Орта ғасырдағы Қазақстан туралы
IV такырып. Орта ғасырдағы Қазақстан
(VІ-ХІІ ғ. ғ.)
(5-6 дәріс)
Қарастырылатын мәселелер:
1. Қазақстан аумағындағы мемлекеттер (VІ-ХІІ ғ. ғ.).
Батыс түрік қағанатының этникалық құрамы және экономикалық-әлеуметтік саяси
құрылысы.
З.Түркештер қағандығының қоныстану аумағы және экономикалық саяси
құрылысы.
4. Қарлұқ мемлекеті және оның этникалық саяси тарихы,
мәдениеті.
5. Қарахан мемлекеті, оның жер аумағы, этникалық
құрамы, шаруашылығы, саяси құрылысы, мәдениеті.
6. Қарахан мемлекетіне қидандардың (қарақытайлардың) басып кіруі. Найман
ханы Күшліктің қарақытайларды талқандауы.
7. Оғыз мемлекетінің құрылуы, қоныстану аумағы,
әлеуметтік саяси жағдайы.
8. Қимақ мемлекеті, қоныстану аумағы, шаруашылығы, әлеуметтік саяси
жағдайы, мәдениеті.
9. Қыпшақ мемлекеттік бірлестігінің құрылуы, этникалық құрамы, қоныстану
аумағы, шаруашылығы мен сыртқы байланыстары.
Әдебиеттер:
1. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы. "Білім". 1994.
2. Бернштам А.Н. Социалъно-экономический строй орхано-енисейских тюрок (УІ-
УІІ в. в.). Москва-Ленинград. 1946.
3. Бартольд В.В. Карлуки. Соч., 9 томах. Том 5. М., 1968.
4. Байпаков К.М. По следам древних городов Казахстана. Алматы. 1990.
108'і ргУлан^^' Казахстана эпоху феодализма. Алматы.
Кляшторный С.Г. Султанов Г. И. Казахстан: летопись трех тысячелетии.
Алматы. 1992.
7 Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІ в. в. по арабским источникам.
Алматы. 1972.
8. Даулетханов Әбілғазы. Түркеш қағанаты. Авторефераты.
Алматы. 2002. г тг
9 Комеков Б.Е. Қыпшақ қағандығы. Қазақ тарихы .
1993. N1.
10 Қоңыратбаев Ә. Қазақ халқының этногенезі. Ақиқат.
1992-ШІ.
11 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқыныңда. Алматы. "Атамұра".
1999.'
12. Аманжолов К. Р. Түркі халықтарының тарихы. 1-
том. Алматы. "Білім". 2002.
13. Масанов Н.Ә. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995.
14. Қазақ ССР тарихы. Бес томдық. 1-том. Алматы "Наука". 1977.
IX тақырып. XVIII ғасырдың 70 жылдарындағы Қазақ хандығы және оның ішкі,
сыртқы саясаты
Қарастырылатын мәселелер:
1. XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ хандығының үш жүзге бөлінуі
және олардың жер аумағы.
2. Жоңғар хандығы және Жоңғарлардың қазақ жеріне басып-кіруі, қазақ
халқының азаттық күрестегі жеңісі, Жоңғар хандығының күйреуі.
3. Қазақ хандары Ресейдің қоластына бодандыққа өтті ме? Әбілқайыр хан
туралы тарихшылар не дейді?
4. Ресей үкіметінің қазақ жерінде бекіністер мен шептерді салу мақсаты.
1. Қазақстан аумағындағы мемлекеттер (УІ-ХІІ ғғ.)
Феодаддық құрылыс. VI ғасырда Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс
аудандарында феодалдану процесі жүрді. Түріктердің, түркештердің,
қарлұтардың, оғыздардың, қимақтардың, қыпшақтардың ертедегі феодалдық
мемлекеттері құрылып, бірін-бірі алмастырды. Әртүрлі аудандардың
шаруашылық, әлеуметтік және мәдени дамуында әркелкілік барған сайын
анығырақ байқала бастады. Жартылай көшпелі және отырықшы мал шаруашылығы
егіншілікпен ұштасқан Қазақстанның Оңтүстігі мен Оңтүстік Шығысыңдағы
өндіргіш күштер әлі көшпелі мал шаруашылығы үстемділік еткен оның орталық
және Батыс аймақтарына қарағанда жылдамырақ дамыды. Түркі тайпаларының
Қазақстан жеріне Орта Азиядан қоныс аударуы одан әрі жалғасты. V ғасырда
Солтүстік Монғолиядан Амударияның төменгі ағысына дейінгі жерге Алтай
түріктеріне тәуелді Тирек (Телэ) деп аталған тайпалар қоныстанды. 552 жылы
Бумын (Тумын) қаған басшылық еткен ертедегі феодалдық мемлекет — Түрік
қағандығы құрылды. VI ғасырдың екінші жартысында Түрік қағандығы батыс
бөлігінің билеушілері өз иеліктерінің шекарасын Орта Азияға қарай кеңейте
түсті. 603 жылы Түрік қағандығы Шығыс және Батыс болып дербес екі бөлікке
бөлінді. Батыс Түрік қағандығы Суяб қаласы (Жетісуда) бодды. Оның құрамына
Жетісу, Шығыс Түркістанмен қатар Орта Азияның бір бөлігі кірді. Соғды мен
Бұхара батыс түріктеріне тәуелді деген аты болмаса, іс жүзінде біршама
дербес отырды. Батыс түрік қағандығын қаған басқарды.Оның билігі атадан
балаға мирасқа қалды. Ол мемлекеттің барлық ішкі, сыртқы саяси істерін
басқарды, қағандықтың барлық жеріне билік етті. Қаған өзіне тәуелді
тайпаларда мұрагерлік қызмет атқаратын ұлық, яғбу, шад т.б. осы секілді
жоғарғы қызметтегі әулетті рулардың өкіддеріне арқа сүйеді. Феодалдық
тәуедділіктегі халық "қара бодан" ("қара халық", "қараша") деп атадды. Олар
түрлі борыш, міндеттерді, оның ішінде ең бастысы, әскери міндеті ("Қан
салығы") өтеуге тиісті бодды. Тәуелді тайпалар қағанға алым-салық толеп
түрды. Үй немесе семья қүлдары бодды. Батыс түрік қағаңдығындағы ішкі
қырқыс оның әлсіреуіне әкелді. VII ғасырдың аяғыңда Жетісуда қағаңдықтағы
түркештер (шулық) мен қара түркештер (ілелік) оқшау шықты. Қаған тағына
қара түркештердің окілі отырды. 756 ж. Түркеш қағаңдығы VIII ғасырдың 2-
жартысының басында Алтайдан Жетісуға қоныс аударған түркі тілдес қарлұқ
тайпаларының шабуылынан соң құлады. Қарлұқ қағаңдығына (766-940) Жетісу мен
Оңгүстік Қазақстан тайпалары кірді. Олардың құрамыңдағы түркі тілдес
тайпалардың . ішіңде: тухси, шігіл және азкиш, халадж, чарук, арғу,
барсқан, оғыз, ұйғырлардың бір бөлігі. Жетісу соғдылары болды. Қарлұқ
қағандығының шекарасы Жетісу мен Қашғадариядан Сырдарияның орта ағысы мен
Ферғанаға дейін созылды. Қарлұқтар Ұйғыр қағаңдығымен соғыс жүргізді. Ұйғыр
қағандығы қырғыздардың шабуылынан 840 ж. құлағаннан кейін қарлұқ тайпалар
бірлестігінің көсемі ябғу түріктердің жоғарғы билеушісінің лауазымы - қаған
атағын алғысы кедді. УІІІ-ІХ ғасырдың басыңда қарлұқтар түркештердің соңын
ала бере арабтардың Оңтүстік Қазақстанның жеріне жылжуын тоқтатты. Араб
халифатының құрамына Оңтүстік Қазақстанның бір бөлігі ғана кірді. Исфиджаб
көшпелі түріктердің арасына исламды таратушы орталыққа айналды. VIII
ғасырдың ортасында Жетісуды мекендеуші халық 748 ж. Суябты басып алып
талқандаған, ал 751 ж. Арабтар мен қарлұқтардан күйрей жеңілген қытай
әскерінің басқыншлық әрекетгеріне тойтарыс берді. ІХ-Х ғасырлардың аяғыңда
Қарлұқ қағаңдығының Солтүстік-Батысында, Сырдарияның орта және төменгі
ағысында, Арал маңы, Каспийдің Солтүстік жағыңда, Батыс Қазақстан даласыңда
оғыздардың ертедегі феодалдық мемлекеті құрылды. Оғыздардың этникалық
құрамы Оңтүстік және Батыс Қазақстанның ежелден келе жатқан жергілікті
тұрғыңцары (алан, асса т.б.) мен Жетісудан көшіп келген түркі тілдес
тайпалардың (ерте оғыздық Жетісулық топ, қарлұқ, халадж, т.б.) бір бөлігі
қосылуы нәтижесінде қалыптасты. X ғасырда оғыз мемлекетінің астанасы
Янгикент болды. Оғыз жері арқылы Мауараннахр, Иран, Қытай, Кавказ,
Поволжьеге сауда мен әскери-саяси одағы 965 ж. Хазар қағандығының күйреуіне
жеткізді. X ғасырдың аяғында олар Еділ Бұлғарларына соққы берді.
Алайда, XI ғасырдың ортасыңда оғыз мемлекетін қыпшақтар қиратты. УІІІ-ХІ
ғасырларда Қазақстанның солтүстік, шығыс және орталық аудандарын қимақтар
мен қыгапақтардың түркі тайпалары қоныстанды. ҮІІІ-ІХ ғаырларда қыпшақтар
Қимақ тайпалар одағының ал IX ғасырдың аяғы X ғасырдың басында Қимақ
мемлекетінің қарамағында болды. Оның құрамына қыпшақтардан басқа эймур,
имақ, татар, байандур т.б. тайпалар кірді. Олардың біразы Орта Азиядан
Ертістің жоғарғы ағысы бойына қоныстанды. Қимақтар самани әулеттері,
оғыздар, қарлұқтар тоғүз-ғүз, қырғыздар мемлекетімен сауда қатынасын жасап
тұрды. Бұл қатынастар ара-тұра әскери қақтығыстарға байланысты кей кездері
тоқтап та қалды. Қимақ билеушісіңде алғашқыда "яғбу" лауазымы бар болса, IX
ғасырдың аяғынан бастап түріктің жоғарғы атағымен "хақан" деп атадды. Қимақ
хақанының билігі атадан балаға мирасқа қалып отырды. Хақан ел басқару
ісінде әскери-тайпа шонжарларына арқа сүйеді (олардың саны 11). Оларға
басқаруға жер бөліп берді. Иелік жерлердің билеушілері бекініс қамал салып,
әскер ұстады. Ішкі әлеуметтік және саяси қайшылықтар, сондай-ақ XI ғасырдың
1-жартысында Орта Азиядан көшпелі тайпалар — Қыпшақтардың қоныс аударуы,
түптеп келгенде Қимақ мемлекетінің құлауына әкелді. Қазақстан жеріндегі
ертедегі феодалдық мемлекеттік экономикасы отырықшы егіншілікпен тығыз
байланыстырылған көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына
негізделді. Маусымдық жайылымдарға баратын жолдар белгіленіп, үй малының
құрамы (жылқы, қой, ешкі, түйе, сиыр) анықталды. Халықтың отырықшы және
жартылай отырықшы топтары егіншілікпен (тары, бидай, арпа, суармалы
жерлерде күріш екті, оңтүстік аудандарда бау, жүзімдік, бақша өсірді)
айналысты. Көшпенділерде бірігіп аңға шығу тек шаруашылық мақсатты ғана
көздеген жоқ, әскери жаттығу орнына да жүрді. Мал шаруашылық өшмдерін
өндеуге қатысты кәсіби істер дамыды. Темір, күміс, мыс, алтын өндірілді.
Кәсіби орталықтар, егіншілік алқаптар мен көшпелілер даласын
байланыстыратын сауда орталықтары, шығыс пен батысты байланыстыратын Ұлы
Жібек жолындағы керуен жолдарының торабы саналған Сырдария, Талас, Іле және
Шу алқаптарында Исфиджаб, Отырар, Тараз, Янгикент, Баласағүн, Суяб, Қаялық,
Ики оғыз, Мирки (Меркі), Нузкет, Құлан сияқты қалалар болды. ҮІ-Х
ғасырларда қалалар саяси орталықтар ретіңде ертедегі егінші және кәсііггік
қоныстардың феодалдық бекініс-қорғандардың (Оңтүстік Қазақстанда және
Оңтүстік-батыс Жетісуда), көшпелі билеушілердің тұрақты қыстау орыңдарының
(Іле алқабыңда) негізінде пайда болып қалыптасты. Қалаларда қолөнершілер,
үсақ саудагерлер, диқандар түрды, базар, ақша айналымы болды, теңге
соғылды. Этникалық құрамы жағъшан халқы аралас болды. Олар Отырар - Қаратау
және Жетіасар мәдениетіне жататын тайпалар тобынан, үйсіндерден, көшіп
келген соғдылықтары — Соғдылардан құралды. УІІІ-Х ғасырларда көшпелі және
жартылай көшпелі түркі халықтары қарл үқтар, түркештердің, отырықшылық
өмірге көшу процесі жүрді. Орта азиялық үлгіге үқсас жергілікті құрылыс
салу дәстүрі қалыптаса бастады. Ертедегі феодалдық қала құрылысшыларының
қол жеткен жоғарғы жетістіктерінің үлгісі Бабаата сарай комплексі мен
Тараздағы Бабабджа-хатун мавзолейі болып табылады. Қолөнеріпілер шыны,
көзе, металл, ағаштан көркемдік дәрежесі жоғары бүйымдар жасады. Кілем
тоқу, тері илеу істері дамыды. Іле алқабында, Шу және Талас, Сырдария
бойыңда жаңа қалалар мен ірі қоныс орыңдары — Қарашық, Қарнақ, Ашнас,
Баршынкент т.б. пайда бодды. Отырар, Исфиджаб, Сығанақ, Тараз, Талғар,
Қаялық сияқты ескі қалалардың Оңтүстік және Оңтүстік батыс бөліктері
кеңейтіліп, Орталық Қазақстаңда жаңа қалалар бой түзеді. Торғай, Жыланшық,
Кеңгір, Жезді, Сарысу өзендерінің аңғарынан 60 қаланың орны табылды.
Қалалардың далалық өңірдегі малшылармен сауда жасауы дамып, көршілес және
алыстағы аймақтармен, Орта Азия, Иран, Еділ бойы және орыс елдерімен сауда
қатынасы сақталды.
Суармалы егіншілік ұлғайды. Феодалдық қатынастардың нығаю процесі
бұрынғыша Қарахан мемлекетінің құрамына енген Қазақстанның Оңтүстік және
Оңтүстік шығысындағы аудандарында анығырақ байқалды. Қарахан мемлекетінің
құрылуында 942 ж. (Сатук-Богра ханның кезінде) X ғасырдың аяғы мен ХІ
ғасырдың басында Мауараннахрды басып алған Жетісу мен Шығыс Түркістан
жеріндегі қарлұқ бірлестігінің (қарлұқтар, яғмалар, шігілдер) атқарған рөлі
үлкен болды. Алайда, Қарахан мемлекеті үзаққа бармады, ақыры ол ильхандар
бастағаң Шығыс (Жетісу мен орталығы Баласағұнның қасындағы Орду болған,
артынан Қашғарға ауысқан Шығыс Түркістаң) және Батыс (орталығы Үзгентте,
кейін Самарқанда болған Мауараннахр) болып 2 иелікке бөлінді. Қарахан
мемлекетінде биліктің мұрагерлік, ал жер иемденудің әскери-иелік жүйесі
қалыптасқан. Жер хақан (қаған, тамгач-хан) бастаған билік етуші әулеттің
меншігі болып саналды, иелік ретінде туыстары мен жақын адамдарына бөлініп
беріліп, олардан алым-
салық алынды. Мұндай тарту икта, ал оның иесі иктадар немесе
мукта деп аталды.
Шаруаларды қанаудың егіншілк аймақтарда жер иесіне өзіне пайдалануға жер
бергені үшін түскен өнімнен үлес беретін сыбағаластық, ал көшпелі
аудандарда бай феодалдардың кедей туыстары өздерін қамқорлығына алғандары
үшін олардың пайдасына түрлі қызмет атқаратын коммендация деген түрлері
болды. Ильхандар мен иктадарлар шартты түрде берілген жерлерді өздеріне
өмірлік мұра етіп қалдыруға тырысты. Ішкі Қырқыс күшейе түсті. XI ғасырдың
2-жартысында Салжүқтармен соғыс басталды. XII ғасырдың 30-40 жылы Жетісу
мен Оңтүстік Қазақстан жері Мауараннахр сияқты Қидандар мемлекетінің
құрамына кірді.
XII ғасырдың соңы мен ғасырды басыңда Орталық Азиядан Қазақстан жеріне
наймандар мен керейіттердің біраз бөлігі қоныс аударды. Орталық Батыс және
Солтүстік Қазақстан жерінде көпшелі мал шаруашылығы және онымен байланысты
патриархалдық қатынастардың дамуьш тежеді. Қимақ мемлекеті құлағаннан кейін
Ертістен Еділге дейінгі далалық кен аймақтарда (Шығыс деректерінде "Дешті
Қыпшақ") XI ғасырдың соңы — XII ғасырдың басында қыпшақтардың мемлекеттік
бірлестігі құрылды. Қыпшақ тайпалары көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығъшан басқа егін егуді, аң, балық аулауды бідді. Қыпшақ қоғамы ХІ-
ХІІІ ғасырдың басында ертедегі феодалдық қатынастар деңгейінде болды. Мүлік
теңсіздігінің негізі болып маддардың жайылымдарға иелік ету правосы
саналды. XI ғасырдың ортасы XII ғасырдың басыңда қыпшақтардың Оңтүстік орыс
даласында ("Қыпшақ даласы") жылжуы барысыңда қыпшақ тайпаларының ертедегі
феодалдық саяси бөлінетін 2 ірі этнотерриториялық топ: Батыс қыпшақ
(половшылар) және Шығыс қыпшақ (қазақстандық - орта азиялық) топтары
ерекшеленіп шықты. Қьшшақтар Киев Русімен, Кама Бұлғариясымен, Хорезммен,
Орта Азиямен, Таяу ІПығыстың басқа да мемлекеттерімен саяси және экономи-
калық қатынас жасады. XIII ғасырдың басында Хорезммен болған соғыстар
қазақстаңдық қыпшақтарды едәуір әлсіретті.
2. Батыс түрік қағанатының этникалық, экономикалық-әлеуметтік саяси
құрылысы
"Түркі" сөзі (қытайша "туркюе") б.з. VI ғасырында бірін-ші рет (бір)
көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды. Бұл ғасырда түркілер
Монғолиядан және Қытайдың солтүстік шекарасынан Қара теңізге дейін созылып
жатқан ұлы көшпелі империяның негізін қалады. Қытайлар Тумынь деп атаған
(түркі жазбасында Бумин) империяның негізін қалаушы тұлға 552 жылы дүние
салды, оның ағасы Естеми (қытайша ІПедеми) Батысты жаулап алған, 576 жылға
дейін өмір сүрген. Бастапқыда ағалы-інілі екеуі бір-біріне тәуелсіз болған,
түркілердің мемдекеті және батыс түркілердің мемлекеті деп атаған.
Сексен жылдай өмір сүрген кезінде Түркі қағандығы дамудың биік сатысына
көтерілді. А.Н.Бернштам бұл жөнінде мынадай қорытынды ұсынды: "Ертедегі
түркілердің қоғамдық құрылысы феодалдық қатынастардың ең ежелгі
формаларының бірі болып саналады. Түркі қағандығы Манчжуриядан Босфор -
Киммерияға (Керчен шығанағы) дейін, Енисейдің жоғарғы ағысынан
Амударияның жоғары ағысына дейін созылып жатты, яғни Түркі империясы ірі
табыстарға ие болды. Осылайша Түркі қағандығы саяси және мәдени мұрасы
арқылы Орта Азия мен Оңтүстік шығыс Еуропаға едәуір әсер еткен алғашқы
еуразиялық империяны құрушылар болды. Қағандықтың Оңтүстік аймағын Бумын
қағанның ағасы Естеми билеген кезде түркілер батыста өздерінің әскери
қуатының биік шыңына жетті.
Түркі империясы тұсында (VI-VII ғғ.) Орта Азияның экономикасы мен
мәдениеті гүлденіп өсті. Сауда, жер өңдеу және қолөнер өте тез дамыды.
Жібек керуені Қытайдан Византияға қарай Бұхара, Самарқан, Ташкент,
Қашқар, Турфан арқылы үздіксіз ағылып жатты. Түркі империясының құрылуы
мен ыдырауы түркі халықтарының Батысқа қарай жылжуына алып келді. Шығыс
пен Батыс мәдениеті араласып, бірін-бірі байытты.
582-603 жьшдары Батыс (Түрік) және Шығыс (Шығыс түрік мемлекеті) болып
екіге бөлінуі түпкілікті аяқталды. Осы жылдар ішінде Шығыс және Батыс Түркі
қаған-дықтарының арасыңда қантогіс соғыс толастаған жоқ.
Батыс Түркі қағандығы он тайпаның (он оқ будун) бірігуі нәтижесінде пайда
болды. Олар Шығыста бес тайпа дулу, Батыстағы бес тайпа нушиби еді. Батыс
түркі қағандығына Жоңғария мен Орта Азияны біріктірген жерлер және Шығыс
Түркістанның едәуір бөлігі кірді. Шығыс Түркі қағандығы Монғолияны иеленді.
Батыс Түркі қағандығы Шөгуи (618-619) мен Тон-яғбу (619-630) қаған
қағандықтың шығыстағы шекарасын Алтайға дейін жеткізіп, бүкіл Тарим мен
Памирге дейінгі ұлан-ғайыр аумақта оз билігін жүргізді. Ал Тон-яғбу
қағандықтың аумағын кеңейту жонінде саясатты одан әрі жалғастырып,
әкімшілік орталығын сол кездегі қоләнер мен сауданың маңызды орталығы
болған Шу алқабындағы Суяб (Тоқмаққа жақын жерде) қаласына көшірілді, жазғы
қонысы Мыңбұлақта болды (Исфиджабқа жақын жер, Исфиджаб — Сайрам қаласы).
Осы ұлан-ғайыр аумақты мекендеген түркі тілдес үйсін, қаңлы, қарлұқ, оғыз
(теле), қыпшақ т.б. тайпалар Батыс Түркі қағандығының құрамына енді. Батыс
Түркі қағандығы құрылған кезде шығыстан келген көшпелі түркі тілдес
тайпалар бұрыннан осы өңірді мекен еткен үйсін, қаңлы ұлыстарына араласып,
сіңісіп кетті. Енді бұл "Он оқ будун", "Бес арыс дулу". "Бес тайпалы дүшпе"
деген жаңа аттармен әйгілі болды. Іле, Шу, Талас өзендерінің аңғарларында,
Алатау баурайларында егіншілік алқаптары болды. Егін, мал шаруашылығымен
айналысқандарда патриархалдық қатынас үстем еді. Ал отырықшы егінші
аудандарда феодаддық қарым-қатынас орнады. Қытай мен Византия арасындағы
Ұлы Жібек жолы бұл елдерді басып өтетін. Жетісудағы отырықшы аудандар мен
қалаларды мекендеген соғдылар егіншілікпен, қолөнермен, сауда-саттықпен
айналысты. Сауданың өркендеуіне байланысты ақша айналымы жарыққа шықты.
Сауда мен қолөнердің орталық қалалары Құлан, Неуакет (Шу алқабы), Тараз,
Меркі болды. Қалада өндіріс құрал-жабдықтарын жасайтын теміршілік кәсібі,
қыш құмыра өндірісі, тоқымашылық, тері өңдеу, қолөнер кәсіптері өркендеді.
Батыс Түркі қағандығын құраған он тайпа — екіге бөліңді. Батыс, Шығыс
қағандарының басқару жүйесі әртүрлі лауазымдар былай аталды: яғбу, тегін,
шад, еркін, тарқан, бек, буруқ, чор және т.б. Батыс Түркі қағандығын
түркілердің Ашина тайпасынан шыққан ақсүйектер биледі. Онда 28 түрлі
дәрежеден тұратын лауазым иелері болды. Олардың бәрі феодалға айналып келе
жатқан шонжарлар еді. Халықтың негізгі бөлігі — қара бұқара, ал төменгі
жігі тат деп аталды. Алайда, қағандықтың әскери-саяси диктатурасы
тайпаларды толық бағыныштылықта ұстауға жеткіліксіз болып шығады. 638 жылы
дулу тайпасы өздеріне келген шадтардың бірін қаған сайлау дулу мен
нушибилер арасында қантөгіс соғыстың тууына себеп болды. Осыдан кейін
қағандық екіге бөлінді. Олардың арасындағы шекара Іле өзені арқылы өтті.
Ышбара қаған орнынан алынғанымен қоймай, ол Ферғанаға қашады. Тайпалар
арасындағы соғыс және династиялық күрес 17 жылға (640-657) созылып, бұл
Қытай әскерлерінің баса-көктеп кіруіне қолайлы жағдай туғызды.
Қағандықтың соңғы дербес қағаны Ашина Хэлудің қолы 658 жылы өз бауырлары
— Теленің атты әскері мен Тань мемлекеті әскерінің біріккен күшінен жеңіліс
тапты. Себебі, Батыста түркілер Шығысқа қарағанда аз болды. Олар Жетісу, Шу
өлкелерінде, Кубаньда, Еділ өзенінің төменгі агысында, Ертіс пен Есіл т.б.
жерлерде қоныстанып, бір-бірінен байланысын үзіп қалған еді.
Батыс Түркі қағандығы құлағанымен, оның құрамындағы түркі тайпаларының
бәрі бірдей Тань мемлекетіне бағынып, оның билігін мойындаған жоқ. Мәселен,
осы Батыс Түркі қағандығына кіретін "он оқ" халқының ішінен түргештер бас
көтеріп, өз алдына қағандық құрып, Тань мемлекетінің жаулап алу саясатына
қарсы тұрады. Сөйтіп, 704 жылы Батыс Түркі қағандығынан соң Түргеш
қағандығы тарих сахнасына шықты1.
Батыс түркілерінің мемлекеті — он оқ елінің бірлестігін Түргеш тайпасының
көсемі Уч-Элиг (Үш Елік) қалпына келтіріп, жаңа мемлекетке Түргеш атын
берді. Бұл уақытта Орта және Орталық Азияда жаңа саяси жағдай қалыптасты:
Шығыс Түркі қағандығы құрылды, Орта Азияға арабтар басып кірді.
Қорыта келгенде, Батыс Түркі қағаңдығының едәуір бөлігі отырықшылыққа
көшіп, қолөнермен, егіншілікпен айналысқан. Шығыс Түркі қағандығымен
салыстырғанда оның әлеуметтік құрылымы да едәуір күрделі болды, яғни
феодалдық мемлекет дәрежесіне көтерілді. Тек Шу алқабының өзінде VI-VII
ғасырлар қарсаңында 18-ге жуық қалалар мен ірі қоныстар болған. Олардың
негізгі тұрғындары соғдылар, түркілер және сериялықтар еді.
3. Түркештер қағандығы, қоныстану аумағы және экономикалық саяси
құрылысы
Түркеш қағандығы — Батыс Тянь-Шань мен Жетісуда түркеш тайпалар одағы
құрған феодалдық мемлекет (704-766). Түркеш қағандығы Батыс Түрік
қағандығының мемлекеттік-әкімшілік әскери және мөдени дәстүрлерін
жалғастырды. Түркештердің көсемі Үшлік (699-706) Шаштан (Ташкент) Түрфан
мен Бесбалыққа дейінгі жерлерге өз билігін орнатты. Шу өзенінің Суяб қаласы
мен Іле өзенініндегі Күңгірт қаласында қағандықтың "үлкен" және "кіші"
ордалары орналасып, ел әрқайсысы 7000 әскер шығаратын 20 округқа бөлінді.
Үшлік "он оқ халықтың қағаны" және "Түркеш қаған" деген лауазымға ие болды.
Түркеш қағандығы Батыс Түрік қағанаты билік жүргізген аумақта шаңырақ
көтергендіктен халықтың этникалық құрамына ерекше өзгеріс әкеле қоймады.
Соңдықтан бұрынғы қалыптасқан үрдіс бойынша түркештер құрған мемлекеті "он
оқ елін", "он тайпа", "он жебе қағандығы" деп те атай берді. Б үл
этнонимдердің қалыптасу тарихы тым әріден басталады. VI-VIII ғасыр
аралығында оның құрамы әлденеше рет жаңарып, толығып отырған. Ол өзгерістер
дәуірін шартты түрде былайша қарастыруға болады.
Алғашқы пайда болу кезеңі: Ябғудың батысқа жорығына қатынасқан ру-
ұлыстардың жортуыл кезеңі. Таң патшалығы тарихнамаларында алғаш рет:
"Естмидің қол астында бағындырғаң соң "он оқ бұдұн" деп аталады" деп
жазылған. Алайда, одан әрі "он оқ бұдұнға" қандай тайпалар жататыны атап
көрсетілмеген. Бұны бірінші кезең деуге болады.
Екінші кезеңі: Ол "он оқ бұдұнның" Естеми қаған мұрагерлері Батыс Түрік
қағанаты шекарасын барынша кеңейтіп, халқын молайтқан тұсындағы құрамын
атауға болады. Бұл кезенде "он оқ бұдұнды" дулат пен нүшбелер билеп-төстей
бастады. Олар Батыс Түрік қағанаты аумағын екі аймаққа бөліп басқарды.
"Жаңа Таңнамада" Шүбара Елтеріш қаған тұсында (634-636) оның бүйрығымен
"Бес дулатты Суябтың шығысына, ал бес нүшбені Суябтың батыс жағына бөліп
орналастырды"1 деп жазылған.
Үшінші кезеңге Батыс Түрік қағанаты аумағында бес дулаттың белгілі
тайпасы түркештер күшейген VII ғасырдың соңғы ширегі жатады. Бұл кезенде
бес дулат пен бес нүшбені негіз еткен ру-ұлыстар ара қатынасы едәуір
өзгергені байқалады. Әйтсе де, тарихи қалыптасқан "он оқ бұдұнның"
этникалық құрамы бүтіндей өзгеріп кетті деуге болмайды.
Тұтастай алғанда он оқ халқының тең жарымын құраған "Бес арыс дулат" ру-
ұлыстарының мекен-жайы — Жетісу мен Жоңғария, Тарбағатай мен Еренқабырға
өңірі болды. Ал, олардың тайпалық құрамы ескі тарихи жазбалар мен
шежірелерде былай айтылады.
1. Чимойын (Шу му күн) — Лүй-чор ұлысы —Тарбағатай өңірін мекендеді.
2. Қойлау (Ху лу шы) — Күлүч-чор ұлысы — Манас өзенінің Солтүстігі мен
Батысында.
3. Ысты (Ше шы ти) — Тон шор ұлысы — Бұратола өзені аңғарында.
4. Түркеш — Алаш шор (Ту ши шы хе ло шы) ұлысы — Іле өзенінің ортаңғы және
төменгі аңғарьшың терістік бетінде.
5. Жаныс — Шопан чор (Шу ни шы шу Бан) - ұлысы — Қарашәр мен Жұлдыз өзені
ағарында.
Тарихшы Н.Мыңдан "Жүң Гуо тарихи сөздігі, түрік тарауына" сілтеме жасай
отырып, аталмыш түркеш, қойлау, чимойын, ысты, жаныс дегендер тайпа аттары.
Алаш, Л үй, Күлүч, Тон, Шопан дегендер тайпа бастықтарының аттары деген
байламға келеді.
"Он оқ бұдұнды" құрайтын екінші бестік "Бес тайпалы Нүшбе" деп аталады.
Таң патшалығының "Жаңа және көне тарихында" бес тайпалы Нүшбе төмендегіше
жазылған болатын:
1. Азғыз (Аскіл) Күл — Еркін ұлысы.
2. Касо-Күл-Еркін ұлысы.
3. Барысқан (Бо сай Ган) (Барсаған) тон Ашбар - (Дун шабо) Еркін ұлысы.
4. Азғыр (Аши же (Аскіл), Нижүқ (Ни шу) -Еркін ұлысы.
5. Касо - Шопан Ге шу Шу бан - Еркін ұлысы.
Бұлардың бәрі де Шу мен Таластың Оңтүстік батысын
мекендеген. Мүндағы азғыз, касо, барысқан дегендер тайпалардың аттары. Күл,
тон Ашбар, Нижүқ, Шопан дегендер сол тайпаны билеген көсемдердің аттары,
ал, Еркін солардың лауазым аттары.
Тарихи жазбаларда Батыс Түрік қағандығы да, Түркеш қағандығы да "он оқ
бұдұн, он жебе халқы" немесе "он тайпа қағандығы" деп аталып кеткенімен
қағандық құра-мында, басқа да тайпалар болған. Қытай тарихшысы Лин Ган "он
жебе тайпаларына" тағы да 11 тайпаның аты мен мекен-жайын көрсетіп жазған.
Олар мыналар:
1. Түркеш - Суөго - Мүһы (Сақал Баға) ұлысы - Іле өзенінің орта және
төменгі сағасының терістік жағасында.
2. Қарлық - мұрын (муло) ұлысы — (Зайсанның шығысы мен Ертіс өзенінің
Оңтүстікжағалауында).
3. Қарлық Чи-Еркін ұлысы (мұрындардың Шығыс оңтүстігінде).
4. Қарлық - тасты (Ге лолу Та ши (мұрындардың Батыс оңтүстігінде) Оңтүстігі
шимойындармен шектеседі.
5. Яғма ұлысы.
6. Мұы Тархан (Мохэ Даган) ұлысы.
3. Ду Можы ұлысы.
4. Чуми ұлысы.
5. Чу йо ұлысы (Үрімжінің Батыс оңтүстігінде).
10. Шато ұлысы (Баркөлдің шығысында).
11. Хеса ұлысы (Каспий теңізі маңында).1
Түркеш этнонимінің этимологиясына тоқталар болсақ тарихшы Сы Магуаң
құрастырған "Билік ғибратнамасынан" кездестіреміз, онда: "Ту ши шы" деген
Батыс түріктің Бес Дулат тайпасының бірі. Іле өзенінің орта және төменгі
жағасында, Оңтүстіктен Солтүстікке қарай жайылып қоныстанған деп жазылған.
Ал, Күлтегін ескерткіш тасындағы — "Түргеш қағаны түркіміз, өз халқымнан
еді және он оқ ұлым, түргіс қаған" деген жолдардың авторы Иоллуғ Тегін
өзінің ата жауы санал-ған түңғыстар мен аварларды "өз халқым, өз ұлым" деп
жазбаған болар еді.
Араб тарихшысы Эль-Идриси түргешті - нағыз түрік, шын түрік деген
мағынаны білдіретін түрік сөзі деп түсіндірген болатын.
Қытай жазба деректеріне негізге алсақ, түркештің түрік екенін "нағыз
түрік" екенін, дулаттың белді тайпасының бірі ретінде Жетісу мен Ерен
қабырғаны мекендеп келген ежелгі халық екендігі толық дәлелденді. Сондықтан
да VI ғасырдың алды-артыңда Жетісуға келіп қоныстанды делінген мүқырлардың
(мохэ-мүкрилер) VII ғасырдың басында Жетісудың "байырғы тұрғыны" ретінде
сарылар-ақсүйектер қатарына жатқызылатын Л.Гумилевтің тұжырымына қосыла
алмаймыз.
Жоғарыда аталған екі үлкен тарихи дәуірдің ішінде біз қарастырып отырған
Түркеш қағандығы кезеңінің орны ерекше болатын. Сондықтан да Түркеш
қағандығының орнығуы мен дамуы жөнінде тоқталғанда, көбінше ру-ұлыстардың
орналасуы мен көші-қоны, ру-тайпа аралық қарым-қатынастар аясында
қарастырылып жазылды.
"Түркеш қағанатының әлеуметтік-саяси жағдайына" келсек, Түркеш
қағанатының құрылуы мен даму тарихы пайымдадды. VII ғасырдың соңы мен VIII
ғасырдың басындағы Орта Азиядағы саяси жағдайы аса күрделі болды. Бұл
дәуірде түркештердің төрт тарапында аса қуатты әрі агрессиялық араны
барынша ашылған Таң империясы, Тобандар және Араб халифаты түс-түстан
анталап, бәрі де түркештерді бағындырып алуға, тым болмаса өздеріне одақтас
күш ретінде пайдалануға үмтыдды.
Бұл мәселелерде Түркеш қағанатының қалыптасуы мен дамуы және баратын
жолдарының белгіленуін кезеңге бөліп қарастырамыз.
1.692-706 жылдар аралығы. Бұл аралықта түркештер өзіне қолайлы геосаяси
жағдайды ұтымды пайдаланып тәуелсіз Түркеш мемлекетінің негізін қалады,
ішкі-сыртқы жаулардың шапқыншылығы мен бұлдіру әрекетін тойтарып елдігін
сақтап қалды.
2. 706-711 жылдар аралығы. Бұл кезенде Түркештер Батыс түрік қағанаты
дәуіріндегі ұлан-байтақ ел мен жерге билігін орнатты. Ел билеудің дәстүрлі
үлкен-кіші қағандық жүйесін қалпына келтірді. Бағынышты ел мен жерді
басқарып иелік етуге елтебер мен тұтықтар тағайындап, әскери бөлімдер
орналастырды. Сөйтіп, Түркеш қағанаты салтанат құрды.
3. 711-715 жылдар аралығында. Әкелі-балалы Өжелі мен Сақал негізін қалаған
Түркеш қағанаты Таң патшалығының арандатуына елігіп, Шығыс Түрік қағанатына
қарсы соғысқа килігіп, тұтас әскерінен, қағанынан айрылып елдігін жойды.
4.715-757 жылдар аралығы. Бұл аралықта Түркеш қағанаты қайта қалпына
келіп, өз дамуының шырқау шыңына жетті де Орталық Азиядағы қуатты
мемлекетке айналды.
5. 758-766 жылдар аралығы. Бұл жылдарда Түркеш қағанаты әлсіреп, бұрынғы
күш-қуатынан жойылуға бет алды.
Әйтсе де, "он тайпа елі" ең бастысы, бұл дәуірде бір орталыққа бағынған
қуатты мемлекеттік құрылымға арқа сүйеген этникалық, мәдени, рухани
тұтастануының алғашқы нышандарына ие бола бастады. Сондай-ақ Жетісу мен
Орталық Азияға төніп келген қытай және араб экспанциясына
пәрменді тосқауыл қойды. Сұлұқ қаған тұсында Түркеш қағандығының әскери
күші, әлеуметтік шаруашылығы мен мәдени дамуы айтарлықтай болды. Солай
болса да ондаған жылдарға созылған әскери жорықтар барысында елдің
шаруашылығының күйзелуі, ішкі-сыртқы жаулардың бүлдіру әрекеттерінің
асқына түсуі, әсіресе 736-737 жылдардағы Таң патшалығы мен Араб халифаты
әскерінің бірлескен жойқын шабуылы салдарынан Түркеш қағанаты Сұлұқ
қағанынан айрылды. Түркеш тағына таласқан Табғаш қағандар Таң
патшалығының "Анши төрт қала бекінісіндегі" армиясына арқа сүйеп қағанаты
бірнеше бөлікке бөліп жіберді.
Түркеш қағанаты 758 жылдан 766-жылға дейінп аралықта ішкі бірлігінен,
аумақтық тұтастығынан айрылып, аласапыран күйге түсті. Ақыры күн сайын
күшейіп келе жатқан Алтай қарлықтарының тегеурініне шыдамай 766 жылы
тәуелсіздігінен біржола айрылып, қарлықтар билігін қабылдады. Сөйтіп,
Түркеш қағанаты Орталық Азияның тарихи аренасында өзінің рөлінен толық
айрыдды.
Түркеш қағанатының әлеуметтік құрылымы мен экономикасы және мәдениетіне
келсек, оның билік жүйесі, сыртқы қарым-қатынастары, әлеуметтік шаруашылығы
мен сауда-саттығы, сондай-ақ мәдениеті және Түркеш қағанатының қоғамдық
құрылымы мен билік жүйесі әлеуметтік шаруашылығы көбін-ше Шығыс түрік
қағанаты мен Батыс түрік қағанаты аясында жалпылама сипатталып келді.
Түркештер құрған мемлекеттің саяси жүйесі, құрылымы жөнінен өзінен
бұрынғы Батыс Түрік қағанаты жүйелерін мұра етті.
Түрік қағанаты кезіндегідей түркештердің ең жоғарғы билеушісі қаған деп
аталды. Қаған елдегі барлық қарулы күштердің де бас қолбасы болды.
Мемлекетті қағаннан кейінгі билік басқыштар бойынша, ең төменгі қызметке
дейін әскери шенді адамдар басқарып отырды.
Қағандық негізінен әкеден балаға, немесе ағадан-ініге мұрагерлік жолымен
беріліп отырды.
Түркеш қағанаты өмір сүрген дәуірде негізінен алғанда, ешбір елге
тәуелсіз, дербес әмір сүрді. Сондай-ақ төңірегіне ықпалды, тегеурінді
мемлекеттік құрылым ретінде мойындалды. Сондықтан да, ол тәуелсіздігін
сақтап қана қоймай, Батыс Түрік қағанаты иелігінде болған Орталық Азиядағы
қала бектіктеріне төнген қытай, араб шабуылына дер кезінде тойтарыс беріп
отырды. Одақтасуға болатын күштермен тиімді дипломатиялық саясат жүргізе
білді.
Қағанаттын, қоғамдық шаруашылығы жөніңде тоқталғаңда алдыңғы орта
ғасырдағы (УІ-ІХ ғғ.) Орталық Азия елдері жағдайымен салыстырғанда,
түркештер дамудың едәуір жоғарғы сатысыңда тұрғаңдығы байқалады. VIII
ғасырдың алғашқы жартысында Орталық Азияны дүр сілкіндірген екінші Шығыс
Түрік қағанатының қоғамдық шаруашылығы мен тұрмыс тіршілігінде пәлеңдей
үлкен өзгеріс болмастан, бұрынғыша мал шаруашылығын негіз еткен көшпелі
өмір салтын ұстанса, Түркештер қағанаты көп салалы шаруашылықпен айналыса
бастаған болатын. "Он оқ халқы" дәстүрлі мал шаруашылығын негіз ете отырып
екіншілікпен де, қолөнермен де, сауда саттықпен де кеңінен айналысқанын
қазақ археологтарының соңғы қазба олжалары айқындап берді.
Түркеш қағанатына қарасты жер тұтастай алғанда "он тайпа елінің" ортақ
меншігі болды. Қағанат аумағы әр ру-тайпаның дәстүрлі қоныстары негізінде
бөліп басқарылды. Жылдың төрт маусымына қарай жайлау, күзеу, қыстау,
көктеулердің тұрақты иесі атанды.
Қағанат қарамағындағы үлкен-кіші қалалар мен елді мекендер негізінен
түркеш ақсүйектері тобына жататын кіші қағандар мен ябғулар, шорлар мен
еркіндер; тархандар мен тұтұқ, елбелердің тікелей бақылауында немесе
олардың иелігінде болды.
Түркештер көп салалы шаруашылықпен айналысты. Қағанаттың ұйытқысы болған
"онтайпа елі" дәстүрлі мал шаруашылығын негіз етті. Төрт түлік малдан жылқы
мен қой басты орында тұрды. Бес Дулаттар мекендеген Шу мен Таластың
шығысында жылқы мен қойдан басқа сиыр мен түйе, қодасты көбірек ұстаса,
Шудың Оңтүстік батысындағы "Бес нүшбелер" төрт түлік малдан басқа қашыр мен
есекті және түйені көбірек ұстаған көрінеді.
Қолөнері: Түрік халықтарында қолөнердің барлық түрлері мен салалалары
ежелден жақсы дамыған. Қолөнерінің дамуы оған қажетті темір, қола, мыс,
алтын, күміс қатарлы металл өндірісіне түркештердің де тікелей байланысты
екені белгілі болды.
Түркеш қағанаты аса қолайлы географиялық орналасу жағдайы мен қүдіретті
атты әскерінің тегеуріні арқасында төрт тарабындағы қуатты көршілермен
терезесі тең қарым-қатынас жасап, осы елдермен байланысып жатқан Жібек
жолына бақылау орнатқаны тарихтан белгілі.
VІІІ-ІХ ғасырда Жетісу өңірінде жасалған металл ақшаларды зерттеп жүрген
археолог ғалымдардың жазғандарына қарағанда Түркеш теңгелері Отырар, Шаш,
Ферғана қалаларын ғана емес, шалғайдағы Батыс Сібір, Шығыс Түркістан
жерінен де табылған көрінеді.
Тілі мен жазуы: Түркологтардың зереттеуіне қарағанда, Орта Азия мен
Қазақстан жерінде өмір сүрген халықтар ерте замандардан бері-ақ жазу
мәдениетін меңгерген, әкімшілік, шаруашылық және діни қызметтердің талабына
қарай түркештер жазудың бірнеше түрлі жүйесін қолданған.
Түркеш қағанатының алғашқы дәуірінде көктүріктердің сына жазуын қолданса,
Сүлұқ қаған қайтыс болып, түркештерді дарынсыз, жалтақ қағандар билеген
тұста (740-766 жж.) соғда жазуы жиірек қолданғанын түркеш жармақтарындағы
бірыңғай соғда жазуынан байқауға болады.
Түркештердің тілі қандай болған? Түркеш қағанаты "оң тайпа елі" деп те
аталғандықтан, оның тілі сөзсіз түрік тілі, соның ішіңде Батыс Түрік
(соғуз) қарлық диалектісіне жатады деп айта аламыз.
Түркеш қағанатының құрылған мерзімі. Қағанаттың саяси тарихын бес үлкен
кезеңге (669-706, 706-711, 711-715, 715-737, 758-766 жж.) бөліп қарастыру
керек.
Түркеш қағанатының мемлекеттік құрылымы, билік жүйесі, әлеуметтік
шаруашылығы мен мәдениеті Қазақстан территориясын ғасырлар бойы мекендеп
келген ру-ұлыстарға үйтқы болған "он тайпа елі" қағанатының этникалық
тірегі болғаны белгілі.
Жетісу мен Ыстықкөл және Мауреннахр өңірін мекендеген "он тайпа елі"
Түркеш қағанаты мен қарлық-Қарахандар тұсында бұл өңірдің жаппай
түріктенуін жеделдете отырып, дала мен қаланың көшпелі малшылар мен
отырықшы егіншілердің жақындасу процесінде қозғаушы, біріктіруші әрі
жетекші күш болғаны айқын.
4. Қарлұқ мемлекеті (766-940 жж.)
Қарлұқтар б.з. I ғасырында грек ғалымы Птоломейдің атақты "Географиясы"
арқылы белгілі болған. Олар Алтай мен Тарбағатайдың қарлы тауын мекендеген.
Қытайдың "Синь Тан шу" ("Новая история Тань") деген шығармасында VII
ғасырдың басында қарлұқтардың тұрған жері Бешбалықтан Солтүстік батысқа
қарай, Алтай тауларынан Батысқа қарай Ертіс өзенінің маңында батысқа
орналасқан деп жазылған. Қытай тарихшыларының айтуы бойынша қарлұқ
тайпалары V ғасырға дейін Алтайдағы, Шығыс Қазақстандағы, Жоңғариядағы
Шығыс Түркі қағандығы мен Ұйғыр қағандығының саяси өмірлеріңде зор рөл
атқарды1.
Қарлұқтар жөніндегі алғашқы нақты деректер Қытайдың Тань әулетінің
шежіресіңде гэлолу, кейде гэло, гэлу күйінде кездеседі. Осы Тань әулетінің
шежіресінде қарлұқтардың шығу тегі жөнінде: "Гэлолу произошло из тюркского
Дома" деп жазылған. Бұл қарлұқтар түркі үйінен шықты дегенді білдіреді.
Қарл үқтар — оғыздар (теле) бірлестігіне енетін көп тайпалардың бірі.
Қарлұқтардың негізгі мекендеген жерлері — Жоңғария, Шығыс Қазақстан және
Алтай (Монғолияны қоса).
Орхон жазуларында қарлұқтардың жалпы басшысы Елтебар деген атпен белгілі.
Қытай деректері қарлұқтардың салт-дәстүрлері Батыс түркілерінікі сияқты,
тілінің олардан айырмасы жоқ деп атап көрсетеді. Қарлұқтар тіліне тән сипат
көрші түркілер "яғбу" десе, қарлұқтар бұл сөзді "жағбу" деп айтқан.
Шығыс Түркі қағандығы қарл үқтарға қарсы үнемі жорық жасап отырған 734
жылдан бастап қарлұқтар әуелі әскери күшке айналып, тарих сахнасына шықты.
Қарлұқтар тоғыз-оғыз тайпаларымен (ұйғырлармен), басмыддармен одақтасып,
ақырында осы үш тайпаның одағы Шығыс Түркі қағаңдығын құлатты. Оның орнына
Ұйғыр қағандығы құрыдды. Олардың басшысы Түн яғбу қаған болды. Қарлұқтардың
басшысы яғбу (жағбу) деп аталды. Жалпы қарлұқтар Түркі қағандығы күшейгеңде
амалсыз бағынып, ал өлсірегенде тәуелсіздік алуға үмтылып отырған.
Қарлұқтардың ел ретінде еленіп, тарихқа танылған кезі Түркі қағандықтарының
әлсіреген тұсымен орайлас келеді. Қарлұқтар әуелгі кезде Алтайдың
батысыңда, Тарбағатай жерлерінде болғаны рас. Бірақ кейіннен олар
Оңтүстікке, Оңтүстік шығысқа қарай жылжып, Батыс Түркі қағандығының жеріне
енген болатын. Бұдан кейін осы аймаққа өз биліктерін еркін жүргізу үшін
түркештермен соғысады. Түркештерді талқандаған соң бүкіл Жетісу өңіріне өз
үстемдігін орнату ниетімен осы алқаптың байырғы тайпаларымен астыртын одақ
құрады. Қарлұқ яғбуы жаңа одақтастарының біріккен күшімен 712 жылдың
жазында түркештер қайта келіп тиіседі. Бірақ жеңіске жете алмайды1.
748 жылы Қытай экспедициясының корпусы Батыс Түркі қағандарының астанасы
Суябты басып адды. Ал 749 жылы Қытай армиясы Шашты (Ташкентті) жаулап,
жергілікті басшысын өлтірді.
Сол жылдары Қытай армиясы Тараздағы араб әскерін қор-шауға түсіреді. Араб
қолбасшысы Абу Муслим қоршауда қалғандарды қүтқару үшін тағы бір отряд
аттандыруға мәжбүр болады.
751 жылы шілдеде Талас өзенінде қарсылас екі әскер кездесіп, бірнеше күн
бойы ұрыс салуға батпайды. Бесінші күні дегеңде қытайлардың тылына
Түркештермен қарлұқтар кенеттен шабуыл жасайды. Дәл сол кезде майдандағы
шабуыдды арабтар бастайды. Тань әскері үлкен шығынмен жеңіледі. Мұсылмандар
мен Түркештер қарлұқтар орасан мол олжаға батты, ал түтқындар арасынан
қытай қолөнершілері Самарқан мен Иракқа жеткізіп, қағаз шығарумен және
жібек иіріп, тоқумен айналысатын шеберханалар ашуға пайдаланылды.
Талас жеңісінен соң Таньдік қытайлар Орта Азиялық істерге араласуын
тоқтатты. Ал Жетісуда қалған қарлұқтардың бір бөлігі 766 жылы түркештерді
және яғмаларды талқандап, ірі жеңіске жеткен карлұқтардың яғбуы Том Білге
Жетісу
өңіріне бойлай кіріп, Шу өзені бойындағы Суяб қаласына өзінің ордасын
көшірді. Көп үзамай қарлұқтар "он оқ" халқының жерін түгел өзіне қаратып,
Тараздан бастап бірнеше қаланы иемденді. Олардың көшінің алды Сырдарияға
дейін жетті. Ауфа (Бұхара ғылыми) VIII ғасырда "Худуд әл-әлам" атты
шығармасында: "Қарлұқтар Шығыста Тибеттің және яғма мен тоғыз-оғыздардың
жерімен, Батыста гуздардың жері-мен, Оңтүстікте яғманың біраз жерімен және
Мауреннаһрмен, Солтүстікте чигильдармен, тоғыз-оғыздардың жерімен шекте-
седі" — деп көрсетті. Жетісуда қарлұқтардың өкіметі 766 жылы орнады, ол
Тараз бен Суябты алып, түпкілікті бекіді.
Содан кейін қарлұқтар ұйғырлармен бәсекелесіп, Шығыс Түркістан үшін күрес
бастады. Қарлұқтарды қала тұрғындары қолдады.
Ұйғырларда үстемдік алып келе жатқан манихей дініне, оны уағыздаушы
соғдыларға қарсы наразьыық туып, өрши берді. Осы жағдайды пайдаланған
карлұқтар тибеттіктермен өзара одақ жасап, Қытай тарихшысы жазғандай, "ақ
киімді түркілердің яғни манихейшілерді қолдап, ұйғыр әскерін басқарған Иль
Угесиді бірнеше рет жеңіліске ұшыратты. 790 жылы тибеттіктер мен түркілер
(қарлұқтар) ұйғырлардың соңғы тірегі — Бешбалықты алды. 50-60 мың сардары
бар жаңа ұйғыр әскері жағдайды өзгертпекші болғанымен, сәтсіздікке ұшырады.
VIII-X ғасырларда қарлұқтар құрамында көптеген ру-тайпалардың болғанын
араб, парсы тарихшылары мен саяхатшыларының еңбегінен анық көруге болады.
Атап айтқанда, чигиль, яғма, тухси, аргу, лабан (албан) тайпалары осы
қарлұқтардың құрамына енген. Қарлұқ қағандығына шығыста Жоңғар Алатауынан,
батыста Сырдарияға дейінгі, солтүстікте Балқаш көлінен, Оңтүстікте Ыстық
көлдің түстік жағалауына дейінгі жерлер қарады. Жоңғария мен Жетісу жерін
мекендеген түркі тайпалары осы қарлұқ қағандығының қоластына қарады.
Қарлұқ қағандығында мал шаруашылығы мен егін шаруашылығы өркендеді. Онда
мәдениет орталығы, бау-бақша, қалалар гүлденді. Қолөнер көсібі өркендеді.
Жергілікті халықтың басым көпшілігі түсті және асыл металл өндірумен
айналысты, қағандықтың шаруашылық негізі көшпенді мал өсірушілік пен
отырықшы егіншілік болды. Феодаддық қатынастар дамыды. Қалалар тізбегі
Ыстықкөлден Исфид-жабқа дейін созылды. Тараз қаласының Оңтүстігіңде Атлах,
Жамукент қалалары Құлан, Меркі қалалары болды. Шу өзенінің алқабыңца
Баласағүн, Іле өзені алқабыңда орталығы Қойлық қаласы болды. Қалаларда
қолөнер, сауда дамыды.
Қарлұқ қағандығын басып өтетін Қытай мен Батыс елдері арасындағы ежелгі
"Жібек жолы" қарлұқ елінің саяси шаруашылық және мәдени өміріңде маңызды
рөл атқарды. Қарлұқ мемлекеті Жетісу қалаларына сүйеніп, өз мәртебесін
сақтап қалды Яғбудың баюына аббасид халифының гвардиясы үшін Түркі қүлдарьш
сатуға комектесті, және Қытайға жүрген саудагерлерге Тараздан Ыстықкөлге
дейін бақылау орнату көп пайда әкелді. Арабтар Ферғанадан қарлұқтарды қуып
шығуға әрекеттенгеніне қарамастан, олардың ықпалы күшейе түсті. Ябғу үшін
ең қауіпті жағдай халифтің белгілі қолдану-шысы Әл-Манун Фаллх ибн Сахланың
жорығы болды. Арабтар 812-817 жылдары Отырар аймағына жорық жасады. Онда
қарлұқтардың шекаралық күзетінің бастығы өлтірілді. Содан соң яғбудың
отбасы түтқынға алынды. Ал қарлұқ яғбуының озі қимақтарға қашып кетті.
Басқыншылардан қарлұқтардың шекаралық отрядының жеңілуі қарл үқ яғбуы үшін
Батыс шекарада шиеленісті жағдай туғызды.
Ру басшыларының өзара билікке таласып, қырқысуы қарлұқтардың тұтастығын
сақтауға үлкен кедергілер келтіре бастады. Осындай қырқыстардың нәтижесінде
940 жылы Қарлұқ қағандығы құлады. Сонымен қатар осы кезде араб басқыншылары
оңтүстіктен еніп келе жатқан болатын. Құла-ған Қарлұқ мемлекетінің орнъша
Қарахан мемлекеті құрылды.
Ежелгі үйсіндердің атамекенін негізгі орталық еткен қарлұқ қағандығы 170
жылдан астам өмір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(VІ-ХІІ ғ. ғ.)
(5-6 дәріс)
Қарастырылатын мәселелер:
1. Қазақстан аумағындағы мемлекеттер (VІ-ХІІ ғ. ғ.).
Батыс түрік қағанатының этникалық құрамы және экономикалық-әлеуметтік саяси
құрылысы.
З.Түркештер қағандығының қоныстану аумағы және экономикалық саяси
құрылысы.
4. Қарлұқ мемлекеті және оның этникалық саяси тарихы,
мәдениеті.
5. Қарахан мемлекеті, оның жер аумағы, этникалық
құрамы, шаруашылығы, саяси құрылысы, мәдениеті.
6. Қарахан мемлекетіне қидандардың (қарақытайлардың) басып кіруі. Найман
ханы Күшліктің қарақытайларды талқандауы.
7. Оғыз мемлекетінің құрылуы, қоныстану аумағы,
әлеуметтік саяси жағдайы.
8. Қимақ мемлекеті, қоныстану аумағы, шаруашылығы, әлеуметтік саяси
жағдайы, мәдениеті.
9. Қыпшақ мемлекеттік бірлестігінің құрылуы, этникалық құрамы, қоныстану
аумағы, шаруашылығы мен сыртқы байланыстары.
Әдебиеттер:
1. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы. "Білім". 1994.
2. Бернштам А.Н. Социалъно-экономический строй орхано-енисейских тюрок (УІ-
УІІ в. в.). Москва-Ленинград. 1946.
3. Бартольд В.В. Карлуки. Соч., 9 томах. Том 5. М., 1968.
4. Байпаков К.М. По следам древних городов Казахстана. Алматы. 1990.
108'і ргУлан^^' Казахстана эпоху феодализма. Алматы.
Кляшторный С.Г. Султанов Г. И. Казахстан: летопись трех тысячелетии.
Алматы. 1992.
7 Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІ в. в. по арабским источникам.
Алматы. 1972.
8. Даулетханов Әбілғазы. Түркеш қағанаты. Авторефераты.
Алматы. 2002. г тг
9 Комеков Б.Е. Қыпшақ қағандығы. Қазақ тарихы .
1993. N1.
10 Қоңыратбаев Ә. Қазақ халқының этногенезі. Ақиқат.
1992-ШІ.
11 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқыныңда. Алматы. "Атамұра".
1999.'
12. Аманжолов К. Р. Түркі халықтарының тарихы. 1-
том. Алматы. "Білім". 2002.
13. Масанов Н.Ә. Кочевая цивилизация казахов. М., 1995.
14. Қазақ ССР тарихы. Бес томдық. 1-том. Алматы "Наука". 1977.
IX тақырып. XVIII ғасырдың 70 жылдарындағы Қазақ хандығы және оның ішкі,
сыртқы саясаты
Қарастырылатын мәселелер:
1. XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ хандығының үш жүзге бөлінуі
және олардың жер аумағы.
2. Жоңғар хандығы және Жоңғарлардың қазақ жеріне басып-кіруі, қазақ
халқының азаттық күрестегі жеңісі, Жоңғар хандығының күйреуі.
3. Қазақ хандары Ресейдің қоластына бодандыққа өтті ме? Әбілқайыр хан
туралы тарихшылар не дейді?
4. Ресей үкіметінің қазақ жерінде бекіністер мен шептерді салу мақсаты.
1. Қазақстан аумағындағы мемлекеттер (УІ-ХІІ ғғ.)
Феодаддық құрылыс. VI ғасырда Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс
аудандарында феодалдану процесі жүрді. Түріктердің, түркештердің,
қарлұтардың, оғыздардың, қимақтардың, қыпшақтардың ертедегі феодалдық
мемлекеттері құрылып, бірін-бірі алмастырды. Әртүрлі аудандардың
шаруашылық, әлеуметтік және мәдени дамуында әркелкілік барған сайын
анығырақ байқала бастады. Жартылай көшпелі және отырықшы мал шаруашылығы
егіншілікпен ұштасқан Қазақстанның Оңтүстігі мен Оңтүстік Шығысыңдағы
өндіргіш күштер әлі көшпелі мал шаруашылығы үстемділік еткен оның орталық
және Батыс аймақтарына қарағанда жылдамырақ дамыды. Түркі тайпаларының
Қазақстан жеріне Орта Азиядан қоныс аударуы одан әрі жалғасты. V ғасырда
Солтүстік Монғолиядан Амударияның төменгі ағысына дейінгі жерге Алтай
түріктеріне тәуелді Тирек (Телэ) деп аталған тайпалар қоныстанды. 552 жылы
Бумын (Тумын) қаған басшылық еткен ертедегі феодалдық мемлекет — Түрік
қағандығы құрылды. VI ғасырдың екінші жартысында Түрік қағандығы батыс
бөлігінің билеушілері өз иеліктерінің шекарасын Орта Азияға қарай кеңейте
түсті. 603 жылы Түрік қағандығы Шығыс және Батыс болып дербес екі бөлікке
бөлінді. Батыс Түрік қағандығы Суяб қаласы (Жетісуда) бодды. Оның құрамына
Жетісу, Шығыс Түркістанмен қатар Орта Азияның бір бөлігі кірді. Соғды мен
Бұхара батыс түріктеріне тәуелді деген аты болмаса, іс жүзінде біршама
дербес отырды. Батыс түрік қағандығын қаған басқарды.Оның билігі атадан
балаға мирасқа қалды. Ол мемлекеттің барлық ішкі, сыртқы саяси істерін
басқарды, қағандықтың барлық жеріне билік етті. Қаған өзіне тәуелді
тайпаларда мұрагерлік қызмет атқаратын ұлық, яғбу, шад т.б. осы секілді
жоғарғы қызметтегі әулетті рулардың өкіддеріне арқа сүйеді. Феодалдық
тәуедділіктегі халық "қара бодан" ("қара халық", "қараша") деп атадды. Олар
түрлі борыш, міндеттерді, оның ішінде ең бастысы, әскери міндеті ("Қан
салығы") өтеуге тиісті бодды. Тәуелді тайпалар қағанға алым-салық толеп
түрды. Үй немесе семья қүлдары бодды. Батыс түрік қағаңдығындағы ішкі
қырқыс оның әлсіреуіне әкелді. VII ғасырдың аяғыңда Жетісуда қағаңдықтағы
түркештер (шулық) мен қара түркештер (ілелік) оқшау шықты. Қаған тағына
қара түркештердің окілі отырды. 756 ж. Түркеш қағаңдығы VIII ғасырдың 2-
жартысының басында Алтайдан Жетісуға қоныс аударған түркі тілдес қарлұқ
тайпаларының шабуылынан соң құлады. Қарлұқ қағаңдығына (766-940) Жетісу мен
Оңгүстік Қазақстан тайпалары кірді. Олардың құрамыңдағы түркі тілдес
тайпалардың . ішіңде: тухси, шігіл және азкиш, халадж, чарук, арғу,
барсқан, оғыз, ұйғырлардың бір бөлігі. Жетісу соғдылары болды. Қарлұқ
қағандығының шекарасы Жетісу мен Қашғадариядан Сырдарияның орта ағысы мен
Ферғанаға дейін созылды. Қарлұқтар Ұйғыр қағаңдығымен соғыс жүргізді. Ұйғыр
қағандығы қырғыздардың шабуылынан 840 ж. құлағаннан кейін қарлұқ тайпалар
бірлестігінің көсемі ябғу түріктердің жоғарғы билеушісінің лауазымы - қаған
атағын алғысы кедді. УІІІ-ІХ ғасырдың басыңда қарлұқтар түркештердің соңын
ала бере арабтардың Оңтүстік Қазақстанның жеріне жылжуын тоқтатты. Араб
халифатының құрамына Оңтүстік Қазақстанның бір бөлігі ғана кірді. Исфиджаб
көшпелі түріктердің арасына исламды таратушы орталыққа айналды. VIII
ғасырдың ортасында Жетісуды мекендеуші халық 748 ж. Суябты басып алып
талқандаған, ал 751 ж. Арабтар мен қарлұқтардан күйрей жеңілген қытай
әскерінің басқыншлық әрекетгеріне тойтарыс берді. ІХ-Х ғасырлардың аяғыңда
Қарлұқ қағаңдығының Солтүстік-Батысында, Сырдарияның орта және төменгі
ағысында, Арал маңы, Каспийдің Солтүстік жағыңда, Батыс Қазақстан даласыңда
оғыздардың ертедегі феодалдық мемлекеті құрылды. Оғыздардың этникалық
құрамы Оңтүстік және Батыс Қазақстанның ежелден келе жатқан жергілікті
тұрғыңцары (алан, асса т.б.) мен Жетісудан көшіп келген түркі тілдес
тайпалардың (ерте оғыздық Жетісулық топ, қарлұқ, халадж, т.б.) бір бөлігі
қосылуы нәтижесінде қалыптасты. X ғасырда оғыз мемлекетінің астанасы
Янгикент болды. Оғыз жері арқылы Мауараннахр, Иран, Қытай, Кавказ,
Поволжьеге сауда мен әскери-саяси одағы 965 ж. Хазар қағандығының күйреуіне
жеткізді. X ғасырдың аяғында олар Еділ Бұлғарларына соққы берді.
Алайда, XI ғасырдың ортасыңда оғыз мемлекетін қыпшақтар қиратты. УІІІ-ХІ
ғасырларда Қазақстанның солтүстік, шығыс және орталық аудандарын қимақтар
мен қыгапақтардың түркі тайпалары қоныстанды. ҮІІІ-ІХ ғаырларда қыпшақтар
Қимақ тайпалар одағының ал IX ғасырдың аяғы X ғасырдың басында Қимақ
мемлекетінің қарамағында болды. Оның құрамына қыпшақтардан басқа эймур,
имақ, татар, байандур т.б. тайпалар кірді. Олардың біразы Орта Азиядан
Ертістің жоғарғы ағысы бойына қоныстанды. Қимақтар самани әулеттері,
оғыздар, қарлұқтар тоғүз-ғүз, қырғыздар мемлекетімен сауда қатынасын жасап
тұрды. Бұл қатынастар ара-тұра әскери қақтығыстарға байланысты кей кездері
тоқтап та қалды. Қимақ билеушісіңде алғашқыда "яғбу" лауазымы бар болса, IX
ғасырдың аяғынан бастап түріктің жоғарғы атағымен "хақан" деп атадды. Қимақ
хақанының билігі атадан балаға мирасқа қалып отырды. Хақан ел басқару
ісінде әскери-тайпа шонжарларына арқа сүйеді (олардың саны 11). Оларға
басқаруға жер бөліп берді. Иелік жерлердің билеушілері бекініс қамал салып,
әскер ұстады. Ішкі әлеуметтік және саяси қайшылықтар, сондай-ақ XI ғасырдың
1-жартысында Орта Азиядан көшпелі тайпалар — Қыпшақтардың қоныс аударуы,
түптеп келгенде Қимақ мемлекетінің құлауына әкелді. Қазақстан жеріндегі
ертедегі феодалдық мемлекеттік экономикасы отырықшы егіншілікпен тығыз
байланыстырылған көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына
негізделді. Маусымдық жайылымдарға баратын жолдар белгіленіп, үй малының
құрамы (жылқы, қой, ешкі, түйе, сиыр) анықталды. Халықтың отырықшы және
жартылай отырықшы топтары егіншілікпен (тары, бидай, арпа, суармалы
жерлерде күріш екті, оңтүстік аудандарда бау, жүзімдік, бақша өсірді)
айналысты. Көшпенділерде бірігіп аңға шығу тек шаруашылық мақсатты ғана
көздеген жоқ, әскери жаттығу орнына да жүрді. Мал шаруашылық өшмдерін
өндеуге қатысты кәсіби істер дамыды. Темір, күміс, мыс, алтын өндірілді.
Кәсіби орталықтар, егіншілік алқаптар мен көшпелілер даласын
байланыстыратын сауда орталықтары, шығыс пен батысты байланыстыратын Ұлы
Жібек жолындағы керуен жолдарының торабы саналған Сырдария, Талас, Іле және
Шу алқаптарында Исфиджаб, Отырар, Тараз, Янгикент, Баласағүн, Суяб, Қаялық,
Ики оғыз, Мирки (Меркі), Нузкет, Құлан сияқты қалалар болды. ҮІ-Х
ғасырларда қалалар саяси орталықтар ретіңде ертедегі егінші және кәсііггік
қоныстардың феодалдық бекініс-қорғандардың (Оңтүстік Қазақстанда және
Оңтүстік-батыс Жетісуда), көшпелі билеушілердің тұрақты қыстау орыңдарының
(Іле алқабыңда) негізінде пайда болып қалыптасты. Қалаларда қолөнершілер,
үсақ саудагерлер, диқандар түрды, базар, ақша айналымы болды, теңге
соғылды. Этникалық құрамы жағъшан халқы аралас болды. Олар Отырар - Қаратау
және Жетіасар мәдениетіне жататын тайпалар тобынан, үйсіндерден, көшіп
келген соғдылықтары — Соғдылардан құралды. УІІІ-Х ғасырларда көшпелі және
жартылай көшпелі түркі халықтары қарл үқтар, түркештердің, отырықшылық
өмірге көшу процесі жүрді. Орта азиялық үлгіге үқсас жергілікті құрылыс
салу дәстүрі қалыптаса бастады. Ертедегі феодалдық қала құрылысшыларының
қол жеткен жоғарғы жетістіктерінің үлгісі Бабаата сарай комплексі мен
Тараздағы Бабабджа-хатун мавзолейі болып табылады. Қолөнеріпілер шыны,
көзе, металл, ағаштан көркемдік дәрежесі жоғары бүйымдар жасады. Кілем
тоқу, тері илеу істері дамыды. Іле алқабында, Шу және Талас, Сырдария
бойыңда жаңа қалалар мен ірі қоныс орыңдары — Қарашық, Қарнақ, Ашнас,
Баршынкент т.б. пайда бодды. Отырар, Исфиджаб, Сығанақ, Тараз, Талғар,
Қаялық сияқты ескі қалалардың Оңтүстік және Оңтүстік батыс бөліктері
кеңейтіліп, Орталық Қазақстаңда жаңа қалалар бой түзеді. Торғай, Жыланшық,
Кеңгір, Жезді, Сарысу өзендерінің аңғарынан 60 қаланың орны табылды.
Қалалардың далалық өңірдегі малшылармен сауда жасауы дамып, көршілес және
алыстағы аймақтармен, Орта Азия, Иран, Еділ бойы және орыс елдерімен сауда
қатынасы сақталды.
Суармалы егіншілік ұлғайды. Феодалдық қатынастардың нығаю процесі
бұрынғыша Қарахан мемлекетінің құрамына енген Қазақстанның Оңтүстік және
Оңтүстік шығысындағы аудандарында анығырақ байқалды. Қарахан мемлекетінің
құрылуында 942 ж. (Сатук-Богра ханның кезінде) X ғасырдың аяғы мен ХІ
ғасырдың басында Мауараннахрды басып алған Жетісу мен Шығыс Түркістан
жеріндегі қарлұқ бірлестігінің (қарлұқтар, яғмалар, шігілдер) атқарған рөлі
үлкен болды. Алайда, Қарахан мемлекеті үзаққа бармады, ақыры ол ильхандар
бастағаң Шығыс (Жетісу мен орталығы Баласағұнның қасындағы Орду болған,
артынан Қашғарға ауысқан Шығыс Түркістаң) және Батыс (орталығы Үзгентте,
кейін Самарқанда болған Мауараннахр) болып 2 иелікке бөлінді. Қарахан
мемлекетінде биліктің мұрагерлік, ал жер иемденудің әскери-иелік жүйесі
қалыптасқан. Жер хақан (қаған, тамгач-хан) бастаған билік етуші әулеттің
меншігі болып саналды, иелік ретінде туыстары мен жақын адамдарына бөлініп
беріліп, олардан алым-
салық алынды. Мұндай тарту икта, ал оның иесі иктадар немесе
мукта деп аталды.
Шаруаларды қанаудың егіншілк аймақтарда жер иесіне өзіне пайдалануға жер
бергені үшін түскен өнімнен үлес беретін сыбағаластық, ал көшпелі
аудандарда бай феодалдардың кедей туыстары өздерін қамқорлығына алғандары
үшін олардың пайдасына түрлі қызмет атқаратын коммендация деген түрлері
болды. Ильхандар мен иктадарлар шартты түрде берілген жерлерді өздеріне
өмірлік мұра етіп қалдыруға тырысты. Ішкі Қырқыс күшейе түсті. XI ғасырдың
2-жартысында Салжүқтармен соғыс басталды. XII ғасырдың 30-40 жылы Жетісу
мен Оңтүстік Қазақстан жері Мауараннахр сияқты Қидандар мемлекетінің
құрамына кірді.
XII ғасырдың соңы мен ғасырды басыңда Орталық Азиядан Қазақстан жеріне
наймандар мен керейіттердің біраз бөлігі қоныс аударды. Орталық Батыс және
Солтүстік Қазақстан жерінде көпшелі мал шаруашылығы және онымен байланысты
патриархалдық қатынастардың дамуьш тежеді. Қимақ мемлекеті құлағаннан кейін
Ертістен Еділге дейінгі далалық кен аймақтарда (Шығыс деректерінде "Дешті
Қыпшақ") XI ғасырдың соңы — XII ғасырдың басында қыпшақтардың мемлекеттік
бірлестігі құрылды. Қыпшақ тайпалары көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығъшан басқа егін егуді, аң, балық аулауды бідді. Қыпшақ қоғамы ХІ-
ХІІІ ғасырдың басында ертедегі феодалдық қатынастар деңгейінде болды. Мүлік
теңсіздігінің негізі болып маддардың жайылымдарға иелік ету правосы
саналды. XI ғасырдың ортасы XII ғасырдың басыңда қыпшақтардың Оңтүстік орыс
даласында ("Қыпшақ даласы") жылжуы барысыңда қыпшақ тайпаларының ертедегі
феодалдық саяси бөлінетін 2 ірі этнотерриториялық топ: Батыс қыпшақ
(половшылар) және Шығыс қыпшақ (қазақстандық - орта азиялық) топтары
ерекшеленіп шықты. Қьшшақтар Киев Русімен, Кама Бұлғариясымен, Хорезммен,
Орта Азиямен, Таяу ІПығыстың басқа да мемлекеттерімен саяси және экономи-
калық қатынас жасады. XIII ғасырдың басында Хорезммен болған соғыстар
қазақстаңдық қыпшақтарды едәуір әлсіретті.
2. Батыс түрік қағанатының этникалық, экономикалық-әлеуметтік саяси
құрылысы
"Түркі" сөзі (қытайша "туркюе") б.з. VI ғасырында бірін-ші рет (бір)
көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды. Бұл ғасырда түркілер
Монғолиядан және Қытайдың солтүстік шекарасынан Қара теңізге дейін созылып
жатқан ұлы көшпелі империяның негізін қалады. Қытайлар Тумынь деп атаған
(түркі жазбасында Бумин) империяның негізін қалаушы тұлға 552 жылы дүние
салды, оның ағасы Естеми (қытайша ІПедеми) Батысты жаулап алған, 576 жылға
дейін өмір сүрген. Бастапқыда ағалы-інілі екеуі бір-біріне тәуелсіз болған,
түркілердің мемдекеті және батыс түркілердің мемлекеті деп атаған.
Сексен жылдай өмір сүрген кезінде Түркі қағандығы дамудың биік сатысына
көтерілді. А.Н.Бернштам бұл жөнінде мынадай қорытынды ұсынды: "Ертедегі
түркілердің қоғамдық құрылысы феодалдық қатынастардың ең ежелгі
формаларының бірі болып саналады. Түркі қағандығы Манчжуриядан Босфор -
Киммерияға (Керчен шығанағы) дейін, Енисейдің жоғарғы ағысынан
Амударияның жоғары ағысына дейін созылып жатты, яғни Түркі империясы ірі
табыстарға ие болды. Осылайша Түркі қағандығы саяси және мәдени мұрасы
арқылы Орта Азия мен Оңтүстік шығыс Еуропаға едәуір әсер еткен алғашқы
еуразиялық империяны құрушылар болды. Қағандықтың Оңтүстік аймағын Бумын
қағанның ағасы Естеми билеген кезде түркілер батыста өздерінің әскери
қуатының биік шыңына жетті.
Түркі империясы тұсында (VI-VII ғғ.) Орта Азияның экономикасы мен
мәдениеті гүлденіп өсті. Сауда, жер өңдеу және қолөнер өте тез дамыды.
Жібек керуені Қытайдан Византияға қарай Бұхара, Самарқан, Ташкент,
Қашқар, Турфан арқылы үздіксіз ағылып жатты. Түркі империясының құрылуы
мен ыдырауы түркі халықтарының Батысқа қарай жылжуына алып келді. Шығыс
пен Батыс мәдениеті араласып, бірін-бірі байытты.
582-603 жьшдары Батыс (Түрік) және Шығыс (Шығыс түрік мемлекеті) болып
екіге бөлінуі түпкілікті аяқталды. Осы жылдар ішінде Шығыс және Батыс Түркі
қаған-дықтарының арасыңда қантогіс соғыс толастаған жоқ.
Батыс Түркі қағандығы он тайпаның (он оқ будун) бірігуі нәтижесінде пайда
болды. Олар Шығыста бес тайпа дулу, Батыстағы бес тайпа нушиби еді. Батыс
түркі қағандығына Жоңғария мен Орта Азияны біріктірген жерлер және Шығыс
Түркістанның едәуір бөлігі кірді. Шығыс Түркі қағандығы Монғолияны иеленді.
Батыс Түркі қағандығы Шөгуи (618-619) мен Тон-яғбу (619-630) қаған
қағандықтың шығыстағы шекарасын Алтайға дейін жеткізіп, бүкіл Тарим мен
Памирге дейінгі ұлан-ғайыр аумақта оз билігін жүргізді. Ал Тон-яғбу
қағандықтың аумағын кеңейту жонінде саясатты одан әрі жалғастырып,
әкімшілік орталығын сол кездегі қоләнер мен сауданың маңызды орталығы
болған Шу алқабындағы Суяб (Тоқмаққа жақын жерде) қаласына көшірілді, жазғы
қонысы Мыңбұлақта болды (Исфиджабқа жақын жер, Исфиджаб — Сайрам қаласы).
Осы ұлан-ғайыр аумақты мекендеген түркі тілдес үйсін, қаңлы, қарлұқ, оғыз
(теле), қыпшақ т.б. тайпалар Батыс Түркі қағандығының құрамына енді. Батыс
Түркі қағандығы құрылған кезде шығыстан келген көшпелі түркі тілдес
тайпалар бұрыннан осы өңірді мекен еткен үйсін, қаңлы ұлыстарына араласып,
сіңісіп кетті. Енді бұл "Он оқ будун", "Бес арыс дулу". "Бес тайпалы дүшпе"
деген жаңа аттармен әйгілі болды. Іле, Шу, Талас өзендерінің аңғарларында,
Алатау баурайларында егіншілік алқаптары болды. Егін, мал шаруашылығымен
айналысқандарда патриархалдық қатынас үстем еді. Ал отырықшы егінші
аудандарда феодаддық қарым-қатынас орнады. Қытай мен Византия арасындағы
Ұлы Жібек жолы бұл елдерді басып өтетін. Жетісудағы отырықшы аудандар мен
қалаларды мекендеген соғдылар егіншілікпен, қолөнермен, сауда-саттықпен
айналысты. Сауданың өркендеуіне байланысты ақша айналымы жарыққа шықты.
Сауда мен қолөнердің орталық қалалары Құлан, Неуакет (Шу алқабы), Тараз,
Меркі болды. Қалада өндіріс құрал-жабдықтарын жасайтын теміршілік кәсібі,
қыш құмыра өндірісі, тоқымашылық, тері өңдеу, қолөнер кәсіптері өркендеді.
Батыс Түркі қағандығын құраған он тайпа — екіге бөліңді. Батыс, Шығыс
қағандарының басқару жүйесі әртүрлі лауазымдар былай аталды: яғбу, тегін,
шад, еркін, тарқан, бек, буруқ, чор және т.б. Батыс Түркі қағандығын
түркілердің Ашина тайпасынан шыққан ақсүйектер биледі. Онда 28 түрлі
дәрежеден тұратын лауазым иелері болды. Олардың бәрі феодалға айналып келе
жатқан шонжарлар еді. Халықтың негізгі бөлігі — қара бұқара, ал төменгі
жігі тат деп аталды. Алайда, қағандықтың әскери-саяси диктатурасы
тайпаларды толық бағыныштылықта ұстауға жеткіліксіз болып шығады. 638 жылы
дулу тайпасы өздеріне келген шадтардың бірін қаған сайлау дулу мен
нушибилер арасында қантөгіс соғыстың тууына себеп болды. Осыдан кейін
қағандық екіге бөлінді. Олардың арасындағы шекара Іле өзені арқылы өтті.
Ышбара қаған орнынан алынғанымен қоймай, ол Ферғанаға қашады. Тайпалар
арасындағы соғыс және династиялық күрес 17 жылға (640-657) созылып, бұл
Қытай әскерлерінің баса-көктеп кіруіне қолайлы жағдай туғызды.
Қағандықтың соңғы дербес қағаны Ашина Хэлудің қолы 658 жылы өз бауырлары
— Теленің атты әскері мен Тань мемлекеті әскерінің біріккен күшінен жеңіліс
тапты. Себебі, Батыста түркілер Шығысқа қарағанда аз болды. Олар Жетісу, Шу
өлкелерінде, Кубаньда, Еділ өзенінің төменгі агысында, Ертіс пен Есіл т.б.
жерлерде қоныстанып, бір-бірінен байланысын үзіп қалған еді.
Батыс Түркі қағандығы құлағанымен, оның құрамындағы түркі тайпаларының
бәрі бірдей Тань мемлекетіне бағынып, оның билігін мойындаған жоқ. Мәселен,
осы Батыс Түркі қағандығына кіретін "он оқ" халқының ішінен түргештер бас
көтеріп, өз алдына қағандық құрып, Тань мемлекетінің жаулап алу саясатына
қарсы тұрады. Сөйтіп, 704 жылы Батыс Түркі қағандығынан соң Түргеш
қағандығы тарих сахнасына шықты1.
Батыс түркілерінің мемлекеті — он оқ елінің бірлестігін Түргеш тайпасының
көсемі Уч-Элиг (Үш Елік) қалпына келтіріп, жаңа мемлекетке Түргеш атын
берді. Бұл уақытта Орта және Орталық Азияда жаңа саяси жағдай қалыптасты:
Шығыс Түркі қағандығы құрылды, Орта Азияға арабтар басып кірді.
Қорыта келгенде, Батыс Түркі қағаңдығының едәуір бөлігі отырықшылыққа
көшіп, қолөнермен, егіншілікпен айналысқан. Шығыс Түркі қағандығымен
салыстырғанда оның әлеуметтік құрылымы да едәуір күрделі болды, яғни
феодалдық мемлекет дәрежесіне көтерілді. Тек Шу алқабының өзінде VI-VII
ғасырлар қарсаңында 18-ге жуық қалалар мен ірі қоныстар болған. Олардың
негізгі тұрғындары соғдылар, түркілер және сериялықтар еді.
3. Түркештер қағандығы, қоныстану аумағы және экономикалық саяси
құрылысы
Түркеш қағандығы — Батыс Тянь-Шань мен Жетісуда түркеш тайпалар одағы
құрған феодалдық мемлекет (704-766). Түркеш қағандығы Батыс Түрік
қағандығының мемлекеттік-әкімшілік әскери және мөдени дәстүрлерін
жалғастырды. Түркештердің көсемі Үшлік (699-706) Шаштан (Ташкент) Түрфан
мен Бесбалыққа дейінгі жерлерге өз билігін орнатты. Шу өзенінің Суяб қаласы
мен Іле өзенініндегі Күңгірт қаласында қағандықтың "үлкен" және "кіші"
ордалары орналасып, ел әрқайсысы 7000 әскер шығаратын 20 округқа бөлінді.
Үшлік "он оқ халықтың қағаны" және "Түркеш қаған" деген лауазымға ие болды.
Түркеш қағандығы Батыс Түрік қағанаты билік жүргізген аумақта шаңырақ
көтергендіктен халықтың этникалық құрамына ерекше өзгеріс әкеле қоймады.
Соңдықтан бұрынғы қалыптасқан үрдіс бойынша түркештер құрған мемлекеті "он
оқ елін", "он тайпа", "он жебе қағандығы" деп те атай берді. Б үл
этнонимдердің қалыптасу тарихы тым әріден басталады. VI-VIII ғасыр
аралығында оның құрамы әлденеше рет жаңарып, толығып отырған. Ол өзгерістер
дәуірін шартты түрде былайша қарастыруға болады.
Алғашқы пайда болу кезеңі: Ябғудың батысқа жорығына қатынасқан ру-
ұлыстардың жортуыл кезеңі. Таң патшалығы тарихнамаларында алғаш рет:
"Естмидің қол астында бағындырғаң соң "он оқ бұдұн" деп аталады" деп
жазылған. Алайда, одан әрі "он оқ бұдұнға" қандай тайпалар жататыны атап
көрсетілмеген. Бұны бірінші кезең деуге болады.
Екінші кезеңі: Ол "он оқ бұдұнның" Естеми қаған мұрагерлері Батыс Түрік
қағанаты шекарасын барынша кеңейтіп, халқын молайтқан тұсындағы құрамын
атауға болады. Бұл кезенде "он оқ бұдұнды" дулат пен нүшбелер билеп-төстей
бастады. Олар Батыс Түрік қағанаты аумағын екі аймаққа бөліп басқарды.
"Жаңа Таңнамада" Шүбара Елтеріш қаған тұсында (634-636) оның бүйрығымен
"Бес дулатты Суябтың шығысына, ал бес нүшбені Суябтың батыс жағына бөліп
орналастырды"1 деп жазылған.
Үшінші кезеңге Батыс Түрік қағанаты аумағында бес дулаттың белгілі
тайпасы түркештер күшейген VII ғасырдың соңғы ширегі жатады. Бұл кезенде
бес дулат пен бес нүшбені негіз еткен ру-ұлыстар ара қатынасы едәуір
өзгергені байқалады. Әйтсе де, тарихи қалыптасқан "он оқ бұдұнның"
этникалық құрамы бүтіндей өзгеріп кетті деуге болмайды.
Тұтастай алғанда он оқ халқының тең жарымын құраған "Бес арыс дулат" ру-
ұлыстарының мекен-жайы — Жетісу мен Жоңғария, Тарбағатай мен Еренқабырға
өңірі болды. Ал, олардың тайпалық құрамы ескі тарихи жазбалар мен
шежірелерде былай айтылады.
1. Чимойын (Шу му күн) — Лүй-чор ұлысы —Тарбағатай өңірін мекендеді.
2. Қойлау (Ху лу шы) — Күлүч-чор ұлысы — Манас өзенінің Солтүстігі мен
Батысында.
3. Ысты (Ше шы ти) — Тон шор ұлысы — Бұратола өзені аңғарында.
4. Түркеш — Алаш шор (Ту ши шы хе ло шы) ұлысы — Іле өзенінің ортаңғы және
төменгі аңғарьшың терістік бетінде.
5. Жаныс — Шопан чор (Шу ни шы шу Бан) - ұлысы — Қарашәр мен Жұлдыз өзені
ағарында.
Тарихшы Н.Мыңдан "Жүң Гуо тарихи сөздігі, түрік тарауына" сілтеме жасай
отырып, аталмыш түркеш, қойлау, чимойын, ысты, жаныс дегендер тайпа аттары.
Алаш, Л үй, Күлүч, Тон, Шопан дегендер тайпа бастықтарының аттары деген
байламға келеді.
"Он оқ бұдұнды" құрайтын екінші бестік "Бес тайпалы Нүшбе" деп аталады.
Таң патшалығының "Жаңа және көне тарихында" бес тайпалы Нүшбе төмендегіше
жазылған болатын:
1. Азғыз (Аскіл) Күл — Еркін ұлысы.
2. Касо-Күл-Еркін ұлысы.
3. Барысқан (Бо сай Ган) (Барсаған) тон Ашбар - (Дун шабо) Еркін ұлысы.
4. Азғыр (Аши же (Аскіл), Нижүқ (Ни шу) -Еркін ұлысы.
5. Касо - Шопан Ге шу Шу бан - Еркін ұлысы.
Бұлардың бәрі де Шу мен Таластың Оңтүстік батысын
мекендеген. Мүндағы азғыз, касо, барысқан дегендер тайпалардың аттары. Күл,
тон Ашбар, Нижүқ, Шопан дегендер сол тайпаны билеген көсемдердің аттары,
ал, Еркін солардың лауазым аттары.
Тарихи жазбаларда Батыс Түрік қағандығы да, Түркеш қағандығы да "он оқ
бұдұн, он жебе халқы" немесе "он тайпа қағандығы" деп аталып кеткенімен
қағандық құра-мында, басқа да тайпалар болған. Қытай тарихшысы Лин Ган "он
жебе тайпаларына" тағы да 11 тайпаның аты мен мекен-жайын көрсетіп жазған.
Олар мыналар:
1. Түркеш - Суөго - Мүһы (Сақал Баға) ұлысы - Іле өзенінің орта және
төменгі сағасының терістік жағасында.
2. Қарлық - мұрын (муло) ұлысы — (Зайсанның шығысы мен Ертіс өзенінің
Оңтүстікжағалауында).
3. Қарлық Чи-Еркін ұлысы (мұрындардың Шығыс оңтүстігінде).
4. Қарлық - тасты (Ге лолу Та ши (мұрындардың Батыс оңтүстігінде) Оңтүстігі
шимойындармен шектеседі.
5. Яғма ұлысы.
6. Мұы Тархан (Мохэ Даган) ұлысы.
3. Ду Можы ұлысы.
4. Чуми ұлысы.
5. Чу йо ұлысы (Үрімжінің Батыс оңтүстігінде).
10. Шато ұлысы (Баркөлдің шығысында).
11. Хеса ұлысы (Каспий теңізі маңында).1
Түркеш этнонимінің этимологиясына тоқталар болсақ тарихшы Сы Магуаң
құрастырған "Билік ғибратнамасынан" кездестіреміз, онда: "Ту ши шы" деген
Батыс түріктің Бес Дулат тайпасының бірі. Іле өзенінің орта және төменгі
жағасында, Оңтүстіктен Солтүстікке қарай жайылып қоныстанған деп жазылған.
Ал, Күлтегін ескерткіш тасындағы — "Түргеш қағаны түркіміз, өз халқымнан
еді және он оқ ұлым, түргіс қаған" деген жолдардың авторы Иоллуғ Тегін
өзінің ата жауы санал-ған түңғыстар мен аварларды "өз халқым, өз ұлым" деп
жазбаған болар еді.
Араб тарихшысы Эль-Идриси түргешті - нағыз түрік, шын түрік деген
мағынаны білдіретін түрік сөзі деп түсіндірген болатын.
Қытай жазба деректеріне негізге алсақ, түркештің түрік екенін "нағыз
түрік" екенін, дулаттың белді тайпасының бірі ретінде Жетісу мен Ерен
қабырғаны мекендеп келген ежелгі халық екендігі толық дәлелденді. Сондықтан
да VI ғасырдың алды-артыңда Жетісуға келіп қоныстанды делінген мүқырлардың
(мохэ-мүкрилер) VII ғасырдың басында Жетісудың "байырғы тұрғыны" ретінде
сарылар-ақсүйектер қатарына жатқызылатын Л.Гумилевтің тұжырымына қосыла
алмаймыз.
Жоғарыда аталған екі үлкен тарихи дәуірдің ішінде біз қарастырып отырған
Түркеш қағандығы кезеңінің орны ерекше болатын. Сондықтан да Түркеш
қағандығының орнығуы мен дамуы жөнінде тоқталғанда, көбінше ру-ұлыстардың
орналасуы мен көші-қоны, ру-тайпа аралық қарым-қатынастар аясында
қарастырылып жазылды.
"Түркеш қағанатының әлеуметтік-саяси жағдайына" келсек, Түркеш
қағанатының құрылуы мен даму тарихы пайымдадды. VII ғасырдың соңы мен VIII
ғасырдың басындағы Орта Азиядағы саяси жағдайы аса күрделі болды. Бұл
дәуірде түркештердің төрт тарапында аса қуатты әрі агрессиялық араны
барынша ашылған Таң империясы, Тобандар және Араб халифаты түс-түстан
анталап, бәрі де түркештерді бағындырып алуға, тым болмаса өздеріне одақтас
күш ретінде пайдалануға үмтыдды.
Бұл мәселелерде Түркеш қағанатының қалыптасуы мен дамуы және баратын
жолдарының белгіленуін кезеңге бөліп қарастырамыз.
1.692-706 жылдар аралығы. Бұл аралықта түркештер өзіне қолайлы геосаяси
жағдайды ұтымды пайдаланып тәуелсіз Түркеш мемлекетінің негізін қалады,
ішкі-сыртқы жаулардың шапқыншылығы мен бұлдіру әрекетін тойтарып елдігін
сақтап қалды.
2. 706-711 жылдар аралығы. Бұл кезенде Түркештер Батыс түрік қағанаты
дәуіріндегі ұлан-байтақ ел мен жерге билігін орнатты. Ел билеудің дәстүрлі
үлкен-кіші қағандық жүйесін қалпына келтірді. Бағынышты ел мен жерді
басқарып иелік етуге елтебер мен тұтықтар тағайындап, әскери бөлімдер
орналастырды. Сөйтіп, Түркеш қағанаты салтанат құрды.
3. 711-715 жылдар аралығында. Әкелі-балалы Өжелі мен Сақал негізін қалаған
Түркеш қағанаты Таң патшалығының арандатуына елігіп, Шығыс Түрік қағанатына
қарсы соғысқа килігіп, тұтас әскерінен, қағанынан айрылып елдігін жойды.
4.715-757 жылдар аралығы. Бұл аралықта Түркеш қағанаты қайта қалпына
келіп, өз дамуының шырқау шыңына жетті де Орталық Азиядағы қуатты
мемлекетке айналды.
5. 758-766 жылдар аралығы. Бұл жылдарда Түркеш қағанаты әлсіреп, бұрынғы
күш-қуатынан жойылуға бет алды.
Әйтсе де, "он тайпа елі" ең бастысы, бұл дәуірде бір орталыққа бағынған
қуатты мемлекеттік құрылымға арқа сүйеген этникалық, мәдени, рухани
тұтастануының алғашқы нышандарына ие бола бастады. Сондай-ақ Жетісу мен
Орталық Азияға төніп келген қытай және араб экспанциясына
пәрменді тосқауыл қойды. Сұлұқ қаған тұсында Түркеш қағандығының әскери
күші, әлеуметтік шаруашылығы мен мәдени дамуы айтарлықтай болды. Солай
болса да ондаған жылдарға созылған әскери жорықтар барысында елдің
шаруашылығының күйзелуі, ішкі-сыртқы жаулардың бүлдіру әрекеттерінің
асқына түсуі, әсіресе 736-737 жылдардағы Таң патшалығы мен Араб халифаты
әскерінің бірлескен жойқын шабуылы салдарынан Түркеш қағанаты Сұлұқ
қағанынан айрылды. Түркеш тағына таласқан Табғаш қағандар Таң
патшалығының "Анши төрт қала бекінісіндегі" армиясына арқа сүйеп қағанаты
бірнеше бөлікке бөліп жіберді.
Түркеш қағанаты 758 жылдан 766-жылға дейінп аралықта ішкі бірлігінен,
аумақтық тұтастығынан айрылып, аласапыран күйге түсті. Ақыры күн сайын
күшейіп келе жатқан Алтай қарлықтарының тегеурініне шыдамай 766 жылы
тәуелсіздігінен біржола айрылып, қарлықтар билігін қабылдады. Сөйтіп,
Түркеш қағанаты Орталық Азияның тарихи аренасында өзінің рөлінен толық
айрыдды.
Түркеш қағанатының әлеуметтік құрылымы мен экономикасы және мәдениетіне
келсек, оның билік жүйесі, сыртқы қарым-қатынастары, әлеуметтік шаруашылығы
мен сауда-саттығы, сондай-ақ мәдениеті және Түркеш қағанатының қоғамдық
құрылымы мен билік жүйесі әлеуметтік шаруашылығы көбін-ше Шығыс түрік
қағанаты мен Батыс түрік қағанаты аясында жалпылама сипатталып келді.
Түркештер құрған мемлекеттің саяси жүйесі, құрылымы жөнінен өзінен
бұрынғы Батыс Түрік қағанаты жүйелерін мұра етті.
Түрік қағанаты кезіндегідей түркештердің ең жоғарғы билеушісі қаған деп
аталды. Қаған елдегі барлық қарулы күштердің де бас қолбасы болды.
Мемлекетті қағаннан кейінгі билік басқыштар бойынша, ең төменгі қызметке
дейін әскери шенді адамдар басқарып отырды.
Қағандық негізінен әкеден балаға, немесе ағадан-ініге мұрагерлік жолымен
беріліп отырды.
Түркеш қағанаты өмір сүрген дәуірде негізінен алғанда, ешбір елге
тәуелсіз, дербес әмір сүрді. Сондай-ақ төңірегіне ықпалды, тегеурінді
мемлекеттік құрылым ретінде мойындалды. Сондықтан да, ол тәуелсіздігін
сақтап қана қоймай, Батыс Түрік қағанаты иелігінде болған Орталық Азиядағы
қала бектіктеріне төнген қытай, араб шабуылына дер кезінде тойтарыс беріп
отырды. Одақтасуға болатын күштермен тиімді дипломатиялық саясат жүргізе
білді.
Қағанаттын, қоғамдық шаруашылығы жөніңде тоқталғаңда алдыңғы орта
ғасырдағы (УІ-ІХ ғғ.) Орталық Азия елдері жағдайымен салыстырғанда,
түркештер дамудың едәуір жоғарғы сатысыңда тұрғаңдығы байқалады. VIII
ғасырдың алғашқы жартысында Орталық Азияны дүр сілкіндірген екінші Шығыс
Түрік қағанатының қоғамдық шаруашылығы мен тұрмыс тіршілігінде пәлеңдей
үлкен өзгеріс болмастан, бұрынғыша мал шаруашылығын негіз еткен көшпелі
өмір салтын ұстанса, Түркештер қағанаты көп салалы шаруашылықпен айналыса
бастаған болатын. "Он оқ халқы" дәстүрлі мал шаруашылығын негіз ете отырып
екіншілікпен де, қолөнермен де, сауда саттықпен де кеңінен айналысқанын
қазақ археологтарының соңғы қазба олжалары айқындап берді.
Түркеш қағанатына қарасты жер тұтастай алғанда "он тайпа елінің" ортақ
меншігі болды. Қағанат аумағы әр ру-тайпаның дәстүрлі қоныстары негізінде
бөліп басқарылды. Жылдың төрт маусымына қарай жайлау, күзеу, қыстау,
көктеулердің тұрақты иесі атанды.
Қағанат қарамағындағы үлкен-кіші қалалар мен елді мекендер негізінен
түркеш ақсүйектері тобына жататын кіші қағандар мен ябғулар, шорлар мен
еркіндер; тархандар мен тұтұқ, елбелердің тікелей бақылауында немесе
олардың иелігінде болды.
Түркештер көп салалы шаруашылықпен айналысты. Қағанаттың ұйытқысы болған
"онтайпа елі" дәстүрлі мал шаруашылығын негіз етті. Төрт түлік малдан жылқы
мен қой басты орында тұрды. Бес Дулаттар мекендеген Шу мен Таластың
шығысында жылқы мен қойдан басқа сиыр мен түйе, қодасты көбірек ұстаса,
Шудың Оңтүстік батысындағы "Бес нүшбелер" төрт түлік малдан басқа қашыр мен
есекті және түйені көбірек ұстаған көрінеді.
Қолөнері: Түрік халықтарында қолөнердің барлық түрлері мен салалалары
ежелден жақсы дамыған. Қолөнерінің дамуы оған қажетті темір, қола, мыс,
алтын, күміс қатарлы металл өндірісіне түркештердің де тікелей байланысты
екені белгілі болды.
Түркеш қағанаты аса қолайлы географиялық орналасу жағдайы мен қүдіретті
атты әскерінің тегеуріні арқасында төрт тарабындағы қуатты көршілермен
терезесі тең қарым-қатынас жасап, осы елдермен байланысып жатқан Жібек
жолына бақылау орнатқаны тарихтан белгілі.
VІІІ-ІХ ғасырда Жетісу өңірінде жасалған металл ақшаларды зерттеп жүрген
археолог ғалымдардың жазғандарына қарағанда Түркеш теңгелері Отырар, Шаш,
Ферғана қалаларын ғана емес, шалғайдағы Батыс Сібір, Шығыс Түркістан
жерінен де табылған көрінеді.
Тілі мен жазуы: Түркологтардың зереттеуіне қарағанда, Орта Азия мен
Қазақстан жерінде өмір сүрген халықтар ерте замандардан бері-ақ жазу
мәдениетін меңгерген, әкімшілік, шаруашылық және діни қызметтердің талабына
қарай түркештер жазудың бірнеше түрлі жүйесін қолданған.
Түркеш қағанатының алғашқы дәуірінде көктүріктердің сына жазуын қолданса,
Сүлұқ қаған қайтыс болып, түркештерді дарынсыз, жалтақ қағандар билеген
тұста (740-766 жж.) соғда жазуы жиірек қолданғанын түркеш жармақтарындағы
бірыңғай соғда жазуынан байқауға болады.
Түркештердің тілі қандай болған? Түркеш қағанаты "оң тайпа елі" деп те
аталғандықтан, оның тілі сөзсіз түрік тілі, соның ішіңде Батыс Түрік
(соғуз) қарлық диалектісіне жатады деп айта аламыз.
Түркеш қағанатының құрылған мерзімі. Қағанаттың саяси тарихын бес үлкен
кезеңге (669-706, 706-711, 711-715, 715-737, 758-766 жж.) бөліп қарастыру
керек.
Түркеш қағанатының мемлекеттік құрылымы, билік жүйесі, әлеуметтік
шаруашылығы мен мәдениеті Қазақстан территориясын ғасырлар бойы мекендеп
келген ру-ұлыстарға үйтқы болған "он тайпа елі" қағанатының этникалық
тірегі болғаны белгілі.
Жетісу мен Ыстықкөл және Мауреннахр өңірін мекендеген "он тайпа елі"
Түркеш қағанаты мен қарлық-Қарахандар тұсында бұл өңірдің жаппай
түріктенуін жеделдете отырып, дала мен қаланың көшпелі малшылар мен
отырықшы егіншілердің жақындасу процесінде қозғаушы, біріктіруші әрі
жетекші күш болғаны айқын.
4. Қарлұқ мемлекеті (766-940 жж.)
Қарлұқтар б.з. I ғасырында грек ғалымы Птоломейдің атақты "Географиясы"
арқылы белгілі болған. Олар Алтай мен Тарбағатайдың қарлы тауын мекендеген.
Қытайдың "Синь Тан шу" ("Новая история Тань") деген шығармасында VII
ғасырдың басында қарлұқтардың тұрған жері Бешбалықтан Солтүстік батысқа
қарай, Алтай тауларынан Батысқа қарай Ертіс өзенінің маңында батысқа
орналасқан деп жазылған. Қытай тарихшыларының айтуы бойынша қарлұқ
тайпалары V ғасырға дейін Алтайдағы, Шығыс Қазақстандағы, Жоңғариядағы
Шығыс Түркі қағандығы мен Ұйғыр қағандығының саяси өмірлеріңде зор рөл
атқарды1.
Қарлұқтар жөніндегі алғашқы нақты деректер Қытайдың Тань әулетінің
шежіресіңде гэлолу, кейде гэло, гэлу күйінде кездеседі. Осы Тань әулетінің
шежіресінде қарлұқтардың шығу тегі жөнінде: "Гэлолу произошло из тюркского
Дома" деп жазылған. Бұл қарлұқтар түркі үйінен шықты дегенді білдіреді.
Қарл үқтар — оғыздар (теле) бірлестігіне енетін көп тайпалардың бірі.
Қарлұқтардың негізгі мекендеген жерлері — Жоңғария, Шығыс Қазақстан және
Алтай (Монғолияны қоса).
Орхон жазуларында қарлұқтардың жалпы басшысы Елтебар деген атпен белгілі.
Қытай деректері қарлұқтардың салт-дәстүрлері Батыс түркілерінікі сияқты,
тілінің олардан айырмасы жоқ деп атап көрсетеді. Қарлұқтар тіліне тән сипат
көрші түркілер "яғбу" десе, қарлұқтар бұл сөзді "жағбу" деп айтқан.
Шығыс Түркі қағандығы қарл үқтарға қарсы үнемі жорық жасап отырған 734
жылдан бастап қарлұқтар әуелі әскери күшке айналып, тарих сахнасына шықты.
Қарлұқтар тоғыз-оғыз тайпаларымен (ұйғырлармен), басмыддармен одақтасып,
ақырында осы үш тайпаның одағы Шығыс Түркі қағаңдығын құлатты. Оның орнына
Ұйғыр қағандығы құрыдды. Олардың басшысы Түн яғбу қаған болды. Қарлұқтардың
басшысы яғбу (жағбу) деп аталды. Жалпы қарлұқтар Түркі қағандығы күшейгеңде
амалсыз бағынып, ал өлсірегенде тәуелсіздік алуға үмтылып отырған.
Қарлұқтардың ел ретінде еленіп, тарихқа танылған кезі Түркі қағандықтарының
әлсіреген тұсымен орайлас келеді. Қарлұқтар әуелгі кезде Алтайдың
батысыңда, Тарбағатай жерлерінде болғаны рас. Бірақ кейіннен олар
Оңтүстікке, Оңтүстік шығысқа қарай жылжып, Батыс Түркі қағандығының жеріне
енген болатын. Бұдан кейін осы аймаққа өз биліктерін еркін жүргізу үшін
түркештермен соғысады. Түркештерді талқандаған соң бүкіл Жетісу өңіріне өз
үстемдігін орнату ниетімен осы алқаптың байырғы тайпаларымен астыртын одақ
құрады. Қарлұқ яғбуы жаңа одақтастарының біріккен күшімен 712 жылдың
жазында түркештер қайта келіп тиіседі. Бірақ жеңіске жете алмайды1.
748 жылы Қытай экспедициясының корпусы Батыс Түркі қағандарының астанасы
Суябты басып адды. Ал 749 жылы Қытай армиясы Шашты (Ташкентті) жаулап,
жергілікті басшысын өлтірді.
Сол жылдары Қытай армиясы Тараздағы араб әскерін қор-шауға түсіреді. Араб
қолбасшысы Абу Муслим қоршауда қалғандарды қүтқару үшін тағы бір отряд
аттандыруға мәжбүр болады.
751 жылы шілдеде Талас өзенінде қарсылас екі әскер кездесіп, бірнеше күн
бойы ұрыс салуға батпайды. Бесінші күні дегеңде қытайлардың тылына
Түркештермен қарлұқтар кенеттен шабуыл жасайды. Дәл сол кезде майдандағы
шабуыдды арабтар бастайды. Тань әскері үлкен шығынмен жеңіледі. Мұсылмандар
мен Түркештер қарлұқтар орасан мол олжаға батты, ал түтқындар арасынан
қытай қолөнершілері Самарқан мен Иракқа жеткізіп, қағаз шығарумен және
жібек иіріп, тоқумен айналысатын шеберханалар ашуға пайдаланылды.
Талас жеңісінен соң Таньдік қытайлар Орта Азиялық істерге араласуын
тоқтатты. Ал Жетісуда қалған қарлұқтардың бір бөлігі 766 жылы түркештерді
және яғмаларды талқандап, ірі жеңіске жеткен карлұқтардың яғбуы Том Білге
Жетісу
өңіріне бойлай кіріп, Шу өзені бойындағы Суяб қаласына өзінің ордасын
көшірді. Көп үзамай қарлұқтар "он оқ" халқының жерін түгел өзіне қаратып,
Тараздан бастап бірнеше қаланы иемденді. Олардың көшінің алды Сырдарияға
дейін жетті. Ауфа (Бұхара ғылыми) VIII ғасырда "Худуд әл-әлам" атты
шығармасында: "Қарлұқтар Шығыста Тибеттің және яғма мен тоғыз-оғыздардың
жерімен, Батыста гуздардың жері-мен, Оңтүстікте яғманың біраз жерімен және
Мауреннаһрмен, Солтүстікте чигильдармен, тоғыз-оғыздардың жерімен шекте-
седі" — деп көрсетті. Жетісуда қарлұқтардың өкіметі 766 жылы орнады, ол
Тараз бен Суябты алып, түпкілікті бекіді.
Содан кейін қарлұқтар ұйғырлармен бәсекелесіп, Шығыс Түркістан үшін күрес
бастады. Қарлұқтарды қала тұрғындары қолдады.
Ұйғырларда үстемдік алып келе жатқан манихей дініне, оны уағыздаушы
соғдыларға қарсы наразьыық туып, өрши берді. Осы жағдайды пайдаланған
карлұқтар тибеттіктермен өзара одақ жасап, Қытай тарихшысы жазғандай, "ақ
киімді түркілердің яғни манихейшілерді қолдап, ұйғыр әскерін басқарған Иль
Угесиді бірнеше рет жеңіліске ұшыратты. 790 жылы тибеттіктер мен түркілер
(қарлұқтар) ұйғырлардың соңғы тірегі — Бешбалықты алды. 50-60 мың сардары
бар жаңа ұйғыр әскері жағдайды өзгертпекші болғанымен, сәтсіздікке ұшырады.
VIII-X ғасырларда қарлұқтар құрамында көптеген ру-тайпалардың болғанын
араб, парсы тарихшылары мен саяхатшыларының еңбегінен анық көруге болады.
Атап айтқанда, чигиль, яғма, тухси, аргу, лабан (албан) тайпалары осы
қарлұқтардың құрамына енген. Қарлұқ қағандығына шығыста Жоңғар Алатауынан,
батыста Сырдарияға дейінгі, солтүстікте Балқаш көлінен, Оңтүстікте Ыстық
көлдің түстік жағалауына дейінгі жерлер қарады. Жоңғария мен Жетісу жерін
мекендеген түркі тайпалары осы қарлұқ қағандығының қоластына қарады.
Қарлұқ қағандығында мал шаруашылығы мен егін шаруашылығы өркендеді. Онда
мәдениет орталығы, бау-бақша, қалалар гүлденді. Қолөнер көсібі өркендеді.
Жергілікті халықтың басым көпшілігі түсті және асыл металл өндірумен
айналысты, қағандықтың шаруашылық негізі көшпенді мал өсірушілік пен
отырықшы егіншілік болды. Феодаддық қатынастар дамыды. Қалалар тізбегі
Ыстықкөлден Исфид-жабқа дейін созылды. Тараз қаласының Оңтүстігіңде Атлах,
Жамукент қалалары Құлан, Меркі қалалары болды. Шу өзенінің алқабыңца
Баласағүн, Іле өзені алқабыңда орталығы Қойлық қаласы болды. Қалаларда
қолөнер, сауда дамыды.
Қарлұқ қағандығын басып өтетін Қытай мен Батыс елдері арасындағы ежелгі
"Жібек жолы" қарлұқ елінің саяси шаруашылық және мәдени өміріңде маңызды
рөл атқарды. Қарлұқ мемлекеті Жетісу қалаларына сүйеніп, өз мәртебесін
сақтап қалды Яғбудың баюына аббасид халифының гвардиясы үшін Түркі қүлдарьш
сатуға комектесті, және Қытайға жүрген саудагерлерге Тараздан Ыстықкөлге
дейін бақылау орнату көп пайда әкелді. Арабтар Ферғанадан қарлұқтарды қуып
шығуға әрекеттенгеніне қарамастан, олардың ықпалы күшейе түсті. Ябғу үшін
ең қауіпті жағдай халифтің белгілі қолдану-шысы Әл-Манун Фаллх ибн Сахланың
жорығы болды. Арабтар 812-817 жылдары Отырар аймағына жорық жасады. Онда
қарлұқтардың шекаралық күзетінің бастығы өлтірілді. Содан соң яғбудың
отбасы түтқынға алынды. Ал қарлұқ яғбуының озі қимақтарға қашып кетті.
Басқыншылардан қарлұқтардың шекаралық отрядының жеңілуі қарл үқ яғбуы үшін
Батыс шекарада шиеленісті жағдай туғызды.
Ру басшыларының өзара билікке таласып, қырқысуы қарлұқтардың тұтастығын
сақтауға үлкен кедергілер келтіре бастады. Осындай қырқыстардың нәтижесінде
940 жылы Қарлұқ қағандығы құлады. Сонымен қатар осы кезде араб басқыншылары
оңтүстіктен еніп келе жатқан болатын. Құла-ған Қарлұқ мемлекетінің орнъша
Қарахан мемлекеті құрылды.
Ежелгі үйсіндердің атамекенін негізгі орталық еткен қарлұқ қағандығы 170
жылдан астам өмір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz