жалпы әлемдегi адамның нақты
өмiрiнiң көкейкестiлiгiн және беймаздылығын аша отырып, батыстық әлемде бұл
мәселенiң шешiлуiнiң коллизиясына да ықпалын тигiздi. Және бұл болмыстың
бұралаң сүрлеуiнен де айқын көрiнедi.
Адамның әлемде болуға ұмтылуын философтар табиғи әлем мен адамзат
әлемiнiң өмiр сүруiнiң белгiлi бiр тұтас негiзiн логикалық дәлелдеулер
тұрғысынан негiздеп қана қойған жоқ және сонымен қатар, адамның
шығармашылық және практикалық әрекетiнiң мүмкiндiгiнiң өзiн де негiздеудi
мақсат тұтты. Егер шығыс әлемi үшiн адамның дүниедегi болмысының тiкелей
нақтылығы адамның өзiнiң психофизикалық қабiлетiн жетiлдiру жолымен және
сол арқылы табиғи әлеммен үйлесiмдiлiкке ие болу арқылы жүзеге асса, ал
батыстық адам үшiн толық үйлесiмдiлiкке жетудiң парасаттық-медитативтi жолы
жеткiлiксiз. Барлығына белсендi бағдар ұстанған батыстық индивид өзiнiң
шектеулiгiн игере отырып, өзiнiң мiндетiн мынадай артефакттарды құраудан
(жаратудан) көредi: мейлi ол адам әрекетiнiң кеңiстiктiк шекарасын
кеңейтетiн материалдық артефактылар туындысы болсын, мейлi ол абстрактылық
үлгiлердi қалыптастырудағы ақыл-ойдың мүмкiншiлiгiн молайтатын
интеллектуалдық-рухани жетiстiктер болсын, солардың көмегiмен адам әлемдi
көшiрiп проекциялауға және оның мүмкiн болатын қайта құрылымдарының
үлгiлерiн жасауға қабiлеттi болар едi және практикалық нәтижелерге ие болар
едi.
Осындай талпыныстардың бiрi барлық құрамдас бөлiктерi мен сипаттамалары
өзiнiң тұрақтылығымен, реттiлiгiмен, заңдылығымен және байланыстылығымен
ерекшеленетiн тұрақты мәндiлiкке ие болмыстың мүмкiндiгi туралы жауапты
философиялық рефлексиялау мен негiздеу болды. Осындай үнемi тұрақты және
элеаттықтардың болмыс ұғымына жақын түсiнiк ретiнде Левкипп пен Демокрит
атомды ұсынады. Атомдар пайда болмайды, бұзылмайды және өзгермейдi.
Атомдарға әртүрлi предикаттар тән және олар сонымен қатар өз-өздерiне тепе-
тең. Атомистер iлiмiнiң негiзгi принциптерi осындай.
Атомистикада әлем “болмыс” және “бейболмыс” деп бөлiнедi. Болмыс – бұл
өздерiне тең атомдар. Олар кеңiстiкте өз жағдайларын өзгерткенiмен
өздерiнiң субстанционалдық предикаттарын сақтайды. Болмыстың онтологиялық
сипаттамаларына бүтiндiк, материалдылық, уақыт пен кеңiстiктегi шексiздiк,
әлемдегi себептiлiк көзi жатады. Атомдар әлемнiң түпкi бастауы, денелер мен
заттар солардан құралады. Мұның бәрi жиылып болмысты құрайды. Ал атомдар
жоқ нәрсенi Демокрит бос кеңiстiк деп атайды. Бос кеңiстiк – бұл бейболмыс,
бiрақ ол – материалды, атомдардың сапалық жағдайларына бейтарап, ол
атомдардың тұрағы болғандықтан ғана олардың өзара әсерi мен орын
ауыстыруларына бөгет болмайды. Бос кеңiстiктi пайымдауға ұмтылу денелер мен
заттардан өзге материалдық жағдайлардың бар болу мүмкiндiгi туралы
модификациялық көзқарас болып табылады және сонымен қатар, “кеңiстiк туралы
денелер туралы ойлаудан өзгеше пайымдауға ұмтылған алғашқы талпыныс” болып
табылады. Демокриттiң тағы бiр атақты жаңалығы атомды материалдық дене
ретiнде ғана емес, мәндiлiк ретiнде түсiндiруiнде болды. Бұл жаңалық
материя ұғымына қарай интеллектуалдық тұрғыда алға басуға себеп болды.
Егер болмыс мәселесiнiң Демокриттiк шешiмi дискреттiк құрам туралы
идеяға негiзделiп, ал болмыстың өзi заттардың неден тұратындығымен
сипатталатын эклектикалық фактiлерге келiп тiрелсе, ал Платондық шешiм
болмыстың мәнiне қатысты пайымдаушылық теорияларға сүйенедi. Платон үшiн
қалыптасу әлемiндегi болмыс олардың шегi болып табылады. Болу – өз-өзiне
сәйкес келу. Демокриттен ерекшелiгi сонда, ол болмысты заттар әлемi мен
адамдардың күнделiктi тiршiлiгiнен тыс, бөлек идеалдылық ретiнде
қарастырады. Егер Демокрит антикалық философияда атомдар болмысының
материалдылығы мен шексiздiгiн табиғат әлемi мен болмысты және олармен адам
болмысын ажырата отырып негiздесе, ал Платон идеялар әлемiмен
бiрiктiрiлген, әр түрлi формаларда өмiр сүретiндерге тән жалпылық пен
ерекшелiктi анықтауға ұмтылып, идеалдылықтың болмысын негiздейдi.
Идеалдық әлем болмысы туралы Платонның ойы кейiнгi ұрпаққа өзiнiң
шығармашылық ықпалын тигiздi. Олар бұл идеяны пайымдауға ұмтылып, оны әр
түрлi жорамалдармен шешуге тырысқанымен сол платондық парадигмадан тысқа
шығып кете алмады. Платондық жаңалықтың маңызы оның болмысты екi қырында
ашуында болды: көрiнетiн, феноменалды болмыс, пайымдау арқылы ғана жетуге
болатын көрiнбейтiн метафеноменалды болмыс.
Платонның дәл осы болмыс парадигмасы кейiнгi метафизиканың негiздерiн
белгiлеу үшiн қолданыла бастады, яғни метафизика метареалдылықтарды
зерттейтiн ғылым ретiнде түсiндiрiле бастады. Бұл метареалдылық физикалық
заттар әлемiнiң эмпирикалық тұрғыда бiрiншi танылатындығына қарамастан,
онтологиялық және хронологиялық тұрғыда одан бұрын өмiр сүредi. (Бiрақ
Платон болмыстың екi қырын ашып, объектiлердiң өмiр сүруiндегi онтологиялық
және хронологиялық айырмашылықтарды көрсеткенiмен “метафизика” терминiн ол
емес, б.д.д. I ғасырда Андроник Родосский енгiздi).
Аристотель метафизиканы ойдың “эмпирикалық әлем шеңберiнен шығып,
метаэмпирикалық нақтылыққа жетуге” ұмтылуы деп түсiндiредi. Ол
милеттiктерден Платонға дейiнгi философиялық ой дамуының бағытын түйiндей
отырып, метафизиканың төрт анықтамасын бередi: 1. бастапқы немесе жоғары
бастаулардың себебiн зерттеу; 2. болмысты тану; 3. субстанция туралы бiлiм;
4. Құдай туралы бiлiм (сезiмнен тыс субстанция).
Егер метафизика – бұл бастапқы себептер туралы бiлiм болса, онда оның
формалды, материалды, әрекеттiк, финалдық. Аристотельдiң метафизикаға
берген екiншi анықтамасы онтологиялық тұрғыда, онда болмыстың не екендiгi
туралы мәселе көтерiледi. “Болмыс” терминiнiң көп қырлылығын көрсетiп,
Аристотель төрт позицияны топтай отырып оны синтездiк жолмен түсiндiредi
(болмыс категория ретiнде, болмыс акт және потенция ретiнде, болмыс
акциденция ретiнде және болмыс ақиқат ретiнде). Егер алдыңғы екi топ
метафизиканың зерттеу аймағына енсе, ал соңғылары логиканың үлесiнде.
Болмысты негiздей отырып, Аристотель ол өзiн дәл мағынасында субстанция
деген пiкiрге тоқталады: сезiмдiк қабылдауда – материя, ал сезiмнен тыс
қабылдауда – бұл бастапқы қозғаушы.
Болмыс не деген сұраққа жауап iздеу философтарды әр уақытта
қанағаттандыра қоймағанымен, бұл тақырыпқа байланысты рефлексия әрқашанда
өзектi болып келдi. Материалдық әлемнiң жiктелмейтiн шеткi бiрлiгiн
анықтауға тырысқан Плотиннiң iзденiсi метафизиканы негiздеудiң жаңа батыл
қадамына айналды. Плотин бойынша, Тұтастық – бұл болмыс пен интеллектен
жоғары тұрған материалдық емес шексiздiк. Тұтастық – “болудың кез-келген
түрiнiң бiрлiгiнiң негiзiн” бiлдiретiн барлық нәрсе. Ол -
барлығының бастауы және “потенциалдық формадағы барлық мәндiлiктiң
жоғары концентрациясы”. Тұтастық – өзiнiң себебi және өзiнде, өзi үшiн өмiр
сүретiн нәрсе. Тұтастық бастапқыда сандар әлемi мен ақиқат әлемiн,
кейiнiрек Нусты (немесе әлемдiк Рух) құрайды, ал онан кейiн “соңғы заттар
әлемiне инволюция жасап”, өзiн “меон” ретiнде көрсетедi. Адам мұндай
күрделi эманацияда Тұтастықты бейнелейдi, және оның әлемдегi нағыз болмысы
кез келген шашылу мен қосылуға қарсы тұрудан, мистикалық экстаз арқылы
“Тұтастықпен қосылудан” көрiнедi. Сондай-ақ Тұтастыққа қайта оралу “парасат
арқылы” Игiлiкке қайта оралуды бiлдiредi.
Экстаз – бұл “Тұтастықтың” жаратушы парасатына шығуға мүмкiндiк беретiн
бұл дүниеге тән нәрселердiң бөлiну, заттардан, афектiлерден, сөзден және
“дискуссивтi ақыл-ойдан” бас тарту және азат болу. Егер Плотин әлемдегi
адамның шынайы болмысын тұтастықпен бiрiгуге жету арқылы түсiндiрсе, ал
августин үшiн адамды құдай жаратқан, ол “жер қаласында” тұрады. “Жер
қаласы” – бұл құдайға деген сүйiспеншiлiктен өзiне деген сүйiспеншiлiк
басым, Қайырымдылықтан гөрi Зұлымдыққа тән қасиеттер мен пендешiлiк басым
әлем. Августин философия мен сенiмдi байланыстыра отырып, адамның, әлемнiң
болмысының мынадай формуладан бөлiнетiн жаңа түсiндiрмесiн бередi: “Құдайға
деген сүйiспеншiлiк (chazitas) және тiршiлiкке деген сүйiспеншiлiк
(cupiditas). Әлемдегi адам болмысының шынайылығы оның сүйiспеншiлiгiнiң
салмағы және сүю қабiлетiмен анықталады. Егер сүйiспеншiлiкте ол шынайы
махаббатын көрсетсе, яғни сыйлау мен жарата алатын қабiлетi болса, онда
сүйiспеншiлiктiң осындай сыйы арқылы күнәдан тазаруға болады. Августин
әлемдегi адам болмысын түсiнудiң жаңа алгоритмiн ұсынады. Оның болмысының
шеткi түпнегiзi құдай болып табылады, тек сонда ғана (сүйiспеншiлiкте,
қадiрлеуде, дiни сенiмде) адам өзiнiң өткiншiлiгiнiң сүйенiшi мен берiк
негiзiн таба алады. Өзiнiң бұл фәнилiк болмысын игеруге ұмтылу немесе соның
шеңберiнен шыға алмау, христиандық универсалдылыққа, яғни Бүтiндiк
ретiндегi құдайға деген сенiмнiң басымдылығы, күнәһар дүниедегi қасiреттi
болмыс немесе одан бас тарту, менмендiк және әлемдi күшпен өзгертуге ұмтылу
– мiне, әлемдегi ортағасырлық адам болмысының iшкi қайшылықтары осындай.
Сонымен, дiни философияда абсолюттiк болмыс құдай болып табылады. Ол нағыз
шынайы болмыс, ал табиғи әлемнiң барлық нәрселерi және адамның өзi де оның
жаратылысы ғана, сондықтан олар шектеулi, жалған және бағынышты.
Батыстың философиялық ойлау мәдениетiне кезiнде Парменид зор рухани-
интеллектуалдық әсерiн тигiзiп, дүниетанымдық бағдарды белгiлi дәрежеде
өзгертсе, әсерiнiң күшi мен көлемi осыған жақындайтындай дүниетанымды
Гегель де ұсынады. Өзiне дейiнгi ойшылдармен салыстырғанда Гегель болмыстың
жаңа түсiнiгiн бередi. Егер оған дейiн болмыс тұрақты субстанция,
абстрактылы жалпылық және тұлғасыз казуалдық ретiнде пайымдалып келе,
Гегель болмысты субьект ретiнде түсiнедi. Қозғалмайтын, өзгермейтiн және
тұрақты деп түсiндiрiлiп келген болмысты Гегель әр түрлi формалардағы
түзiлiмдерге айнала отырып, тарихи қозғалысты жүзеге асыратын субъект-
субстанция ретiнде негiздейдi. Гегельдiң ойынша бөтендетiлген жағдайлардың
субъектi және формалық түзiлiмдердiң тысқа айналған шынайы субъектi.
Абсолюттiк идея болып табылады. Абсолюттiк идея үшiн болу – өзiнен шығып,
өзгеде өзiн тысқа айналдыру. Сондықтан табиғат Абсолюттiк идеяның бөтен
болмысы болып табылады, ал мәдениет әлемi оның тарихи қозғалыста өзiнен
өзiне айналудың ең күрделi формаларының бiрi болып табылады.
Әрбiр табиғи зат, қоғам және адамның рухани өмiрiнiң құбылыстары
Абсолюттiң өзiндiк өзгеруiнiң диалектикалық процесi ретiнде көрiнедi және
ол қажеттi, заңдылықты және телеологиялы болып табылады. Осылайша, Гегель
Канттың табиғат және еркiндiк деген салаларға бөлген жiктеуiн қабылдамай,
жаңа вариант ұсынады. Ол бойынша бұл салалар жалғыз бастау – Абсолюттiк
идеяның өзiндiк дамуының әртүрлi кезеңдерi болып табылады. Мұндай жағдайда
индивидтiң санасы өз-өзiнен дамушы Абсолюттiк Идеяның бiр жағдайы, және
оның болмысы абсолюттiк идеяны өзiндiк тану мен өзiндiк дамудың негiзгi
кезеңдерiн қайта қалпына келтiруден тұрады, яғни өзiнiң индивидуалды
болмысында ол интеллектуалды түрде өзiнше дамуы тиiс және сол арқылы тектiк
интеллектуалдық қабiлетiнiң тарихын қайта туындатады. Адам материалдық
қабыршақ қана, әлемдiк рух адамның нақты iстерiне сырттай айнала отырып,
осы қабыршақта өзiнiң интеллектуалдық қабiлетiн байқатады.
Әлемдiк рухтың интеллектуалдық әрекетiнiң сыртқы көрiнiстерi – бұл
адамдардың нақты iстерi мен қылықтары, әрекеттерi. Әлемдегi индивидтер
объективтi Рух объективациясының әртүрлi тарихи формалары ретiнде өмiр
сүредi. Барлық қоғамдық форма-түзiлiмдер, сол сияқты өнер, дiн, философия
абсолюттiк рухтың формалары болып табылады, ал оның субстанционалдық
болмысын әрбiр индивид өзiнiң жеке иелiгiне айналдырады, оның әрекетiнiң
тәсiлдерi мен ойлау образдарын иемденедi. Нақты әлемдегi адам болмысының
мәнi Гегельдiң ойынша мәденилену ретiнде, өзiнiң табиғи және индивидуалдық
шектеулiгiн, партикулярлық және жеке мүдделердi игерiп, оны жалпылыққа
дейiн көтеру процесi ретiнде көрiнедi. Әлемдегi адам болмысы мақсат қоя
бiлу және оған жету қабiлеттерiмен, тек iшкi-рухани тұрғыда еркiндiкке ие
болу ғана емес, қойылған мақсаттарды жүзеге асыра отырып, нақты-практикалық
тұрғыда да еркiндiкке ие болумен сипатталады. Еркiн рух өзiнiң жүзеге асуын
нақты өмiрден, тарихтан, объективтi рух саласынан табуы тиiс. “Еркiндiк,–
дейдi Гегель,– таңылған қажеттiлiк болып табылады”. Адам ақыл-ойдың
көмегiмен әлемдi, оның заңдарын тани отырып, оны өзгертуге қабiлеттi,
әлемдi бағындыруға өз күшi мен энергиясын жұмсай отырып, өз үстемдiгiн
орнатуға қабiлеттi. Адамның өзi өзгертiп құрған әлемi европалықтың әлемi
болып табылады және ол өзге халықтар үшiн Канон болып саналады. Бұл әлем
адам өзiнiң сана-сезiмiне толық қолы жеткен, ешқандай бөгет, кедергi жоқ
деп саналатындай өзiндiк сенiмнiң дәрежесiне ие болған, және, сондықтан
барлық нәрселерден өзiнiң қатысын көре алатын ақыл-ойдың әлемi болып
табылады. Сондықтан мұнда бiлiмге деген шексiз ұмтылыс үстемдiк етедi”.
Гегельдiң абсолют философиясы, бүтiндей алғанда платондық парадигманың
бiр варианты болғанымен, оның өзiндiк ерекшелiктерi де бар. Бiрiншiден,
мұнда болмыс предикат емес, субъект деген ой негiзделедi. Екiншiден,
абсолюттiк болмыс тарихтың нәтижесi емес, соның өзi деп түсiндiрiледi.
Гегельде болмыс тұрақтылық пен бiрқалыптылықтың бейнесi ретiнде қозғалыстың
субъектi болып табылады, оның процесi барысында әртүрлi формалар бөтен
болмыс ретiнде көрiнедi. Абсолюттiң диалектикасы мәселесiн шешудiң бастапқы
принципi болмыс пен ойлаудың бiрегейлiгi, тепе-теңдiгi болып табылады.
Осылайша, әлемнiң тұрақты және бiрқалыпты негiздерiн философиялық iздеу,
онтологиялық сұрақтарға жауап табу әлемдегi адам болмысының мынадай
көзқарасына сәйкес келедi:
1. Әлемнiң физикалық-объективтi, табиғи негiзi атомдық бiрлiктер болып
табылады, демек, адам заттар әлемiнде өмiр сүредi, ал заттар әлемi
объективтi-дербес болмыс ретiнде немесе белгiлi бiр материалды
субстанцияның айналған түрi ретiнде түсiндiрiледi.
2. Адам болмысы табиғи әлемге қатысты алғанда екiншi маңызды немесе
абсолюттi Рухтың бөтен болмысы ретiнде түсiндiрiледi.
3. Адам болмысының өзi табиғи, денеге тән болмыс ретiнде де, және
рухани болмыс ретiнде де ұғынылуы мүмкiн. Мұның үстiне немiс философтары
индивидуалданған сананың болмысын ғана емес, объективтендiрiлген
идеалдылықтың болмысын да негiздедi. Бұл жағдайда индивидуалданған сананың
болмысын философ өз жаратылысында идеалды, категориалды деп негiздейдi. Ол
тек сезiмдердiң, көңiл-күйлердiң ағымы ғана емес, белгiлi бiр реттiлiкпен,
байланыстылықпен, тұрақтылық және жалпылықпен сипатталатын идеялардың және
құндылықтардың жиынтығы ретiнде де өмiр сүредi.
Немiс философы индивидуалданған сана болмысының уникалдылығы
(қайталанбас ерекшелiгi) және оның адамзат өмiрiнiң өзге формаларының
алдындағы басымдылығы сияқты сипаттамасына баса назар аударады. Немiс
философиясының үлкен жетiстiктерiнiң бiрi болмыстың орнын объективтенген
руханилық түрiнде де, және оның сыртқы формалары мен материалданған түрiн
де ашып көрсеттi. Мысалы, әлеуметтiк өмiр, адамзат баласының рухани-
интеллектуалдық өмiрi, мәдениеттiң рухани мұрасы осыған жатады. Осылайша
адамзат мәдениет әлемiнде әлемдегi өз болмысының жаңа тiрегiне, жаңа
инстанциясына ие болды. Мәдениет әлемi табиғилық пен жасандылық,
объективтiлiк пен субъективтiлiк, қоғамдық және индивидуалдықтардың бiр
бiрiмен қиюласып жататын күрделi әлемi ретiнде көрiнедi. Көптеген мәдени
объективациялар, Канттың ұғынуынша, өзiнiң жеке мазмұнына ие болып және
толықтырылып, өз жеке өмiрi мен жаңа “мәдени нақтылықты” құрайды. Мәдениет
әлемi, Гегельдiң ойынша ақыл-ойды жетiлдiрудiң бағдарламасы мен процесi,
объективтi негiзi ретiнде пайымдалады. “Мәдени нақтылықтың” өзi идеалды
болмысқа ие болады. Жеке өзiндiк өзгеру процесiнде бұл мәдени нақтылық
өзiндiк дамуға қажеттi жетiспей жатқан құрылымдық түзiлiмдердi құрастыра
отырып, өзi сол кейiпке айналады және жаңа түзiлiмнiң басталуына, онан арғы
үдемелi қозғалысына алғы шарт ретiнде себеп болады.
Егер антикалық философияда болмыс мәселесi космоцентристiк картинаға
енсе, ортағасырлық философияда бұл мәселе теоцентристiк сипатта болса,
Гегель (ал оған дейiн iшiнара Гераклит) онтологиялық картинаға қалыптасу
идеясын енгiзедi. Бұл идеяға сәйкес, әлем диалектикалық процесс болып
табылады. Болмыс түсiнiгi барлығын өзiне кiргiзушi және өздiгiнен үнемi
дамушы диалектикалық процесс ретiнде көрiнедi. Гегельдiң ойлап шығарған
диалектикалық даму идеясы танып-бiлуге болатын қажеттi, iлгерiмелi,
заңдылықты, субстанционалды процесс ретiнде сипатталады. Адам заңдылықты,
қажеттi-дамушы және үнемi өзгерiстегi әлемдi танып-бiле отырып, оны
белсендi өзгертуге қабiлеттi. Үнемi тартыстағы болмыстық қатынастар күресте
емес, үйлесiмдiлiкте, қайшылықтарды ымыраластыруда шешiледi. “Адамның
еркiндiгi – бұл таңылған қажеттiлiк”,– дейдi Гегель Спинозаның пiкiрiн
қайталай отырып.
Гегель болмыс формаларының жiктелу идеясын да ұсынады. “Логика ғылымы”,
“Болмыс туралы iлiм” деген еңбектерiнде Гегель болмыстың ең бастапқы
формалары ретiнде мыналарға талдау жасайды: сапа, сан, өлшем. Сапа,
Гегельдiң анықтауынша болмыспен бiрегей анықтық. Сапасыз нәрсе өзiнiң
барынан айрылады. Ал сан болмысқа бейтарап. Санның өзгеруi болмыстың өзiне
әсерiн тигiзбейдi. Ал өлшем, Гегельдiң пiкiрiнше, бұл сапа мен санның
бiрлiгi. Ойшылдың пайымдауынша өлшемнiң бұзылуы заттың қандай екендiгiнiң
жойылуына әкеледi. Осылайша, табиғат әлемi мен адам әлемiнiң тұтас негiзiн
iздеу мен негiздеу батыстық мәдениетте әр түрлi концепциялар арқылы жүзеге
асты. Аристотельдiк метафизикадағы абсолюттiк мәндiлiктерден физикалық
нақтылық ретiндегi, табиғилықтың, жаратылыстың синонимi ретiндегi, әлемнiң
мәнi ретiндегi материя туралы жаңазамандық идеяларға дейiн; Платонның
“Идеясынан”, Парменидтiң “Болмысынан” және Плотиннiң “Тұтастық” ретiндегi
дiни-философиялық “құдайынан” Гегельдiң “абсолюттiк идеясына” дейiн – мiне
әлемдегi адамның белсендi-әрекеттiк болмысымен қатар жалпы әлемнiң
болмысының өзiнiң мүмкiндiгi туралы тұжырым жасауға мүмкiндiк беретiн
“дүниенiң тұтас негiзi не” деген философиялық сұраққа жауап iздеген
ойшылдар мен рухани-интеллектуалдық iзденiстердiң толық емес тiзбегi
осындай. “Дүние” туралы талмай сұрақ бере отырып, ол туралы интеллектуалды-
рухани ой толғай отырып, және әлемдегi өз болмысын игеруге ұмтыла отырып,
өзiнiң шығармашылық потенциалын жүзеге асыруға зор мүмкiндiктерi бола тұра
адам абсолюттiк мәңгiлiк пен әлемнiң шексiздiгi алдында әлi де болса бала
сияқты қорғансыз.
Батыстық өркениеттiң кеңiстiктiк-уақыттық өсуi адамзаттың белсендi
әрекетiнiң шекарасын кеңейту қажеттiлiгiн барған сайын алға тарта отырып,
табиғи және әлеуметтiк әлем туралы идеяларды негiздейтiн жаратылыстанымдық-
ғылыми және философиялық концепцияларды дүниеге әкелдi. Субстанция идеясы –
адамзаттың философиялық ойының ұлы жетiстiктерiнiң бiрi. Субстанция ұғымы
философиядағы негiзгi түсiнiктер қатарына жатады, оның көмегiмен философтар
болмыстың өзiндiк шарттылығын негiздеуге тырысады. Субстанция – бұл
абсолюттiк бастауды, түпнегiздi бейнелеу үшiн қолданылатын ұғым. Бұл бастау
өзiн негiздеу үшiн өзге ешнәрсенi талап етпейдi. Субстанция өз-өзiне
жеткiлiктi. Өз-өзiне жеткiлiктi идеясын барынша категориялық формада
Б.Спиноза ұсынады: субстанция – “causa sui”, яғни “өз-өзiне” себеп болып
табылады. Мен “субстанцияны – деп жазады Б.Спиноза,– өзiмен-өзi өмiр
сүретiн және өзi арқылы өзi өмiр сүретiн, яғни басқа нәрседен түзiлетiндей
өзге затпен салыстыруға келмейтiн нәрсе деп түсiнемiн”. Субстанция идеясын
жаңа заманның көптеген рационалистерi қабылдап алды, өйткенi ол iшкi
себептер мен өзара әсерлер тұрғысынан материалдық заттар мен идеалдық
обьектiлердiң өмiр сүруiн негiздеу мен түсiндiрудiң методологиялық пинципi
болып табылды. Осылайша, субстанцияны обьективтi нақтылық ретiнде
мойындаудың арқасында оның барлық алуан түрлi және шексiз түр алмасуларына
қарамастан оны iшкi тұтастық қырынан қарастыруға, әлемде жүзеге асып жатқан
құбылыстар мен прецестердiң себептiк шарттылығын негiздеуге мүмкiндiк туды.
Сонымен, әлемдi субстанция ретiнде, ал оның әлемдегi барлық
онтологиялық түр алмасуларын өз-өзiне жеткiлiктi субстанция қозғалысының
жаңа түзiлiмдерi ретiнде ұғынуға ұмтылу – адамзат мәдениетiнiң қажеттi
жетiстiгi (тек Батыс үшiн ғана емес, Шығыс мәдениетi үшiн де). Және бұл
маңызды, өйткенi табиғи және әлеуметтiк жүйелердiң субстанционалды сипаты
туралы олардың өмiр сүруi мен ұйымдасу тәсiлдерi туралы, олардың атрибутты
сипаттамалары туралы көзқарас болмай, алға жылжу мүмкiн емес. Бұл өркениет
қалыптасуының бастапқы этаптарында ғана емес, әсiресе, оның дамуының жоғары
сатыларында да аса қажет болды, өйткенi бұл әлемдегi өзiңнiң өмiрқамыңдағы
өмiр сүруiң субстанцияның таусылмас шексiз форма-түзiлiмдерiнiң бiрi болып
табылатын әлемнiң дамуы мен ұйымдасуы туралы жеткiлiктi бiлiмнiң арқасында
ғана мүмкiн болады.
Егер жаратылыстанушы ғалымдар құрылымдық бiрлiктердi заттай-табиғи
түзiлiмдердiң құрамын негiздеп, олардың сапалық анықтамалары мен
айырмашылықтарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz