Орта Азиямен ОңтүстікҚазақстан ортағасырлық қалаларының тарихнамасы
M A 3 М Ұ Н Ы
I.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3-10 беттер
I-тарау. Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалары.
1.1 Орта Азиямен ОңтүстікҚазақстан
ортағасырлық қалаларының тарихнамасы ... ... ... ... ...11-24 беттер.
ІІ-тарау. Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалары
2.1 Отыра қаласы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 25-
32 беттер
2.2 Тараз
қаласы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .32-42
беттер
Қорытынды ... ... ... ... ... ...43-46 беттер
Пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі ... ... ... 47-60 беттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.Ерте және ортағасырлар кезінде Сыр, Талас, Шу
өзендері алқабында гүлденіп тұрған қалалар ХІІІ ғасырдың басында
Шыңғысханның мың сан қолына төтеп бере алмай жермен – жексен болды.
К.Маркстың: "... жойқын бір соғыстың бір елді ғасырлар бойына халықсыз
қалдырған және оны өзінің бүкіл цивилизациясынан жұрдай ете алатындығы
фактісін де осымен түсіндіруге болады" деген пікірі, ХІІІ ғасырдағы және
одан кейінгі ғасырлардағы жиі – жиі болып тұрған феодалдың қырқасулар мен
шетелдік басқыншылық кезінде опат болған мәдениет ошақтарын көз алдымызға
келтіреді.
Қалалар туралы айта келіп Ф.Энгельс: "Бекініс орнатылған жаңа
қалаларды айбарлы қорғандардың айнала қоршап тұрғаны тегін нәрсе емес.
Олардың төңірегіндегі ор – апандардан ру құрылымының моласы көрінеді, ал
олардың мұнаралары қазірдің өзінде-ақ цивилизацияға тиіп тұр".
Жермен-жексен болған қалаларды, опат болған көне мәдениет орталықтарын
қайта тірілту, оларды халқымыздың ғасырлар бойы жасап келген асыл мұрасы
қатарына қайта қосу археологтардың үлесіне тиіп отыр. Ортағасырлық
қалаларды зерттеудің маңызы өте зор.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Ұлы Октябрь социалистік революциясына
дейін Қазақстан территориясындағы ортағасырлық қалаларды жекелеген ғалымдар
зерттеген. 1867 жылы Орта Азия мен Қазақстанның бірқатар жерлерін П.И.Верх
зерттейді. Осы зерттеу жұмыстарына арналған есепті баяндамада Жанкент пен
Сауранның қалдықтарын сипаттап және Сырдария бойындағы қалалар туралы жазба
деректерден мәліметтер берген. Бұл мақала 1870 жылы Санкт – Петербургте
"Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 году" деген атпенен
басылып шықты.
1889 жылы Н.С.Лыкошин Отырар туралы ғылыми мақала жариялап, онда
Хамукат қалашығының қалдығы бұрынғы Отырар қаласы болуы мүмкін деген.
Бұл қате пікір еді, оның қате екенін В.В.Бартольд дәлелдеді. Ол
Хамукаттың Талас жазығында екендігін дәлелдеп шықты.
1895—1904 жылдары А.И.Кларе мен А.А.Черкасов Отырарда қазба жұмысын
жүргізді. Осы кездері Сырдария бойында А.О.Руднев, И.А.Кастанье зерттеу
жұмыстарын жүргізіп, бірнеше қала қалдықтарын анықтады. И.А.Кастанье
Оксусқаласының қалдықтарында қазба жұмыстарын жүргізді.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңіріндегі қалаларды зерттеуде
В.В.Бартольд сіңірген еңбегі зор. Осы жерлердегі жүргізген жұмыстарға
байланысты "История орошения Туркестана", "Туркестан в эпоху монгольского
нашествия", "История культурной жизни в Туркестана" тағы басқа көптеген
ғылыми еңбектерін жазды.
Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін Қазақстан
территориясындағы ортағасырлық қалаларды зерттеу ғылыми тұрғыда, тұрақты
түрде жүргізіле бастады. 1923 жылы П.П.Иванов және 1925 жылы М.Е.Массон
Сайрам қаласының қираған қалдықтарын зерттеді. Отызыншы жылдардан бастап
Оңтүстік Қазақстан және Жетісу өңіріндегі қалаларды зерттеу А.Н.Бернштам
басқарған экспедициялардың жұмыстарымен байланысты болды.
Соғыстан кейінгі жылдары, яғни 1946-4956 жылдары Қазақстан
археологиясының дамуындағы ең негізгі кеңе болып табылады. Бұл кезеңде көне
ескерткіштерді қалпына келтіру жұмыстары және көптеген археологиялық
тараулар жасалып, Қазақстанның бүкіл кең территорияларын қамтыды. Осы
кездерде Қазақстанда жүргізілген археологиялық жұмыстарға байланысты 1958
жылы жарық көрген Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевичтің "Из истории оседлых
поселений и городов южного Казахстана" деген еңбегінде: "Жазба
деректемелердің мәліметтері мен археологиялық зерттеулердің нәтижелері ерте
ортағасырларда отырықшы елдің негізгі бұқарасы қоныстарда тұрған деп
санауға мүмкіндік береді деп жазды.
Көп жылдарға созылған жұмыстар нәтижесінде 1960 жылы "Қазақстанның
археологиялық картасы" атты көлемді енбек жарыққа шықты.
Қазақ ССP Ғылым академиясының Ш.Уәлиханов атындағы Тарих археология
және этнография институты ұйымдастырған бірінші экспедиция - Орталық
Қазақстанның археологиялық экспедициясы ЦКАӘ болды. Бұл экспедиңияны
құрылғаннан бастап академик А.Х.Марғұлан басқаруда. Ө.Х.Марғұлан
көшпенділер мен отырықшы халықтардың өзара қарым-қатынасы және ортағасырлың
қалалар мен тұрғындарының қалыптасуындағы көшпенділердің ролі деген
сұрақтарға баса назар аударған. Көп жылдық зерттеулед нәтижесінде ол аса
үлкен және өте құнды материалдар жинақтап, Қазақстан территориясындағы
қалалық цивилизация мен құрылыс техникасына арналған "Из истории городов и
строительного искусства древного Казахстана" даген еңбек жазды.
1947 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының тарих, археология және
этнография институты, Археология институтының Ленинградтық бөлімімен
бірігіп, Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясин КАЭ құрды оны
А.Н.Бернштам басқарды. 1947-1951 жылдары бұл экспедиция бүкіл Оңтүстік
Қазақстан территориясында археологиялық барлау жұмыстарын жүргізді. Осы
зерттеулер нәтижесінде 1949 жылы ғылыми мақала, ал 1950 жылы ғылыми
еңбектер жарық көрді.
Елуінші, алпысыншы жылдары қазба жұмыстары көне Тараз қаласында
жүргізіліп, көптеген ғылыми мақалалар жарық көрді. М.С.Мерщиевтің "К
вопросу в стратиграфии нижних слоев Тараза" деген мақаласында: "қазіргі
кезде ғылымда дәлелденгеніндей көптеген ортағасырлық қалалар ертедегі жер
шаруашылығымен айналысқан қоныстардан үлкейіп, қалаға айналған. Мысала,
Тараздың ең төменгі мәдени қабаттары біздің дәуіріміздің алғашқы
ғасырларына жатады" делінген.
Т.Н.Сенигованың "Средневековое стекло из Тараза", "О назначении двух
стеклянных сосудов из Тараза" тағы басқа ғылыми материалдар жарияланды.
Тараз қалашығында жүргізілген көп жылдық қазба жұмысының нәтижесінде 1972
жылы "Средневаковый Тараз" атты монографиялық еңбегі жарық көрді. "Таразда
жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесі, Талас өңірінің орталығы болған
қаланың архитектурасы мен мәдениетінің "астаналық сипатын атап көрсетті"
дейді Т.Н.Сенигова.
Сондай-ақ Шардара су қоймасы аймағында көп жылға созылған археологиялық
зерттеулер жүргізіліп, соның нәтижесінде 1968 жылы А.Г.Максимова,
С.М.Мерщиев, Б.И.Вайнберг, Л.И.Левиналар бірігіп, "Древности Чардары" атты
еңбек жазып шықты.
Археологтар соңғы кездері Жетісу өңіріндегі ортағасырлық ескерткіштерге
көп көңіл бөлуде. Олар туралы К.М.Байпаковтың "Раннесредневековые города и
поселения Семиречья", "Раннесредневековые города и поселения северо-
восточного Семиречья" , "Городище типа Турткуль" т.б. ғылыми мақалалар
баспадан жарық көрді.
Қазақстан археологиясында, Отырарды зерттеуге бaсa назар аударылып
отыр. Оны зерттеу жұмыстары 1969 жылдан басталды. Бұл жұмысты Отырар
археологиялық экопедициясы жүргізді. Ең алдымен қала қалдығының жоспары
жасалынды, 1971 жылдан бастап бұл экспедиция Оңтүстік Қазақстан комплексті
археологиялық экспедициясы ЮККАЭ деп аталып, оны К.А.Акишев, басқаруда.
Бірнеше жылға созылған археологиялық зерттеулер нәтижесінде археологтар
К.А.Ақышев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзаковичтің "Древний Отырар" деген еңбегі
1972 жылы баспадан шықты. Осы еңбекте авторлар Отырар туралы "Сырдария
бойындағы ортағасырлық қалалардың ішіндегі ең атақтысы - Отырар қаласы
сонау VII-VIII ғасырларда дамыған өзіндік аймағы бар қала орталығы болған"
деген.
Отырар қаласының қираған қалдықтарын зерттеу, онда қазба жұмыстарын
жүргізу бүгінгі таңда да жалғастырылып, оның нәтижелері баспа бетінде жарық
көруде. Оның айқын дәлелі ретінде Р.З.Бурнашеваның "Монеты из Отрар төбе"
1973 , К.А.Акишевтің "Некоторые итоги раскопок городища древного Отрара",
К.М.Байпаковтың-"О локализации средне-вековых городов южного Казахстана",
"Археологические исследования в Отраре" деген мақалалар мен жинақтарды
айтуға болады.
Қазақтың Еңбек Қызыл Ту орденді Әл Фараби мемлекеттік университетінің
тарих факультеті Шу өңіріндегі ұзын қорғанды Ақтебе қаласы зерттелуде. Бұл
зерттеу жұмысын осы факультеттің Археология және Этнография кафедрасының
меңгерушісі профессор У.Х.Шалекенов басқаруда. Қазба жұмыстарының
нәтижесінде жыл сайын VIII дана етіліп экспедицияның ғылыми есебі
жасалынады оның біреуі Қазақ ССР Ғылым академиясының тарих, археология және
этнография институтының археология бөліміне тапсырылады, екіншісі
республиканың мәдениет ескерткіштерін қорғау қоғамына тапсырылады, Үшінші
КазГУ-дің Археология және Этнография кафедрасында сақталады. Кафедрада 1974-
1985 жылы жүргізілген қазба жұмысы туралы ғылыми есептер сақталған.
Сонымен бірге 1978 жылы КазГУ-де жарық көрген "Вопросы истории
социалистического и коммунистического строительства Казахстана" деген
жинахта У.Х.Шалекеновтың, М.Е.Елеуовтың, Н.О.Алдабергеновтың "Раскопки
цитадели бородища Ақтөбе" және У.Х.Шалекеновтың "Қазіргі Актөбе, бұрынғы
Баласағұн" атты ғылыми мақалалары жарияланды.
Ақтөбе қаласындағы cоңғы жылдардағы 1977-1985 жж. жүргізілген қазба
жұмыстарының нәтижелері университет археологтары шығарған "Из истории
материальной культуры Казахстана" деген жинақта басылды Бұл жинақта Ақтөбе
қаласының бекініcтері жайлы, цитадедьде, рабадта шахристанда және Жетіжар
қорғанында жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижелері берілген.
Ақтөбе қаласындағы археологиялық зерттеу жұмыстары алдағы уақытта да
жалғастырылмақ. Міне, көріп отырғанымызда Қазақстан территориясындағы
ортағасырлық қалаларды зерттеуде археологтар жүргізген жұмыстар көп.
Алайда, археологтардың келуін күтіп жатқан ортағасарлық қалалар әлі де көп-
ақ. Олардың сан қырлы сырын ашу кезек күттірмейтін мәселе екені даусыз.
Ортағасырлық қала мәдениет ошағы, қолөнер мен сауданың негізгі
ұйтқысы, халықаралық байланыстардың куәгері болғандықтан да оны зерттеудің
халқымыз тарихына қосары ұшан-теңіз екені даусыз, сондықтан да бұл проблема
бүгінгі таңда да аса актуальды болып қала береді. Жұмыстың алдына қойған
мақсаты - ортағасырлық қаланың пайда болуын, гүлденіп дамуын көрсету. Жұмыс
негізінен әдебиеттерге, монографияға, жазба деректерге, археологиялық
зерттеулер мен қазбалар нәтижесінде жарық көрген Қазақ CСP Ғылым академиясы
тарих институтының Археология бөлімі архив материалдары мен Университеті
Археология және Этнография кафедрасының архивіндегі ғылыми есептерге сүйене
отырып жазылды. Диплом жұмысының тақырыбы: "Ортағасырлық қалалар".
Оңтүстік Қазақстан материалы бойынша.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде революцияға дейінгі және революциядан кейінгі кездері
Қазақстан территориясындағы ортағасырлық қалаларда жүргізілген
археологиялық жұмыстар нәтижесінде жазылған ғылыми еңбектер мен
монографияларға қысқаша тарихнамалық шолу жасалынды.
І-тарау. "Ортағасырлық қалалардың зерттелу тарихы" деп аталып, онда
ортағасырлық қала, оның қалыптасуы, дамуы, зерттеушілердің ғылыми еңбектері
мен монографияларына сүйене отырып жазылды. Лантикалық қала мен
ортағасырлық қаланы салыстыра отырып, ОртаАзиямен Қазақстан қалаларының
арасындағы айырмашылығы көрсетілген.
ІІ-тарау "Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалары". Бұл тарау екі
параграфтан тұрады. "Отырар қаласы" деп аталатын бірінші параграфта Отырар
қаласының топографиялық құрылымына, ол туралы жазба деректерге, ондағы
жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының стратиграфиясының құндылығына,
ортағасырлық қала ретіндегі Отырардың роліне, Отырар қаласының оазистің
орталығы ретіндегі алатын орнын ашып көрсеттік.
Екінші параграфта Тараз қаласының жалпы топографиясына, ол туралы жазба
деректерге, онда жүргізілген археологиялық қазбаларға, Тараздың
стратиграфиясына, үш кезеңдегі яғни ғғ., Х-ХІІ ғғ. және XІІІ-ХVIІІғғ. Тараз
қаласының дамуына және ортағасырлық астаналық қала ретіндегі Тараздың
алатын орны мен өзіндік ерекшеліктеріне, Тараздың оазис қалаларымен
байланысына тоқталдық.
Қорытындыда Қазақстан территорясындағы ортағасырлық қалалардың
зерттелуінің маңыздылығы, олар туралы соңғы кездегі қызу пікір таластарға
тоқталдық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті.
Көрсетілген тақырыпта жұмыс істеу барысында дипломатиялық құжаттар,
монографиялар жинағындағы материалдарды кеңінен пайдалану арқылы тақырыпты
жан – жақты және қызықты, әрі күрделі мәселелерді ашу диплом жұмысының
мақсатын құрайды. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
• ОртаАзияменОңтүстікҚазақстан ортағасырлық қалаларының тарихнамасына
сипаттама беру;
• Тараз қаласының тарихына шолу;
• Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалары туралы археологиялық
деректерге шолу
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан үш тараушадан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі және архив
материалдарының тізімінен тұрады.
I TAPAУ.Орта азия мен Оңтүстік Қазақстан ортағасырлық қалалары
1.1 Орта Азиямен Оңтүстік Қазақстан ортағасырлық қалаларының
тарихнамасы.Ерте феодализм дәуіріндегі Қазақстанның оңтүстігінде болған
ірі әлеуметтік және экономикалық өрлеу негізінде Сырдария, Талас, Шу және
Іле өңірлерінде көптеген саяси орталықтар пайда болды. Олардың
кейбіреулерінің шығуы ертерек пайда болған егіншілік жане қолөнершілік
қоныстарымен байланысты.
Солардың негізінде қолөнердің, сауда мен мәдениеттің орталықтары -
ерте ортағасырлық қалалар қалыптасты. Осындай қалалардың пайда болуы туралы
Ф.Энгельс "Қаладағы қолөнершілер, әрине, әуел бастан-ақ айырбас үшін
өндіруге тиіс болды. Бірақ өздерінің тұтынушыларына керекті бұйымдардың
көбін олар да өздігінен өндірді, олардың огородтары аз ғана егістік жері
болды, малдарын, қауымдық орман ішіне жайды, сонымен қатар олар қауымдық
орманнан құрылыс материалдары мен жағатын отын алып отырды" деп жазды.
Совет дәуіріне дейін Орта Азия және Қазақстан қалалары туралы бірлі-
жарым ғана еңбек жарық көрді. Соның бірі В.А. Жуковскийдің "Көне Иервтің
қиратылуы" деген монографиялық еңбегі.
1913 жылы жарық көрген "Түркістан өлкесі" деген еңбегінде жер
шаруашылығының маманы В.И.Масальский: "Орта Азия тарихы мыңдаған жылдарға
созылған отырықшылармен көшпенділердің өзара соғысынан ғана тұрған" дейді.
В.И.Масальскийдің бұл пікірінің түбірінен қате екенін кейіннен
жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нетижесінде табылған
материалдар толығынан дәлелдеп берді.
В.И.Масальский айтқандай, Орта Азия мен Қазақстанның ортағасырлық
тарихи көшпенділер мен отырықшылар арасындағы күрестер нетижесінде емес,
керісінше, екеуінің арасындағы болған өзара қарым-қатынастар нәтижесінде
дамып отырған. Осыған байланысты совет археологы, көне Хорезмді зерттеуші
С.П.Толстов феодализм кезіндегі көшпенділер мен отырықшылар арасындағы
өзара қарым-қатынастар жайында былай деп жазды: "Шығыс тарихында қалалардың
аса күшті дамуы тек жер шаруашылығының дамуының ғана нәтижесі емес.
Керісінше, томаға-тұйың қауымдық шаруашылықта бұл даму мүмкін емес.
Қоғамдық еңбек бөлінісі жағдайында қалалар көшпенділер мен отырықшылардың
зат айырбастайтын орталығы бола отырып, қоғамның ішкі байланысын сақтайтын
- бөлігі болып табылады.
В.В.Бартольд "Мерв тарихына" деген статьясында арнаулы термендирге
тоқталған: "кухендиз" – қала-қала билеушісінің тұрағы, "шахристан" -
"медина" - қаланың бұл бөлігі араб шапқыншылығына дейінгі дәуірге жатады,
"рабад" - бұл шахристан қабырғасында сауда мен қолөнерге байланысты шыққан
бөлігі.
Орта Азия, Қазақстанның көне тарихын кезеңге бөлу туралы дискуссия
1938 жылы өткен ГАИМК Государтственная академия истории материальной
культуры сессиясында болды. С.П.Толстов "Периодизация древней истории
Средней Азии", "Древний Хорезм", "По древним дельтам Окса и яксарта",
"Города грузов" деген ғылыми мақалалары мен монографиялық еңбектерінде Орта
Азия мен Қазақстан көне тарихын төрт кезеңге бөлген: "архаикалық біздің
заманымызға дейінгі VIII-ІV ғасырларды қамтиды, эллинистикалық біздің
заманымыздың І-ІІІ ғасырын, кушан - эфталит біздің заманымыздың ІV-VІ
ғасырын қымтап, антикалық кезеңге жатады.
Осы еңбектерінде С.П.Толстов қоғамнан феодалдық қоғамға өтуде қала
құрылысында, әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің болғанын сипаттайды.
Қоныстар мен тұрғын үй екі кезеңде, яғни антикалық жене ортағасырлық
кезеңде біp-біріне ұқсамайды. Оны қаланың жоспарынан білуге болады. Мысалы,
Антикалық қалалар көбіне тік төртбұрышты, бекіністің қамалдың ішінде,
шекараларында орналасқан.
1-3 суреттер
Ал ерте ортағасырлық қалалар VІ-VII ғасырдағы қалалардың орнында кейде
биік жерде, феодалдық замоктар жанында жоспарсыз салынған.
Ортағасырлық қалада қорғаныс ісіне әскери адамдармен қатар қала халқы
да қатысады. Қаланы қорғаушылар қамалдарда, қала қамалының галереяларында
тұрып жаудың шабуылына тойтарыс берген.
Антикалық қалада бекіністер үлкен кесектен қаланып, атқыштар галареясы,
тұрғын үй бәрі де қалалық қамал ішінде болған 4-сурет.
Ерте ортағасырлық бекіністер тек Орта Азияда, Хорезмде ғана емес,
Қазақстан жерінде Сырдария атырауында Іңкәр-Дарияның солтүстік
құйылысындағы бекініс түрлеріне тоқталған. 5-сурет
Сонымен қатар С.П.Толстов өзінің "Города гузов" деген мақаласында 1946
жылы Жанкент Янгикент, Күйік Кескен, Жетжасар қалаларын зерттеді. Жанкент-
Гуз патшалығы резиденциясы, қамыс өсіп кеткен батпақты жерде, көлемі 375 х
225 м шығысында 300 орналасқан. Солтүстік Батыс бұрышында көлемі 100x100
м, 7-8 м биіктікте цитаделі бар 8-сурет.
Ортағасырлық қалалардың зерттеушілерінің бірі А.Якубовский былай деді:
"Біз енді құлдық қаладан соң феодалдық қала, яғни құлдық қоғамнан феодалдың
қоғамға өтер кездегі өтпелі дәуір кезеңі қаласы барын білдік.
Әдетте қалалар феодалдық замоктар жанында пайда болып отырған. Мұнда
бай шонжарлардың Үйлері мен сарайлары, қолөнер, сауда құрылыстары
шоғырланды. Кейіннен халық қоныстанған орын айнала дуалмен қоршалды.
Сөйтіп, қаланың ұйтқысы шахристан пайда болды. А.Ю.Якрбовский атап
айтқандай: "VII-VIII ғасырларда шахристандардың негізгі тұрғындары, қалай
болғанда да, қаланың билеушісі, оның сарайындағылар мен қызметшілері,
өздерінің үлкен усадьба-үйлерінде тұрған бай диқандар, көпестер және ақырын
да дін қызметшілері болды.
А.Ю.Якубовский "Сығанақтың қиратылуы" деген еңбегінде: "Қаланың
дәстүрлі құралу жолынан басқа жолдары болғанын, қырдағы ел мен отырықшы
аймақ шекарасындағы аудандарда, базардың орнында қалалар пайда болды".
Жетісуда соғды қоныстарының пайда болуы және соғдыдылықтардың Жетісу
қалалары мен Қазақстан территориясының оңтүстік жене оңтүстік шығысындағы
басқа да аудандарға қоныстануы халықаралық сауданың дамуымен тығыз
байланысты. Бұл проблема В.В.Бартольдтің 1926 жылы жарық көрген "К вопросу
о языках согдейском и тохарском" деген мақаласында жан-жақты қарастырылды.
Соғдылықтардың Жетісуды отарлауын олардың арасындағы өзара қарым-
қатынасты одан әрі зерттеуші А.Н.Бернштам болды. Оның 1940 жылы
"Согдейская колонизация Семиречья" деген мақаласы баспадан жарық көрді.
А.Н.Бернштам соғдылықтардың Жетісуды отарлауын екі кезеңге бөледі:
"1- кезеңді, ІІІ-V ғасырға жатқызып, оны қолөнер, сауда қарым-
қатынастарымен байланыстыра отырып, сол кездегі жене Тараз архитектурасын
қоса жазады.
2-кезеңі, VІ ғасырдың соңынан басталып, бұхар эмиграциясына
байланысты соғдылықтардың біртіндеп түрік көшпенділерімен ассимилицияланып,
өз мәдениетінің одан әрі гүлденуін IX ғасырдың аяғына әкеліп тірейді.
Жетісудың жергілікті қалалық мәдениетінің дамуына соғдылықтардың ықпал
жасауы әр түрлі тарихи кезеңдерде бірдей болған жоқ. Соғдылықтар VII-VIII
ғасырлар кезеңінде неғұрлым үлкен роль атқарды.. "Соғдылықтар Жетісуда
егіншілік мәдениетінің, құрылыс өнерінің, керамика қолөнерінің дамуында
елеулі роль атқарды.
Соғдылықтардың келуі Жетісудың егіншілік және қала мәдениеті тарихында
елеулі із қалдырды, бірақ оның әлеуметтік-экономикалық көне саяси
тарихының басты-басты факторлары Жетісудың жергілікті отырықшы және көшпелі
халқының өндіргіш күштерінің дамуы болды.
В.А.Лавровтың 1950 жылы жарық көрген Градостроительная культура
Средней Азии" деген еңбегінде ортағасырлық қала мәселелері сөз болады. Бұл
еңбекте негізінен ортағасырдағы қала құрылысын VIII кезеңге бөле отырып,
қаланың, оның бөліктерінің пайда болуы, қалыптасу, даму және құрылыс пен
сәулет өнеріндегі тәсілдерін Қазақстан территориясындағы қалалармен өте
шебер байланыста суреттеген.
Ерте ғасырлардағы қалалардың негізгі бір түрі ретінде бекіністі
қамалды алуға болады. "Бекіністің дәл ортасында замок-кешк орналасқан,
бірінші қамал 20 м аралықта жартылай сопақша овальды формада болып, онда
замок иесі мен семьясыниң тұрағы, жайы орналасқан. Екінші қамал біріншіден
10 м аралықта болып, онда қызметшілерінің үйлері орналасқан, ал үшінші
қамал 45.м қашықтықта болып, онда шаруашылық ауласы орналасқан. 7-
сурет.1
Ерте ортағасырлық қалалардың құрылысындағы келесі бір ерекшелігі -
үлкен бекіністің айналасына оған бағынышты кішірек, жеке-жеке бекіністердің
топтасуы.
Ерте ортағасырлық қалалардың бұл түріне мысал ретінде Шу өңіріндегі
Краснореченск Сарығ қаласын келтіруге болады. 8-сурет
Ортағасырлық қалалардың ұйтқысы болған "шахристан" біртіндеп жоспарлы
түрде салынып, қаланың негізгі бөлігіне айналды. Қазақстан
территориясындағы бұл типті қалаларды ол былай деп суреттейді:
"Жетісуда да мавераннахр типіндегі қалалар пайда бола бастады, яғни үш
бөліктен: цитадель,
шахристан,
рабадтан тұрды.
Бұған Хамукет қазіргі Майтөбе селосы Талас ауданы қаласын жатқызуға
болады."
Ортағасырлық қаланың құрылысындағы тағы бір ерекшелік екі көшенің
қиылысы арқылы қаланы төрт бөлікке бөліп тастау. Осы үлгідегі қалаға
Қазақстан жеріндегі Сайрам жатады.9-сурет
Архитектуралық сәулет өнерін жоспарлау негізінен екі түрлі болды:
1.Құрылысы биік арқа тәсілі. Оған V-VІ ғасырлардағы көне Хорезм
жеріндегі Қызыл-қала бекінісі, Жетісудағы Таш-рибат керуен сарайы жатады.
10 - сурет.
2.Ұзын қорғандарды гофорлап, салу тәсілі. Бұған негізінен көне Хорезм
бекінісінен Құмқала және Қыз-қаланы жатқызуға болады. 11-сурет.
VIII-Х ғасырларда ортағасырлық қаладағы өмір шахристаннан біртіндеп
рабадқа көше бастады. Қаланы бір жерден екінші жерге көшіру екі жағдайда
болады:
1.Ескі қала орны әбден қираған, сондықтан оның жанына қайта салу.
2. Жаңа талаптарға сай жаңа жерге салу.
Мысалы, Темірдің Самарқандты Афрасиаб қыратынан көрші жазықтыққа
көшіруі т.б. Сол сияқты Термез Амудариядан монгол шапқыншылығынан соң
Сурхандарияның жағалауына көшірілді. 12-сурет,
Ортағасырлық қалаларда тұрғын үй салудың екі түрі болады:
1. Жабық және жартылай жабық үйлерді бірден қатар-
қатар етіп салу.
2. Орталық ашық аулаға орналастыру. Бүкіл салынған
құрылысты екі топқа бөлуге болады:
1. Коридор.
2. Жатақ және шаруашылық бөлмелері.
Осы кезеңдердегі тағы бір ерекшелік ол үйдің қабырғаларын әр түрлі
өрнектермен әсемдеу. Үйлердің ішкі қабырғаларын декоративті өрнектер арқылы
әсемдеу.
13-сурет. сипат алды.
Архитектуралық сәулет өнерін де төрт ғасыр бойы келе жатқан арқа және
жартылай колонна тәсіліне тек декоративті түрде әсемдеуді қосты. Оған Рабад
және малик және Дая-Хатын керуен-сарайларын жатқызуға болады. 14-15
сіреттер.
Монгол кезеңінен кейінгі ортағасырлық қалаларға тән қасиет бірнеше
бағыттың қиылысына орналасқан. Төрт қақпа арқылы қалаға шығу. Қала
негізінен қамалмен қоршалған. Осы кезеңде әсіресе діннің саяси ықпалының
үшті болуын В.А.Лавров былай деп жазады: "Діни орындар орталығы, діни
ансамбльдер орталығы ретінде бірнеше мавзолей, мешіттердің бірігуі".
Бұндай діни орындардың көрінісі ретінде Ахмед Яссауидің мавзолейін
алуға болады. 16-сурет.
Міне, В.А.Лавровтың еңбегінің құндылығы сонда, ол Орта Азия
ортағасырлық қалаларын тікелей Қазақстандағы ортағасырлық қалалармен
салыстыра отырып, пайда болу, қалыптасу ерекшелігін, құрылыс ерекшелігін
түсінікті етіп бере білгендігінде.
Академик Ә.Х.Марғұлан Қазақстан территориясырдағы қалалық цивилизация
мен құрылыс техникасына арналған "Из истории городов и строительного
искусства древного Қазахстана" деген монографиялық еңбек жазды.
Ә.Х.Марғұлан бұл еңбегінде: "VІ-VIII ғасырларда Қазақстан
территориясында салынған құрылыстарды алты түрге бөліп қарайды:
1 . Қала билеушісінің резиденциясы;
2.Сауда мен колөнер қонысы;
3. Әскери бекіністер;
4. Керуен-сарайлар;
5. Егіншілікпен айналысушы жатақтар қонысы;
6. Орда-замок усадьбалары.
Бұл ескерткіштер құрылыс техникасында ұқсастық болғанмен жоспар
көлемінің әртүрлілігімен бір-бірінен ажыратылып отырады. 17-20 суреттер.
Ерте ортағасырлық қалаларды, оның архитектуралық құрылысын,
бекіністерін және құрылыс материалдарын зерттеуші тарих ғылымдарының
докторы В.Л.Воронина болды. 1959 жылы жарық көрген "Раннесредневековой
город Средней Азии" деген мақаласында, ол өзіне дейінгі ортағасырлық
қалаларды зерттеушілер пікірін сын көзбен қарап, дұрыс тұжырым жасап,
қорытындылай білді. Осы мақаласында А.Ю.Якубовскийдің феодалдыққа дейінгі
қала деген пікірін қатты бағалады.
Ортағасырлық қалалардың қалыптасуының бірнеше жолы болды:
1. Феодалдық замоктардың біртіндеп сауда мен қолөнердің дамуы
нәтижесінде қалаға айналуы.
2. Жеке замоктар қосылып қала құрауы.
Бұл туралы А.Н.Бернштам былай деді: "Міне, нақ осы жолмен, яғни жеке
замоктар бірігіп, қала құрау жолымен соғдылықтардың іpі отары орнында Сарығ
қаласы пайда болды"
3. Рабат аймағында немесе керуен-сарай қабырғасында сауда қолөнер қала
қыстағының калыптасуы;
4. Базардың орнына қалалардың топтасуы;
5. Діни ансамбльдердің бірігуі;
6. Қала-бекініс пайда болып, билікке көшпелі түрік
хандарының келуі;
7. Антикалық қала шеңберінде өмірдің тууы.
8.X ғасырда феодалдық құрылыстың өрістеуіне байланысты "арка" типті
қалалардың пайда болуы.
Жаңадан ғана қалыптасып, пайда болып келе жатқан рабадтардың даму
жолдары әртүрлі болды. Е.И.Агеева мен И.Г.Пацевичтің: ''Рабадтар кейде
шахристанның екі-үш қақпасында қатар немесе жеке қақпада дамып отырған"
деген пікірін де мақұлдайды.
Б.Л.Лавровтың шахристан туралы пікірі мен типі туралы ВЛ.Вороника
былай деп жазды: "Шахристан ВЛ.Лавров бойынша төрт типті болды.
1. Дұрыс емес жоспар-стихиялы өсуі құлдық қоғамнан ерекшелігі;
2. Негізгі көшелердің крест бойынша қиылысуы;
бұған Мерв, Хива қалалары мысал бола алады
3.Цитадельдің шахристанның тек бір қабырғасымен
жанасуы.(Мысал,Пенджикент.)
4. Бекініштерді салуда жер жағдайын пайдалана білу. Сол сияқты В.Л.Воронина
ерте ортағасырлық қаланың цитаделінің үш түрін анықтады:
1. Қала қабырғасының системасында Баласағұн,
Сарығ.
2, Қабырға ішінде Афрасиаб, Бұхара, Кафыр-қала.
3. Қабырға сыртында Пенджикент, Хосруқала, жөнінен әр түрлі болды.
VІІ-VІІІ ғасырлардағы феодалдық қатынастардың онан әрі дамуы
рабадтардың дамуына қолайлы жағдайлар жасады. Жетісу өлкесінің қалалары
Сарығ пен Баласағұн қамалмен қоршалған, Ол туралы Ә.Х.Марғұлан былай деп
жазды: "Жетісуда жүргізілген құрылыс жұмысы әр түрлі болатын, әсіресе
қаладан тыс құрылыстар-кешктер, төрткөл тәрізді кішігірім бекіністер т.б.
салу кең таралды".
Кейде тіпті бір алқаптың түгел қамалмен қоршалғаны П.Н.Кожемяко былай
деп жазды: "Шу өңірі қалалары- негізгі бір ерекшелігі қала өмірінің ұйтқысы
болған шахристаны немесе цитаделінің сыртынан екі шеңбер тәрізді
қамалдармен қоршалды. Бірінші шеңбердегі құрылыс усадьба типтес болып
келеді де, ал екінші шеңбер бақтарды қоршап жататын.
1952-1955 жылдары Қырғыз ССР Ғылым академиясының Тарих музейінің жеке
отряды және комплексті археологиялық этнографиялық экспедициясының
зерттеулері нәтижесінде Шу өңірінде он сегіз ұзын қамалды қалалар мен
үлкенді-кіші 44 қоныстар қазылып, осы жұмыстар нәтижесінде 1959 жылы
Н.П.Кожемяконың: "Раннесредневековые города и поселения долины" деген
еңбегі жарық көрді.
Әскери өнердің онан әрі жетілуінің нәтижесінде ортағасырлық қалалардың
орналасуына ерекше көңіл бөлінді. Ендігі жерде ортағасырлық қалалар өзен-
жарқабақтарына салынды және қалаға жау келетін негізгі бағытқа
тосқауылдар салу ісіне де ерекше көңіл бөлінді.
Қорғау құрылыстарының негізгі элементтері қалалық, күнара, қақпа
қорғанысы және цитадель болды. Мұнара әр түрлі формада болып, орналасқан
жеріне байланысты бұрыштық және қабырғалық болды. Құрылысына байланысты
және жабық болып келеді. Әсіресе ортағасырлық қалаларда алғаш рет
байқалған шығыңқы выносный мұнаралар.
Мысалы, Кафыр-қала - Ұлы Гүлдүрсін. 21-сурет. Қаланың сыртында да
қорғаныс құрылысы салынды. Ортағасырлық үйлердің мынадай түрлері болды:
1. Тұрғын үй.
2. Діни үй.
3. Жерлейтін үй-наустер.
В.Л.Воронина өзінің "К вопросу о типе общественных сооружений
раннесредневекового города Средней Азии" деген мақаласында былай деді:
"Қаладағы қоғамдық құрылыстың бір түрі қауымдық үйлер, сонымен қатар
керуен-сарайлар және моншалар".
Қаладағы үйлер өздерінің атқаратын қызметтеріне байланысты әр түрлі
болды. Ортағасырлық қалаларды зерттеуші А.Н.Бернштам монша туралы былай деп
жазды: "Ең алғашқы қазбалар нәтижесінде табылған Афрасиаба және Тараз
моншалары Х-ХІІ ғасырлар ескерткіштеріне жатады".
"Қазақстан территориясының барлық жеріндегі ерте ортағасырлық қалаға
тән сипат - қаланың құрылу жоспарының дөңгелек, шеңбер тәрізді болып келуі"
деген Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевичтің пікірін Б.Л.Воронина да өте жоғары
бағалаған.
1963 жылы "Археологические памятники Таласской долины" деген еңбек
жарық көрді. Бұл еңбекте негізінен
Қалалар мен коныстардың топографиялық белгілеріне, стратиграфиясына көп
көңіл бөлінді.
Археологтар соңғы кездері Жетісу өңіріндегі ортағасырлық
ескерткіштерге көп көңіл бөлуде. Олар туралы К.M. Байпаковтың
"Раннесредневековые города и пуселения Семиречья", "Раннесредневековые
города и поселения северо-восточного Семиречья", "Городища типа "Торткуль",
тағы басқа ғылыми мақалалар баспадан жарық көрді. Ол бұл еңбектерінде: "VII-
VIII ғасырларда Жетісу өңіріндегі қалаларда Орта Азия қалаларындай циадель,
шахристан, рабадтары қатар болмағанымен қаланың негізгі төрт түрі болғанын
және олардың атқарған ролін көрсете алды. Олар:
1. Кала;
2. Селолық қоныс;
3. Баспана қала;
4. Керуен-сарай. 22-25 суреттер.
Орта Азия мен Қазақстанның ортағасырлық қаласы туралы 1973 жылы
баспадан шыққан А.М.Беленицкий, И.Б.Бентович, О.Г.Большаков бірігіп жазған
"Средневековый город Средней Азии" деген еңбекке тоқталатын болсақ, бұл
еңбекте негізінен VІ-ХVIII ғасырлар аналығындағы қалалардың топографиясы,
стратиграфиясы, бекіністері туралы жан-жақты жазылған.
Ортағасырлық қалалардың орталығы ретінде "патша" немесе феодал
резиденциясы болды. Міне, сол қала билеушісінің аттары әр жерде әр түрлі
болған. Мысалы, авторлар оны былай деп сипаттаған: "Жетісудағы Керминкет
қаласының билеушісі Күлтегін-лабан деп аталды: әр қаласын "тексін" деген
атағы бар билеуші басқарды. Барсхан қаласының басында манап, немесе тесін
барсхан тұрды: Невакат билеушісінің яланшах деген атағы болды; Бекліг
Семекна қаласының өміршісі йпналтегін деп аталды. "
Феодалдық қатынастардың күшеюіне байланысты қаланың әлеуметтік құрылымы
өзгереді. Бұл өзгерістерді біз қаланың негізгі қолөнер және сауда орталығы
болған рабадтардың өсуінен, ал бұған керісінше қала шахристандарының
ролінің төмендеуінен көреміз. Алайда, ерте ортағасырлардағы Орта Азияға тән
қалыптағы қала ерте ортағасырлық Пенджикенттегі археологиялық қазбалар қала
өмірінің бастапқы кезеңдерінде-ақ шонжарлармен және көпестермен қатар
қолөнершілер мен ұсак саудагерлердің де тұрғанын және VII-VIII ғасырлардың
өзінде-ақ қала қолөнер мен сауданың қалыптасқан орталығы болғанын көрсетті.
Өкінішке орай, жазба деректемелерде қала тұрғындарының саны туралы
мәліметтер жоқтың қасы. Сондықтан халықтың санын есептеудің жалғыз жолы
археологиялық мәліметтерге, қаладағы үйлердің саны мен бір гектар жерге
орналасқан халықтың тығыздығын анықтауға негізделеді. Қала жұртындағы
қазылып ашылған жердің аумағы неғұрлым кең болса, кателесу мүмкіндігі
солғұрлым азая түседі. Қаланың үлкен алаңдарындағы құрылыстар сипаты
анықталған Пенджикенттегі қазбалар оның тұрғындарының саны 2,6 мың адам
болған деп анықтауға мүмкіндік берді.
Сонымен авторлар Орта Азия мен Қазақстан халықтары мәдениетінің
жақындасуы туралы былай деп жазды: "Қазақстан мен Орта Азия халықтары
мәдениетінің жақындасуы туралы былай деп жазады: "Қазақстан мен Орта Азия
халықтары мәдениетінің де жақындасуы Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың бір
бөлігі Самани әулеті мемлекетінің құрамына кірген ІХ-Х ғасырларда да
жалғасады".
Сонымен бірге ортағасырлар кезіндегі Қазақстан терреториясын
мекендеген тайпалар мен халықтар мәдениетінде айқын бейнеленген дәстүрлі
ағым аңғарылады. Ол қала салуда, архитектурада, керамикалық заттар жасауда
көрінеді. Мұның өзі көбінесе Қазақстанның ежелгі заманынан бері тарихи
тағдырлары өзара ұштасып жатқан отырықшы және көшпелі халықтарының тығыз
байланысынан барып туды. Қазақстан территориясындағы қалалар үшін әсіресе
көшпелі елмен байланыстың маңызы зор. Көшпелі адам егіншілік өнімінсіз өмір
сүре алмады, ал егіншіліктің мөлшері көбінесе көшпелілер рыногының
қажетсінуіне байланысты болды.
Бұл туралы Ә.Х.Марғұлан былай деп жазды: "Регионның өзіндік тағы бір
ерекшелігі сол көшпелілер егінші мен қолөнершіге ауысып, отырықшы халықтың
санын үнемі толықтырып отырды. Әйтсе де, отырықшылдыққа ауысқандардың
көшпелі өмірге қайта оралып, малшылар қатарына қайта оралып, малшылар
қатарына қайта қосылуы да аз болған жоқ" .
Ә.Х.Марғұланның бұл пікірін А.М.Беленицкий, И.Б. Бентович,
О.Г.Большаковтар өз еңбектерінде өте жоғары бағалаған.
Сонымен ортағасырлық қаланың зерттелу тарихы бүгінгі таңда актуальды
проблема болып табылады. Археологиялық зерттеулер мен қазба жұмыстарының
нәтижесінде жиналған бай материалдарға сүйене отырып, ортағасырлық қаланың
пайда болуы жолдарын, оның құрамдас бөліктерінің қалыптасу кезеңдерін
анықтаймыз.
II TAPАУ.Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалары
2.1 Отырар қаласы
Орта Азия мен Қазақстан территорияларындағы ортағасырлық қалалардың
ішіндегі көлемі жағынан iрісі және аты жазба деректерде сақталған Отырар
қаласы.
Қаланың орны Арыстың Сырдарияға құяр жеріне таман, Темір станциясынан
батысқа қарай 15 км жерде, "Талапты" совхозы бөлімшесінің жанында
орналасқан.
Қазақстан территориясындағы басқа қалалармен салыстырғанда Отырар
туралы мәліметтер жазба деректерде көп кездеседі. Бұл деректерде негізінен
қаланың Отырар деген атымен бірге Фараб деген аты да аталып отырған.
Отырар Фараб бірінші рет ІІІ ғасырдың отызыншы жылдарындағы
деректерде айтылса да, қала одан ертеректе Тарбан Трабан деген атпен
өмір сүрген деген болжам жасауға негіз бар. Таубан, Трабан . Тұрарбанд
және Отырар бір қаланың ғана аты екені туралы кейінірек ХІІІ ғасырдағы
географ Иакут Якут былай дейді: "Тұрарбанд ... Сейхунның арғы жағындағы
қала, Шаштың Мавераннахрмен шекаралас жатқан ең алыс қалаларының бірі. Бұл
елдің халқы қаланың атын және Отырар деп атайды".
IX ғасырдың бас кезінде Отырар туралы ибн Сахл басқарған арабтардың
Хорасаннан солтүстікке қарай жергілікті қожаларға қарсы жасаған жорықтарына
байланысты: " Ол Отырар аймағын басып алуға тырысты, ол шекаралық жердің
бастығын өлтірді және қарлұқ жабғуының бәрін тұтқынға алды"-деп жазылған.
X ғасырдағы деректерде Фараб аймағы Сырдарияның орта ағысы бойында
жатыр, онда бекіністер бар. Бұл жерде топырақ сортаң және батпақ бар, ал
аймақтың басты қаласы Кедер деп аталады, ол өзеннен жарты фарсах жерде
жатыр, бұл жауынгер халқы бар жаңа қала деп жазылған.
