Орта ғасырдағы Қазақстан жайлы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Орта ғасырдағы Қазақстан.
Феодалдық құрылыс. VI ғасырда Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс
аудандарында феодалдану процесі жүрді. Түріктердің, түркештердің,
қарлұқтардың, оғыздардың, қимақтардың, қыпшақтардың ертедегі феодалдық
мемлекеттері құрылып, бірін-бірі алмастырды. Әртүрлі аудандардың
шаруашылық, әлеуметтік және мәдени дамуында әркелкілік барған сайын
анығырақ байқала бастады. Жартылай көшпелі және отырықшы мал шаруашылығы
егіншілікпен ұштасқан Қазақстанның Оңтүстігі мен Оңтүстік Шығысыңдағы
өндіргіш күштер әлі көшпелі мал шаруашылығы үстемділік еткен оның орталық
және Батыс аймақтарына қарағанда жылдамырақ дамыды. Түркі тайпаларының
Қазақстан жеріне Орта Азиядан қоныс аударуы одан әрі жалғасты. V ғасырда
Солтүстік Монғолиядан Амударияның төменгі ағысына дейінгі жерге Алтай
түріктеріне тәуелді Тирек (Телэ) деп аталған тайпалар қоныстанды. 552 жылы
Бумын (Тумын) қаған басшылық еткен ертедегі феодалдық мемлекет — Түрік
қағандығы құрылды. VI ғасырдың екінші жартысында Түрік қағандығы батыс
бөлігінің билеушілері өз иеліктерінің шекарасын Орта Азияға қарай кеңейте
түсті. 603 жылы Түрік қағандығы Шығыс және Батыс болып дербес екі бөлікке
бөлінді. Батыс Түрік қағандығы Суяб қаласы (Жетісуда) бодды. Оның құрамына
Жетісу, Шығыс Түркістанмен қатар Орта Азияның бір бөлігі кірді. Соғды мен
Бұхара батыс түріктеріне тәуелді деген аты болмаса, іс жүзінде біршама
дербес отырды. Батыс түрік қағандығын қаған басқарды.Оның билігі атадан
балаға мирасқа қалды. Ол мемлекеттің барлық ішкі, сыртқы саяси істерін
басқарды, қағандықтың барлық жеріне билік етті. Қаған өзіне тәуелді
тайпаларда мұрагерлік қызмет атқаратын ұлық, яғбу, шад т.б. осы секілді
жоғарғы қызметтегі әулетті рулардың өкіддеріне арқа сүйеді. Феодалдық
тәуедділіктегі халық "қара бодан" ("қара халық", "қараша") деп аталды. Олар
түрлі борыш, міндеттерді, оның ішінде ең бастысы, әскери міндеті ("Қан
салығы") өтеуге тиісті болды. Тәуелді тайпалар қағанға алым-салық төлеп
тұрды. Үй немесе семья құлдары болды. Батыс түрік қағаңдығындағы ішкі
қырқыс оның әлсіреуіне әкелді. VII ғасырдың аяғыңда Жетісуда қағаңдықтағы
түркештер (шулық) мен қара түркештер (ілелік) оқшау шықты. Қаған тағына
қара түркештердің өкілі отырды. 756 ж. Түркеш қағаңдығы VIII ғасырдың 2-
жартысының басында Алтайдан Жетісуға қоныс аударған түркі тілдес қарлұқ
тайпаларының шабуылынан соң құлады. Қарлұқ қағаңдығына (766-940) Жетісу мен
Оңтүстік Қазақстан тайпалары кірді. Олардың құрамыңдағы түркі тілдес
тайпалардың ішіңде: тухси, шігіл және азкиш, халадж, чарук, арғу, барсқан,
оғыз, ұйғырлардың бір бөлігі. Жетісу соғдылары болды. Қарлұқ қағандығының
шекарасы Жетісу мен Қашғадариядан Сырдарияның орта ағысы мен Ферғанаға
дейін созылды. Қарлұқтар Ұйғыр қағаңдығымен соғыс жүргізді. Ұйғыр қағандығы
қырғыздардың шабуылынан 840 ж. құлағаннан кейін қарлұқ тайпалар
бірлестігінің көсемі ябғу түріктердің жоғарғы билеушісінің лауазымы - қаған
атағын алғысы келді. УІІІ-ІХ ғасырдың басыңда қарлұқтар түркештердің соңын
ала бере арабтардың Оңтүстік Қазақстанның жеріне жылжуын тоқтатты. Араб
халифатының құрамына Оңтүстік Қазақстанның бір бөлігі ғана кірді. Исфиджаб
көшпелі түріктердің арасына исламды таратушы орталыққа айналды. VIII
ғасырдың ортасында Жетісуды мекендеуші халық 748 ж. Суябты басып алып
талқандаған, ал 751 ж. Арабтар мен қарлұқтардан күйрей жеңілген қытай
әскерінің басқыншлық әрекетгеріне тойтарыс берді. ІХ-Х ғасырлардың аяғыңда
Қарлұқ қағаңдығының Солтүстік-Батысында, Сырдарияның орта және төменгі
ағысында, Арал маңы, Каспийдің Солтүстік жағыңда, Батыс Қазақстан даласыңда
оғыздардың ертедегі феодалдық мемлекеті құрылды. Оғыздардың этникалық
құрамы Оңтүстік және Батыс Қазақстанның ежелден келе жатқан жергілікті
тұрғыңцары (алан, асса т.б.) мен Жетісудан көшіп келген түркі тілдес
тайпалардың (ерте оғыздық Жетісулық топ, қарлұқ, халадж, т.б.) бір бөлігі
қосылуы нәтижесінде қалыптасты. X ғасырда оғыз мемлекетінің астанасы
Янгикент болды. Оғыз жері арқылы Мауараннахр, Иран, Қытай, Кавказ,
Поволжьеге сауда мен әскери-саяси одағы 965 ж. Хазар қағандығының күйреуіне
жеткізді. X ғасырдың аяғында олар Еділ Бұлғарларына соққы берді.
Алайда, XI ғасырдың ортасыңда оғыз мемлекетін қыпшақтар қиратты. УІІІ-ХІ
ғасырларда Қазақстанның солтүстік, шығыс және орталық аудандарын қимақтар
мен қыгапақтардың түркі тайпалары қоныстанды. ҮІІІ-ІХ ғаырларда қыпшақтар
Қимақ тайпалар одағының ал IX ғасырдың аяғы X ғасырдың басында Қимақ
мемлекетінің қарамағында болды. Оның құрамына қыпшақтардан басқа эймур,
имақ, татар, байандур т.б. тайпалар кірді. Олардың біразы Орта Азиядан
Ертістің жоғарғы ағысы бойына қоныстанды. Қимақтар самани әулеттері,
оғыздар, қарлұқтар тоғүз-ғүз, қырғыздар мемлекетімен сауда қатынасын жасап
тұрды. Бұл қатынастар ара-тұра әскери қақтығыстарға байланысты кей кездері
тоқтап та қалды. Қимақ билеушісіңде алғашқыда "яғбу" лауазымы бар болса, IX
ғасырдың аяғынан бастап түріктің жоғарғы атағымен "хақан" деп атадды. Қимақ
хақанының билігі атадан балаға мирасқа қалып отырды. Хақан ел басқару
ісінде әскери-тайпа шонжарларына арқа сүйеді (олардың саны 11). Оларға
басқаруға жер бөліп берді. Иелік жерлердің билеушілері бекініс қамал салып,
әскер ұстады. Ішкі әлеуметтік және саяси қайшылықтар, сондай-ақ XI ғасырдың
1-жартысында Орта Азиядан көшпелі тайпалар — Қыпшақтардың қоныс аударуы,
түптеп келгенде Қимақ мемлекетінің құлауына әкелді. Қазақстан жеріндегі
ертедегі феодалдық мемлекеттік экономикасы отырықшы егіншілікпен тығыз
байланыстырылған көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына
негізделді. Маусымдық жайылымдарға баратын жолдар белгіленіп, үй малының
құрамы (жылқы, қой, ешкі, түйе, сиыр) анықталды. Халықтың отырықшы және
жартылай отырықшы топтары егіншілікпен (тары, бидай, арпа, суармалы
жерлерде күріш екті, оңтүстік аудандарда бау, жүзімдік, бақша өсірді)
айналысты. Көшпенділерде бірігіп аңға шығу тек шаруашылық мақсатты ғана
көздеген жоқ, әскери жаттығу орнына да жүрді. Мал шаруашылық өшмдерін
өндеуге қатысты кәсіби істер дамыды. Темір, күміс, мыс, алтын өндірілді.
Кәсіби орталықтар, егіншілік алқаптар мен көшпелілер даласын
байланыстыратын сауда орталықтары, шығыс пен батысты байланыстыратын Ұлы
Жібек жолындағы керуен жолдарының торабы саналған Сырдария, Талас, Іле және
Шу алқаптарында Исфиджаб, Отырар, Тараз, Янгикент, Баласағүн, Суяб, Қаялық,
Ики оғыз, Мирки (Меркі), Нузкет, Құлан сияқты қалалар болды. ҮІ-Х
ғасырларда қалалар саяси орталықтар ретіңде ертедегі егінші және кәсііггік
қоныстардың феодалдық бекініс-қорғандардың (Оңтүстік Қазақстанда және
Оңтүстік-батыс Жетісуда), көшпелі билеушілердің тұрақты қыстау орыңдарының
(Іле алқабыңда) негізінде пайда болып қалыптасты. Қалаларда қолөнершілер,
ұсақ саудагерлер, диқандар тұрды, базар, ақша айналымы болды, теңге
соғылды. Этникалық құрамы жағынан халқы аралас болды. Олар Отырар - Қаратау
және Жетіасар мәдениетіне жататын тайпалар тобынан, үйсіндерден, көшіп
келген соғдылықтары — Соғдылардан құралды. УІІІ-Х ғасырларда көшпелі және
жартылай көшпелі түркі халықтары қарлұқтар, түркештердің, отырықшылық
өмірге көшу процесі жүрді. Орта азиялық үлгіге үқсас жергілікті құрылыс
салу дәстүрі қалыптаса бастады. Ертедегі феодалдық қала құрылысшыларының
қол жеткен жоғарғы жетістіктерінің үлгісі Бабаата сарай комплексі мен
Тараздағы Бабабджа-хатун мавзолейі болып табылады. Қолөнеріпілер шыны,
көзе, металл, ағаштан көркемдік дәрежесі жоғары бүйымдар жасады. Кілем
тоқу, тері илеу істері дамыды. Іле алқабында, Шу және Талас, Сырдария
бойыңда жаңа қалалар мен ірі қоныс орыңдары — Қарашық, Қарнақ, Ашнас,
Баршынкент т.б. пайда бодды. Отырар, Исфиджаб, Сығанақ, Тараз, Талғар,
Қаялық сияқты ескі қалалардың Оңтүстік және Оңтүстік батыс бөліктері
кеңейтіліп, Орталық Қазақ-стаңда жаңа қалалар бой түзеді. Торғай, Жыланшық,
Кеңгір, Жезді, Сарысу өзендерінің аңғарынан 60 қаланың орны табылды.
Қалалардың далалық өңірдегі малшылармен сауда жасауы дамып, көршілес және
алыстағы аймақтармен, Орта Азия, Иран, Еділ бойы және орыс елдерімен сауда
қатынасы сақтадды.
XII ғасырдың соңы мен ғасырды басыңда Орталық Азиядан Қазақстан жеріне
наймандар мен керейіттердің біраз бөлігі қоныс аударды. Орталық Батыс және
Солтүстік Қазақстан жерінде көпшелі мал шаруашылығы және онымен байланысты
патриархалдық қатынастардың дамуьш тежеді. Қимақ мемлекеті құлағаннан кейін
Ертістен Еділге дейінгі далалық кен аймақтарда (Шығыс деректерінде "Дешті
Қыпшақ") XI ғасырдың соңы — XII ғасырдың басында қыпшақтардың мемлекеттік
бірлестігі құрылды. Қыпшақ тайпалары көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығъшан басқа егін егуді, аң, балық аулауды бідді. Қыпшақ қоғамы ХІ-
ХІІІ ғасырдың басында ертедегі феодалдық қатынастар деңгейінде болды. Мүлік
теңсіздігінің негізі болып маддардың жайылымдарға иелік ету правосы
саналды. XI ғасырдың ортасы XII ғасырдың басыңда қыпшақтардың Оңтүстік орыс
даласында ("Қыпшақ даласы") жылжуы барысыңда қыпшақ тайпаларының ертедегі
феодалдық саяси бөлінетін 2 ірі этнотерриториялық топ: Батыс қыпшақ
(половшылар) және Шығыс қыпшақ (қазақстандық - орта азиялық) топтары
ерекшеленіп шықты. Қьшшақтар Киев Русімен, Кама Бұлғариясымен, Хорезммен,
Орта Азиямен, Таяу ІПығыстың басқа да мемлекеттерімен саяси және экономи-
калық қатынас жасады. XIII ғасырдың басында Хорезммен болған соғыстар
қазақстаңдық қыпшақтарды едәуір әлсіретті.

2. Батыс түрік қағанатының этникалық, экономикалық-әлеуметтік саяси
құрылысы

"Түркі" сөзі (қытайша "туркюе") б.з. VI ғасырында бірін-ші рет (бір)
көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды. Бұл ғасырда түркілер
Монғолиядан және Қытайдың солтүстік шекарасынан Қара теңізге дейін созылып
жатқан ұлы көшпелі империяның негізін қалады. Қытайлар Тумынь деп атаған
(түркі жазбасында Бумин) империяның негізін қалаушы тұлға 552 жылы дүние
салды, оның ағасы Естеми (қытайша ІПедеми) Батысты жаулап алған, 576 жылға
дейін өмір сүрген. Бастапқыда ағалы-інілі екеуі бір-біріне тәуелсіз болған,
түркілердің мемдекеті және батыс түркілердің мемлекеті деп атаған.
582-603 жылдары Батыс (Түрік) және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.