Оңтүстік Қазақстандағы бірұлтты және ұлтаралас некелердің тұрақтылығы мен сақталу мәселелері

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 392.5 (574.5)
Қолжазба құқығында

БАУДИЯРОВА ҚҰРАЛАЙ БАТЫРБЕКҚЫЗЫ

Оңтүстік Қазақстандағы бірұлтты және ұлтаралас некелердің тұрақтылығы мен
сақталу мәселелері

07.00.07 – этнография, этнология және антропология

Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009

Жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің археология және
этнология кафедрасында орындалды.

Ғылыми жетекші тарих ғылымдарының кандидаты,
доцент А.Б.
Қалыш

Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы,
профессор
А.А. Асанканов,

тарих
ғылымдарының кандидаты
Ж.Т.
Ерназаров

Жетекші ұйым ҚР БҒМ ҒК. Р.Б. Сүлейменов
атындағы
Шығыстану
институты

Қорғау 2009 жылы ____ ______________ күні сағат _____ Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институты жанындағы тарих ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД 53.33.01 Диссертациялық
кеңесінде қорғалады.
Мекен-жайы: 050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29.

Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының
қолжазбалар қорында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы
көшесі, 29).

Автореферат 2009 жылы ____ ____________ таратылды.

Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы, тарих
ғылымдарының докторы А.Т.
Қапаева
КІРІСПЕ

Тақырыптың сипаты. Қазіргі кездегі отбасын және ондағы процестерді
зерттеу тек қана ғылыми-теориялық сипат емес, сонымен қатар тәжірибелік
мазмұнға да ие болып отыр. Отбасы мәселесі, неке-отбасылық қатынастың
нығаюы қоғамды да, мемлекетті де ойландырады. Отан – отбасынан басталады
деп бекер айтылмаған. Отбасы мен неке адам баласының дүниеге келуімен, оның
өсіп, қалыптасуын қамтамасыз етіп отырғандықтан, ол адамзат тарихының даму
кезеңдеріндегі шешуші факторлардың бірі болып табылады. Мұның өзі отбасы
мен неке тұрақтылығының үлкен қоғамдық мәселе екендігін айқындайды [1].
Жұмыстың өзектілігі Қазақ отбасы мен некелік қатынастарын этнографиялық
тұрғыда зерттеудің ғылым үшін де, күнделікті өмір мүддесі үшін де зор
маңызы бар. Ғылымның қазіргі табыстары қоғам дамуы мен этнография тарихын
зерттеушілерге аса құнды, жаңа деректер беріп отыр. Тәуелсіздік алған
Қазақстанда өтпелі нарықтық қатынастардың ауыр кезеңін бастан кешірген неке
және отбасы жағдайы тарихи-этнографиялық және этносоциологиялық
зерттеулерді қажет етеді. Қазақстанның болашақта тұрақты дамуы үшін неке
және отбасы жағдайы тұрақты болуы қажет.
Неке тұрақтылығын зерттеу мақсатында Оңтүстік Қазақстан өңірі алынып
отыр. Біріншіден, бұл аймақ қазақтың салт-дәстүр, әдет-ғұрпы сақталынған
жер. Екіншіден, қазақтармен қоса басқа да ұлт өкілдері (өзбек, күрд, тәжік,
орыс) тұрады. Отбасы және некеге байланысты қызығушылықтың тууы отбасының
өміршеңдігіне байланысты. Бала туылуына, яғни демографияға қатысты неке
тұрақтылығы және неке құрылымының жақсару мәселесі мемлекеттік маңызға ие
болып отыр. Оған дәлел, Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
басшылығымен отбасы және әйелдер істері жөніндегі Ұлттық комиссияның
үкіметпен бірлесе отырып жасаған қазіргі гендерлік саясат жөніндегі
стратегияның жобасы бола алады. Президенттің айтуынша: Бұл мәселенің
шешіміне еліміздің экономикалық өсу мақсаты тұрғысынан мән беру керек.
Қоғамда неке және отбасылық қарым-қатынастарды ардақтау көзқарасын
қалыптастырып, бұл құндылықтарды өскелең ұрпақтың санасына ерте бастан
сіңіру қажет. Отбасының, әйелдер мен балалардың заңды мүддесі мен құқығын
қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың дәл осындай тетігі
бұрынғы Кеңестің кеңістік аумағында жоқ деуге болады [2].
Неке құрылымы, ішкі отбасылық қатынас, отбасы құрамы, бала туу
динамикасы – этникалық ерекшелік есебінде қаралады. Ұлтаралас некені
зерттеу барысында кең көлемде этнодемографиялық және этносоциологиялық
процестерді қамтуға болады. Ұлтаралас процестер мен этномәдени сипат, оның
динамикасын, отбасы-неке қатынасының қазіргі қоғам дамуындағы орнын анықтау
– жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ халқының, сонымен қатар басқа да
халықтардың отбасы және неке мәселесі XVIII ғасырдан XX ғасырдың басына
дейін, яғни қазан төңкерісіне дейін көптеген ғалымдардың зерттеу нысаны
болды. Бұндай зерттеу, біріншіден Ресей әкімшілігінің қазақ халқының
тарихы, этнографиясы, географиясы, жер астындағы байлықтары жөнінде білу
мақсатында болса, екіншіден ғылыми қызығушылықтан туды. XX ғасырдың басында
Қазақстанның жеке аймақтарынан қазақ жұртшылығының өмірін жан-жақты
сипаттайтын бірнеше көлемді еңбектер жарияланды. Қазан төңкерісіне дейін
қазақтардың некеге тұруы мен үйлену салттары туралы А.Е. Алекторов жазған
болатын. Ол қазақтардың арасындағы құда түсу рәсімдеріне, қызға төленетін
қалыңмалдың мөлшеріне, жасауға кіретін заттарға, неке қию рәсімдеріне жан-
жақты талдау жасаған. XX ғасырдың басында Түркістан өңірінде қазақ халқын
этнографиялық тұрғыда зерттеп, төңкеріске дейін ғана 130 үлкенді-кішілі
еңбек жариялаған Ә.А. Диваев болатын. Оның еңбектерінен қазақ өмірінің сан
алуан жақтары жайында қызықты деректер, әсіресе үйлену тойына байланысты
әдет-ғұрыптарды табуға болады. Бізге маңыздысы Сырдария облысы қазақтарының
үйлену рәсімдеріне байланысты зерттеу жұмысы [3].
1926-1930 жылдар аралығында қазақ отбасы мен некесіне байланысты Б.
Куфтин, В. Соколовскийдің, А. Штуссер, С.И. Руденко, Ф. Фиельструп, И.Д.
Старынкевичтердің шағын еңбектері шықты. Көптеген мақалалар отбасындағы
әйел роліне, ішкі отбасылық қатынасқа, отбасындағы міндеттерді бөлудің
ескерілуіне, қалың мал алудың қарапайым халық үшін ауырлығына арналды. В.Г.
Соколовскийдың еңбегінде көшпелі және отырықшы қазақ халқының экономикалық,
рулық, статистикалық жағдайы жан-жақты талданған. Зерттелген ауылдардың
ішінде қазақтардың 99% қалың мал беру нәтижесінде некеге отырған. Ол қалың
малдың сақталу себебін шаруашылықтағы әйел адамның орнына байланысты деп
түсіндіреді. А. Штуссердің мақаласында некеге ерте отырудың жақсы және
жаман жақтары, республика бойынша некеге отыру жасы, жоғарғы буынның ерте
некелесуге көзқарасы мазмұндалады. И.Д. Старынкевич қазақ, қырғыз, түркімен
және Сібірдің түркі халықтарының некеге отыру түрлерін ашып көрсетеді.
Автордың бұл мәселені көтеру барысында терең теориялық тұжырымдары орын
алған.
1935 жылы П. Исаков Оңтүстік Қазақстанның Шәуілдір ауданында
этнографиялық экспедиция жүргізді. Зерттеу барысында отбасында әйел еңбегі
мен ер адам еңбегінің бөлінетіндігін анықтады. Некеге жаңа бағыт бойынша
АХАЖ, кейін молдаға неке қиғызу арқылы отыратындығын айтты.
1947-1950 жылдары колхоз тұрғындарын зерттеу орын алды. Отбасы мәселесі,
неке-отбасылық қатынастың өзгеруі отбасындағы тұрмыс арқылы қаралды. Бұған
1945 жылы Қазақ Кеңес Социалистік Республикасының Ғылым академиясының Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының ашылуы
себеп болды. 1947 жылы Алматы және Талдықорған облыстарына экспедиция
жүргізілді. Нәтижесінде аталмыш институттың этнография секторының
меңгерушісі Н.С. Сабитовтың неке-отбасылық қатынас, әдет-ғұрыптар,
отбасылық салт-дәстүрлерге арналған мақаласы жарық көрді. Автор ішкі
отбасылық қарым-қатынасқа талдау жасай отырып, әйел мен ер адамның
парызына, ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасқа, отбасындағы келіннің
орнына тоқталады [4].
1947 жылы Н.Н. Чебоксаров КСРО ҒА-ға қарасты Н.Н. Миклухо-Маклай
атындағы Этнография және этникалық антропология институты және Тарих,
археология және этнография институтымен бірлесе отырып антропологиялық-
этнографиялық экспедиция ұйымдастырды. Бұл экспедиция Алматы және
Талдықорған облыстарының қазақ пен ұйғыр аралас алты ауданын зерттеді.
Алматы облысының Кеген және Нарынқол аудандарын зерттеу барысында қазақ
отбасыларының заманға сай өзгеруі, рулық қатынастың сақталу деңгейіне мән
берілген [5].
1949 жылы О.А. Корбе Алматы облысы Кеген ауданы Сталин атындағы колхоз
бен Жамбыл облысы Шу ауданы Белбасар колхозына этнографиялық экспедиция
жүргізді. Экспедиция нәтижесінде жинақталған мәліметтерді мақала етіп басып
шығарды [6].
1950-1960 жылдары колхоз тақырыбына байланысты бірқатар монографиялар
мен диссертациялардың жарық көруі отандық тарихнама үшін елеулі оқиға
болды, себебі бұл монографиялардың арасында біздің республикамызды қамтыған
бірнеше жеке және ұжымдық зерттеулер бар еді. Отбасына байланысты Д.Х.
Кармышева 1959-1960 жылдардағы Алматы облысының Талдықорған ауданындағы екі
колхоздың этнографиялық мәліметтеріне сүйене отырып ауқымды мақала жазды.
Автор қазақ колхоз жұмысшыларының отбасын және отбасылық тұрмысына талдау
жасады [7].
1960 жылдардың соңы мен 1970 жылдардың басында КСРО ҒА қарасты Н.Н.
Миклухо-Маклай атындағы Этнография және этникалық антропология институтының
басшысы қызметіне Ю.В. Бромлейдің келуімен этнографиялық зерттеулердің
өзектілігі артып, ғылыми ізденістің кеңістігі кеңейе түсті. Аталған жылдан
бастап кешенді зерттеулер орын алды. Бұл жерде дәстүрлі ел аузынан жиналған
этнографиялық деректер жаңа этносоциологиялық мәліметтермен толықтырылды.
Қазақ халқының неке-отбасылық қатынасын зерттеуде үлес қосқан белгілі
отандық этнографтардың бірі – У.Х. Шәлекенов. 1966 жылы У.Х. Шәлекеновтың
Казахи низовьев Амударьи атты еңбегі жарық көрді. Зерттеуші XVIII-XX
ғасырларда өмір сүрген қазақтардың тұрмыс-тіршілігіне, отбасылық әдет-
ғұрыптарына, ішкі отбасылық қатынастарына тоқталады. Еңбекте неке құрудың
екі түрін көрсетеді: қыз айттыру және құда түсу. Автор қыз ұзату, той,
мұсылмандық жолмен неке қиюға жеке-жеке тоқталады [8].
1940-1970 жылдардағы Солтүстік Қазақстандағы ұлтаралас некелерді Ю.А.
Евстигнеев зерттеді. Статистикалық мәліметтерді пайдалана отырып, ұлтаралас
некеге отыру заңдылықтарын, бағыттарын анықтады [9]. Осы кезеңде А.
Жакипованың Қазақстандағы неке-отбасылық қатынастарының дамуы атты құнды
монографиясы жарыққа шықты. Еңбекте неке-отбасылық құқыққа, ішкі отбасылық
қатынасқа көңіл бөлінген [10].
Біз зерттеп отырған мәселеге жоғарғы буын отандық этнографтардың
көрнектісі Х.А. Арғынбаевтың қосқан үлесі зор. Ол қазақ халқының дәстүрлі
этнографиясының барлық бағытын: материалдық, шаруашылық, рухани, неке-
отбасылық қатынасын терең зерттеген ғалым. Оның ғылыми-маманданған өте
жоғарғы деңгейдегі Қазақ халқындағы семья мен неке атты монографиясы 1973
жылы шықты. Зерттеу жұмысы Қазан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі
Қазақстанның барлық облыстарын қамтыған алғашқы терең зерттеу жұмысы еді.
Бұнда қазақтың отбасы мен неке формалары, әр түрлі отбасылық, некелік қарым-
қатынастар, үйлену мен қалың мал төлеу, жасау беру ғұрыптары, сондай-ақ
қазіргі қазақ отбасы мен некелік қатынастары этнографиялық тұрғыда жан-
жақты сипатталады. Монография өзінің ғылыми құндылығын жоймағандықтан, 1996
жылы қайта басылып шығарылды. Еңбектің маңыздылығы сонда, автор
Қазақстанның барлық аймағын қамтыған 20 жылға созылған өзі жинаған
этнографиялық зерттеулерімен қатар архив құжаттарын, тарихи-әдеби
деректерді байланыстыра білген. Бұл деректердің ішіндегі құндысы Қызылорда,
Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстары бойынша жүргізген неке және
отбасына байланысты этнографиялық мәліметтері.
Н.А. Кисляков бүкіл Орта Азия халықтарының неке және отбасы тарихын
терең зерттеп жазды. Автор Орта Азия халықтарының отбасылық әдет-
ғұрыптарын, салт-дәстүрлерін этнографиялық тұрғыда жан-жақты талдау
жасаған. Оның ішінде құда түсу, қыз ұзату, келін түсіру, үйлену тойы барлық
түркі халықтарымен салыстырмалы түрде берілген.
1970-1980 жылдардың ортасынан және одан кейінгі кезеңдерде
этносоциологиялық зерттеулер өз жемісін бере бастады. Себебі, осы
кезеңдерде этносоциология ғылымы білікті мамандармен толығып, социологиялық
тұрғыда зерттеудің жаңа әдістері жасалды. Неке-отбасылық қатынасты қамтыған
қазіргі этномәдени процестердің ғылыми бағытын анықтау КСРО ҒА қарасты Н.Н.
Миклухо-Маклай атындағы Этнография және этникалық антропология институтының
этносоциологиялық зерттеулер секторының басшылары Ю.В. Арутюнян мен Л.М.
Дробижеваның тағайындалуымен артты. Жұмыстарда этносоциологиялық
зерттеулердің ақпараттық негізі едәуір кеңейіп, математикалық статистика,
математикалық логика әдістерін пайдаланудың маңызы күрт өсті.
Орта Азия елдері арасында этнология ғылымының осы бағыты көршілес
Қырғызстанның этносоциолог ғалымдарымен белсенді игерілді. Зерттеуші С.И.
Каракееваның еңбектері отбасындағы бос уақытты ұйымдастыру мәселесіне
арналған. Бұл неке тұрақтылығына әсер ететін фактор. Белгілі қырғыз ғалымы
А.А. Асанқанов зерттеу барысында этнографиялық әдіспен қатар
этносоциологиялық талдауды кеңінен пайдаланды [11].
Қазақстанда дәстүрлі этнографиялық әдіспен қатар этносоциологиялық
зерттеуді тұңғыш Қаз КСР ҒА қарасты Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих,
археология және этнография институтының қызметкері Х.А. Қауанова қолданды.
1982 жылы Жұмысшы отбасының өмірі мен тұрмысының бейнесі атты
монографиясын жарыққа шығарды. Онда әртүрлі этнографиялық зерттеу әдісімен
қатар ең алғаш этносоциологиялық мәліметтер пайдаланылды. Бұл жұмыста автор
Алматы, Қарағанды, Теміртау, Жезқазған, Сәтбаев қалаларында тұратын әр
түрлі ұлт өкілдеріне жататын жұмысшы отбасыларына көңіл аударған. Жұмыс
барысында 2600 хабаршының жауабы жинақталған. Қазақстандағы металлургтер
мен кеншілердің арасындағы этномәдени процестер де кеңінен қаралған [12].
1984-1986 жылдары Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және
этнография институтының ғалымдары ел арасынан жиналатын деректердің
дәстүрлі әдістерін пәнаралық этносоциологиялық зерттеуде қолдануды тұңғыш
рет енгізді. Ол Қазіргі кезеңдегі ауыл отбасының тұрмысында жаңашылдық пен
дәстүршілдік атты жоспарлы тақырыппен Алматы облысының Шелек және Кеген
аудандары мен Талдықорған облысының Киров ауданында тұратын ауыл
тұрғындарының арасында орындау барысында тәжірибеден өткізілді. Сауалнамаға
қазақ, орыс, ұйғыр ұлтының өкілдері арасынан ұзын саны 1000-нан аса
респондент қатысты. Сауалнама отбасы құрамына, ішкі отбасылық қатынасқа,
дәстүрлердің сақталуына арналды [13].
Қазақ отбасының әдет-ғұрыптарындағы мұсылмандыққа дейінгі сенімдердің
сақталуын белгілі этнограф, ғалым Ә.Т. Төлеубаев зерттеді. 1991 жылы
ғалымның Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов атты
еңбегі жарық көрді [14]. Автор көп жылдық этнографиялық мәліметтерді жинай
отырып, қазақтардың наным-сеніміне талдау жасады.
Жетісу аймағындағы салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды белгілі отандық
этнограф С.Е. Әжіғали зерттеді. Автор үйлену және жерлеу-жөнелту әдет-
ғұрыптарын жан-жақты ашып көрсеткен. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих,
археология және этнография институты шығарған Қазақ халқының дәстүрлері
мен әдет-ғұрыптары атты этнографиялық мақалалар жинағында С.Е. Әжіғалидің
Жетісу қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары атты мақаласы
жарық көрді [15].
Оңтүстік, Батыс, Солтүстік, тіпті Қазақстанның барлық аймағындағы неке,
отбасы, ажырасу мәселелерін зерттеуде Х.А. Арғынбаевтың шәкірттерінің бірі
– А.Б. Қалыштың еңбегі ерекше. Ол өз зерттеулерінде дәстүрлі этнографиялық
деректермен қатар этносоциологиялық мәліметтерді ұтымды қолданған. Зерттеу
барысында автор этносоциологиялық мәліметтермен қатар мұрағат, АХАЖ, халық
соты және т.б. статистикалық құжаттарды кеңінен пайдаланған [16].
1991 жылы республиканың солтүстік-шығыс (Көкшетау, Павлодар, Целиноград,
Семей) және оңтүстік (Шымкент, Жамбыл, Алматы) облыстарының 13 ауылдық
кеңесінің материалдары бойынша жас ғалым О.Б. Наумова зерттеуін аяқтады.
Автор диссертациялық жұмысында қазақ халқының көпұлтты ортадағы этникалық
тұстарына, отбасылық тұрмысына, отбасы құрамына, этникалық сана-сезіміне
ерекше көңіл бөлген.
Арқалық қаласында В.В. Гриценко этнографиялық, этносоциологиялық зерттеу
жұмыстарын жүргізе отырып, Солтүстік Қазақстандағы ұлтаралас неке дамуына
өзінің ғылыми жұмысын арнады. 1897 жылдан 1979 жылдарға дейінгі аралықты
қамтыған статистикалық мәліметтерді пайдалана отырып, бірұлтты және
ұлтаралас некелерді салыстыру әдісін қолданды. Алғаш рет қаладағы
отбасылардың тұрақтылығына талдау жасалды [17].
C.Х. Шалғынбаева қазіргі этномәдени процестерді зерттей отырып, Алматы
мен Тараз қалаларының тұрғындары арасында жүргізілген этносоциологиялық
сауалнама материалдарын өз еңбегіне арқау етті. Автор дәстүрлі отбасылық
рәсімдерді қарастыру барысында ішкі отбасылық қатынастағы дәстүршілдік пен
жаңашылдықты ашып көрсеткен.
Н.Ж. Шаханова Мир традиционной культуры казахов атты монографиясында
отбасындағы салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарға кеңінен тоқталады. Бұл әдет-
ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің орындалуын халықтың дүниетанымымен
байланыстырады.
2005 жылы Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография
институты Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары атты этнографиялық
мақалалар жинағының бірінші томын шығарды. Бұл жинақ аталған институттың
2001 жылы шығарған Обычаи и обряды казахов в прошлом и настоящем атты
зерттеу жұмысын толықтырды. Мақалалар аймақтық ерекшеліктерге байланысты
Қазақстанды түгел қамтыды. Мысалы: М. Ибраев Сарыарқа қазақтарының салт-
дәстүр ерекшеліктеріне тоқталса, Ү.Қыдыралин Батыс Қазақстан, С. Әжіғали
мен Н. Байғабатова Жетісу қазақтары, А. Құдайбергенова мен Қ. Бекбалақ
Оңтүстік Қазақстан қазақтарының әдет-ғұрпындағы ерекшеліктерді талдады.
2006 жылы Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография
институты Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары атты этнографиялық
мақалалар жинағының екінші томын шығарды. Еңбекте Кеңес дәуіріне дейінгі
авторлар мен зерттеушілердің отбасылық қазақ салт-дәстүрлері туралы
еңбектері жарияланды. Бұл кітап бірінші томның жалғасы болып табылады.
Әсіресе, біз үшін үйлену салттарына байланысты тарауы құнды болып
есептелінеді.
З.Ж. Жаназарованың монографиясы Современная семья в Казахстане и ее
проблемы деп аталады. Монография отбасының теориялық-методологиялық
мәселелеріне арналған. Онда қазақ отбасыларының қазіргі жағдайына талдау
жасалады. Некеге отыру мақсаттары, неке тұрақтылығына әсер ететін
факторлар, ажырасу себептері, қазіргі отбасылар түрлерін толық қамтыған
[18].
Республика халқының, оның ішінде Оңтүстік Қазақстандағы қала және ауыл
тұрғындарының ұлттық құрамы мен әлеуметтік дамуындағы әр түрлі мәселелерді
жете түсіну үшін отандық тарихшы-демографтардың нақтылы зерттеулеріне
түпкілікті зер салу қажет. Қазіргі кезеңдегі әлеуметтік және
этнодемографиялық процестерді зерттеумен айналысып жүрген ғалымдардың
арасынан Ф.Н. Базанова, М.Б. Тәтімов, М.Х. Асылбеков, В.В. Козина, Ә.Б.
Галиев, А.Н. Алексеенко және т.б. ғылыми ізденістерін ерекше атап өткен
жөн.
Жұмыстың алға қойған мақсаттары мен міндеттері. Нақты тарихнамалық
талдау нәтижесі Оңтүстік Қазақстандағы неке-отбасылық қатынастың
ерекшелігін ашатын ғылыми жұмыстардың аздығын көрсетті. Бұл ең бірінші
моноэтникалық және полиэтникалық аудандардағы бірұлтты және ұлтаралас
некелердің тұрақтылығына әсер ететін факторларға байланысты. Бұл мәселені
ашып көрсету мақсатында нақты аймақты таңдау арқылы, Оңтүстік Қазақстан
мысалында толықтырамыз.
Нақты тарихи-этнологиялық, оның ішінде этносоциологиялық материалдар мен
ел арасынан жиналған деректерге сүйене отырып, Оңтүстік Қазақстандағы
бірұлтты және ұлтаралас некелерді зерттеудегі мақсатымыз – неке
тұрақтылығын анықтау. Көтерілген мәселелер әлеуметтік-тарихи тұрғыда
қаралады. Көзделген мақсатты жүзеге асыру үшін, алдымызға мынадай
міндеттерді қойдық:
– отбасының негізгі міндеттерін талдау, ұлттық және жаңа сипаттық
байланысын анықтау, қазіргі кездегі отбасы мазмұнын ашу;
– ұлтаралас қатынаста және ұлтаралас неке дамуында жаңа бағыттарды
көрсету;
– нақты статистикалық мәліметтерге талдау жасай отырып, бірұлтты некеге
қарағанда ұлтаралас неке ерекшелігіне тоқталу.
– некелік қатынаста некеге тұру, жасын, неке қию түрлерін, неке
тұрақтылығын анықтау;
– ажырасқан отбасындағы балалардың психологиялық жағдайын қарастыру.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері: 1980 жылдардың екінші жартысынан бастап
2000 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Бұл кезең тарихи оқиғалар мен
әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге толы. Атап айтқанда, М.С. Горбачевтің
реформалары мен қайта құрулары, 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы, Кеңес
одағының ыдырауы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігінің
жариялануы, нарықтық экономикалық жүйені қалыптастыру жолындағы
қиыншылықтар мен қайшылықтар және т.б. Нақ осы жылдары жоғарыда көрсетілген
оқиғаларға байланысты неке-отбасылық қатынаста да үлкен өзгерістер болды.
Әрине, 1990 жылдардағы экономикалық тоқырау әсерінен ажырасу, бала тууды
шектеу орын алды. Аталған жағдайлар Кеңес үкіметі кезіндегі және одан
кейінгі отбасы, неке мәселесін салыстыра отырып жазуға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының хронологиялық аспектіде жоғары және төменгі уақыт
аралығымен шектелуі қай жағынан алсақ та орынды болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеу жұмысы жалпы
ғылымдық (анализ, синтез, жүйелі әдіс) тарихи, этнографиялық және
этносоциологиялық әдістерге, статистикалық материалдарды талдауға
негізделеді. Диссертациялық жұмыстың теориялық негізіне Ю.В. Бромлей, А.Г.
Харчев, Ю.В. Арутюнян т.б. ғалымдардың теориялық ойлары мен тұжырымдары
басшылыққа алынды. Әдістемелік негізі Х.А. Арғынбаев, У.Х. Шәлекенов, Ә.Т.
Төлеубаев, С.Е. Әжіғали және т.б. отандық этнографтардың ғылыми
зерттеулеріне сүйенеді. Зерттеу барысында нақтылы тарихи әдіс – тарихи
хронологиялық, тарихи-салыстырмалы әдісті пайдалану, этнографиялық әдіс –
жеке бақылаулар, дерек білетіндермен сұхбат, статистикалық әдіс
мәліметтерін талдау қолданылды.
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері ретінде ел арасынан жинаған
этнографиялық материалдар, этносоциологиялық, статистикалық мәліметтер,
мерзімді басылымдар алынды. Диссертацияда қолданылған деректер өзінің
ақпараттық құндылығы мен мазмұндық дәрежесіне қарай топтастырылды.
Деректердің бірінші тобын 1998 жылы Түркістанның қазіргі этникалық және
этномәдени процестері (жетекшілері З.Қ. Исабеков пен А.Б. Қалыш) атты
ғылыми-зерттеу тақырыбы бойынша жүргізілген этносоциологиялық зерттеулердің
материалдары құрады. Жұмыстың зерттеу нысаны ретінде Оңтүстік Қазақстан
облысының Түркістан қалалық әкімшілігіне қарасты Ясы, Сауран, Үшқайық пен
Шорнақ село округтері алынды. Сұрақ қоюға қатысқандардың жалпы саны
Түркістан ауданында 1443 қазақ пен өзбекті, орысты құрады. Зерттеу жұмысы
барысында статистикалық мәліметтерді пайдалана отырып (халық санағы
материалдары) Оңтүстік Қазақстан тұрғындарының отбасы құрамы, ішкі
отбасылық қатынаста: әйел және келін орны, бала саны тізімі, ұлтаралас
некеде: некеге отырған ұлты, оған сыртқы ортаның әсері, неке тұрақтылығына
қатысты жауаптар, жолдастық және көршілік қатынастың даму дәрежесі,
ұлтаралас некеге көзқарас, ұлтаралас некенің жиелігі анықталды.
Деректердің екінші тобын 2005 жылы Алматы қаласында жүргізілген
этносоциологиялық сауалнама жауаптары құрайды. Зерттеу барысында 15-19 жас
аралығындағы 100 респондентке ұлтаралас некеге отыру, ұлтаралас неке
тұрақтылығы, ұлтаралас отбасындағы жастардың ұлтын таңдауына байланысты
сұрақтар қойылды. Сұрақтар анкета түрінде жүргізілді. Анкета үш бөлімнен
құралған: жалпы мәліметтер, тіл, ұлтаралық қатынас. Әр бөлім 9 сұрақтан
тұрады. Сауалнамаға қатысқан респонденттер қазақ, орыс, кәріс, түрік,
ингуш, шешен, ұйғыр ұлттарымен араласқан отбасыларынан шыққандар.
Деректердің үшінші тобын 1979, 1989, 1999 жж. Қазақстан Республикасының
халық санағы мәліметтері құрайды. Бұнда біз зерттеп отырған төрт облыспен
қатар, бүкіл республика бойынша статистикалық көрсеткіштер бар. Халық саны,
неке және отбасы, қазақтар мен басқа ұлттың үлес салмағына байланысты
мәліметтер біз үшін құнды.
Деректердің келесі тобын Оңтүстік Қазақстан өңірі бойынша ел арасынан
жинаған мәліметтер құрайды. Алматы облысының Еңбекшіқазақ, Талғар, Іле,
Қарасай аудандары, Жамбыл облысының Талас, Шу, Меркі, Жуалы аудандары,
Оңтүстік Қазақстан облысының Төлеби, Арыс, Шардара аудандары, Қызылорда
облысының Жалағаш, Шиелі, Арал аудандары тұрғындары отбасы құрамына, ішкі
отбасылық қатынасқа, неке тұрақтылығына, ұлтаралас отбасына, ажырасу
себептеріне байланысты құнды мәліметтер берді. Диссертациялық жұмыста
баспасөз беттерінің материалдары кең пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтары:
1. Оңтүстік Қазақстандағы қазіргі кезеңдегі бірұлтты және ұлтаралас
отбасылардың орны мен ерекшеліктері жан-жақты қарастырылды. Бұл процес
жергілікті қазақ халқының көзі арқылы көрініс береді.
2. Аталмыш өңірдің Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және салыстырмалы түрде
Қызылорда, Алматы облыстарының неке тұрақтылығына әсер ететін
факторлары зерттелді.
3. Тұрақтылыққа әсер ететін факторларды анықтауда әлеуметтік-
демографиялық және территориялық көрсеткіштерді ескере отырып,
Оңтүстік Қазақстандағы отбасылардың неке тұрақтылығы анықталды.
4. Оңтүстік Қазақстан мысалында отбасылық қарама-қайшылық және ажырасу
зерттелді.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Автордың зерттеу жұмысының нәтижесін
Оңтүстік Қазақстан халқының, соның ішінде қазақтардың неке-отбасылық
қатынасының қазіргі жағдайын бағалауда қажет. Екіншіден, жас ұрпақтың
отбасын құру барысындағы кедергілерді дұрыс түсінуіне қажет семинар
есебінде пайдалануға болады. Үшіншіден, неке тұрақсыздығы нәтижесінде
туындайтын қиындықтардан өтуге көмектеседі. Диссертациялық жұмыста
келтірілген жаңа деректерді неке және отбасын зерттеуші этнограф,
әлеуметтанушы мамандар өз ізденістерінде кәдеге жарата алады. Еңбектің
деректерін, ғылыми тұжырымдарын жоғары оқу орындарының тарих, этнология,
мәдениеттану, әлеуметтану мамандарына арнайы курстар мен семинарлар жүргізу
кезінде, көпшілік тәрбие жұмысында, оқу барысында, оқу құралдарын
әзірлеуде, студенттерге лекция даярлау кезінде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдары. Оңтүстік Қазақстан өңіріне жататын
Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарындағы
отбасылардың неке тұрақтылығын зерттеу нәтижелерінде мынадай процестерді
ескере отырып, ұсынылатын тұжырымдар:
1. 1989 жылмен салыстырғанда некеге тұрушылардың санының
азайғандығын көреміз. Аталған аймаққа қатысты мәліметтер мен біздің
зерттеулеріміз бойынша қазақтар және онымен байланысқа түсуші түрлі
этностардың арасында некеге отырушы жастардың жас шамасы қатарлас. Қыздар
18-24 жас, ал ерлер 20-29 жас аралығында некеге отырады.
2. Оңтүстік Қазақстан Өзбекстан, Қырғызстан мемлекеттерімен
шектесіп жатқандықтан және моноэтникалық аудандармен бірге полиэтникалық
болғандықтан қазақтардың басқа этностармен некеге тұруы кездеседі. Бірақ,
олардың үлесі 3-5 %-дан аспайды.
3. Неке тұрақтылығына салт-дәстүр, әдет-ғұрып, отбасы құрамы, ішкі
отбасылық қатынас, рухани жағдай, әлеуметтік-экономикалық факторлар ықпал
етеді.
4. Неке тұрақсыздығына негізінен әлеуметтік-экономикалық,
психологиялық және физиологиялық факторлар әсер етеді. Ажырасудың ең
жоғарғы көрсеткіштері қалаларда, ірі полиэтникалық елді-мекендерде, ал ең
төменгі көрсеткіші ауылда, әсіресе жергілікті тұрғындардың арасында
кездеседі.
Жұмыстың талқылануы. Диссертациялық жұмыстың негізгі тұжырымдары мен
қағидалары 13 ғылыми мақалада, оның 5-уі ҚР Білім және ғылым саласындағы
бақылау комитеті бекіткен тізімдегі басылымдарда, ал оның 8-і халықаралық
конференция жинақтарында жарияланған.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі негізделіп, мәселенің зерттелу
деңгейі, деректік негіздері және ғылыми жаңалықтары, зерттеудің теориялық-
әдістемелік негізі, мақсат-міндеттері, мерзімдік шегі және қорғауға
ұсынылатын тұжырымдары айқындалған.
Оңтүстік Қазақстандағы бірұлтты және ұлтаралас некелер деп аталатын
бірінші тарауда некеге отыру түрлері, аталған аймақ бойынша некедегілер
саны, неке құруға әсер ететін факторлар жазылған. Аталған факторлар
Оңтүстік Қазақстан мысалында көрінеді. Бұл өңір тәуелсіз республикамыздың
тарихи, мәдени, этносаяси аймағы ретінде ерекше орын алады. Оңтүстік
Қазақстанға Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді.
Оңтүстік Қазақстан Өзбекстан, Қырғызстан сияқты Орталық Азия
мемлекеттерімен шектеседі. Бұл осы мемлекеттерде дәстүрлі мәдени-тұрмыстық
параметрлардың сақталуымен ерекшеленеді. Оңтүстік Қазақстан өңірінде
республикамыздың басқа аймақтарына қарағанда халқымыздың әдет-ғұрпы,
мәдениеті, отбасылық дәстүрі жақсы сақталған. Олар кешегі кеңестік
тоталитарлық, зорлық-зомбылық кезеңде де күшін жоймаған. Бұған әсер еткен
жағдай – осы аймақта қазақ халқының көп шоғырлануы. Оңтүстік Қазақстан
халық саны жағынан да республикадағы ең ірі аймақ.
Тәуелсіздік алғаннан кейін неке-отбасылық қатынастар өзгеріске түсе
бастады. Неке және отбасы мәселесін анықтауда ғалымдар мынадай негізгі
сұрақтарды: неке отбасылық қатынастардағы отбасы қызметі, неке сапасы,
отбасындағы билік құрылымына байланысты пікірлер қай бағытқа өзгергендігін
білуге тырысты. Осы мақсатта әр түрлі әлеуметтік топтардан (үй шаруасындағы
әйелдер, дәрігерлер, студенттер т.б.) тұратын 300 алматылық әйелдерден
сауалнама алды. Алынған жауаптарға талдау жасау некелесудің негізгі
себептерін анықтауға мүмкіндік берді: өзін түсінетін және өмірдің кез
келген жағдайында қолдау көрсететін адамның үнемі қасында болуы, өзін
біреуге керекпін деп сезіну, біреуге қамқорлық жасау тілегі, тұқымды
жалғастыру, сүйген адамнан ажырамау үшін, жалғыз болмау үшін, жабдықталған
үй болуы үшін.
Респонденттердің жауабы отбасы мен неке құндылығының халықтың барлық
тұрғындары үшін өз маңызын жоймағанын көрсетті. Социолог ғалым З.Ж.
Жаназарова өз монографиясында некеге тұруға байланысты мынадай төрт
көзқарасты атап көрсетеді: 1) некеге деген жаман көзқарас, оның
қажетсіздігі, 2) болашақ жарын таңдаудағы жоғарғы талап, яғни адам өз
ойындағы адамды таппаса өмір бойы жалғыз өтуге дайын, 3) таңдаудың орташа
түрі, адам ұнатқан жарын кездестірсе неке құруға даяр, 4) таңдаудың төменгі
түрі, адамға некеден басқа ешнәрсе керегі жоқ, некені өзіндік бағалаудан
жоғары қояды [18].
Некеге отыру мақсаттарын есепке ала отырып, Оңтүстік Қазақстан өңірі
бойынша некедегілер санын анықтаймыз. 1999 жылғы санақ қорытындылары
бойынша 1989 жылмен салыстырғанда некеге тұрушылардың санының азайғандығын
көреміз. Некедегілер бойынша ең жоғарғы көрсеткішке Оңтүстік Қазақстан
облысы ие – 58,9 %, Қызылорда облысы – 57,2 %, Алматы облысы – 56,6 %,
Жамбыл облысы – 55,8 %. Келесі кезекте некедегі ер адамдардың көрсеткішін
анықтасақ, бұл жерде жоғарғы орында Оңтүстік Қазақстан облысы – 62,9 %,
одан кейін Алматы облысы – 61,5 %, Жамбыл облысы – 61,3 %, Қызылорда облысы
– 58,8 % орын алады [19].
Егер бұрын жастар көбіне 20-24 жаста неке құрса, қазіргі жастардың
арасында 24-29 жас аралығында үйлену үрдіске айналып келеді. Оған қоса неке
құру жасының біршама өскендігі байқалады. Ауылдық жерде тұратын жергілікті
ұлт өкілдері қалаға қарағанда некеге ерте отырады. Қаладағы жастар отбасын
құруға асықпайды. Себебі, жоғары оқу орнына түсу, жақсы жұмысқа орналасу,
материалдық жағдайды қамтамасыз ету бірінші кезекте тұрады. Сонымен қатар,
қалада пәтердің жоқтығы немесе ата-анасымен бір пәтерде тұру некеге отыруға
кедергі келтіреді. Қалалық жерде жастардың бір-бірімен танысуына көрші
тұру, бірге қызметтес болу, оқу, демалыс орындары, іссапарлар және т.б.
себептер әсер етеді.
Келесі кезекте некедегілердің жас алшақтығын анықтаймыз. Жоғарғы буын
өкілдерінің жас айырмашылығы 5 жастан 6-10 жасқа, кейде 11 жастан жоғарыға
көтеріледі. Қазақтарда 60 және одан жоғары жастағыларда жұбайлардың жас
айырмашылығы 6-10 жас шамасында. Кейбір жағдайларда қазақтарда ерлерінен 6-
10 жасқа үлкен болуы, екінші рет некеге отыруына байланысты. Жас және орта
буында жұбайлардың жас айырмашылығы 1-5 жастан аспайды. Келесі кезек
әйелдерінің ерлерден жасының үлкен болуы, жоғарғы буында сирек болса да
орын алған.
Оңтүстік Қазақстанда қазақтардың шоғырлануына байланысты ең көп
таралғаны бірұлтты неке. Зерттеп отырған қазақтардың үйлену әдет-
ғұрыптарының барлығын төрт кезеңге бөлуге болады: 1) құда түсу; 2) қыз
ұзату; 3) үйлену тойы; 4) үйлену тойынан кейінгі рәсімдер. Қазақтар АХАЖ
арқылы неке қиюмен қатар мешітте мұсылмандық жолмен неке қияды. Оңтүстік
Қазақстан өңірінде бұл ғұрып Кеңес үкіметі тұсында да орын алған. Белгілі
этнограф Ә. Төлеубаев: Қазақ халқының некелік-жанұялық қатынастарындағы
басты кезең үйленуге байланысты әдет-ғұрыптардың өзінің барлық кезеңдерінде
мұсылмандыққа дейінгі ертедегі белгілерін сақтап қалғанын атап көрсетеді.

Оңтүстік Қазақстан өңірінде бірұлтты некелермен қатар, ұлтаралас некелер
де орын алған. Бірақ бірұлтты некемен салыстырғанда оның көрсеткіші 3-5%
дан аспайды. Себебі, біріншіден, Оңтүстік Қазақстан қазақтардың көп
шоғырланған аймағы болғандықтан олар көбіне өз ұлттарының өкілдерін
қалайды. Екіншіден, салт-дәстүр факторының әсер етуіне байланысты қазақ
қыздарының өз ұлтымен некеге тұруы қатаң қадағаланады. Зерттеу жұмыстарының
нәтижесінде ұлтаралас некеге қазақтар орыстармен, өзбектермен, татарлармен,
қырғыздармен тұратындықтары анықталды.
Ұлт саясаты негізінде ұлттар арасындағы тұрақты қарым-қатынас нығаюда.
Мұндай достық нәтижесінде ұлтаралас отбасын құру қазіргі таңда кең қанат
жайып отыр. Себебі, қазіргі жастар арасында неке құру үшін олардың ұлты,
нәсілі, қай дінде екені бөгет бола алмайды. Отбасын құрудағы шешуші жағдай
– жастардың бірі-бірін ұнатып, араларында шынайы махаббат сезімінің болуы.
Ұлтаралас некеге этностардың біразы көбінесе орыстармен отырады. Оның
себебі Кеңес Одағы кезінде орыстардың титулды этнос болуына байланысты. Оны
украин, неміс, татар, поляк, еврейлердің орыстармен некеге отыруға
ұмтылуынан көруге болады. Қазақтар көбінесе орыстармен, сосын татар, ұйғыр,
туысқан түркітектес этностардың өкілдерімен некеге отырады. Біріншіден,
орыстардың үлес салмағының басқа этностарға қарағанда көп болуы. Екіншіден,
тәуелсіздік алғаннан бері қазақтардың титулды этносқа айналуы.
Әр буын өкілдерінің ұлтаралас отбасына деген көзқарасы әрқалай. Мысалы
жоғарғы буын өкілдерінің көзқарастары төмендегідей:
– этномәдени параметрлері жағынан (қазақ қожа мен өзбек қожа және
керісінше) жақын болса бейтараптық қатынас;
– түркі тілдес этностарына (өзбек, ұйғыр, татар, қырғыз және т.б.) онша
білдірмейді;
– ислам дініндегі этностарға (тәжік, күрд, шешен және т.б.) онша қарсылық
білдірмейді;
– басқа діндегі европалық этностармен некеге тұруға қарсы;
– Африка, Америка, Европадан шыққан негроидтық расаға мүлдем қарсы.
Келесі туындайтын мәселе ұлтаралас некені қандай себептерге байланысты
қаламайтындығын анықтау. Қазақтардың, оның ішінде ауылдағылардың 32,1%,
қаладағылардың 25,4% өздерін сыйламауға байланысты ұлтаралас некені
қаламайды. Ауылдағы өзбектердің көрсеткіші – 11,8%. Қаладағы қазақтардың 25
%, қаладағы өзбектердің 23,9 % басқа ұлттың арасында тұру қиынға
соғатындықтан ұлтаралас некені құптамайды. Барлық этностар бойынша басқа
этностың тілін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын білмеу неке тұрақтылығын
сақтауға кері әсер ететіндігін көрсетті. Біз зерттеп отырған мәселеге
тікелей қатысты келесі сұрақ Қандай неке тұрақты: бірұлтты немесе
ұлтаралас па?. Тек орыс этносынан басқасының барлығы бірауыздан бірұлтты
некені қолдады. Қала қазақтарының 67,6 %, ауыл қазақтарының 74,8 %,
қаладағы өзбектердің 58,4 %, ауыл өзбектерінің 63,3 % бірұлтты неке
ұлтаралас некеге қарағанда тұрақты деп жауап берді. Орыс ұлты өкілдерінің
51,8 % некенің тұрақты болуы ұлтына байланысты емес, жұбайлардың тікелей
өздеріне байланыстылығын көрсетті.
Оңтүстік Қазақстандағы неке тұрақтылығына әсер етуші факторлар деп
аталатын екінші тарауда неке тұрақтылығына әсер ететін отбасы құрамы, ішкі
отбасылық қатынас, жұбайлардың білім дәрежесі, әлеуметтік-экономикалық
жағдай, бос уақытты тиімді пайдалану, рухани жағдайлардың ықпал етуі
қарастырылады. Қазіргі таңда шаңырақ құрудың мазмұны, мақсаты, саны кез
келген адамды ойландырады. Зерттеу нысанымыз болған Оңтүстік Қазақстанда,
жалпы республика бойынша отбасылар саны 1989 жылмен салыстырғанда азайған.
Дегенмен, Қазақстанның басқа аймағымен салыстырғанда халық саны көп
шоғырланғандықтан, өңірдегі отбасы саны да басым.
Отбасының 1989 жылмен салыстырғанда және зерттеп отырған аймақтағы
облыстардың ішінде ең жоғарғы көрсеткіші Оңтүстік Қазақстан облысында –
370473. Себебі, бірінші тарауда айтқанымыздай, бұл облыста некеге ерте
отырады және жиі отырады. Келесі кезек Алматы облысы – 347877, Жамбыл
облысы – 211885, Қызылорда облысы – 109896. Әр облыс бойынша отбасының
орташа саны да түрліше. 1989 жылмен салыстырғанда 1999 жылғы санақ
көрсеткендей отбасы мүшелерінің саны көбейген. Республика бойынша орташа
отбасындағы адам саны – 4,0. Отбасы саны аз болса да, отбасы мүшелері саны
жөнінен Қызылорда облысы ең жоғарғы көрсеткішке ие. Онда отбасындағы
адамдардың орташа саны – 5,3. Келесі кезек Оңтүстік Қазақстан облысында –
5,2. Жамбыл облысында – 4,5. Алматы облысында – 4,3. Отбасы құрамын талдау
нәтижесінде, қалаға жақын орталықтарда, әсіресе қаладағы отбасыларда жұмыс
істеуге, оқуға, баспанаға байланысты отбасы мүшелері саны аз. Бұл бағыт
басқа да этностарға тән. Тек Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстары
бойынша отбасы мүшелері саны көбірек, олар 4,3 және 5 адамды құрайды [19].
Ауылдық жердегі отбасындағы адам саны барлық облыстар, тіпті республика
бойынша қалаға қарағанда көбірек. Әсіресе бұл моноэтникалық аудандарда
басымырақ екенін аңғарамыз. Отбасы құрылымының орта саны Алматы облысында –
4,6; Жамбыл облысында – 5; Қызылорда облысында – 5,9; Оңтүстік Қазақстан
облысында – 5,8.
Оңтүстік Қазақстанда, тіпті республикамыздың басқа да аймақтарында ең
көп тарағаны әр түрлі нұсқалардағы нуклеарлы отбасы. Көбіне ол екі ұрпақтан
тұрады: ата-ана немесе екеуінің біреуі және үйленбеген балалары. Нуклеарлы
отбасы тек қазақ отбасылары емес, орыс, татар, неміс, украин және т.б.
этностар арасында да кең тараған. Ұрпақ буынына қарай отбасындағы
мүшелердің саны да түрліше болады. Этникалық аспектіде үлкен ерекшелік
байқалады. Мысалы: қазақтарда отбасы мүшелерінің санына байланысты орташа
көрсеткіш моноэтникалық аудандарда өте жоғары, ал полиэтникалық аудандарда
төмен. Бұл көрсеткіш басқа этностарға қарағанда басымырақ.
Толық отбасылардың, яғни ата-аналары мен балалардан тұратын отбасылардың
көрсеткіші 75,9-81,9%. Жалғыз басты ер адам не жесір әйел балаларымен бірге
тұратын жағдайлар да кездеседі. Осындай толық емес отбасының үлесі – 20,1-
11,7 %. Орыс, неміс ұлтында бір ұрпақты отбасы кең тараған. Негізінен оған
жоғары ұрпақ өкілі, балалары өз беттерінше басқа жаққа көшіп кеткен, ата-
ана ғана тұратын отбасы жатады. Зейнеткерлерден тұратын бір ұрпақты отбасы
европалық этностарда, оның ішінде орыстарда жиі болғанымен, қазақтар мен
өзбектерде сирек кездеседі. Отбасының бұл түріне баласы жоқ жас және орта
буынды жатқызуға болады. Біз зерттеген аймақта бұндай отбасының үлес
салмағы 4,7-8,9 %.
Қазақ отбасында екінші орында үш ұрпақты отбасы тұрады. Оңтүстік
Қазақстанда ол 16,8-25,2% үлес салмағын алады. Бұл отбасыларда жас буын мен
орта буын толық, ал жоғары буын толық емес, ата немесе әженің ғана болуы.
Үш ұрпақты отбасы полиэтникалық аудандарға қарағанда моноэтникалық
аудандарда басымырақ. Бұндай отбасылар 20,4 % көлемінде. Кей жағдайда ата-
ана үйленген екі ұлымен де тұратын отбасылар кездеседі. Төртұрпақты отбасы
салыстырмалы түрде 0,3-1,5 % ғана алады. Төртұрпақты отбасы түркі тілдес
этностарда, әсіресе ауылдық жерлердегі қазақтар мен өзбектерде кең тараған.
Отбасы құрамына этникалық, әлеуметтік факторлармен қатар отбасындағы
балалардың саны әсер етеді. Көп балалы отбасы қазақтарда кең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.