X ғасырдың аяғында жазылған ал - Макдиси деректернен Фарабтың Кедерден
бұрын пайда болып, дамығанын көруге болады. Ал-Макдиси былай деп жазды:
"Фараб бұл өте ірі қала, себебі сол кездерде ол қаланың 70 мың әскері
болатын, және шахристанында шіркеуі мен мешіттері бар, рабадтарында базары
орналасқан".
Кейінгі кезде Отырар алқабында жүргізілген археологиялық топографиялық
зерттеу нәтижесінде Отырар қаласынан батысқа қарай бірнеше километр жерде
орналасқан Құйрықтөбе қалашығы бұрынғы ортағасырлық Кедер қаласының қалдығы
болуы мүмкін деген пікір айтылып жүр.
XI ғасырдағы деректерде Мухаммед ибн Неджиб Бекран өз
шығармаларында "Джихан - намэ" материалдарын пайдалана отырып былай деп
сипаттайды: " Оғыздардың алғашқы келіп қоныстанған жері Тараб және Дженд
Арал теңізі мен Сырдария
өзенінің жағалаулары болды".
XII ғ. деректерінде Тараб туралы ещтеңе айтылмаған, себебі бұл кезде
Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия территорияларын қарақытайлықтар басып
алған болатын. XII ғ. аяғы мен ХІІІ ғасырдың басында қайтадан Отырар
деректерде кездесе бастайды.1218 жылы Шығыс тарихында әйгілі "Отырар апаты"
болды. Бұл апат туралы Ион-ал-Асир және Рашид-ад-дин былай дейді;
"Шыңғысхан көптеген күмісті, құндыз терілерін және басқа да заттармен бір
топ саудагерлер мен түріктерді киімге арнап мата сатып алу үшін Мавераннахр
қалаларына, Самарқанд пен Бұхараға жібереді. Олар Хорезмшахтың ең шет
жатқан иеліктері болып саналатын, Отырар қаласына келеді. Монғолдар қалаға
кіргеннен кейін қаланың әкімі олардың алып келген заттары туралы
Хорезмшахқа xaбaр берді Хорезмшах саудагерлерді өлтіріп, заттарын өзіне
жіберуді бұйырды, Әкім оларды өлтіріп, заттарды Хорезмшахқа жіберді .
1220 жылы Отырар тізе бүкті. 1222 жылы Орта Азия мен Қазақстан
қалаларын монғолдар жаулап алды. Бұрынғы гүлденген мәдениет орталықтары
жермен-жексен болып, бос қалды. Солардың бірі тас-талқан болған Отырар еді.
Революцияға дейін Отырар жекелеген зерттеушілер тексеріп, көптеген
ғылыми мақалалар жазды. Солардың бірі П.И.Лерх 1867 жылы Қазақстанда болып,
осы сапары туралы есебінде Жанкент, Сауран қаласы жөнінде мәліметтер
берген.
1899 жылы Н.С.Лыкошин Отырар туралы мақала жариялап, Отырардың
қалдықтарын Або-Қағанның Абруй билік еткен кезінде Бұхарадан қашып
келген бұхаралықтар орнатқан Хамукет қаласы деген пікір айтты. Бірақ
В.В.Бартольд бұл пікірмен келіспей, Хамукеттің Талас жазығында өмір
сүргенін дәлелдеп шықты.
Сондай-ақ Сырдария бойындағы қалалар туралы құнды деректерді
И.А.Кастанье жазып қалдырған. Солардың қатарында А.К. Кларе және
А.А.Черкасов болған. Олар 1895-1904 жылдарда археологиямен әуестенушілердің
Түркістан үйірмесінің мүшелері мен біргe Отырарда қазба жұмыстарын
жүргізген.
1969 жылдан бастап Қазақ ССР Ғылым Академиясының Отырар археологиялық
экспедициясы Отырар қаласында жүйелі түрде қазу жұмысына кірісті. Қазба
жұмыстарының алдына мақсаттар қойылды: I Қала бөліктерінің стратиграфиясын
анықтау. 2Стратиграфиялық қазба негізінде алынған материалдарға байланысты
Отырар қаласының хронологиялық шкаласын жасау. 3 Отырар қаласынан алынған
деректерді Отырар оазисі қалаларын қазу барысында салыстырмалы материал
ретінде пайдалану. Алғашқы екі жылда қираған қаланың нақты топографиялық
жоспары түсіріліп алынды, Отырар алқабының картасын жасауға археологтар
мүмкіндік алды 26-су.рет. Содан кейін үлкен алаңда жоспарлы түрде қазба
басталды. 1971 жылы Отырар археологиялық экспедициясы Оңтүстік Қазақстан
комплексті археологиялық экспедициясы деп аталды, содан бері осы атпен
жұмыс істеуде. Бұл экспедиция қазіргі таңда зерттеу жүргізіп жатқан-
еліміздегі аса ірі экспедициялардың бірі. Отырардың өзін және төңірегін
зерттеу Отырар қаласының біздің дәуріміздің ХVII-ХVIII ғасырына дейін өмір
сүргендігін дәлелдейді. Қазір 5 га алаңда қазу жұмысы жүргізіліп, ХVІ-ХVIII
ғасырларға жататын мыңға жуық тұрғын үйлер мен шаруашылық құрылыстары
ашылды.
Отырардың орталық бөлігі бесбұрышты төбені алып тұр. Оның ең биік
бөлігі 18 м, ал қанған бөліктері орта есеппен 10-15 м. Төбенің оңтүстігі -
380 м, оңтүстік батысы - 145 м, батысы - 400 м, солтүстік шығысы - 360 м,
шығысы - 350 м жерді алып жатыр. Отырарда жасалған аэрофото арқылы ескі
планды толықтыруға толық мүмкіндік туды. 27 сурет.
Отырар қаласын қамал қоршап жатыр, оның бұрыштарында қақпасы маңында
мұнара қалдықтары сақталған. Мұнаралардың сыртқы көрінісі дөңгелек болып
келген.
Қамалды сырттай ор қоршап жатыр. Оның кемері тайғанақ, тереңдігі 2-3
метр, көлденеңі 10-15м.
Қалаға кіретін VIII қақпа бар. Екеуі оңтүстік және солтүстік-шығыс
жақта бір-біріне қарама-қарсы орналасқан.
Отырардағы стратиграфиялық қазба жұмысы орталық төбенің солтүстік
беткейінде жүргізілді. Оның көлемі
24x8м.
Қаланың қабаттары 16 м тереңдікке дейін қазылуы, соның нәтижесінде
бірін-бірі алмастырған жеті мәдени қабаттар болғаны анықталды. 28-сурет.
ХVII-ХVIII ғасырдың қабаты 0,7 - 0,8 м қалыңдықта сақталған. ХV-ХVІ
ғасырлар қабаты 1,5 м қалыңдықта сақталған 29-сурет. Оcы қабаттан
табылған үсті доғал пышақ, төртбұрышты алқа, зергердің сүйек балғасы,
сондай-ақ ат мүсіні де ерекше қызықтырады.
ХІІІ-ХІV ғасырлар қабатынан табылған керамикалық ыдыстар боялмаған
және боялған. Осы қабаттан ХІІІ-ХІV ғасырлар кезінде соғылған теңгелер
табылған.
Х-ХІІ ғасырлар қабатының қалыңдығы 1,5 м. Бұл қабаттан үш бөлмеден
тұратын құрылыс комплексі жартылай тазартылды 30-сурет. Шаруашылық
ұралар мен үйдің еденін тазартқанда ұзындығы 30 см темір семсердің сынығы,
сүйектен жасалған екі тебен, алты қырлы әйнектен жасалған үлкен моншақ
табылды. Сонымен бірге ұзындығы 1,5 см үш қырлы садақтың жебесі шықты. Бір
үйдің қабырғасында адамдарды тобымен жерлеген қабір бар. Онда 18 адамның
денесі қойылған. 31 - сурет. Кейбір бас сүйектерде қарудың орны
сақталған. Осыған қарағанда бұл адамдар ұрыс кезінде қазаға ұшыраған болуы
керек.
Бұл қабаттан 3,5 м төменде ІХ-Х ғасырлар қабаты жатыр. Бұл қабаттан
төрт рет салынып 4 рет бұзылған құрылыс орындары табылды. Қабырғалар көлемі
45x26x10 см кірпіштен қаланған 32-сурет.
VII-VIII ғасырлар құрылысының ең төменгі еденінің астында бос топырақ
пен күлдің қалдықтары жатыр. Құрылыстың қалдығы табылған жоқ. Ол жерден
қыштан жасалған ыдыстар сынығы табылды. Ол ертедегі егін шаруашылығымен
айналысқан тайпалар ескерткіштеріне өте жақын және ұқсас 33- сурет.
Қаланың солтүстік бөлігіндегі мәдени қабатының қалыңдығы төрт метрге
жуық. Қала айналасындағы мәдени қабаттар хронологиялық екі кезеңге сәйкес
келетін: жоғарғы қабаты ХІІ-ХІІІ ғғ. сай келсе, ал төменгі қабаты ІХ-Хғғ.
Кезінде өмір сүрген.
Стратиграфиялық қазба жұмысы кезінде табылған материалдарға қарағанда
біздің дәуіріміздің I ғасырында Отырардың құрылыс орындары пайда болмаған.
VII-VIII ғасырлар қабатында Отырардың феодалдық қала екенін көрсететін
үлкен архитектуралық қалдықтар сақталған. VIII ғасырдың аяғы мен IX
ғасырдың басында қала айналасына рабад қалыптаса бастап, Х-ХІІ ғасырлар
гүлдену шегіне жетеді. 34-сурет. ХІ-ХІІ ғасырлар қабатынан табылған
қызықты керамикалық бұйымдар әйнектен жасалған заттар Отырардың өрлеу
кезеңін анықтайды.
Монғолдар шапқыншылығынан кейінгі ХІІІ-ХІV ғасырлардағы қаланың
орналасуы оның сол кезеңдегі өмірін суреттейтін материалдар бар, сондай-ақ
ХV-ХVІ ғасырлардағы қазақ хандықтары құрылуы кезіңіне сай келетін заттар
табылды. ХVІІ-ХVIII ғасырларда қаланың құлдырап кеткенін көруге болады.
IX-XII ғасырларда Отырар даму кезеңінің ең шарықтау шегіне жетті. Осы
кезде қала территориялық жағынан өсіп, 200 гектарға жетті, ХІІІ ғасырдан
бастап қаланың территориясы біртіндеп кішірейе келіп, ХV-ХVІ ғасырларда бар
болғаны 20 га жерді алып жатып, басқаша айтқанда бұрынғы шахристан
территориясынан сыртқа шыққан жоқ"1.
Табылған археологиялық материалдарға қарағанда, Отырарда, Орта Азия,
Иран және Закавказьеде жасалған керамикалық заттар болған. Бұл сияқты
заттар Қазақстандағы басқа қалаларда да болған.
Осындай ірі мәдениет ошақтарының бірі - Фараб аймағы Отырар болды.
Мұнда ортағасырлық Шығыстың ұлы ойшылы, замандастары кезінде "екінші
Аристотель" атаған. Әбунасыр әл Фараби туып өскен. Сондай-ақ аңыздарға
қарағанда, Отырарда Александриядағы кітапханадан кейінгі орын алатын дүние
жүзіндегі аса ірі кітапхана болған.
Сонымен қатар қаласының оазистің орталығы ретіндегі алатын орны да
ерекше. Отырарды болашақта зерттеуде және оның ескерткіштерін археологиялық
қазбалар нәтижесінде ашуда белгілі бір обьективтік себептер бар:
Біріншіден, Отырар және оның қарамағындағы региондар оазис
қалаларыертеден беpi Қазақстан қалалық цизилизациясының суармалы
шаруашылығының отырықшылықтың орталығы болуында. Отырар оазис қалаларының
ірі экономикалық және мәдени орталығы болды. Мысалы: Отырар және оазис
қалаларында 60-тан астам, қоныстар; орда-бекіністер және қалалау сонымен
қатар көптеген суландыру жүйесі болған. Археологиялық зерттеулерден
Отырардың хронологиялық шкаласы ІV-VІ ғасырдан бастап, ХVІІ-ХVIII ғасырды
қамтыса, жазба деректер Отырардың 1,5 мың жылдық тарихындағы оқиғаларды паш
етеді.
Отырар қаласы оазис қалаларына өте зор ықпалын тигізді. Отырар
қолөнерінен шыққан өнімдер Оңтүстік және Солтүстік Қаратау баурайы
қалаларының базарында сатылып отырды.
Екіншіден, Отырар дамыған отырықшы Орта Азия мен көшпенді мал
шаруашылығымен айналысқан. Дешті-Қыпшақтардың екі ортасында орналасуы да
оның қалаларының дамуына көптен-көп әсерін тигізді.
"Орта Азияда бұдан ыңғайлы да, құнарлы да пайдалы жерді табу қиын",-
деп жазды совет археологы жене Шығысты зерттеуші А.Н.Бернштам.
Отырарды оазис қалаларының орталығы ретінде зерттеудегі аса маңызды
проблема Оңтүстік Қазақстанның орны мен ролі, қазақ халқының пайда болуы,
қазақ мемлекетінің қалыптасуымен тығыз байланысты. Оңтүстік Қазақстанның
қираған қалаларын қазуда әсіресе Отырардың жоғарғы мәдени қабатынан
көптеген бай материалдар табылды. Ол туралы Л.Б.Ерзакович былай деп жазды.
"Әсіресе ХVІ-ХVIII ғасырдағы семьялық туыстық молаларды, қыстақтар мен
жазғы тұрақтар қалдығын, монументальдық құрылыстарды, суармалы құрылыстар
іздеу және қазу жұмысына көп көңіл бөлінді".
Соңғы жылдарда Отырар қаласында жүргізілген қазба жұмыстары материал
монографиялар түрінде жарық көрді. Оларда қазбалардың көлемі, онан табылған
заттарға жан-жақты тоқталған.
1981 жылы Алматы қаласында Отырардағы қазба жұмыстарының он жылдығына
арналған Бүкілодақтың ғылыми конференция болды. Конференцияға еліміздің
түкпір-түкпірінен келген ғалымдар қатысты. Олар Отырарда жүргізіліп жатқан
жұмыстарға жоғары баға берді. Конференция материалдары 1983 жылы жарыққа
шықты.
Отырар және Отырар оазисіндегі қазбалардың соңғы жаңалықтары
К.М.Байпаков монографиясында берілген.
2.1 Тараз қаласы. Қазақстан территориясындағы ең көне ортағасырлық
қалалардың бірі Тараз. Ол туралы ең алғашқы мәлімет 568 жылы Византия
императорының түрік қағанының ордасына жіберген елшісі Земарк Киликийский
жазба дерегінде берген. VII ғасырдан бастап, Тараз "Ұлы Жібек жолы"
бойындағы аса ipi қалаға айналды. Осы туралы ортағасырлық географтар,
тарихшылар, саяхатшылар көптеген деректер жазып қалдырған. Ұлы Жібек жолы
бойындағы қалалардың зор ролі болды, сондықтан да деректерде ең алдымен
Таразға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3-10 беттер
I-тарау. Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалары.
1.1 Орта Азиямен ОңтүстікҚазақстан
ортағасырлық қалаларының тарихнамасы ... ... ... ... ...11-24 беттер.
ІІ-тарау. Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалары
2.1 Отыра қаласы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 25-
32 беттер
2.2 Тараз
қаласы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .32-42
беттер
Қорытынды ... ... ... ... ... ...43-46 беттер
Пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі ... ... ... 47-60 беттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.Ерте және ортағасырлар кезінде Сыр, Талас, Шу
өзендері алқабында гүлденіп тұрған қалалар ХІІІ ғасырдың басында
Шыңғысханның мың сан қолына төтеп бере алмай жермен – жексен болды.
К.Маркстың: "... жойқын бір соғыстың бір елді ғасырлар бойына халықсыз
қалдырған және оны өзінің бүкіл цивилизациясынан жұрдай ете алатындығы
фактісін де осымен түсіндіруге болады" деген пікірі, ХІІІ ғасырдағы және
одан кейінгі ғасырлардағы жиі – жиі болып тұрған феодалдың қырқасулар мен
шетелдік басқыншылық кезінде опат болған мәдениет ошақтарын көз алдымызға
келтіреді.
Қалалар туралы айта келіп Ф.Энгельс: "Бекініс орнатылған жаңа
қалаларды айбарлы қорғандардың айнала қоршап тұрғаны тегін нәрсе емес.
Олардың төңірегіндегі ор – апандардан ру құрылымының моласы көрінеді, ал
олардың мұнаралары қазірдің өзінде-ақ цивилизацияға тиіп тұр".
Жермен-жексен болған қалаларды, опат болған көне мәдениет орталықтарын
қайта тірілту, оларды халқымыздың ғасырлар бойы жасап келген асыл мұрасы
қатарына қайта қосу археологтардың үлесіне тиіп отыр. Ортағасырлық
қалаларды зерттеудің маңызы өте зор.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Ұлы Октябрь социалистік революциясына
дейін Қазақстан территориясындағы ортағасырлық қалаларды жекелеген ғалымдар
зерттеген. 1867 жылы Орта Азия мен Қазақстанның бірқатар жерлерін П.И.Верх
зерттейді. Осы зерттеу жұмыстарына арналған есепті баяндамада Жанкент пен
Сауранның қалдықтарын сипаттап және Сырдария бойындағы қалалар туралы жазба
деректерден мәліметтер берген. Бұл мақала 1870 жылы Санкт – Петербургте
"Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 году" деген атпенен
басылып шықты.
1889 жылы Н.С.Лыкошин Отырар туралы ғылыми мақала жариялап, онда
Хамукат қалашығының қалдығы бұрынғы Отырар қаласы болуы мүмкін деген.
Бұл қате пікір еді, оның қате екенін В.В.Бартольд дәлелдеді. Ол
Хамукаттың Талас жазығында екендігін дәлелдеп шықты.
1895—1904 жылдары А.И.Кларе мен А.А.Черкасов Отырарда қазба жұмысын
жүргізді. Осы кездері Сырдария бойында А.О.Руднев, И.А.Кастанье зерттеу
жұмыстарын жүргізіп, бірнеше қала қалдықтарын анықтады. И.А.Кастанье
Оксусқаласының қалдықтарында қазба жұмыстарын жүргізді.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңіріндегі қалаларды зерттеуде
В.В.Бартольд сіңірген еңбегі зор. Осы жерлердегі жүргізген жұмыстарға
байланысты "История орошения Туркестана", "Туркестан в эпоху монгольского
нашествия", "История культурной жизни в Туркестана" тағы басқа көптеген
ғылыми еңбектерін жазды.
Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін Қазақстан
территориясындағы ортағасырлық қалаларды зерттеу ғылыми тұрғыда, тұрақты
түрде жүргізіле бастады. 1923 жылы П.П.Иванов және 1925 жылы М.Е.Массон
Сайрам қаласының қираған қалдықтарын зерттеді. Отызыншы жылдардан бастап
Оңтүстік Қазақстан және Жетісу өңіріндегі қалаларды зерттеу А.Н.Бернштам
басқарған экспедициялардың жұмыстарымен байланысты болды.
Соғыстан кейінгі жылдары, яғни 1946-4956 жылдары Қазақстан
археологиясының дамуындағы ең негізгі кеңе болып табылады. Бұл кезеңде көне
ескерткіштерді қалпына келтіру жұмыстары және көптеген археологиялық
тараулар жасалып, Қазақстанның бүкіл кең территорияларын қамтыды. Осы
кездерде Қазақстанда жүргізілген археологиялық жұмыстарға байланысты 1958
жылы жарық көрген Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевичтің "Из истории оседлых
поселений и городов южного Казахстана" деген еңбегінде: "Жазба
деректемелердің мәліметтері мен археологиялық зерттеулердің нәтижелері ерте
ортағасырларда отырықшы елдің негізгі бұқарасы қоныстарда тұрған деп
санауға мүмкіндік береді деп жазды.
Көп жылдарға созылған жұмыстар нәтижесінде 1960 жылы "Қазақстанның
археологиялық картасы" атты көлемді енбек жарыққа шықты.
Қазақ ССP Ғылым академиясының Ш.Уәлиханов атындағы Тарих археология
және этнография институты ұйымдастырған бірінші экспедиция - Орталық
Қазақстанның археологиялық экспедициясы ЦКАӘ болды. Бұл экспедиңияны
құрылғаннан бастап академик А.Х.Марғұлан басқаруда. Ө.Х.Марғұлан
көшпенділер мен отырықшы халықтардың өзара қарым-қатынасы және ортағасырлың
қалалар мен тұрғындарының қалыптасуындағы көшпенділердің ролі деген
сұрақтарға баса назар аударған. Көп жылдық зерттеулед нәтижесінде ол аса
үлкен және өте құнды материалдар жинақтап, Қазақстан территориясындағы
қалалық цивилизация мен құрылыс техникасына арналған "Из истории городов и
строительного искусства древного Казахстана" даген еңбек жазды.
1947 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының тарих, археология және
этнография институты, Археология институтының Ленинградтық бөлімімен
бірігіп, Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясин КАЭ құрды оны
А.Н.Бернштам басқарды. 1947-1951 жылдары бұл экспедиция бүкіл Оңтүстік
Қазақстан территориясында археологиялық барлау жұмыстарын жүргізді. Осы
зерттеулер нәтижесінде 1949 жылы ғылыми мақала, ал 1950 жылы ғылыми
еңбектер жарық көрді.
Елуінші, алпысыншы жылдары қазба жұмыстары көне Тараз қаласында
жүргізіліп, көптеген ғылыми мақалалар жарық көрді. М.С.Мерщиевтің "К
вопросу в стратиграфии нижних слоев Тараза" деген мақаласында: "қазіргі
кезде ғылымда дәлелденгеніндей көптеген ортағасырлық қалалар ертедегі жер
шаруашылығымен айналысқан қоныстардан үлкейіп, қалаға айналған. Мысала,
Тараздың ең төменгі мәдени қабаттары біздің дәуіріміздің алғашқы
ғасырларына жатады" делінген.
Т.Н.Сенигованың "Средневековое стекло из Тараза", "О назначении двух
стеклянных сосудов из Тараза" тағы басқа ғылыми материалдар жарияланды.
Тараз қалашығында жүргізілген көп жылдық қазба жұмысының нәтижесінде 1972
жылы "Средневаковый Тараз" атты монографиялық еңбегі жарық көрді. "Таразда
жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесі, Талас өңірінің орталығы болған
қаланың архитектурасы мен мәдениетінің "астаналық сипатын атап көрсетті"
дейді Т.Н.Сенигова.
Сондай-ақ Шардара су қоймасы аймағында көп жылға созылған археологиялық
зерттеулер жүргізіліп, соның нәтижесінде 1968 жылы А.Г.Максимова,
С.М.Мерщиев, Б.И.Вайнберг, Л.И.Левиналар бірігіп, "Древности Чардары" атты
еңбек жазып шықты.
Археологтар соңғы кездері Жетісу өңіріндегі ортағасырлық ескерткіштерге
көп көңіл бөлуде. Олар туралы К.М.Байпаковтың "Раннесредневековые города и
поселения Семиречья", "Раннесредневековые города и поселения северо-
восточного Семиречья" , "Городище типа Турткуль" т.б. ғылыми мақалалар
баспадан жарық көрді.
Қазақстан археологиясында, Отырарды зерттеуге бaсa назар аударылып
отыр. Оны зерттеу жұмыстары 1969 жылдан басталды. Бұл жұмысты Отырар
археологиялық экопедициясы жүргізді. Ең алдымен қала қалдығының жоспары
жасалынды, 1971 жылдан бастап бұл экспедиция Оңтүстік Қазақстан комплексті
археологиялық экспедициясы ЮККАЭ деп аталып, оны К.А.Акишев, басқаруда.
Бірнеше жылға созылған археологиялық зерттеулер нәтижесінде археологтар
К.А.Ақышев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзаковичтің "Древний Отырар" деген еңбегі
1972 жылы баспадан шықты. Осы еңбекте авторлар Отырар туралы "Сырдария
бойындағы ортағасырлық қалалардың ішіндегі ең атақтысы - Отырар қаласы
сонау VII-VIII ғасырларда дамыған өзіндік аймағы бар қала орталығы болған"
деген.
Отырар қаласының қираған қалдықтарын зерттеу, онда қазба жұмыстарын
жүргізу бүгінгі таңда да жалғастырылып, оның нәтижелері баспа бетінде жарық
көруде. Оның айқын дәлелі ретінде Р.З.Бурнашеваның "Монеты из Отрар төбе"
1973 , К.А.Акишевтің "Некоторые итоги раскопок городища древного Отрара",
К.М.Байпаковтың-"О локализации средне-вековых городов южного Казахстана",
"Археологические исследования в Отраре" деген мақалалар мен жинақтарды
айтуға болады.
Қазақтың Еңбек Қызыл Ту орденді Әл Фараби мемлекеттік университетінің
тарих факультеті Шу өңіріндегі ұзын қорғанды Ақтебе қаласы зерттелуде. Бұл
зерттеу жұмысын осы факультеттің Археология және Этнография кафедрасының
меңгерушісі профессор У.Х.Шалекенов басқаруда. Қазба жұмыстарының
нәтижесінде жыл сайын VIII дана етіліп экспедицияның ғылыми есебі
жасалынады оның біреуі Қазақ ССР Ғылым академиясының тарих, археология және
этнография институтының археология бөліміне тапсырылады, екіншісі
республиканың мәдениет ескерткіштерін қорғау қоғамына тапсырылады, Үшінші
КазГУ-дің Археология және Этнография кафедрасында сақталады. Кафедрада 1974-
1985 жылы жүргізілген қазба жұмысы туралы ғылыми есептер сақталған.
Сонымен бірге 1978 жылы КазГУ-де жарық көрген "Вопросы истории
социалистического и коммунистического строительства Казахстана" деген
жинахта У.Х.Шалекеновтың, М.Е.Елеуовтың, Н.О.Алдабергеновтың "Раскопки
цитадели бородища Ақтөбе" және У.Х.Шалекеновтың "Қазіргі Актөбе, бұрынғы
Баласағұн" атты ғылыми мақалалары жарияланды.
Ақтөбе қаласындағы cоңғы жылдардағы 1977-1985 жж. жүргізілген қазба
жұмыстарының нәтижелері университет археологтары шығарған "Из истории
материальной культуры Казахстана" деген жинақта басылды Бұл жинақта Ақтөбе
қаласының бекініcтері жайлы, цитадедьде, рабадта шахристанда және Жетіжар
қорғанында жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижелері берілген.
Ақтөбе қаласындағы археологиялық зерттеу жұмыстары алдағы уақытта да
жалғастырылмақ. Міне, көріп отырғанымызда Қазақстан территориясындағы
ортағасырлық қалаларды зерттеуде археологтар жүргізген жұмыстар көп.
Алайда, археологтардың келуін күтіп жатқан ортағасарлық қалалар әлі де көп-
ақ. Олардың сан қырлы сырын ашу кезек күттірмейтін мәселе екені даусыз.
Ортағасырлық қала мәдениет ошағы, қолөнер мен сауданың негізгі
ұйтқысы, халықаралық байланыстардың куәгері болғандықтан да оны зерттеудің
халқымыз тарихына қосары ұшан-теңіз екені даусыз, сондықтан да бұл проблема
бүгінгі таңда да аса актуальды болып қала береді. Жұмыстың алдына қойған
мақсаты - ортағасырлық қаланың пайда болуын, гүлденіп дамуын көрсету. Жұмыс
негізінен әдебиеттерге, монографияға, жазба деректерге, археологиялық
зерттеулер мен қазбалар нәтижесінде жарық көрген Қазақ CСP Ғылым академиясы
тарих институтының Археология бөлімі архив материалдары мен Университеті
Археология және Этнография кафедрасының архивіндегі ғылыми есептерге сүйене
отырып жазылды. Диплом жұмысының тақырыбы: "Ортағасырлық қалалар".
Оңтүстік Қазақстан материалы бойынша.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде революцияға дейінгі және революциядан кейінгі кездері
Қазақстан территориясындағы ортағасырлық қалаларда жүргізілген
археологиялық жұмыстар нәтижесінде жазылған ғылыми еңбектер мен
монографияларға қысқаша тарихнамалық шолу жасалынды.
І-тарау. "Ортағасырлық қалалардың зерттелу тарихы" деп аталып, онда
ортағасырлық қала, оның қалыптасуы, дамуы, зерттеушілердің ғылыми еңбектері
мен монографияларына сүйене отырып жазылды. Лантикалық қала мен
ортағасырлық қаланы салыстыра отырып, ОртаАзиямен Қазақстан қалаларының
арасындағы айырмашылығы көрсетілген.
ІІ-тарау "Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалары". Бұл тарау екі
параграфтан тұрады. "Отырар қаласы" деп аталатын бірінші параграфта Отырар
қаласының топографиялық құрылымына, ол туралы жазба деректерге, ондағы
жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының стратиграфиясының құндылығына,
ортағасырлық қала ретіндегі Отырардың роліне, Отырар қаласының оазистің
орталығы ретіндегі алатын орнын ашып көрсеттік.
Екінші параграфта Тараз қаласының жалпы топографиясына, ол туралы жазба
деректерге, онда жүргізілген археологиялық қазбаларға, Тараздың
стратиграфиясына, үш кезеңдегі яғни ғғ., Х-ХІІ ғғ. және XІІІ-ХVIІІғғ. Тараз
қаласының дамуына және ортағасырлық астаналық қала ретіндегі Тараздың
алатын орны мен өзіндік ерекшеліктеріне, Тараздың оазис қалаларымен
байланысына тоқталдық.
Қорытындыда Қазақстан территорясындағы ортағасырлық қалалардың
зерттелуінің маңыздылығы, олар туралы соңғы кездегі қызу пікір таластарға
тоқталдық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті.
Көрсетілген тақырыпта жұмыс істеу барысында дипломатиялық құжаттар,
монографиялар жинағындағы материалдарды кеңінен пайдалану арқылы тақырыпты
жан – жақты және қызықты, әрі күрделі мәселелерді ашу диплом жұмысының
мақсатын құрайды. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
• ОртаАзияменОңтүстікҚазақстан ортағасырлық қалаларының тарихнамасына
сипаттама беру;
• Тараз қаласының тарихына шолу;
• Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалары туралы археологиялық
деректерге шолу
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан үш тараушадан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі және архив
материалдарының тізімінен тұрады.
I TAPAУ.Орта азия мен Оңтүстік Қазақстан ортағасырлық қалалары
1.1 Орта Азиямен Оңтүстік Қазақстан ортағасырлық қалаларының
тарихнамасы.Ерте феодализм дәуіріндегі Қазақстанның оңтүстігінде болған
ірі әлеуметтік және экономикалық өрлеу негізінде Сырдария, Талас, Шу және
Іле өңірлерінде көптеген саяси орталықтар пайда болды. Олардың
кейбіреулерінің шығуы ертерек пайда болған егіншілік жане қолөнершілік
қоныстарымен байланысты.
Солардың негізінде қолөнердің, сауда мен мәдениеттің орталықтары -
ерте ортағасырлық қалалар қалыптасты. Осындай қалалардың пайда болуы туралы
Ф.Энгельс "Қаладағы қолөнершілер, әрине, әуел бастан-ақ айырбас үшін
өндіруге тиіс болды. Бірақ өздерінің тұтынушыларына керекті бұйымдардың
көбін олар да өздігінен өндірді, олардың огородтары аз ғана егістік жері
болды, малдарын, қауымдық орман ішіне жайды, сонымен қатар олар қауымдық
орманнан құрылыс материалдары мен жағатын отын алып отырды" деп жазды.
Совет дәуіріне дейін Орта Азия және Қазақстан қалалары туралы бірлі-
жарым ғана еңбек жарық көрді. Соның бірі В.А. Жуковскийдің "Көне Иервтің
қиратылуы" деген монографиялық еңбегі.
1913 жылы жарық көрген "Түркістан өлкесі" деген еңбегінде жер
шаруашылығының маманы В.И.Масальский: "Орта Азия тарихы мыңдаған жылдарға
созылған отырықшылармен көшпенділердің өзара соғысынан ғана тұрған" дейді.
В.И.Масальскийдің бұл пікірінің түбірінен қате екенін кейіннен
жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нетижесінде табылған
материалдар толығынан дәлелдеп берді.
В.И.Масальский айтқандай, Орта Азия мен Қазақстанның ортағасырлық
тарихи көшпенділер мен отырықшылар арасындағы күрестер нетижесінде емес,
керісінше, екеуінің арасындағы болған өзара қарым-қатынастар нәтижесінде
дамып отырған. Осыған байланысты совет археологы, көне Хорезмді зерттеуші
С.П.Толстов феодализм кезіндегі көшпенділер мен отырықшылар арасындағы
өзара қарым-қатынастар жайында былай деп жазды: "Шығыс тарихында қалалардың
аса күшті дамуы тек жер шаруашылығының дамуының ғана нәтижесі емес.
Керісінше, томаға-тұйың қауымдық шаруашылықта бұл даму мүмкін емес.
Қоғамдық еңбек бөлінісі жағдайында қалалар көшпенділер мен отырықшылардың
зат айырбастайтын орталығы бола отырып, қоғамның ішкі байланысын сақтайтын
- бөлігі болып табылады.
В.В.Бартольд "Мерв тарихына" деген статьясында арнаулы термендирге
тоқталған: "кухендиз" – қала-қала билеушісінің тұрағы, "шахристан" -
"медина" - қаланың бұл бөлігі араб шапқыншылығына дейінгі дәуірге жатады,
"рабад" - бұл шахристан қабырғасында сауда мен қолөнерге байланысты шыққан
бөлігі.
Орта Азия, Қазақстанның көне тарихын кезеңге бөлу туралы дискуссия
1938 жылы өткен ГАИМК Государтственная академия истории материальной
культуры сессиясында болды. С.П.Толстов "Периодизация древней истории
Средней Азии", "Древний Хорезм", "По древним дельтам Окса и яксарта",
"Города грузов" деген ғылыми мақалалары мен монографиялық еңбектерінде Орта
Азия мен Қазақстан көне тарихын төрт кезеңге бөлген: "архаикалық біздің
заманымызға дейінгі VIII-ІV ғасырларды қамтиды, эллинистикалық біздің
заманымыздың І-ІІІ ғасырын, кушан - эфталит біздің заманымыздың ІV-VІ
ғасырын қымтап, антикалық кезеңге жатады.
Осы еңбектерінде С.П.Толстов қоғамнан феодалдық қоғамға өтуде қала
құрылысында, әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің болғанын сипаттайды.
Қоныстар мен тұрғын үй екі кезеңде, яғни антикалық жене ортағасырлық
кезеңде біp-біріне ұқсамайды. Оны қаланың жоспарынан білуге болады. Мысалы,
Антикалық қалалар көбіне тік төртбұрышты, бекіністің қамалдың ішінде,
шекараларында орналасқан.
1-3 суреттер
Ал ерте ортағасырлық қалалар VІ-VII ғасырдағы қалалардың орнында кейде
биік жерде, феодалдық замоктар жанында жоспарсыз салынған.
Ортағасырлық қалада қорғаныс ісіне әскери адамдармен қатар қала халқы
да қатысады. Қаланы қорғаушылар қамалдарда, қала қамалының галереяларында
тұрып жаудың шабуылына тойтарыс берген.
Антикалық қалада бекіністер үлкен кесектен қаланып, атқыштар галареясы,
тұрғын үй бәрі де қалалық қамал ішінде болған 4-сурет.
Ерте ортағасырлық бекіністер тек Орта Азияда, Хорезмде ғана емес,
Қазақстан жерінде Сырдария атырауында Іңкәр-Дарияның солтүстік
құйылысындағы бекініс түрлеріне тоқталған. 5-сурет
Сонымен қатар С.П.Толстов өзінің "Города гузов" деген мақаласында 1946
жылы Жанкент Янгикент, Күйік Кескен, Жетжасар қалаларын зерттеді. Жанкент-
Гуз патшалығы резиденциясы, қамыс өсіп кеткен батпақты жерде, көлемі 375 х
225 м шығысында 300 орналасқан. Солтүстік Батыс бұрышында көлемі 100x100
м, 7-8 м биіктікте цитаделі бар 8-сурет.
Ортағасырлық қалалардың зерттеушілерінің бірі А.Якубовский былай деді:
"Біз енді құлдық қаладан соң феодалдық қала, яғни құлдық қоғамнан феодалдың
қоғамға өтер кездегі өтпелі дәуір кезеңі қаласы барын білдік.
Әдетте қалалар феодалдық замоктар жанында пайда болып отырған. Мұнда
бай шонжарлардың Үйлері мен сарайлары, қолөнер, сауда құрылыстары
шоғырланды. Кейіннен халық қоныстанған орын айнала дуалмен қоршалды.
Сөйтіп, қаланың ұйтқысы шахристан пайда болды. А.Ю.Якрбовский атап
айтқандай: "VII-VIII ғасырларда шахристандардың негізгі тұрғындары, қалай
болғанда да, қаланың билеушісі, оның сарайындағылар мен қызметшілері,
өздерінің үлкен усадьба-үйлерінде тұрған бай диқандар, көпестер және ақырын
да дін қызметшілері болды.
А.Ю.Якубовский "Сығанақтың қиратылуы" деген еңбегінде: "Қаланың
дәстүрлі құралу жолынан басқа жолдары болғанын, қырдағы ел мен отырықшы
аймақ шекарасындағы аудандарда, базардың орнында қалалар пайда болды".
Жетісуда соғды қоныстарының пайда болуы және соғдыдылықтардың Жетісу
қалалары мен Қазақстан территориясының оңтүстік жене оңтүстік шығысындағы
басқа да аудандарға қоныстануы халықаралық сауданың дамуымен тығыз
байланысты. Бұл проблема В.В.Бартольдтің 1926 жылы жарық көрген "К вопросу
о языках согдейском и тохарском" деген мақаласында жан-жақты қарастырылды.
Соғдылықтардың Жетісуды отарлауын олардың арасындағы өзара қарым-
қатынасты одан әрі зерттеуші А.Н.Бернштам болды. Оның 1940 жылы
"Согдейская колонизация Семиречья" деген мақаласы баспадан жарық көрді.
А.Н.Бернштам соғдылықтардың Жетісуды отарлауын екі кезеңге бөледі:
"1- кезеңді, ІІІ-V ғасырға жатқызып, оны қолөнер, сауда қарым-
қатынастарымен байланыстыра отырып, сол кездегі жене Тараз архитектурасын
қоса жазады.
2-кезеңі, VІ ғасырдың соңынан басталып, бұхар эмиграциясына
байланысты соғдылықтардың біртіндеп түрік көшпенділерімен ассимилицияланып,
өз мәдениетінің одан әрі гүлденуін IX ғасырдың аяғына әкеліп тірейді.
Жетісудың жергілікті қалалық мәдениетінің дамуына соғдылықтардың ықпал
жасауы әр түрлі тарихи кезеңдерде бірдей болған жоқ. Соғдылықтар VII-VIII
ғасырлар кезеңінде неғұрлым үлкен роль атқарды.. "Соғдылықтар Жетісуда
егіншілік мәдениетінің, құрылыс өнерінің, керамика қолөнерінің дамуында
елеулі роль атқарды.
Соғдылықтардың келуі Жетісудың егіншілік және қала мәдениеті тарихында
елеулі із қалдырды, бірақ оның әлеуметтік-экономикалық көне саяси
тарихының басты-басты факторлары Жетісудың жергілікті отырықшы және көшпелі
халқының өндіргіш күштерінің дамуы болды.
В.А.Лавровтың 1950 жылы жарық көрген Градостроительная культура
Средней Азии" деген еңбегінде ортағасырлық қала мәселелері сөз болады. Бұл
еңбекте негізінен ортағасырдағы қала құрылысын VIII кезеңге бөле отырып,
қаланың, оның бөліктерінің пайда болуы, қалыптасу, даму және құрылыс пен
сәулет өнеріндегі тәсілдерін Қазақстан территориясындағы қалалармен өте
шебер байланыста суреттеген.
Ерте ғасырлардағы қалалардың негізгі бір түрі ретінде бекіністі
қамалды алуға болады. "Бекіністің дәл ортасында замок-кешк орналасқан,
бірінші қамал 20 м аралықта жартылай сопақша овальды формада болып, онда
замок иесі мен семьясыниң тұрағы, жайы орналасқан. Екінші қамал біріншіден
10 м аралықта болып, онда қызметшілерінің үйлері орналасқан, ал үшінші
қамал 45.м қашықтықта болып, онда шаруашылық ауласы орналасқан. 7-
сурет.1
Ерте ортағасырлық қалалардың құрылысындағы келесі бір ерекшелігі -
үлкен бекіністің айналасына оған бағынышты кішірек, жеке-жеке бекіністердің
топтасуы.
Ерте ортағасырлық қалалардың бұл түріне мысал ретінде Шу өңіріндегі
Краснореченск Сарығ қаласын келтіруге болады. 8-сурет
Ортағасырлық қалалардың ұйтқысы болған "шахристан" біртіндеп жоспарлы
түрде салынып, қаланың негізгі бөлігіне айналды. Қазақстан
территориясындағы бұл типті қалаларды ол былай деп суреттейді:
"Жетісуда да мавераннахр типіндегі қалалар пайда бола бастады, яғни үш
бөліктен: цитадель,
шахристан,
рабадтан тұрды.
Бұған Хамукет қазіргі Майтөбе селосы Талас ауданы қаласын жатқызуға
болады."
Ортағасырлық қаланың құрылысындағы тағы бір ерекшелік екі көшенің
қиылысы арқылы қаланы төрт бөлікке бөліп тастау. Осы үлгідегі қалаға
Қазақстан жеріндегі Сайрам жатады.9-сурет
Архитектуралық сәулет өнерін жоспарлау негізінен екі түрлі болды:
1.Құрылысы биік арқа тәсілі. Оған V-VІ ғасырлардағы көне Хорезм
жеріндегі Қызыл-қала бекінісі, Жетісудағы Таш-рибат керуен сарайы жатады.
10 - сурет.
2.Ұзын қорғандарды гофорлап, салу тәсілі. Бұған негізінен көне Хорезм
бекінісінен Құмқала және Қыз-қаланы жатқызуға болады. 11-сурет.
VIII-Х ғасырларда ортағасырлық қаладағы өмір шахристаннан біртіндеп
рабадқа көше бастады. Қаланы бір жерден екінші жерге көшіру екі жағдайда
болады:
1.Ескі қала орны әбден қираған, сондықтан оның жанына қайта салу.
2. Жаңа талаптарға сай жаңа жерге салу.
Мысалы, Темірдің Самарқандты Афрасиаб қыратынан көрші жазықтыққа
көшіруі т.б. Сол сияқты Термез Амудариядан монгол шапқыншылығынан соң
Сурхандарияның жағалауына көшірілді. 12-сурет,
Ортағасырлық қалаларда тұрғын үй салудың екі түрі болады:
1. Жабық және жартылай жабық үйлерді бірден қатар-
қатар етіп салу.
2. Орталық ашық аулаға орналастыру. Бүкіл салынған
құрылысты екі топқа бөлуге болады:
1. Коридор.
2. Жатақ және шаруашылық бөлмелері.
Осы кезеңдердегі тағы бір ерекшелік ол үйдің қабырғаларын әр түрлі
өрнектермен әсемдеу. Үйлердің ішкі қабырғаларын декоративті өрнектер арқылы
әсемдеу.
13-сурет. сипат алды.
Архитектуралық сәулет өнерін де төрт ғасыр бойы келе жатқан арқа және
жартылай колонна тәсіліне тек декоративті түрде әсемдеуді қосты. Оған Рабад
және малик және Дая-Хатын керуен-сарайларын жатқызуға болады. 14-15
сіреттер.
Монгол кезеңінен кейінгі ортағасырлық қалаларға тән қасиет бірнеше
бағыттың қиылысына орналасқан. Төрт қақпа арқылы қалаға шығу. Қала
негізінен қамалмен қоршалған. Осы кезеңде әсіресе діннің саяси ықпалының
үшті болуын В.А.Лавров былай деп жазады: "Діни орындар орталығы, діни
ансамбльдер орталығы ретінде бірнеше мавзолей, мешіттердің бірігуі".
Бұндай діни орындардың көрінісі ретінде Ахмед Яссауидің мавзолейін
алуға болады. 16-сурет.
Міне, В.А.Лавровтың еңбегінің құндылығы сонда, ол Орта Азия
ортағасырлық қалаларын тікелей Қазақстандағы ортағасырлық қалалармен
салыстыра отырып, пайда болу, қалыптасу ерекшелігін, құрылыс ерекшелігін
түсінікті етіп бере білгендігінде.
Академик Ә.Х.Марғұлан Қазақстан территориясырдағы қалалық цивилизация
мен құрылыс техникасына арналған "Из истории городов и строительного
искусства древного Қазахстана" деген монографиялық еңбек жазды.
Ә.Х.Марғұлан бұл еңбегінде: "VІ-VIII ғасырларда Қазақстан
территориясында салынған құрылыстарды алты түрге бөліп қарайды:
1 . Қала билеушісінің резиденциясы;
2.Сауда мен колөнер қонысы;
3. Әскери бекіністер;
4. Керуен-сарайлар;
5. Егіншілікпен айналысушы жатақтар қонысы;
6. Орда-замок усадьбалары.
Бұл ескерткіштер құрылыс техникасында ұқсастық болғанмен жоспар
көлемінің әртүрлілігімен бір-бірінен ажыратылып отырады. 17-20 суреттер.
Ерте ортағасырлық қалаларды, оның архитектуралық құрылысын,
бекіністерін және құрылыс материалдарын зерттеуші тарих ғылымдарының
докторы В.Л.Воронина болды. 1959 жылы жарық көрген "Раннесредневековой
город Средней Азии" деген мақаласында, ол өзіне дейінгі ортағасырлық
қалаларды зерттеушілер пікірін сын көзбен қарап, дұрыс тұжырым жасап,
қорытындылай білді. Осы мақаласында А.Ю.Якубовскийдің феодалдыққа дейінгі
қала деген пікірін қатты бағалады.
Ортағасырлық қалалардың қалыптасуының бірнеше жолы болды:
1. Феодалдық замоктардың біртіндеп сауда мен қолөнердің дамуы
нәтижесінде қалаға айналуы.
2. Жеке замоктар қосылып қала құрауы.
Бұл туралы А.Н.Бернштам былай деді: "Міне, нақ осы жолмен, яғни жеке
замоктар бірігіп, қала құрау жолымен соғдылықтардың іpі отары орнында Сарығ
қаласы пайда болды"
3. Рабат аймағында немесе керуен-сарай қабырғасында сауда қолөнер қала
қыстағының калыптасуы;
4. Базардың орнына қалалардың топтасуы;
5. Діни ансамбльдердің бірігуі;
6. Қала-бекініс пайда болып, билікке көшпелі түрік
хандарының келуі;
7. Антикалық қала шеңберінде өмірдің тууы.
8.X ғасырда феодалдық құрылыстың өрістеуіне байланысты "арка" типті
қалалардың пайда болуы.
Жаңадан ғана қалыптасып, пайда болып келе жатқан рабадтардың даму
жолдары әртүрлі болды. Е.И.Агеева мен И.Г.Пацевичтің: ''Рабадтар кейде
шахристанның екі-үш қақпасында қатар немесе жеке қақпада дамып отырған"
деген пікірін де мақұлдайды.
Б.Л.Лавровтың шахристан туралы пікірі мен типі туралы ВЛ.Вороника
былай деп жазды: "Шахристан ВЛ.Лавров бойынша төрт типті болды.
1. Дұрыс емес жоспар-стихиялы өсуі құлдық қоғамнан ерекшелігі;
2. Негізгі көшелердің крест бойынша қиылысуы;
бұған Мерв, Хива қалалары мысал бола алады
3.Цитадельдің шахристанның тек бір қабырғасымен
жанасуы.(Мысал,Пенджикент.)
4. Бекініштерді салуда жер жағдайын пайдалана білу. Сол сияқты В.Л.Воронина
ерте ортағасырлық қаланың цитаделінің үш түрін анықтады:
1. Қала қабырғасының системасында Баласағұн,
Сарығ.
2, Қабырға ішінде Афрасиаб, Бұхара, Кафыр-қала.
3. Қабырға сыртында Пенджикент, Хосруқала, жөнінен әр түрлі болды.
VІІ-VІІІ ғасырлардағы феодалдық қатынастардың онан әрі дамуы
рабадтардың дамуына қолайлы жағдайлар жасады. Жетісу өлкесінің қалалары
Сарығ пен Баласағұн қамалмен қоршалған, Ол туралы Ә.Х.Марғұлан былай деп
жазды: "Жетісуда жүргізілген құрылыс жұмысы әр түрлі болатын, әсіресе
қаладан тыс құрылыстар-кешктер, төрткөл тәрізді кішігірім бекіністер т.б.
салу кең таралды".
Кейде тіпті бір алқаптың түгел қамалмен қоршалғаны П.Н.Кожемяко былай
деп жазды: "Шу өңірі қалалары- негізгі бір ерекшелігі қала өмірінің ұйтқысы
болған шахристаны немесе цитаделінің сыртынан екі шеңбер тәрізді
қамалдармен қоршалды. Бірінші шеңбердегі құрылыс усадьба типтес болып
келеді де, ал екінші шеңбер бақтарды қоршап жататын.
1952-1955 жылдары Қырғыз ССР Ғылым академиясының Тарих музейінің жеке
отряды және комплексті археологиялық этнографиялық экспедициясының
зерттеулері нәтижесінде Шу өңірінде он сегіз ұзын қамалды қалалар мен
үлкенді-кіші 44 қоныстар қазылып, осы жұмыстар нәтижесінде 1959 жылы
Н.П.Кожемяконың: "Раннесредневековые города и поселения долины" деген
еңбегі жарық көрді.
Әскери өнердің онан әрі жетілуінің нәтижесінде ортағасырлық қалалардың
орналасуына ерекше көңіл бөлінді. Ендігі жерде ортағасырлық қалалар өзен-
жарқабақтарына салынды және қалаға жау келетін негізгі бағытқа
тосқауылдар салу ісіне де ерекше көңіл бөлінді.
Қорғау құрылыстарының негізгі элементтері қалалық, күнара, қақпа
қорғанысы және цитадель болды. Мұнара әр түрлі формада болып, орналасқан
жеріне байланысты бұрыштық және қабырғалық болды. Құрылысына байланысты
және жабық болып келеді. Әсіресе ортағасырлық қалаларда алғаш рет
байқалған шығыңқы выносный мұнаралар.
Мысалы, Кафыр-қала - Ұлы Гүлдүрсін. 21-сурет. Қаланың сыртында да
қорғаныс құрылысы салынды. Ортағасырлық үйлердің мынадай түрлері болды:
1. Тұрғын үй.
2. Діни үй.
3. Жерлейтін үй-наустер.
В.Л.Воронина өзінің "К вопросу о типе общественных сооружений
раннесредневекового города Средней Азии" деген мақаласында былай деді:
"Қаладағы қоғамдық құрылыстың бір түрі қауымдық үйлер, сонымен қатар
керуен-сарайлар және моншалар".
Қаладағы үйлер өздерінің атқаратын қызметтеріне байланысты әр түрлі
болды. Ортағасырлық қалаларды зерттеуші А.Н.Бернштам монша туралы былай деп
жазды: "Ең алғашқы қазбалар нәтижесінде табылған Афрасиаба және Тараз
моншалары Х-ХІІ ғасырлар ескерткіштеріне жатады".
"Қазақстан территориясының барлық жеріндегі ерте ортағасырлық қалаға
тән сипат - қаланың құрылу жоспарының дөңгелек, шеңбер тәрізді болып келуі"
деген Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевичтің пікірін Б.Л.Воронина да өте жоғары
бағалаған.
1963 жылы "Археологические памятники Таласской долины" деген еңбек
жарық көрді. Бұл еңбекте негізінен
Қалалар мен коныстардың топографиялық белгілеріне, стратиграфиясына көп
көңіл бөлінді.
Археологтар соңғы кездері Жетісу өңіріндегі ортағасырлық
ескерткіштерге көп көңіл бөлуде. Олар туралы К.M. Байпаковтың
"Раннесредневековые города и пуселения Семиречья", "Раннесредневековые
города и поселения северо-восточного Семиречья", "Городища типа "Торткуль",
тағы басқа ғылыми мақалалар баспадан жарық көрді. Ол бұл еңбектерінде: "VII-
VIII ғасырларда Жетісу өңіріндегі қалаларда Орта Азия қалаларындай циадель,
шахристан, рабадтары қатар болмағанымен қаланың негізгі төрт түрі болғанын
және олардың атқарған ролін көрсете алды. Олар:
1. Кала;
2. Селолық қоныс;
3. Баспана қала;
4. Керуен-сарай. 22-25 суреттер.
Орта Азия мен Қазақстанның ортағасырлық қаласы туралы 1973 жылы
баспадан шыққан А.М.Беленицкий, И.Б.Бентович, О.Г.Большаков бірігіп жазған
"Средневековый город Средней Азии" деген еңбекке тоқталатын болсақ, бұл
еңбекте негізінен VІ-ХVIII ғасырлар аналығындағы қалалардың топографиясы,
стратиграфиясы, бекіністері туралы жан-жақты жазылған.
Ортағасырлық қалалардың орталығы ретінде "патша" немесе феодал
резиденциясы болды. Міне, сол қала билеушісінің аттары әр жерде әр түрлі
болған. Мысалы, авторлар оны былай деп сипаттаған: "Жетісудағы Керминкет
қаласының билеушісі Күлтегін-лабан деп аталды: әр қаласын "тексін" деген
атағы бар билеуші басқарды. Барсхан қаласының басында манап, немесе тесін
барсхан тұрды: Невакат билеушісінің яланшах деген атағы болды; Бекліг
Семекна қаласының өміршісі йпналтегін деп аталды. "
Феодалдық қатынастардың күшеюіне байланысты қаланың әлеуметтік құрылымы
өзгереді. Бұл өзгерістерді біз қаланың негізгі қолөнер және сауда орталығы
болған рабадтардың өсуінен, ал бұған керісінше қала шахристандарының
ролінің төмендеуінен көреміз. Алайда, ерте ортағасырлардағы Орта Азияға тән
қалыптағы қала ерте ортағасырлық Пенджикенттегі археологиялық қазбалар қала
өмірінің бастапқы кезеңдерінде-ақ шонжарлармен және көпестермен қатар
қолөнершілер мен ұсак саудагерлердің де тұрғанын және VII-VIII ғасырлардың
өзінде-ақ қала қолөнер мен сауданың қалыптасқан орталығы болғанын көрсетті.
Өкінішке орай, жазба деректемелерде қала тұрғындарының саны туралы
мәліметтер жоқтың қасы. Сондықтан халықтың санын есептеудің жалғыз жолы
археологиялық мәліметтерге, қаладағы үйлердің саны мен бір гектар жерге
орналасқан халықтың тығыздығын анықтауға негізделеді. Қала жұртындағы
қазылып ашылған жердің аумағы неғұрлым кең болса, кателесу мүмкіндігі
солғұрлым азая түседі. Қаланың үлкен алаңдарындағы құрылыстар сипаты
анықталған Пенджикенттегі қазбалар оның тұрғындарының саны 2,6 мың адам
болған деп анықтауға мүмкіндік берді.
Сонымен авторлар Орта Азия мен Қазақстан халықтары мәдениетінің
жақындасуы туралы былай деп жазды: "Қазақстан мен Орта Азия халықтары
мәдениетінің жақындасуы туралы былай деп жазады: "Қазақстан мен Орта Азия
халықтары мәдениетінің де жақындасуы Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың бір
бөлігі Самани әулеті мемлекетінің құрамына кірген ІХ-Х ғасырларда да
жалғасады".
Сонымен бірге ортағасырлар кезіндегі Қазақстан терреториясын
мекендеген тайпалар мен халықтар мәдениетінде айқын бейнеленген дәстүрлі
ағым аңғарылады. Ол қала салуда, архитектурада, керамикалық заттар жасауда
көрінеді. Мұның өзі көбінесе Қазақстанның ежелгі заманынан бері тарихи
тағдырлары өзара ұштасып жатқан отырықшы және көшпелі халықтарының тығыз
байланысынан барып туды. Қазақстан территориясындағы қалалар үшін әсіресе
көшпелі елмен байланыстың маңызы зор. Көшпелі адам егіншілік өнімінсіз өмір
сүре алмады, ал егіншіліктің мөлшері көбінесе көшпелілер рыногының
қажетсінуіне байланысты болды.
Бұл туралы Ә.Х.Марғұлан былай деп жазды: "Регионның өзіндік тағы бір
ерекшелігі сол көшпелілер егінші мен қолөнершіге ауысып, отырықшы халықтың
санын үнемі толықтырып отырды. Әйтсе де, отырықшылдыққа ауысқандардың
көшпелі өмірге қайта оралып, малшылар қатарына қайта оралып, малшылар
қатарына қайта қосылуы да аз болған жоқ" .
Ә.Х.Марғұланның бұл пікірін А.М.Беленицкий, И.Б. Бентович,
О.Г.Большаковтар өз еңбектерінде өте жоғары бағалаған.
Сонымен ортағасырлық қаланың зерттелу тарихы бүгінгі таңда актуальды
проблема болып табылады. Археологиялық зерттеулер мен қазба жұмыстарының
нәтижесінде жиналған бай материалдарға сүйене отырып, ортағасырлық қаланың
пайда болуы жолдарын, оның құрамдас бөліктерінің қалыптасу кезеңдерін
анықтаймыз.
II TAPАУ.Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалары
2.1 Отырар қаласы
Орта Азия мен Қазақстан территорияларындағы ортағасырлық қалалардың
ішіндегі көлемі жағынан iрісі және аты жазба деректерде сақталған Отырар
қаласы.
Қаланың орны Арыстың Сырдарияға құяр жеріне таман, Темір станциясынан
батысқа қарай 15 км жерде, "Талапты" совхозы бөлімшесінің жанында
орналасқан.
Қазақстан территориясындағы басқа қалалармен салыстырғанда Отырар
туралы мәліметтер жазба деректерде көп кездеседі. Бұл деректерде негізінен
қаланың Отырар деген атымен бірге Фараб деген аты да аталып отырған.
Отырар Фараб бірінші рет ІІІ ғасырдың отызыншы жылдарындағы
деректерде айтылса да, қала одан ертеректе Тарбан Трабан деген атпен
өмір сүрген деген болжам жасауға негіз бар. Таубан, Трабан . Тұрарбанд
және Отырар бір қаланың ғана аты екені туралы кейінірек ХІІІ ғасырдағы
географ Иакут Якут былай дейді: "Тұрарбанд ... Сейхунның арғы жағындағы
қала, Шаштың Мавераннахрмен шекаралас жатқан ең алыс қалаларының бірі. Бұл
елдің халқы қаланың атын және Отырар деп атайды".
IX ғасырдың бас кезінде Отырар туралы ибн Сахл басқарған арабтардың
Хорасаннан солтүстікке қарай жергілікті қожаларға қарсы жасаған жорықтарына
байланысты: " Ол Отырар аймағын басып алуға тырысты, ол шекаралық жердің
бастығын өлтірді және қарлұқ жабғуының бәрін тұтқынға алды"-деп жазылған.
X ғасырдағы деректерде Фараб аймағы Сырдарияның орта ағысы бойында
жатыр, онда бекіністер бар. Бұл жерде топырақ сортаң және батпақ бар, ал
аймақтың басты қаласы Кедер деп аталады, ол өзеннен жарты фарсах жерде
жатыр, бұл жауынгер халқы бар жаңа қала деп жазылған.
X ғасырдың аяғында жазылған ал - Макдиси деректернен Фарабтың Кедерден
бұрын пайда болып, дамығанын көруге болады. Ал-Макдиси былай деп жазды:
"Фараб бұл өте ірі қала, себебі сол кездерде ол қаланың 70 мың әскері
болатын, және шахристанында шіркеуі мен мешіттері бар, рабадтарында базары
орналасқан".
Кейінгі кезде Отырар алқабында жүргізілген археологиялық топографиялық
зерттеу нәтижесінде Отырар қаласынан батысқа қарай бірнеше километр жерде
орналасқан Құйрықтөбе қалашығы бұрынғы ортағасырлық Кедер қаласының қалдығы
болуы мүмкін деген пікір айтылып жүр.
XI ғасырдағы деректерде Мухаммед ибн Неджиб Бекран өз
шығармаларында "Джихан - намэ" материалдарын пайдалана отырып былай деп
сипаттайды: " Оғыздардың алғашқы келіп қоныстанған жері Тараб және Дженд
Арал теңізі мен Сырдария
өзенінің жағалаулары болды".
XII ғ. деректерінде Тараб туралы ещтеңе айтылмаған, себебі бұл кезде
Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия территорияларын қарақытайлықтар басып
алған болатын. XII ғ. аяғы мен ХІІІ ғасырдың басында қайтадан Отырар
деректерде кездесе бастайды.1218 жылы Шығыс тарихында әйгілі "Отырар апаты"
болды. Бұл апат туралы Ион-ал-Асир және Рашид-ад-дин былай дейді;
"Шыңғысхан көптеген күмісті, құндыз терілерін және басқа да заттармен бір
топ саудагерлер мен түріктерді киімге арнап мата сатып алу үшін Мавераннахр
қалаларына, Самарқанд пен Бұхараға жібереді. Олар Хорезмшахтың ең шет
жатқан иеліктері болып саналатын, Отырар қаласына келеді. Монғолдар қалаға
кіргеннен кейін қаланың әкімі олардың алып келген заттары туралы
Хорезмшахқа xaбaр берді Хорезмшах саудагерлерді өлтіріп, заттарын өзіне
жіберуді бұйырды, Әкім оларды өлтіріп, заттарды Хорезмшахқа жіберді .
1220 жылы Отырар тізе бүкті. 1222 жылы Орта Азия мен Қазақстан
қалаларын монғолдар жаулап алды. Бұрынғы гүлденген мәдениет орталықтары
жермен-жексен болып, бос қалды. Солардың бірі тас-талқан болған Отырар еді.
Революцияға дейін Отырар жекелеген зерттеушілер тексеріп, көптеген
ғылыми мақалалар жазды. Солардың бірі П.И.Лерх 1867 жылы Қазақстанда болып,
осы сапары туралы есебінде Жанкент, Сауран қаласы жөнінде мәліметтер
берген.
1899 жылы Н.С.Лыкошин Отырар туралы мақала жариялап, Отырардың
қалдықтарын Або-Қағанның Абруй билік еткен кезінде Бұхарадан қашып
келген бұхаралықтар орнатқан Хамукет қаласы деген пікір айтты. Бірақ
В.В.Бартольд бұл пікірмен келіспей, Хамукеттің Талас жазығында өмір
сүргенін дәлелдеп шықты.
Сондай-ақ Сырдария бойындағы қалалар туралы құнды деректерді
И.А.Кастанье жазып қалдырған. Солардың қатарында А.К. Кларе және
А.А.Черкасов болған. Олар 1895-1904 жылдарда археологиямен әуестенушілердің
Түркістан үйірмесінің мүшелері мен біргe Отырарда қазба жұмыстарын
жүргізген.
1969 жылдан бастап Қазақ ССР Ғылым Академиясының Отырар археологиялық
экспедициясы Отырар қаласында жүйелі түрде қазу жұмысына кірісті. Қазба
жұмыстарының алдына мақсаттар қойылды: I Қала бөліктерінің стратиграфиясын
анықтау. 2Стратиграфиялық қазба негізінде алынған материалдарға байланысты
Отырар қаласының хронологиялық шкаласын жасау. 3 Отырар қаласынан алынған
деректерді Отырар оазисі қалаларын қазу барысында салыстырмалы материал
ретінде пайдалану. Алғашқы екі жылда қираған қаланың нақты топографиялық
жоспары түсіріліп алынды, Отырар алқабының картасын жасауға археологтар
мүмкіндік алды 26-су.рет. Содан кейін үлкен алаңда жоспарлы түрде қазба
басталды. 1971 жылы Отырар археологиялық экспедициясы Оңтүстік Қазақстан
комплексті археологиялық экспедициясы деп аталды, содан бері осы атпен
жұмыс істеуде. Бұл экспедиция қазіргі таңда зерттеу жүргізіп жатқан-
еліміздегі аса ірі экспедициялардың бірі. Отырардың өзін және төңірегін
зерттеу Отырар қаласының біздің дәуріміздің ХVII-ХVIII ғасырына дейін өмір
сүргендігін дәлелдейді. Қазір 5 га алаңда қазу жұмысы жүргізіліп, ХVІ-ХVIII
ғасырларға жататын мыңға жуық тұрғын үйлер мен шаруашылық құрылыстары
ашылды.
Отырардың орталық бөлігі бесбұрышты төбені алып тұр. Оның ең биік
бөлігі 18 м, ал қанған бөліктері орта есеппен 10-15 м. Төбенің оңтүстігі -
380 м, оңтүстік батысы - 145 м, батысы - 400 м, солтүстік шығысы - 360 м,
шығысы - 350 м жерді алып жатыр. Отырарда жасалған аэрофото арқылы ескі
планды толықтыруға толық мүмкіндік туды. 27 сурет.
Отырар қаласын қамал қоршап жатыр, оның бұрыштарында қақпасы маңында
мұнара қалдықтары сақталған. Мұнаралардың сыртқы көрінісі дөңгелек болып
келген.
Қамалды сырттай ор қоршап жатыр. Оның кемері тайғанақ, тереңдігі 2-3
метр, көлденеңі 10-15м.
Қалаға кіретін VIII қақпа бар. Екеуі оңтүстік және солтүстік-шығыс
жақта бір-біріне қарама-қарсы орналасқан.
Отырардағы стратиграфиялық қазба жұмысы орталық төбенің солтүстік
беткейінде жүргізілді. Оның көлемі
24x8м.
Қаланың қабаттары 16 м тереңдікке дейін қазылуы, соның нәтижесінде
бірін-бірі алмастырған жеті мәдени қабаттар болғаны анықталды. 28-сурет.
ХVII-ХVIII ғасырдың қабаты 0,7 - 0,8 м қалыңдықта сақталған. ХV-ХVІ
ғасырлар қабаты 1,5 м қалыңдықта сақталған 29-сурет. Оcы қабаттан
табылған үсті доғал пышақ, төртбұрышты алқа, зергердің сүйек балғасы,
сондай-ақ ат мүсіні де ерекше қызықтырады.
ХІІІ-ХІV ғасырлар қабатынан табылған керамикалық ыдыстар боялмаған
және боялған. Осы қабаттан ХІІІ-ХІV ғасырлар кезінде соғылған теңгелер
табылған.
Х-ХІІ ғасырлар қабатының қалыңдығы 1,5 м. Бұл қабаттан үш бөлмеден
тұратын құрылыс комплексі жартылай тазартылды 30-сурет. Шаруашылық
ұралар мен үйдің еденін тазартқанда ұзындығы 30 см темір семсердің сынығы,
сүйектен жасалған екі тебен, алты қырлы әйнектен жасалған үлкен моншақ
табылды. Сонымен бірге ұзындығы 1,5 см үш қырлы садақтың жебесі шықты. Бір
үйдің қабырғасында адамдарды тобымен жерлеген қабір бар. Онда 18 адамның
денесі қойылған. 31 - сурет. Кейбір бас сүйектерде қарудың орны
сақталған. Осыған қарағанда бұл адамдар ұрыс кезінде қазаға ұшыраған болуы
керек.
Бұл қабаттан 3,5 м төменде ІХ-Х ғасырлар қабаты жатыр. Бұл қабаттан
төрт рет салынып 4 рет бұзылған құрылыс орындары табылды. Қабырғалар көлемі
45x26x10 см кірпіштен қаланған 32-сурет.
VII-VIII ғасырлар құрылысының ең төменгі еденінің астында бос топырақ
пен күлдің қалдықтары жатыр. Құрылыстың қалдығы табылған жоқ. Ол жерден
қыштан жасалған ыдыстар сынығы табылды. Ол ертедегі егін шаруашылығымен
айналысқан тайпалар ескерткіштеріне өте жақын және ұқсас 33- сурет.
Қаланың солтүстік бөлігіндегі мәдени қабатының қалыңдығы төрт метрге
жуық. Қала айналасындағы мәдени қабаттар хронологиялық екі кезеңге сәйкес
келетін: жоғарғы қабаты ХІІ-ХІІІ ғғ. сай келсе, ал төменгі қабаты ІХ-Хғғ.
Кезінде өмір сүрген.
Стратиграфиялық қазба жұмысы кезінде табылған материалдарға қарағанда
біздің дәуіріміздің I ғасырында Отырардың құрылыс орындары пайда болмаған.
VII-VIII ғасырлар қабатында Отырардың феодалдық қала екенін көрсететін
үлкен архитектуралық қалдықтар сақталған. VIII ғасырдың аяғы мен IX
ғасырдың басында қала айналасына рабад қалыптаса бастап, Х-ХІІ ғасырлар
гүлдену шегіне жетеді. 34-сурет. ХІ-ХІІ ғасырлар қабатынан табылған
қызықты керамикалық бұйымдар әйнектен жасалған заттар Отырардың өрлеу
кезеңін анықтайды.
Монғолдар шапқыншылығынан кейінгі ХІІІ-ХІV ғасырлардағы қаланың
орналасуы оның сол кезеңдегі өмірін суреттейтін материалдар бар, сондай-ақ
ХV-ХVІ ғасырлардағы қазақ хандықтары құрылуы кезіңіне сай келетін заттар
табылды. ХVІІ-ХVIII ғасырларда қаланың құлдырап кеткенін көруге болады.
IX-XII ғасырларда Отырар даму кезеңінің ең шарықтау шегіне жетті. Осы
кезде қала территориялық жағынан өсіп, 200 гектарға жетті, ХІІІ ғасырдан
бастап қаланың территориясы біртіндеп кішірейе келіп, ХV-ХVІ ғасырларда бар
болғаны 20 га жерді алып жатып, басқаша айтқанда бұрынғы шахристан
территориясынан сыртқа шыққан жоқ"1.
Табылған археологиялық материалдарға қарағанда, Отырарда, Орта Азия,
Иран және Закавказьеде жасалған керамикалық заттар болған. Бұл сияқты
заттар Қазақстандағы басқа қалаларда да болған.
Осындай ірі мәдениет ошақтарының бірі - Фараб аймағы Отырар болды.
Мұнда ортағасырлық Шығыстың ұлы ойшылы, замандастары кезінде "екінші
Аристотель" атаған. Әбунасыр әл Фараби туып өскен. Сондай-ақ аңыздарға
қарағанда, Отырарда Александриядағы кітапханадан кейінгі орын алатын дүние
жүзіндегі аса ірі кітапхана болған.
Сонымен қатар қаласының оазистің орталығы ретіндегі алатын орны да
ерекше. Отырарды болашақта зерттеуде және оның ескерткіштерін археологиялық
қазбалар нәтижесінде ашуда белгілі бір обьективтік себептер бар:
Біріншіден, Отырар және оның қарамағындағы региондар оазис
қалаларыертеден беpi Қазақстан қалалық цизилизациясының суармалы
шаруашылығының отырықшылықтың орталығы болуында. Отырар оазис қалаларының
ірі экономикалық және мәдени орталығы болды. Мысалы: Отырар және оазис
қалаларында 60-тан астам, қоныстар; орда-бекіністер және қалалау сонымен
қатар көптеген суландыру жүйесі болған. Археологиялық зерттеулерден
Отырардың хронологиялық шкаласы ІV-VІ ғасырдан бастап, ХVІІ-ХVIII ғасырды
қамтыса, жазба деректер Отырардың 1,5 мың жылдық тарихындағы оқиғаларды паш
етеді.
Отырар қаласы оазис қалаларына өте зор ықпалын тигізді. Отырар
қолөнерінен шыққан өнімдер Оңтүстік және Солтүстік Қаратау баурайы
қалаларының базарында сатылып отырды.
Екіншіден, Отырар дамыған отырықшы Орта Азия мен көшпенді мал
шаруашылығымен айналысқан. Дешті-Қыпшақтардың екі ортасында орналасуы да
оның қалаларының дамуына көптен-көп әсерін тигізді.
"Орта Азияда бұдан ыңғайлы да, құнарлы да пайдалы жерді табу қиын",-
деп жазды совет археологы жене Шығысты зерттеуші А.Н.Бернштам.
Отырарды оазис қалаларының орталығы ретінде зерттеудегі аса маңызды
проблема Оңтүстік Қазақстанның орны мен ролі, қазақ халқының пайда болуы,
қазақ мемлекетінің қалыптасуымен тығыз байланысты. Оңтүстік Қазақстанның
қираған қалаларын қазуда әсіресе Отырардың жоғарғы мәдени қабатынан
көптеген бай материалдар табылды. Ол туралы Л.Б.Ерзакович былай деп жазды.
"Әсіресе ХVІ-ХVIII ғасырдағы семьялық туыстық молаларды, қыстақтар мен
жазғы тұрақтар қалдығын, монументальдық құрылыстарды, суармалы құрылыстар
іздеу және қазу жұмысына көп көңіл бөлінді".
Соңғы жылдарда Отырар қаласында жүргізілген қазба жұмыстары материал
монографиялар түрінде жарық көрді. Оларда қазбалардың көлемі, онан табылған
заттарға жан-жақты тоқталған.
1981 жылы Алматы қаласында Отырардағы қазба жұмыстарының он жылдығына
арналған Бүкілодақтың ғылыми конференция болды. Конференцияға еліміздің
түкпір-түкпірінен келген ғалымдар қатысты. Олар Отырарда жүргізіліп жатқан
жұмыстарға жоғары баға берді. Конференция материалдары 1983 жылы жарыққа
шықты.
Отырар және Отырар оазисіндегі қазбалардың соңғы жаңалықтары
К.М.Байпаков монографиясында берілген.
2.1 Тараз қаласы. Қазақстан территориясындағы ең көне ортағасырлық
қалалардың бірі Тараз. Ол туралы ең алғашқы мәлімет 568 жылы Византия
императорының түрік қағанының ордасына жіберген елшісі Земарк Киликийский
жазба дерегінде берген. VII ғасырдан бастап, Тараз "Ұлы Жібек жолы"
бойындағы аса ipi қалаға айналды. Осы туралы ортағасырлық географтар,
тарихшылар, саяхатшылар көптеген деректер жазып қалдырған. Ұлы Жібек жолы
бойындағы қалалардың зор ролі болды, сондықтан да деректерде ең алдымен
Таразға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz