ОРТА ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАҢДАҒЫ ТӘРБИЕ, ОҚЫТУ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕР
ОРТА ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАҢДАҒЫ ТӘРБИЕ, ОҚЫТУ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ-ПІКІР (ҮІ-
ХУІІ ғ.ғ)
1. Этногенез және қазақ халқының қалыптасуы.
2. Көне түркі жазулары.
3. Қазақ даласы ойшылдарының педагогикалық идеялары
4. Қазақ ақын-жырауларының тәлім-тәрбиелік идеялары.
Соңғы кезге дейін қазақ халқының рухани мәдениетін, әлемдік өркениетке
қосқан үлесін бағалауда біржақты баға берушілік аңғарылды. Қазақтар тек
көшіп-қонып күнелткен, мүлде сауатсыз болған, жазу-сызуы болмаған, қала
мәдениетінен құралақан ел ретінде қарап келдік. Тіптен үш мың жылдан астам
тарихы бар халықтың және оның ата-тегін құрағаңдардың бүкіл әлемдік
өркениетке қосқан үлесі жайында сөз қозғаудың өзі де бізге орынсыз болып
көрінетін.
Арғы тегі біздің жыл санауымызға дейінгі сақтарға, ғұндарге ұштасатын
қазақтардың мәдениеті, мыңдаған жылдар бойына жұтаң және баяу өркендеп
келгені мәлім. Оған бұдан екі жарым мың жыл бұрын біздің елге саяхат жасап
келген грек тарихшысы Геродоттың, Қытай, Рим саяхатшыларының, соңғы мың
жылдың алды-артыңда қазақ даласын зерттеген румның (Византияның), арабтың,
иранның, тағы басқалардың қалдырған жазуларына қарағанда, тағы бұрынғы сақ,
массагет, ғұн, сармат аталатын көшпенділердің тұрмысынан қазақтардың тұрмыс
айырмашылығы аз болғандығы мәлім.
Сонымен қатар қазақтың қөрнекті ғалымдары Әлкей Марғұланның, Мір
Қадырбаевтың, Оразақ Ысмағұловтың, Кемал Ақышевтің, Карл Байпақовтың,
Ауданбек Кебесовтың, сонымен қатар қазақтың өткен ғасырдың бас кезіңінегі
белгілі тарихшылары Міржақып Дулатов, Мұхаметжан Тыпышбаевтың зерттеу
еңбектеріне қарағаңда, қазақ жерін
ежелгі заманнан бері мекендей бастаған дала тайпаларының кешіректегі түркі-
қыптшақ, моңгол қосындыларымен біте қайнасқан, тұп-тамыры бірегей, орта
ғасырлардағы түркі-араб-парсы рухани жетістіктерімен жалғасқан өзіндік көне
мәдениеті болғандыган білеміз.
XV ғасырдың аяғында, XVI ғасырдың басында өмір сүрген және дүние жүзіне
әйгілі "Тарихи Рашиди" кітабінің авторы Мұхамед-Хайдар Дулати өз тұсындағы
көшпеңділердің өмірін сипаттағаңда: "Біз далалық тұрғындармыз. Бізде
танданарлық ерекше қымбат нерселер жоқ. Біздің бар байлығымыз -жылқы. Оның
еті - азығымыз, терісі - киіміміз. Біз үшін ең татымды сусын - жылқы
сүтінен жасалатын қымыз. Біздің жерімізде бау-бақша да, қысқы жылы үйлер де
жоқ. Біздің керер қызығымыз мал бағу ғана", - дейді.
Қазақ халқы — арғы тегі ежедден келе жатқан этнос. Оның тарихы мыңдаған
жыддарды қамтиды. Оған делел -қазақ халқының тілі, әдет-ғұрыптары, салт-
санасы, өмір салты, шаруашылығы, тербие тағылымы. Қазақ халқының тұп-
теркіні, адамзат тарихындағы өз орны, туған жүртымыздың елемдік ұлы
медениетке қосқан үлесі жайлы жазылған үлкенді-кішілі ғылыми туыңдылар
сирек болса да жарық көріп жүр.
Қазақ тарихнама ғылымыңда "қазақ" атауының шығу тегі, оның этимологиялық
мен-мағынасы туралы меселе көптен бері талқыланып, елі де өз шешімін
таппай, әртүрлі пікірлер айтылып, талас пікірлер туғызып келе жатқан
күрделі мәселелердің бірі. Бірақ әлі күнге дейін бұл меселе ғылымда да өз
шешімін таппай отыр.
Қазақ халқының қалыптасуы және этногенезі туралы құнды деректер беретін
еңбектердің қатарына Нығмет Мыңжанның "Қазақтың қысқаша тарихы" (Алматы,
1994), Себит Мұқановтың "Қазақ қауымы" (Алматы, 1995), Серғазы Қалиевтің
"Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы" (Алматы, 2003),
Құбығұл Жарықбаев пен Серғазы Қалиев құрастырған "Қазақтың телімдік ой-
пікір анталогиясын" (I том, Алматы, 1994) жатқызуға болады. Бұл еңбектер
қазақ халқының тарихына қатысты ежелгі, қазіргі жазба деретерді, шежіре-
жылнамаларды, ел ауызындағы аңыз-еңгімелерді түгелге жуық қамти отырып,
бұрын-соңды айтылған болжамдар мен қисынды тұжырымдардың аражігін ажыратып
береді. Бұл еңбектер көне қытай, араб, парсы жұрттарының жазба деректеріне,
түрік, моңғол шежіре жылнамаларына сүйене отырып, қазақ халқының сақ,
үйсін, қаңлы, ғұн секілді ежелгі елдердің ұрпағы екендігіне көз жеткізеді.
Сөйтіп, бұл еңбектер қазақтың арғы ата-бабасынан (біздің дәуірімізден
мындаған жыл бұрын) мұралыққа қалған қасиетті қара қонысында отырған
байырғы ел, марқа мөдениеті, бай тарихы бар көне халық екенін дәледдеп
берген.
"Қазақ" атауының шығу тарихы туралы айтқанда, ең алдымен шет елден келген
жеке саяхатшылардың ескерткіштерін, жазып қаддырған әсерлерін басшылыққа
аламыз. Бұлардың көпшілігі көне замандағы Грецияның, Римнің, Қытайдың,
Иранның, Византияның, арабтың және орыстың Орта және Орталық Азияға келіп
кеткен саяхатшыларының көрген-білген естеліктері. Олар негізінен қазақ
халқының құрамына кірген көшпелі рулардың тұрмысын сипаттайды.
Бұлар жазып қалдырған деректердің көбіне Орта және Орталық Азиядағы
көшпелілерге "татар" деген ат тағылды. Арғыларын былай қойып, кеше ғана
жасаған Петр Иванович Рычков та (1712—1777) қазақты татарларға қосады. Көне
монголойдтар ішінде "тат", "татра", "татар" аталып жүрген рулары бары рас.
Бірақ бұлар түркілерге де, Орта Азия көпшелілеріне де. қазақ руларына да
жатпайды. Моңғол Шыңғыс хан батысқа шабуыл жасағаңда, оның әскерлерінің
бірталайы татарлар болған, Шыңғыс жаулап алған елкелер: "Алтын", "Көк".
"Ақ" аталатын үш ордаға бөлінгенде, Еділ бойындағы Алтыя Орданың көпшілігі
татар еді.
Қазақ тарихын зерттеп, ең алғаш рет жазба түрінде жариялаған адам, орыс
ғалымы Алексей Ираклиевич Левшин (1799-1879) болды. Оның "Қырғыз-қайсақ
ордасының сипаты" аталатын үш томдық еңбегі 1832 жылы жарық көрді: бірінші
томы қазақтың жер-суын, екінші томы тарихын, үшінші томы әдет-ғұрпып
сипаттауға арналған. Бұл еңбек күні бүгінге дейін құнды саналады.
Сол ғалымдар мен шежірелердің айтуынша, ерте замаңдардағы көптеген ірі-
ұсақты рулардың "қазақ" атымен бірігіп, тұтас мемлекет болуы, кезінде өз
алдына хаңдық, патшалык құрып дәуірлеген, адамзат тарихына өшпестей із
қалдырған сақ, үйсін, қаңлы, ғұн, тағы басқа ежелгі халықтардың қазіргі
қазақтың арғы ата-бабасы екені даусыз. Осыншама тұрақтылық, тұтастық,
тұтас мемлекет болмаған, өмір бойьі жауынгершілікті басынан кешірген едде
сақталуы таңғаларлық құбылыс.
Қазақ халқы — ерте замаңда еліміздің батыс өңірін, Алтай, Тянь-Шань таулары
мен Жоңғар ойпатын, Жетіеу өңірі мен Сырдария алқабын жене Қыпшақ даласьін
мекен
еткен. Ежелгі түркі тілдес тайпалардың, атап айтқанда, сақ, үйсін, қаңлы,
алан, қыпшақ, дулат, түркеш, қарлық, оғыз, арғын, найман, керей, уақ,
қоңырат, жалайыр, алшын т.б. тайпалардың түрліше тарихи даму дөуірлерін
басынан кешіре отырып, бірте-бірте этникалық бірігуі жене этногенездің
бірігуі арқылы халық болып қалыптастьт. Қазақ халқының шығу тегі туралы
қазақтың, байырғы шежіресінде мол мәлімет сақталған, қазақ халқының
этникалық құрамына енген рулар мён тайпалардың аттары, тайпалардың
таңбалары, ұрандары және осы ру-тайпалардың шығу тегі мен таралу мән-жайын
баяңдайтын шежірё деректері талай дөуірді басып өтіп, біздің заманымызға
жетті. Бұл шежіре деректері, негізінен алғанда, жазба деректермен бір
жерден шығып, оны толықтырып отырады.
Қазақ халқының өз алдына жеке халық болып қалыптасуы ұзақ тарихи даму
дөуірлерін басынан кешірді. Ежелг қытайдың, парсының және гіректің жазба
деректеріне қарағанда, біздің заманымыздан бұрынғы 7—9-ғасырларда Орта Азия
өңірін сақ тайпалары мекен еткен. Бұл сақтардың "Шошақ төбелі тымақ киетін
сақтар" деп аталатын тайпаларының орналасқан жерінің орталығы Іле алқабы
мен Жетісу өңірі болған. Біздің жыл санауымыздан бұрынғы 4-3-ғасырдың
шегіңде бұрынғы сақ тайпаларының одағы ыдырап, оның орнына үш тайпалық одақ-
үйсіндердін, каңлылардың, аландардың тайпалық одақтары құрылған.
Қазақ халықының түп теркіні заманымыздан бұрынғы 7-ғасырдан бастап жазба
тарихта белгілі болған сақтар еді. Заманымыздан бұрынғы 3-ғасырдан 5-
ғасырға дейін өмір сүргең үйсіндер бірлестігі мен қаңлылар бірлестігі қазак
халқының негізгі ұйытқысы бодды.
Қазақ халқы он үшінші ғасырдың басыңда Шыңғысхан жорығының алапатына тап
болды, қазақ тайпаларыпың (керей, найман, меркіт, т.б.) бұл шапқыншыльіққа
қарсы жасаған жиырма жылдық күресі сетсіздікке ұшырады. Шыңғысхан олардың
арасындағы алауыздықты, бытыраңқылықты пайдаланып, жеке-жеке бағындырды.
Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияны түгел жаулады:
Шыңғысхан жаулап алған жерлері мен елдерді ұлыстарға бөлді де, ұлдарына
енші етіп үлестірді. Ертіс өзені мен Еділ езеніне дейінгі ұлан-байтақ
өңірді мекендеген қазақ тайпалары Шыңғысханның үлкен ұлы Жошының үлесіне
тиді. Жетісуды мекендеген қазақ тайпалары Шыңгасханның екінші ұлы
Шағатайдың үлесіне тиді
1227 жылы Жошыхан өлген соң, Ертіс өзенінен Днепрге дейінгі созылған
Жошы ұлысы, батыс жене шығыс болып екіге бөлінді Жошы ұлысының батыс бөліші
Еділ алқабы мен оның батысыңдағы жерлер, Қырым, Солтүстік Кавказ, Солтүстік
Хорезм және осы өңірлерде мекеңдеген халықтар Жошының орнына отырған ұлы
Батыйханның үлесіне тиді де, оны Алтын Орда тікелей басқарды. Жошы ұлысының
шығас бөлігі — Алтай таулары мен Ертіс өзенінен Жайық өзеніне, Балқаш көлі
мен Сырдария алабы, Арал теңізінің солтүстігіне дейінгі жерлер және оны
мекендеген халықтар Жошының үлкен ұлы Орда-Еженнің үлесінетиді, бұл өңірде
Ақ Ордахандығы қалыптасты. Ақ Орда хандығының аумағы қазіргі Қазақстан
жерін түгелге дейін қамтыды. Бұл кездегі қазақ тайпалары "қыпшақ" деген
жалпы атты қолданды.
Ақ Орда қол астыңдағы тайпалардың біртұтас аумағы болды. Олардың
өлеуметтік даму дөрежесі біркелкі, шаруашылық тұрмысы негізінен көшпенді
жөне жартылай көшпеңді мал шаруашылығы, тілі - қыпшақ әдеби тілі (көне
қазақ тілі), Ақ Орда хандығы 11-ғасырдан 13-ғасырдың басыпа дейін өмір
сүрген "қыпшақ елі" негізінде құрылған. 15-ғасырдың орта шенінде құрылған
қазақ хаңдығы Ақ Орда хаңдығынс мүрагерлік өзі. Қазақ хандығын құрған Керей
хан мен Жәнібек хан Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ханның балалары еді. Бұл
қазақ хандығы әулеті болып қалыптасып, қазақ халқына 300 жылдан астам уақыт
бойына үстемдік етті. Қазақ хандығының негізі бұрынғы Ақ Орда хандығының
аумағы жене оны мекендеген қазақ тайпалары еді.
Қазақ хандығының құрылуы және нығайып дамуы түрлі халықтарға қарап келген
қазақ тайпаларын қазақ хандығына топтастырды, қазақтың этникалық аумағын
біріктірді, осы арқылы қазақтың халық болып қалыптасу барысы біржола
аяқтадды. Сонымен, "қазақ" деген халықтың құралуы, оған қарасты жер-
суатауының белтіленуі, сондай-ақ салт-дәстүр, әдет-ғұрып, тіл, өнердің
қалыптасуы да осы кезеңде басталғаңдығын тарихи құжаттар дәлелдейді.
Әсіресе, әдет-ғұрып пен тіл. Бұлар кең өлкені мекендеген қазақ руларында
әлі күнге дейін азғзнтай ғана ай өзгеріссіз келе жатыр.; "Киіз. туырлықты
қазақ;" аталатын бұл елдің өмір тарихы, тұрмыс-салты, едет-ғұрпы, мінез-
құлқы бірдей.
"Есім ханның ескі жолы4 аталатын заңдарын қалдырды деседі. Бұл заңдар қазақ
халқының елдігін күшейте түскен тәрізді.
"Қазақ" аталатын халықтың қалыптасуы XV ғасырдың екінші жартысынаи
басталады деген қағида дұрыс екендігін тарихи деректер бірден-бір
дәлелдейді.
Қазақ тарихы туралық қай кезде кімдер жазса да, бір мәселеге талас жоқ
сияқты. Ол-қазақ халқының кене замандағы кешпелі тайпалардан құралуы.
Солардың арғылары сақ, "массагет", "сармат", "үйсін", "қаңлы"; бергілері:
қышпақ, арғын, найман, керей тағы басқаларын айтса да жеткілікті, қазақтың
басын құраған сол тайпалар екені ақиқат. Бұл бір, екіншіден, сол рулардың
кейбірулері қазақпен көршілес қырғыз, өзбек, түрікмен, қарақалпақ, башқұрт
сияқты халықтар құрамына кіргенмен, қай рудың болса да, басым көпшілігі
қазақ құрамында; үшіншіден, Орта Азияда көшпелі өмір сүрген рулардың
мёкеңдеген жерлерінің басым кешшлігі қазақ халқының еншсіне тиген;
төртіншіден, бұрынғы көшпелілерінің салт-санасы, әдет-ғұрпы, мінез-құлқы
өзгешеліктердің көбі қазақта молырақ.
VI ғасырда Евразиядағы тарих сақнасына жаңа тарихи тұлға — Түркі қағанаты —
Түркілердің далалық империясы шықты. Ол өзінің гүлденіп өсуінің шырқау
шегіне жеткен. Кезінде Қиыр Шығыстағы Кореядан Қара теңіздегі Қырымға
дейінгі орасан зор шетсіз-шексіз кең-байтақ аумақты алып жатты.
Біздің арғы ата-бабаларымыз Қиыр Шығыстан Батыс Еуропаға дейінгі,
Сібірден Үндістанға дейінгі аумақты алып жатқан мемлекеттердің дамуында екі
мың жыл бойы елеулі рол атқарып келді.
Орасан зор кең байтақ аумақта қоныс аударумен болған көшпелілер Евразияның
этностық және мемлекеттік бет-бейнесін бір емес, бірнеше рет өзгертті.
Түркілердің тұтасқан үйымшылдығынан көптеген авторлар атап керсеткен
болатын. Олардың тап осы қасиеті түркі әлемінің Евразия кеңістігіне
неғұрлым тез таралуының маңызды факторы ретінде күні бүгінге дейін
жеткілікті бағаланбай келеді. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Тарих
толқынында" атты еңбегінде ұлтық тарихымыздың өткені мен бүгіні .және
болашағы туралы танымдық-тағылымдық құнды ой, ғылыми түжырым айтылыпты. Ел
Президенті халқымыздың әрлі-бергі тарихын көрегендікпен ғылыми тұрғыда
талдаған.
Еңбектің беташарында автордың тарихи тақырыпқа мән беріп, халқымыздың
өткені мен бүгінгі тарихын зерттеудің басты себептерін былай
түсіндіреді:"...Менің тарихқа ден қоюымның сыр-себебі де, бүгінгі күннің
оқиғаларынан тарихтың "табын" сезінгенім де деп білемін. Бұлайша пайымдау
көп ұлтты қоғамда айырықша мән-мағына арқалайды: Біз барлығымыз үшін құқы
мен мүмкіңдігі тең көп ұлтты мемлекет құрудамыз. Бұл ретте, Конституцияның
кепілі ретінде, ел Президенті Қазақстанның барлық халықтарының алдыңда,
130.ұлт пен ұлыстар өкілдерінің баршасының алдында жауапкершілік
арқалайды". Міне, сол себептен де өткеннің іргелі тағылымдарына ден қоя
отырып, Президентіміз Қазақстан тарихының өзекті мәселелеріне бүгінгі күн
тұрғысынан өткен тарихымыды жаңа көзқарас талаптарына сай зерделеуде, көп
жылдар белгісіз болып, ескерілмей келген тарихи шындықты қалпында келтіруде
ерекше еңбектенгендігін аңғару қиын емес.
Еңбекте көшпенділердің дүниежүзілік өркениетке қосқан үлесін, мөдени
құндылықтарды жасаудағы рөлін бағалауда әлі де біржақтылық байқалатыңдығы
баса айтылған. Оларды "бүлдірушілер" деп қарамай, қайта әлемдік өркениетке
қосқан дұрыс бағалаудың қажеттігін ашып көрсетеді. Осы мәселені дұрыс
ғылыми тұрғыдан пайымдауда Президентіміз; "Қазақ тарихының осынау ең бір
этникалық ұзақ ғұмырға зерделегенде біз қаптаған қасаң қоғамның қандай
ұлттың бүтінгі тұлғасына дәстүрлі қазақ қоғамының қандай ерекшеліктерін,
ізін қалдырып отыр және сан ғасырлық әсер-ықпалдың ерекшелігі неде деген
мәселені шындыққа сай сезінуіміз керек" деген еді.
Төл тарихымызды зерттеген еңбекте ерекше мөн берілген мәселелердін
қатарында қазақ этносының ғасырлар бойы қалыптасқан, ұрпақтан ұрпақка
сабақтасып келе жаткан күрделі үрдіс екендігі жатады. Қазақ халықының
тарихи тамырлары алғашқы қазақ хандығы құрылган кезеңмен шектелмейді. Оның
бастау алар төркші әрідс, тамыры тереңде екенін көп тарихи деректер
дәледдейді.
Қазақ халқы —, көне тарихы бар халық. Оның тарихы қай кезеңнен бастау
алады? Ол туралы баспасөз бітенде әртүрлі кәзқарастар бар. Қазақ педагогика
тарихы ғылымы саласындағы белгілі ғалымдар, педагогика ғылымдарының
докторлары, профессорлар Қ.Б. Жарықбаев пен С.Қапиев көшпелі қазақтардың
тәлімдік ой-пікір тарихын шартты' түрде үш кезеңге бөліп қарастырды:
Біріншісі — педагогикалық ой-пікірдің ілкідегі бұлақ-бастаулары VI—VIII
ғасырлардан бергі қазіргі түркі тілдес халықтардың бәріне ортақ қоғамдық
сананың алғаш дүниеге келу кезеңі (Орхон-Енисей жазу ескерткіштері, Қорқыт
ата тағылымдары т.б.).
Екіншісі — орта ғасыралар заманынан бастап, Казақстанның Ресей қоластыпа
кіру үрдісі сақталғанға дейінгі демократиялығы басым тәлімдік ой-пікір
кезеңі.
Үшіншісі — ұлттық педагогакалық ой-пікірдің кеңес өкіметі жыддарында
дамуы1. Бұл қазақ халқының тәлімдік ой-пікір тарихын тарихқа жаңа көзқарас
тұрғысынан, бірден-бір объективтік тұрғыдан дұрыс кезеңдерге белу деп
бағалауымыз керек. Біздіңше, қазақ педагогикасының жаңа төртінші кезеңі —
Қазақстан Республикасыпың егемендік алу кезеңіңдегі педагогикалық ой-
пікірдің дамуы
Лекция тақырыбы: Орта ғасырдағы Қазақстандағы педагогикалық ойлардың
қалыптасуы
1. Жүсіп Баласағұнның "Қутты білік" дастанының тәрбиелік маңызы мен мәні
(1021-1075)
2. Қ.А.Ясауидың педагогикалық көзқарастары
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Әділбай Табылдиев Қазақ этнопедагогикасы, А, 2006
2. Мекемтас Мырзахметұлы. Абайдың адамгершілік мұраттары. А., 1993
3. Мұхамедрахым Жармұхамедұлы. Қ.А.Ясауи хикметтері, А., 1992
4. Досай Кенжетай. Ясауи дүниетанымы Түркістан, 2006
Көне дәуірдегі түркі халықтары мәдениетінің тербеліп өскен бесігі Шу
мен Іле өзені аралығында ұлан байтақ өлкеден ХІ ғасырда аты әлемге әйгілі
ақын, философ, қоғам қайраткері Жүсіп Хасхаджиб Баласағұн музыкант
отбасында дүниеге келген. Жүсіп жыл қайыру дәстүрі бойынша санағанда барыс
жылы (яғни 1021 жылы) туған. Жүсіп туралы жазба деректер көзін ақынның өз
шығармасы ''Құтты біліктен'' ғана табамыз. Ақын дастанын жасы елуге
келгенде он сегіз ай ішінде жазып бітіргенін айтады. ''Құтты білік''
дастаны (''Бақытқа жеткізуші білік'') түркі тілді туысқан халықтардың бізге
келіп жеткен дүниежүзілік мәнге ие бірден-бір жазба әдеби ескерткіші. ХІ
ғасырға дейінгі жазба әдеби тілдің даму жолдарын білдіре алатын асыл
мұраларының бірі.
Жүсіп өз заманындағы ғылым саласымен толық танысып кемелденген шағында
''Құтты білік'' тәрізді классикалық шығармасын жазуға бет бұрды. Араб,
парсы тілдерін жақсы білумен бірге өз ана тілін де терең меңгеріп, бар
байлығын бойына дарытқан Жүсіп ана тілінің көркемдік қуатын әлемге таныту
бағытын ұстады. өз тілін менсінбей араб, парсы тілінде сөйлеу, шығарма жазу
сияқты сырттан таңылған қорлық салты үстем кезде өз ана тілінде көркем
шығарма жазу дәстүрін қалыптастырып кетуі - соның тарихи еңбегі.
'Құтты білік'' - ХІ ғасырға дейінгі түркі тілді халықтардың қоғамдық
ой санасында орын алған рухани құбылыстарды тұтас қамтыған энциклопедиялық
қуатқа ие көркем туынды.
Абай шығармаларында жүйелі түрде мол таралатын мораль философиясы жайлы ой
толғаныстардың ішкі төркіндері әсіресе ондағы жуан мәртлік жөнінде
айтылатын пікірлерімен іштей іліктестік табатын рухани қазына көздерінің
біріне - ХІ ғасырда қазақ жерінде жазылып, дүниеге келген ''Құтты білік''
дастаны. Бұл ойымызға айғақты дәлел ретінде екі түрлі себепті еске алмақ
керек. Оның бірі - Абайдың ақындық кітапхана- сының қорында Жүсіп
Баласағұнның атақты дидактикалық дастаны ''Құтты біліктің'' де болғаны
жайында ақынның немере інісі Мұтылғанның жазбаша дерегіне сүйенеміз.
Дастандағы жәуан мәрттілік жайлы пікірлер желісімен Абайдың 17, 38-қарасөзі
мен ''Ғылым таппай мақтанба'', ''Әсемпаз болма әрнеге'' т.б. өлеңдеріндегі
ойлардың іліктес, төркіндес келіп жатуы, тамыры тереңде жатқан рухани
туыстық танытқандай нақтылы ұғымдармен ұштастырады.
М. Әуезов те бұл дастанға көп көңіл бөлген. Москва универститетінде оқыған
лекциясында осы дастанға арнайы тоқталып, талдау жасап, пікір білдірген.
Бұл аталған деректер тобы ''Құтты білік'' пен қазақ әдебиетінің байланысы
жайлы арнайы зерттеу жұмысын жүргізуді қажет етеді.
''Құтты білік'' ХІ ғасырда өмір сүрген түркі тайпа-ларының бәріне түсінікті
әдеби тіл негізінде жазылуы себепті, оны әр дәуірде мәдениеті мен ғылымы
үдере даму жолына түскен түркі тілді бауырлас халықтардың бәрі де ортақ
мұра ретінде зерттеп, ғасырлар сырына қаныға бермек. Мақсат - әр халық осы
ұлы мұрадан пікір суыртпақтап, өзінің рухани өзекті желісін тарта білуіне
кеп тіреледі.
Музыкант отбасында туғандықтан музыканы, күй тартып, өлең айтып, нақышты
музыка сазын лез бойына толық дарытқан. Баласағұнның бізге жеткен ең ірі
туын-дысы түркі тілінде жазылған 13 мың жолдың Ғибрат - өнеге поэмасы.
''Құтты білік'' 1069 жылы жазылған. Бұл -саясат, өнеге, тәрбие жөнінде
толғаныс тапқан, үлкен тәрбиелік мәні мен маңызы бар, тағылымы -терең,
философиялық трактат.
Баласағұнның адамның дамуы, жеке адам басының жетілуі, өсуі тікелей
тәрбиенің жетістігі, ол адам табиғатына байланысты бола отырып, оның тарихи
дамуының үстінде үнемі өзгеріске ұшырайтынын анықтады. Бұл пікір ХІХ
ғасырдың 40 жылдарынан басталған және 60 жылдар үстінде дами түскен Еуропа
педагогтары мен сол жылдардағы прогресшіл-орыс педагогтарының пікірімен
үндес келеді. Баласағұн - философ ретінде және тәрбиелік тағылымға толы-
педагог ретінде артына өшпес мұра, тәрбиелік дәстүр, өнеге қалдырған адам.
Оның үйретуінше, адамның жетіліп қалыптасуы, оның ішінде жастар тәрбиесі -
қоғамдық жағдайлардың, айнала ортаның ықпалымен, оң әсерімен тәрбие арқылы
және адам табиғатын туысынан - дүниеге келумен бірге болатын қасиеттер
арқылы қалыптасады. Оның ішінде адамнан өсіп-жетілуінде, оның дүниеге келуі
мен ілесе келетін қажетті кейбір сапалар мен қасиеттердің болатындығын
мойындады. өзінің ''Құтты білік'' деген еңбегінде бұл қасиеттер мен сапалар
даяр күйінде бола салған адам ақылының мінез-құлқының дарындылықтары емес,
ол туыстан ілесе жүретін ерекше-ліктер сол дарындылықтардың дамуына
себепкер ғана бола алады. Бұл нәсілдік ерекшіліктер адамның өзі өмір
сүретін қоғамдық жағдайлар арқылы және сол адамның қабыл-дайтын тәрбиесі,
тәрбиені жүзеге асыратын -еңбек арқылы сақталады және жетіледі - деп үлкен
философиялық тұжырым, педагогикалық мәнді тағылым жасаған адам. Баласағұн
орта, айнала дүние, әлем, қоршаған орта мен өмір деген ұғымдарды жете
қолданған. Ой-тұжырым-дарына қарағанда сол ұғымның барлығы қазіргі қоғам -
деген мағынаға, ой жүйесіне, пікірге толық сай келеді. Ол еңбекті сол
кездегі, өзі өмір сүрген ортадағы, қарым-қатынас құралы - деп пайдаланған.
Баласағұнның тәрбие тағылымының бастауы болар-лықтай мына бір пікірін
келтіруге болады: ''Тәрбиенің барлық ұждағаттылығы, саласы мен түрі...
өзара ұйымдас-қан, ұйымшыл тату да тәтті адамдар құрамының, тобының -
жетелі адамдар тобының, зерделі адамдар құрамын толықтыратындай биікке
көтерілуі қажет. Тәрбие өз кезегінде, әсері мен ықпалында -мирасқорлы'',
пайдалы еңбектің көзі болуы шарт - деп ой түйеді Баласағұн. Бұл үлкен
өсиет. Бүгінгі педагогикалық тұрғыдан алғанда үлкен ұжым тәрбиелейтін,
педагогиканың бала тәрбие-сіндегі басты мақсаты мен міндетін айқындайтын
әдіс еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың негізгі десе де болады. Сондай-ақ, бұл
еңбек пен тәрбиенің педагогикалық негізі, теориясы деуге толық болады.
Баласағұн рубайларының тәрбиелік тағылымы негізі-нен үш сатыға бөлінеді.
Бірінші -әрбір жеке адамның білімді болуы. Білімді болу үшін оқу қажет.
Екінші - барлық байлық, молшылық - ол үшін еңбек, кәсіп, адалдық, тазалық,
қажет. үшінші - әлеуметтік, табиғи күштілік -ол үшін бірлік, достық
бостандық керек.
''Құтты білік'' дастанында үйленудің, ұл-қыз өсірудің қиыншылығы көркем
суреттелген. Автордың ойынша егер ұл-қызың жаман болса төрдегі басыңды
көрге сүйрейді. Ал, өзіңе ұқсап туған жетелі бала сенің түріңді, бет-
бейнеңді жоғалтпаумен қатар, туған тіліңді де болашақ-қа жоғалтпай апарады:
''Егер, ұл-қыз жақсы болса, зерделі,
Айтқаныңнан айнымай дәл келгені.
Егер жаман болса, сені ұлытар,
өзің өлсең - тәрк етер де ұмытар.''
(3377, 3378 - бәйіттері) Қараханидтер дәуірінде отанды қорғау, елді
басқару, жұмыстың ең ауырын атқару, отбасын асырау, бала-шаға мен ата-анаға
қамқорлық жасау, т.б. негізгі жұмыстар ерлердің еншісінде болған. Сондықтан
білімді де білікті, ізетті де жүректі ұл өсіру әкенің назарынан тыс
қалмаған. Жүсіп Баласағұн дастанында әке тәрбиесіне аса көңіл бөлген:
''Бейбастақ қып өсірсе ұлдың қылығын, Кінәлі әке, жазығы жоқ ұлының'' -деп
ақын ұл бала үшін Әке тәрбиесінің орнын ешкім толтыра алмайтындығын айтады.
Әке әрқашанда балаға бағыт-бағдар, үлгі-өнеге болып, ұлға,
ерлерге тән мінез-құлық қалыптастырады. Ж. Баласағұнның:
"¥л өсіргің келсе дана жүректі
Қатты ұстап: үйрет білім, ізетті.
Кім ұл-қызын шолжаңдатса бетімен,
Тартар күйік, ет кескендей етінен''. деген ой-тұжырымдары бүгінгі
педагогика ғылымының негізгі шарттарына сәйкес келіп жатыр.
Ақынның ойынша жақсы әке болу қиынның қиыны. Әке неғұрлым күшті, батыл,
кішіпейіл, жұбайына адал, балаларына мейірімді болса, соғырлым үй ішінде,
ауыл-аймағында беделді болады.
Егер ана табиғи ерекшеліктеріне байланысты үйдегі тәрбие жұмысында көбінесе
сезімге, эмоцияға жүгінсе, ер кісі бала тәрбиесін ақылға салып,
салқынқандылық танытып, сезімге бой алдырмай өмірімен байланыстыра
жүргізеді. Әкелік сезімнің ең негізгісі - жауапкершілік сезімі.
Осы сезімді болашақ үй иесі болатын ұл балада қалыптастырудың мәні үлкен.
Сонымен қатар ұл баланы ағайын-туыстарға, ата-анаға, іні-қарындастарға
қолқабыс жасауға үйретіп, оның бойына ерлік, батылдық, тәуекел-шілдік
сияқты ер адамға тән қасиеттерді сіңіру керек.
Жүсіп Баласағұн жетесіз ұлдан жетелі құл артық, пайдасыз ұл жаудан жаман
дей келіп, ата-аналарға мынадай кеңес береді: "¥л-қызыңа үйрет білген
білімді Қолыңа ұстат кеудеңдегі күніңді. Сонда ұл-қызың адамдықтан таймайды
Көңілі - таза, көзі шоқтай жайнайды''.
Сонымен қатар тәрбиенің күшіне шүбәсіз сенген ақын: ''Балам білім жолын
қусын десеңіз,
Бесігіңде ақ ілім шоғын көсеңіз... Білім үйрет сәбиіңе сарыла, Уыздай ұйып,
сүттей сіңір қанына! Сәбиінде көкірекке түйгені өлгенінше санасында
жүреді!''. деп педагогикалық ой түйеді. Оқу-тәрбие ісінде балғын жастық
табиғатын түсінуге жетелейді. Баланың ақыл-есінің, мінез-құлқының
ерекшеліктерін еске алмайтын, олардың бәрін бір қалыпқа сыйғызу
тәжірибесінен аулақ болуға шақырады. Ұлы ойшылдың салиқалы педагогика-лық
пайымдаулары ұрпақ тәрбиелеуде әркез есте ұстайтын тағылымдар екендігі
сөзсіз.
Жүсіп Баласағұни еңбектеріндегі халықтық педагогика мәселелері
Ж.БАЛАСАҒҰНИДЫҢ ізімен немесе одан тәуелсіз қорытындылар арқылы ғылымның
және білімнің маңыздылығы мен пайдалылығы идеясын Махмұд Қашғари, Ахмет
Жүйнеки, Қожа Ахмет Яссауи, Имад ад-дин Әбу-л Қасым Әл-Фараби, Реванди
Хорезми, Сайф Сараи да дәледдеген еді.
Бұл ойлардың ерекше өзгешеліктері ғылым мен өнер, мәдени құндылықгар әрбір
халықтың туған тілінде, халық оқымыстыларының, халыққа шын ықыласпен
берілген білімпаз адамдардың күшімен жасалуы қажеттілігіне назар
аудартулары болып табылады.
Туған тілдің ролін түсінудегі пікірлестік олардың түркі халықгарының рухани
сұраныстары мен тілектеріне жақындастырды. Мәселен, кезінде ел арасына
кеңінен тарап, авторға ізгі атақ әкелген "Құтты білік" шығармасындағы
халықтың талғам-білігін аңғартатын толып жатқан арналардың біреуін ғана,
яғни тілдің қоғамдық-әлеуметтік, әсіресе, эстетикалық орнын айқындайтын
бәйіттерге назар аударсақ, қазақ жағдайында бірауыз сөзбен адам тағдырын
шеше беретін дәстүрдің алғашқы бастауын көріп, өткенімізде қаншама рухани
байлық жатқанын аңғарамыз.
Жүсіп Баласағұни өзі туған түркі дүниесі халқының салттарының әдет-
ғұрыптарын, дәстүрлерін жақсы біледі, оның рухани өміріне тереңдей енді.
Кандай да бір үлы педагог секілді ол энциклопедист-философ, психолог,
тарихшы, лингвист, этнограф, фольклорист, әдебиеттанушы болатын. Түркі
халықтарының рухани асыл қазынасы оның көз алдында болды, ғалым олардың
мәдениетіндегі сабақтастық пен ортақтыққа қызықты. Соның ішінде адамдық
жетілулердің мәні мен мазмұны жайлы түсінік төрбиенің халықтық идеалдарының
түрақтылығынан куә етеді. Кемелденген түлға сипаттары тек тілек-сөздер
аумағында ғана мүмкін болған жоқ Олар тәрбие тәжірибесі мен тығыз
байланысты алға шықты, яғни сөз бен істің бірлігі халық педагогикасының ең
күшті түстарының бірі деп арнайы көрсетеді.
Ұлы данышпанның айтуынша, тәрбие мақсатын жүйеге келтіруге
өрекеттенеді. Жақсы тілек, жақсы сөз, жақсы іс – автордың көрсетуінде түркі
халықгары үшін белгілі өсиет. Аса байкалатыны, олардың адамдық кемелдену
зандылығын тәрбиелеу, өзін-өзі тәрбиелеу, қайта тәрбиелеумен өзара
байланыста, бірлікте қарастыратындықтары байқалады. Жетілу - түркілер
ұғымында тұлғаның ұнамды жөне ұнамсыз сапаларының бірін-бірі жоққа шығаруы.
Жағымды сипаттардың қалыптасуы бұл жерде, ең алдымен адамның жағымсыз
сапаларға қарсы тұра алатын ішкі күштерін қолдау ретінде түсіндіріледі.
Ойшыл ғалымның жауынша, егер адамда ізгілікке қарсы тұратын белгілерді
жеңетін күш жоқ болса, онда ұнамды сапалар жойылады, жоғалып кетеді. Бұл
құндылықтар мен олардың қарама-қарсылықтарының халықтық түсіндірмесі
мыналар:
• біріншісі – ақыл, оны ашулану, өшігу күңгірттендіреді;
• екіншісі - достық, оны күншілдік бұзады;
• үшіншісі - ұят, оны тойымсыздық, ашкөздік жояды;
• төртіншісі - жақсы тәрбие; оған нашар орта әсер етуі мүмкін;
• бесіншісі - бақыт, ал оны қызғаншақтық бүлдіреді.
Шығармада халықтық педагогикалық тұжырымдарының дұрыстығы,
тиімділігіне назар аудартатын мұндай парасатты мәліметтер жеткілікті.
Ұлы педагог ретінде Жүсіп Баласағұни халықгық педагогика адамзат
рухани ілгерілеуінің нақты тарихи кезеңін, педагогикалық білімдер деңгейін
көрсете алатынын дұрыс байкайды. Халықтық педагогикалық афоризмдерді ойды
білдірудің тиімді құралы ретіңде жақсы көреді. Шынында да халық еш уақытта
бала тәрбиелеудің енжар сырттай бақылаушысы болған емес. Оның өзін-өзі
тәрбиелеуі кей уақыттарда арнайы ұйымдастырылған тәрбиеден тиімдірек болып
шықты.
2. Қ.А.Ясауидың педагогикалық көзқарастары
Мұсылман әлемінде аты әйгілі, жаңа кезеңдегі сопылық әдебиеттің ірі
өкілі, кемеңгер ақын әрі ойшыл, философ Қожа Ахмет Ясауи артына мәні
өшпестегі аса елеулі мұра қалдырды. Оның Диуани хикмет (Даналық кітабы)
атты екі әлемнің мән-жайын сипаттайтын туындысы адамгершілік, имандылық,
әділдік, инабаттылық тәрізді күрделі мәселелерді жырлауға арналған. Бұл
дүниедегі адамдар арасындағы әр алуан қарым-қатынас: мансап пен байлық,
билік, кедейлік пен қанағатшылдық, мәжі мен тәубашылдық, хаққа сиыну
секілді түйінді жәгіттер дін талабы тұрғысынан сарапталады. Бұл дүниенің
баянсыздығы мен ол дүниенің бақилығын салыстыра отырып, қанағат,
адамгершілік, мейірім – шапағат, адалдық, ізеттілік жайында сөз қозғайды.
Диуани хикмет - бастан аяқ үлгі өнеге, ақыл насихат үлгісінде
келеді. Туған әдебиетіміздегі жақсылық пен жамандық, әділетсіздікпен
адалдық, мейірімділік пен қаталдық, ізгілік пен жауыздық, ерлік пен ездік,
сараңдық пен жомарттық, жастық пен кәрілік тәрізді түйінді мәселелердің жыр
өзегіне айналып кең қанат жаюына Ясауидің Диуани хикметінің де әсер
ықпалы аз болған жоқ. Ақын мұсылман дінінің негізін құрайтын имандылық пен
дінсіздікті салыстыра келіп, бұларды сан алуан діни, әдеби тарихи аңыз
әңгімелерімен нақтылай түседі.
Ясауи – заманының бар шындығын ашып айтқан, әділдік пен адамгершілік
мұраттарын аңсаған және уағыздаған, халықты имандылыұ пен қайырымдылыққа
шақырған. Ақиқат жолын іздеген және оны таба білген данағой бәтуәлі батағой
ақын.
Қ.А.Ясауи мұралары негізіндегі имандылыққа келетін болсақ.
Имандылықтың бастауы сенім. Сенімнің бастауы – Тәңірінің өзі. Яғни Тәңірге
сену – имандылықтың басты қағидасы болып табылады.
Кімде-кім имандылық қасиеттеріне берік болса, сонда ғана өмірде тура
жолдан таймай, алдына қойған мақсаттарына жете алады. Себебі имандылық
қасиеті адамның ішкі жан-дүниесінің тазалығын сақтап, оның ой-өрісін
кеңейтіп, әлеуметтік белсенділігінің артуына әсер етеді.
Ясауи атамыз имандылық туралы:
Сіздер біріңіз жамандық іс көре қалсаңыз, оны қолыңызбен түзетіңіз,
тоқтатыңыз, егер күшіңіз жетпесе, наразылық білдіріңіз, оған да күшіңіз
жетпесе, жүрегіңізбен қарсы шығыңыз (яғни, көре тұра ешқандай әрекет ете
алмағаны үшін жүрегіңіз сыздасын деген мағнада), бұл иманның әлсіз түрі
болып табылады. Егер адам жамандықты көре тұра қарсы шықпай ешқандай
наразылық білдірмесе, жамандықты жасаушылардың күнәсіне ортақ болады -
дейді. Міне, Ясауи атамыздың иман және имандылық-руханият жайындағы айқын
өлшемдері. Бүгінде біреу жамандық жасап жатса наразылық түгіл, көрмегенсіп
өте береміз. Мұны өзіңіз Ясауи көрсеткен имандылық пен адамдық өлшемдеріне
салып таразылай беріңіз. Бұдан түйгеніміз адам иман арқылы ғана жүйелі,
тұрақты қоғам құра алады екен. Иманды адам нашар қоғамдық жүйені де іске
қоса алады. Ал, дамыған қоғамдық жүйе имансыз адамды іске қоса алмайды.
Имандылық адамға кемелденуге мұқтаж болмыс екендігін ескеріп, ұдайы ізденіс
пен талаптануға үндесе, күпірлік адамның өзіне-өзін дана санатып, оның ішкі
және сыртқы көзін шындықтарды көрместей қылып, көр етеді. Имандылық –
махаббатқа, ал күпірлік – азғындыққа бастайды екен.
Ясауи ілімінде негізінен төрт ғақлия мадақталады. Олар шариғат,
тариқат, мағрифат, хақиқат.
1. Шариғат - ислам заңдары мен әдет-ғұрыптарының негіздері, яғни
мұсылмандық жолын қастерлеп, соны тәлім-тәрбиеге, үлгі-өнеге етіп жырлау.
Мұсылмандықтың жалпы адам баласының тәлімі екендігін жырға қосып, ақын
адамгершілік тәрбиесінің асқан өнегесін көрсетеді.
2. Тариқат - сопылық ой-мақсаттарды насихат-өсиет ету. Яғни жыр
өрнектері арқылы ұрпақты имандылыққа, шыншылдыққа, әділеттікке, тазалыққа,
адалдыққа тәрбиелеп, татулыққа үйрету.
Сөйтіп оқушыны мейірімділікке, қайырымдылыққа. Қонақ жайлыққа
тәрбиелейді.
3. Мағрифат - дін жолын танып, оқып білу, яғни Алланың ақ жолын
ардақтап, соған тағзым етіп, тағлым алу – адамгершілік парыз екенін әсерлі
сөзбен, айшықты сөзбен жеткізіп, ұрпақты ұлағаттылыққа, ұждағаттылыққа,
имандылыққа тәрбиелеу.
4. Хақиқат – құдайға құлшылық ете білу, яғни бүкіл әлемді жаратушы.
Алланы танып-біліп, оған табыну, құдайдың құдіретіне сену-әрбір мұсылманның
парызы екенін сөз құдіретімен мұсылманның парызы екенін сөз құдіретімен
түсіндіріп, ұрпақты имандылыққа тәрбиелеу Иман нұры, Хақиқат дариясы,
Ақыреттің азығы арқылы адамның күнәдан таза болуына жол ашып беру
мақсатында жырлайды. Осыларға сай иман да дәрежелерге жеткізіледі. Шариғат
сатысындағы иманды – иман-и нұр, мағрифат иманын- иман-и сыр дер иман
дәрежелерін ажыратып көрсеткен. Демек, Ясауи іліміндегі иман-и нұр
дәрежесі Миратул қулуб рисаласындағы хақиқат иманы болып табылады. Ал,
иман-и гүл түсінігі тариқат мақамының яғни ғашықтық жолының иман
категориясын көрсетеді. Бұл шариғаттың иман-и бостан дәрежесінен жоғары
тұр. Өйткені иман-и гүл сопылық дүние танымда жаратылғандарды жаратқан
(Тәңір) үшін сүю ұстанымына негізделген. Иман нұры болмаса нәжінің
зынданынан құтыла алмайды. Ясауи ілімінде Хақты тану үшін нұр-и иман
дәрежесі керек. Ал бұл иман ішкі көздің ашылуымен ғана жетуге болады.
Батин (көкірек) көзі ашылса, жан көзі қайран болып, иман нұры арқылы
көре бастайды. Бұл иман дәрежесі – Тәңірдің құты, сыйы. Ясауи үшін иман-
қоғамды ұстап тұрған тірек.
Қорыта айтар болсақ иман яғни сенім сүйіспеншілікпен болса ғана нағыз
иман болады. Мұсылмандық сүюмен басталады, жалғасады және соңына ұласады.
Сол үшін де Ахмет Ясауи
Иман жоқ сүймегенде жаны да жоқ
Болмайды Расул сөзін танып әлек – дейді.
Осы жолдарынан Ясауи атамыздың хақты танымай, иманды болу мүмкін емес
дейді. Адамгершілігі ар-ұяты бар адамның бет-бейнесі иман жүзділігі, биазы,
өзі парасатты болады. Ұрпағымызды имандылыққа баулу үшін олардың ар-ұятын
арттырып, намысын қайрап, мейрімділік, қайрымдылық, кішіпейілділік,
қамқорлық, адалдық, ізеттілік сияқты типологиялық қасиеттерді олардың
бойына сіңіру әрбір отбасының балалар-бақшасымен, мектептің ұлттық парызы
деп санаймын.
Адамгершілік қалыптарын ұсыну сол кездегі ойшылдардың алдында тұрған
аса құнды проблемалық мәселе болды. Ясауи атамызда халыққа дұрыс жол сілтеп
нағыз адам болу үшін қандай шарттар керек екенін көрсетуді өзінің басты
парызы деп білген. Оның өмірінде неге ұмтылып неден безіну керектігін
бейнелейтін моральдық ұғымдарын оқып, үйренудің бүгінгі кезең үшін мәнді
тұсы жастардың тәртібі, этикалық және эстетикалық көзқарастарын
қалыптастыру ісінде тәлім-тәрбиелік бағдар бола алатын мүмкіндігінде.
56 хикметінен үзінді
Не істесеңде Аллаға аян, ол білмек
Айтады ақыл зорлық қылма зормын деп
Құдай жолын ұстанғанға қорлық жоқ
Таба білек қабылына толарсын
38 хикмет
Өмірің өтпес үшін надандықпен
Аллаға қызмет қыл, адалдықпен
Жаратқан сенен де ізгі қадам күткен
Мұратқа қызмет қылған жетер, достар
23 хикмет
Түнде жатып көзін ілмей үмбет деген Мұхаммед
Жетім жесір пақырларды құрметтеген Мұхаммед
Жолдан азған күнәһарға ғинаятты Мұхаммед
Күні түссе әркімге де инабатты Мұхаммед
Жамандыққа жақсылығын жұмсап келген Мұхаммед
Аты шыққан залымға да ынсап берген Мұхаммед
Ясауи атамыздың бұл өлен жолдарынан жетім-жесірлерге,
Аллаға, адал қызмет етуге, адамгершілікке, шақыратынын байқай аламыз.
Ясауи тәрбиесінің адамдарға ықпал ету күші не сенді, адамгершілігі мол адам
қаталдыққа бармайды деп есептелді. Тек дұрыс тәрбиеге ғана ақымақты
істерден сақтандырады, сондықтан мінез –құлықты түзеу тәрбиененің басты
мақсаты.
Қайда да қайырымдылыққа талаптанда
Кемтарларға қайырыла жүр қарап қалма
Жақын бол мақшат күні Жаратқанға
Мейірімсіз мен-мендерден қаштым міне
Осы және осы тәріздес өлең жолдары арқылы, Ясауи де адамға деген
сүйіспеншіліктің жоғары дәрежеге қойылғандығын көреміз. Мұхаммед Пайғамбар
да Адамның ең қайырлысы-адамдарға көп пайда тигізгені деп, адамға деген
сүйіспеншілікті тілге тиек етеді. Халыққа қызмет – Хаққа қызмет болып
табылады. Адамға деген сүйіспеншілікте Аллаһ ризалығы болу үшін керек.
Адамгершілік тәрбиесінің бір көрінісі – кішіпейілділік. Адамға деген
сүйіспеншілік кішіпейілділік таныту, яғни әркімді болмысы қалай болса солай
қабылдау керек. Кіші пейілділік ол бір кісінің жаман әрекеттерін дұрыс деп
есептеу емес. Ол наным-сенімін, тілін реңін айырмай адамдарға адам
болғандары үшін құрмет көрсету, үнемі жақсы жақтарын көруге тырысу. Ахмет
Ясауи де басқа әулиелер сияқты бұл мәселеде Мұхаммед Пайғамбарды үлгі тұта
отырып, адамдарға қызмет еткен ұлы тұлға.
Кетпесең дін сүннеттен безіп егер
Кектенбе кәпірге де кезі келер
Жазасын бір құдайдың өзі берер
Бұл сөзін даналардың айттым міне.
Адамгершілік – қоғамдық өмірдің тарихи әлеуметтік заңдылықтарына
сәйкес адамды қарым-қатынастар жүйесін реттеп отыруға негіз болып табылатын
қауымдық әлеуметтік халықтық игі іс-әрекеттер, мінез-құлықтағы имандылық
пен инабаттылықты, әдептілік қалыптарын көрсететін терең мәнді ұғым.
Ясауи өзінің даналық кітабындағы 4 ғақлиясында да тәрбие,
адамгершілік тәрбиесі жайында көп сөз етіледі. Ол Алланы тану үшінде
адамгершілік тәрбиесінің әсері мол екендігін айтады. Ақын пақыр жетім-
жесірлерді сүйсең, оларға жақсылық жасасаң Алла тағала саған риза болып
ісіңді ондайды, мақсатыңа жеткізеді дейді. Сөйтіп ұстаз оқырмандарға
адамгершілік тәрбиесінің ең түйінді тұжырымдарын ыр арқылы әсерлене
жеткізеді Аллының ақ жолы – адамгершіліктің шырағы екенін оқушы мен
тыңдаушыға сезіндіре жырлайды.
Ақылшы –ғұлама Ясауи атамыздың өсиеттері өскелен өмірімізге-өнеге,
өсер өркендерімізге-тәлім, тәлім-тәрбие ісімізге – нұсқа.
Қорыта келгенде мектеп жастарын Қ.А.Ясауи мұралары негізінде
әлеуметтендіру дегеніміз Ясауидің артқыға яғни біздерге, болашақ жастарға
қалған өсиеті, даналық сөздерін, ұрпаққа ұлы ұрандарын ұғындыру, кітапқа
басылған құнды жәдігерлерді жан-жақты түйсіну және оны түсіну.
Педагогикалық мәселесіне тоқтала кетсек, педагогтардың осылайша ескіден
қалған сонымен қатар тап бүгінгі таңда, тура осы заманға лайықты жаңаша
методтарды ойластыра отырып, мектеп оқушыларын, яғни жастарды тәрбиелеуі
бүгінгі өмірге де, болашақ ел үшін қоғам үшін үлкен жаңалықтар енетіні хақ.
Лекция тақырыбы: 5. Батыс Бвропа елдеріндегі мектеп пен тәрбие (ХҮІІ
ғасырдың ортасы -XVIII ғасырдың аяғы)
Лекция жоспары:
Батыс Бвропа елдеріндегі ХҮІІ - ХҮІІІ ғасырлардағы ағарту ісі жайлы
педагогикалық ойлар. Мектепте білім берудің дамуының тенденциясы және оқу
-ағарту мекемелерінің жаңа типтері.
1. Джон Локктың (1632—1704) педагогикалық көзқарастары
5.2. Я.А. Коменскийдің педагогикалық теориясы.
5.3. Дж. Локк және Ж.Ж Руссоның педагогикалық көзқарастары.
5.4. К.А.Гельвецийдің педагогикалық мұрасы.
XVII ғасырда Анг-лия эйономикалық жағынан даму үстін-■қегі ел еді,
дворянствоның біраз тобы мұнда өз мүдделерін өр-Ілеу жолындағы
капитализмнің мүдделерімен үштастырды.XVII ғасырда Англияда өндіріс
төңкерісін әзірлеген бур-Іжуазиялық революция болды. Бұл революция
феодалдық құ-Ірылысқа қарсы бағытталды да жаңа заманның, яғни капита-
I листік шаруашылықтың жүйесі мен буржуазиялық үстемдік-I тід орнай
бастағандығын көрсетті. Бірақ бүл революцияның ерекшелігі сол — ол
буржуазиялық революциялардьщ баста-Імасы еді, сондықтан ол іри бастаған
феодалдық қоғамның не-гіаінде дамыды. Ол кезде әлі ірі машиналы
капиталистік өн-Ідіріс те, пролетариат та жоқ еді. Революция буржуазия мен
феодалдардың арасындағы ымырамен аяқталды.іХ^П ғасыр-
дың ортасында, революция кең етек ала бастағанда, оған қарсы реакцияның
шабуылы басталды.
Осындай тарихи жағдайлар Джон Локктың саяси-әлеумет-гік, философиялық
және педагогикалық көзқарастарының қа-льштасуына әсер етті.
Ф. Энгельстің айтуынша, Джон Локк 1688 жылғы таптық ымыраның перзенті
Ч К. Маркс Локкты бүкіл сипаттамала-рыінён жаңа буржуазияның өкілі болды
деді.
Джон Локк буржуазиялық семьяда өскен, адвокаттың баі ласы. Оксфорд
университетін бітірісімен 1658 жылдан бастап, сонда сабаң берді, кейіннен
жа-І ратылыстанумен әуестенді, ме- \ дицинаны зерттеді. ^~ Локктың
философиялық көз-І ңарастарының қалыптасуынаі Бэкон мен Декарттың шығарма-1
лары күшті әсер етті. Ол танымі теориясын зерттей отыра, БзконІ негізін
салған ағылшьш мате- риализмін ілгері дамытты.
Өзінің Адам аңылы жөнін-І дегі тәжірибе (1690) деген ке-1 гізгі
философиялық еңбегінде елестеулер мен идеялардың адамның туысынан
пайда бол-майтындығын дәлелдеуге ты-1 рысты? Бала жаны, оның ойын-І ша,
табиғатынан аң тақта сияк-ты тап-таза болады.
Елестеулер біздің санамызға түйсінулер және сезім мүшелері арқылы пайда
болады. Де-І мек, дүниені біліп танудағы басты қүрал — біздің түсінікте-
ріміз бен сезім мүшелеріміз. Осылай дүниетаным мәселесінде} Локк
материалистік сенсуализм жолын ұстады.
Локктың осы сенсуалистік философиясындағы материа-листік көзқарастар
феодалдық аристократия идеологтары айт-қан идеялардың және адамгершілік
қасиеттерінің туа бітетін-дігі женіндегі, мемлекет билеу ңабілетінің
туғаннан болатын-дығы жөніндегі дәлелдеріне ңарсы бағытталды. Идеялардың
туысынан пайда болмайтындығы жөніндегі Локктың ойлары адамның дамып
жетілуіндегі тәрбиенің мәнін жоғары баға-лауға мүмкіндік берді.
Идеялардың туа пайда болуы жөніндегі теорияны Локк-тың сынауы осы
мәселелердегі материализм мен идеализмнің арасындағы күреске дүрыс ықпал
етті. XVIII ғасырдағы ма-І териалистер өз күрестерінде Локктың пікірлеріне
арқа сүйеді. Осылай Локк көзқарастарының сол кезде прогресшіл мәк: болды.
Бірақ Локк табанды материалист бола алмады. Оның фи-лософиясы дуалистік
(екі жақтылық) ерекшелікте еді. Онык ойынша, сыртқы тәжірибемен бірге
аңылдың өзіндік әрекет: болып саналатын ішкі тәжірибе де болады.
Объективтік дү-ниенің біздің санамызда елестеуі ақиқат-шындық бола алмай-ды
деп күмәнданды ол.
Локк езінің саяси көзқарастарында өз заманындағы бур-жуазияның өкілі
екендігін көрсетті. Ол Англиядағы жаңа ме-млекеттік қүрылысты теориялық
жағынан негіздеуге тырысты Локк өзінің ледагогикалың көзңарастарын Тәрбие
жөніндегі ойлар (1693) және Аңыл-ды тәрбиелеу туралы деген еңбектерінде
баян-дады.
Ол адамның туысымен бірге бітетін идея-ррға ңарсы шыға отыра, адамды
ңалылтастырудағы, оның Ьзқарастары мен адамгершілік ңасиеттерін
ңалыптастыру-рғы тәрбиенің шешуші мәнін мойындады. Он адамның тоғы-ш тәрбие
арңылы жетіледі деген ңорытындыға келді.'
Локк дене тәрбиесін басңа әрбиелердің негізі деп есептел, Іоның мәнін
жоғары кетерді. Ол мыңты денеде мыңты рух,— Іболады дей отыра, дене
тәрбиесінің өз заманына сәйкесті жуйесін ұсынды. Бала денесін ерте жастан
бастап шыяыңты- ру керек, ояың денесіндегі бостың, сылбырлыңтар жойылуы
■тиіс. Локк баланы ауа райының барльщ түріне уйретудің, ңа- таң режимге
ңалыптастырудың ңажеттілігін көрсетті. Бала-
I ньщ ішетін тамағы мен киетін киімі жөнінен де ңұнды кеңес-
I тер ұсынады.
Дұрыс ұйымдастырылған дене тәрбиесі,— деді Локк,— баланы ерлікке және
табандылыққа үйретуге әсер етеді.
Локк адамгершілік тәрбиесін кеңірек дарастырды. Ол I адамғершілік ңасиеттер
мен сапалар ретінде адамдардағы кі ші пейілділікке, үстамдылықңа, саңтықңа
және әділеттілі: ерекше мән берді. Осы ңасиеттер мен сапалардың барльа
аңылға бағындырылуы ңажет. Біраң Локктың түсінігін^ аңылдылық Коменскийдің
үсынған жоғары және кең ұғь:::: ғы аңылдылың дәрежесіне жете алмады. Локк
түсінігіц: ақылдылың ңұр тәжірибеге сүйенді, тар практикалың берде ғана
болды. Сөйткенмен де Локктың педагогикалык кірлерінде гуманизм және адамды
сыйлап ңұрметтеу элемег тері орын алды.
Ріокктың ойынша адамға қажетті тағы бір сапа — ::_:-ңүлыңтағы
мәдениеттілік. Дөрекілік, мысқылшылдық, әде сіздік, кекшілдік — мінез-ңұлық
мәдениеттілігіне сыйыспа тын ңасиеттер деп есептелді.
Локктың дәлелінше, адамгершілік тәрбиесінің наңты т дері мен ңұралдары
мынадай принциптерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХУІІ ғ.ғ)
1. Этногенез және қазақ халқының қалыптасуы.
2. Көне түркі жазулары.
3. Қазақ даласы ойшылдарының педагогикалық идеялары
4. Қазақ ақын-жырауларының тәлім-тәрбиелік идеялары.
Соңғы кезге дейін қазақ халқының рухани мәдениетін, әлемдік өркениетке
қосқан үлесін бағалауда біржақты баға берушілік аңғарылды. Қазақтар тек
көшіп-қонып күнелткен, мүлде сауатсыз болған, жазу-сызуы болмаған, қала
мәдениетінен құралақан ел ретінде қарап келдік. Тіптен үш мың жылдан астам
тарихы бар халықтың және оның ата-тегін құрағаңдардың бүкіл әлемдік
өркениетке қосқан үлесі жайында сөз қозғаудың өзі де бізге орынсыз болып
көрінетін.
Арғы тегі біздің жыл санауымызға дейінгі сақтарға, ғұндарге ұштасатын
қазақтардың мәдениеті, мыңдаған жылдар бойына жұтаң және баяу өркендеп
келгені мәлім. Оған бұдан екі жарым мың жыл бұрын біздің елге саяхат жасап
келген грек тарихшысы Геродоттың, Қытай, Рим саяхатшыларының, соңғы мың
жылдың алды-артыңда қазақ даласын зерттеген румның (Византияның), арабтың,
иранның, тағы басқалардың қалдырған жазуларына қарағанда, тағы бұрынғы сақ,
массагет, ғұн, сармат аталатын көшпенділердің тұрмысынан қазақтардың тұрмыс
айырмашылығы аз болғандығы мәлім.
Сонымен қатар қазақтың қөрнекті ғалымдары Әлкей Марғұланның, Мір
Қадырбаевтың, Оразақ Ысмағұловтың, Кемал Ақышевтің, Карл Байпақовтың,
Ауданбек Кебесовтың, сонымен қатар қазақтың өткен ғасырдың бас кезіңінегі
белгілі тарихшылары Міржақып Дулатов, Мұхаметжан Тыпышбаевтың зерттеу
еңбектеріне қарағаңда, қазақ жерін
ежелгі заманнан бері мекендей бастаған дала тайпаларының кешіректегі түркі-
қыптшақ, моңгол қосындыларымен біте қайнасқан, тұп-тамыры бірегей, орта
ғасырлардағы түркі-араб-парсы рухани жетістіктерімен жалғасқан өзіндік көне
мәдениеті болғандыган білеміз.
XV ғасырдың аяғында, XVI ғасырдың басында өмір сүрген және дүние жүзіне
әйгілі "Тарихи Рашиди" кітабінің авторы Мұхамед-Хайдар Дулати өз тұсындағы
көшпеңділердің өмірін сипаттағаңда: "Біз далалық тұрғындармыз. Бізде
танданарлық ерекше қымбат нерселер жоқ. Біздің бар байлығымыз -жылқы. Оның
еті - азығымыз, терісі - киіміміз. Біз үшін ең татымды сусын - жылқы
сүтінен жасалатын қымыз. Біздің жерімізде бау-бақша да, қысқы жылы үйлер де
жоқ. Біздің керер қызығымыз мал бағу ғана", - дейді.
Қазақ халқы — арғы тегі ежедден келе жатқан этнос. Оның тарихы мыңдаған
жыддарды қамтиды. Оған делел -қазақ халқының тілі, әдет-ғұрыптары, салт-
санасы, өмір салты, шаруашылығы, тербие тағылымы. Қазақ халқының тұп-
теркіні, адамзат тарихындағы өз орны, туған жүртымыздың елемдік ұлы
медениетке қосқан үлесі жайлы жазылған үлкенді-кішілі ғылыми туыңдылар
сирек болса да жарық көріп жүр.
Қазақ тарихнама ғылымыңда "қазақ" атауының шығу тегі, оның этимологиялық
мен-мағынасы туралы меселе көптен бері талқыланып, елі де өз шешімін
таппай, әртүрлі пікірлер айтылып, талас пікірлер туғызып келе жатқан
күрделі мәселелердің бірі. Бірақ әлі күнге дейін бұл меселе ғылымда да өз
шешімін таппай отыр.
Қазақ халқының қалыптасуы және этногенезі туралы құнды деректер беретін
еңбектердің қатарына Нығмет Мыңжанның "Қазақтың қысқаша тарихы" (Алматы,
1994), Себит Мұқановтың "Қазақ қауымы" (Алматы, 1995), Серғазы Қалиевтің
"Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы" (Алматы, 2003),
Құбығұл Жарықбаев пен Серғазы Қалиев құрастырған "Қазақтың телімдік ой-
пікір анталогиясын" (I том, Алматы, 1994) жатқызуға болады. Бұл еңбектер
қазақ халқының тарихына қатысты ежелгі, қазіргі жазба деретерді, шежіре-
жылнамаларды, ел ауызындағы аңыз-еңгімелерді түгелге жуық қамти отырып,
бұрын-соңды айтылған болжамдар мен қисынды тұжырымдардың аражігін ажыратып
береді. Бұл еңбектер көне қытай, араб, парсы жұрттарының жазба деректеріне,
түрік, моңғол шежіре жылнамаларына сүйене отырып, қазақ халқының сақ,
үйсін, қаңлы, ғұн секілді ежелгі елдердің ұрпағы екендігіне көз жеткізеді.
Сөйтіп, бұл еңбектер қазақтың арғы ата-бабасынан (біздің дәуірімізден
мындаған жыл бұрын) мұралыққа қалған қасиетті қара қонысында отырған
байырғы ел, марқа мөдениеті, бай тарихы бар көне халық екенін дәледдеп
берген.
"Қазақ" атауының шығу тарихы туралы айтқанда, ең алдымен шет елден келген
жеке саяхатшылардың ескерткіштерін, жазып қаддырған әсерлерін басшылыққа
аламыз. Бұлардың көпшілігі көне замандағы Грецияның, Римнің, Қытайдың,
Иранның, Византияның, арабтың және орыстың Орта және Орталық Азияға келіп
кеткен саяхатшыларының көрген-білген естеліктері. Олар негізінен қазақ
халқының құрамына кірген көшпелі рулардың тұрмысын сипаттайды.
Бұлар жазып қалдырған деректердің көбіне Орта және Орталық Азиядағы
көшпелілерге "татар" деген ат тағылды. Арғыларын былай қойып, кеше ғана
жасаған Петр Иванович Рычков та (1712—1777) қазақты татарларға қосады. Көне
монголойдтар ішінде "тат", "татра", "татар" аталып жүрген рулары бары рас.
Бірақ бұлар түркілерге де, Орта Азия көпшелілеріне де. қазақ руларына да
жатпайды. Моңғол Шыңғыс хан батысқа шабуыл жасағаңда, оның әскерлерінің
бірталайы татарлар болған, Шыңғыс жаулап алған елкелер: "Алтын", "Көк".
"Ақ" аталатын үш ордаға бөлінгенде, Еділ бойындағы Алтыя Орданың көпшілігі
татар еді.
Қазақ тарихын зерттеп, ең алғаш рет жазба түрінде жариялаған адам, орыс
ғалымы Алексей Ираклиевич Левшин (1799-1879) болды. Оның "Қырғыз-қайсақ
ордасының сипаты" аталатын үш томдық еңбегі 1832 жылы жарық көрді: бірінші
томы қазақтың жер-суын, екінші томы тарихын, үшінші томы әдет-ғұрпып
сипаттауға арналған. Бұл еңбек күні бүгінге дейін құнды саналады.
Сол ғалымдар мен шежірелердің айтуынша, ерте замаңдардағы көптеген ірі-
ұсақты рулардың "қазақ" атымен бірігіп, тұтас мемлекет болуы, кезінде өз
алдына хаңдық, патшалык құрып дәуірлеген, адамзат тарихына өшпестей із
қалдырған сақ, үйсін, қаңлы, ғұн, тағы басқа ежелгі халықтардың қазіргі
қазақтың арғы ата-бабасы екені даусыз. Осыншама тұрақтылық, тұтастық,
тұтас мемлекет болмаған, өмір бойьі жауынгершілікті басынан кешірген едде
сақталуы таңғаларлық құбылыс.
Қазақ халқы — ерте замаңда еліміздің батыс өңірін, Алтай, Тянь-Шань таулары
мен Жоңғар ойпатын, Жетіеу өңірі мен Сырдария алқабын жене Қыпшақ даласьін
мекен
еткен. Ежелгі түркі тілдес тайпалардың, атап айтқанда, сақ, үйсін, қаңлы,
алан, қыпшақ, дулат, түркеш, қарлық, оғыз, арғын, найман, керей, уақ,
қоңырат, жалайыр, алшын т.б. тайпалардың түрліше тарихи даму дөуірлерін
басынан кешіре отырып, бірте-бірте этникалық бірігуі жене этногенездің
бірігуі арқылы халық болып қалыптастьт. Қазақ халқының шығу тегі туралы
қазақтың, байырғы шежіресінде мол мәлімет сақталған, қазақ халқының
этникалық құрамына енген рулар мён тайпалардың аттары, тайпалардың
таңбалары, ұрандары және осы ру-тайпалардың шығу тегі мен таралу мән-жайын
баяңдайтын шежірё деректері талай дөуірді басып өтіп, біздің заманымызға
жетті. Бұл шежіре деректері, негізінен алғанда, жазба деректермен бір
жерден шығып, оны толықтырып отырады.
Қазақ халқының өз алдына жеке халық болып қалыптасуы ұзақ тарихи даму
дөуірлерін басынан кешірді. Ежелг қытайдың, парсының және гіректің жазба
деректеріне қарағанда, біздің заманымыздан бұрынғы 7—9-ғасырларда Орта Азия
өңірін сақ тайпалары мекен еткен. Бұл сақтардың "Шошақ төбелі тымақ киетін
сақтар" деп аталатын тайпаларының орналасқан жерінің орталығы Іле алқабы
мен Жетісу өңірі болған. Біздің жыл санауымыздан бұрынғы 4-3-ғасырдың
шегіңде бұрынғы сақ тайпаларының одағы ыдырап, оның орнына үш тайпалық одақ-
үйсіндердін, каңлылардың, аландардың тайпалық одақтары құрылған.
Қазақ халықының түп теркіні заманымыздан бұрынғы 7-ғасырдан бастап жазба
тарихта белгілі болған сақтар еді. Заманымыздан бұрынғы 3-ғасырдан 5-
ғасырға дейін өмір сүргең үйсіндер бірлестігі мен қаңлылар бірлестігі қазак
халқының негізгі ұйытқысы бодды.
Қазақ халқы он үшінші ғасырдың басыңда Шыңғысхан жорығының алапатына тап
болды, қазақ тайпаларыпың (керей, найман, меркіт, т.б.) бұл шапқыншыльіққа
қарсы жасаған жиырма жылдық күресі сетсіздікке ұшырады. Шыңғысхан олардың
арасындағы алауыздықты, бытыраңқылықты пайдаланып, жеке-жеке бағындырды.
Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияны түгел жаулады:
Шыңғысхан жаулап алған жерлері мен елдерді ұлыстарға бөлді де, ұлдарына
енші етіп үлестірді. Ертіс өзені мен Еділ езеніне дейінгі ұлан-байтақ
өңірді мекендеген қазақ тайпалары Шыңғысханның үлкен ұлы Жошының үлесіне
тиді. Жетісуды мекендеген қазақ тайпалары Шыңгасханның екінші ұлы
Шағатайдың үлесіне тиді
1227 жылы Жошыхан өлген соң, Ертіс өзенінен Днепрге дейінгі созылған
Жошы ұлысы, батыс жене шығыс болып екіге бөлінді Жошы ұлысының батыс бөліші
Еділ алқабы мен оның батысыңдағы жерлер, Қырым, Солтүстік Кавказ, Солтүстік
Хорезм және осы өңірлерде мекеңдеген халықтар Жошының орнына отырған ұлы
Батыйханның үлесіне тиді де, оны Алтын Орда тікелей басқарды. Жошы ұлысының
шығас бөлігі — Алтай таулары мен Ертіс өзенінен Жайық өзеніне, Балқаш көлі
мен Сырдария алабы, Арал теңізінің солтүстігіне дейінгі жерлер және оны
мекендеген халықтар Жошының үлкен ұлы Орда-Еженнің үлесінетиді, бұл өңірде
Ақ Ордахандығы қалыптасты. Ақ Орда хандығының аумағы қазіргі Қазақстан
жерін түгелге дейін қамтыды. Бұл кездегі қазақ тайпалары "қыпшақ" деген
жалпы атты қолданды.
Ақ Орда қол астыңдағы тайпалардың біртұтас аумағы болды. Олардың
өлеуметтік даму дөрежесі біркелкі, шаруашылық тұрмысы негізінен көшпенді
жөне жартылай көшпеңді мал шаруашылығы, тілі - қыпшақ әдеби тілі (көне
қазақ тілі), Ақ Орда хандығы 11-ғасырдан 13-ғасырдың басыпа дейін өмір
сүрген "қыпшақ елі" негізінде құрылған. 15-ғасырдың орта шенінде құрылған
қазақ хаңдығы Ақ Орда хаңдығынс мүрагерлік өзі. Қазақ хандығын құрған Керей
хан мен Жәнібек хан Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ханның балалары еді. Бұл
қазақ хандығы әулеті болып қалыптасып, қазақ халқына 300 жылдан астам уақыт
бойына үстемдік етті. Қазақ хандығының негізі бұрынғы Ақ Орда хандығының
аумағы жене оны мекендеген қазақ тайпалары еді.
Қазақ хандығының құрылуы және нығайып дамуы түрлі халықтарға қарап келген
қазақ тайпаларын қазақ хандығына топтастырды, қазақтың этникалық аумағын
біріктірді, осы арқылы қазақтың халық болып қалыптасу барысы біржола
аяқтадды. Сонымен, "қазақ" деген халықтың құралуы, оған қарасты жер-
суатауының белтіленуі, сондай-ақ салт-дәстүр, әдет-ғұрып, тіл, өнердің
қалыптасуы да осы кезеңде басталғаңдығын тарихи құжаттар дәлелдейді.
Әсіресе, әдет-ғұрып пен тіл. Бұлар кең өлкені мекендеген қазақ руларында
әлі күнге дейін азғзнтай ғана ай өзгеріссіз келе жатыр.; "Киіз. туырлықты
қазақ;" аталатын бұл елдің өмір тарихы, тұрмыс-салты, едет-ғұрпы, мінез-
құлқы бірдей.
"Есім ханның ескі жолы4 аталатын заңдарын қалдырды деседі. Бұл заңдар қазақ
халқының елдігін күшейте түскен тәрізді.
"Қазақ" аталатын халықтың қалыптасуы XV ғасырдың екінші жартысынаи
басталады деген қағида дұрыс екендігін тарихи деректер бірден-бір
дәлелдейді.
Қазақ тарихы туралық қай кезде кімдер жазса да, бір мәселеге талас жоқ
сияқты. Ол-қазақ халқының кене замандағы кешпелі тайпалардан құралуы.
Солардың арғылары сақ, "массагет", "сармат", "үйсін", "қаңлы"; бергілері:
қышпақ, арғын, найман, керей тағы басқаларын айтса да жеткілікті, қазақтың
басын құраған сол тайпалар екені ақиқат. Бұл бір, екіншіден, сол рулардың
кейбірулері қазақпен көршілес қырғыз, өзбек, түрікмен, қарақалпақ, башқұрт
сияқты халықтар құрамына кіргенмен, қай рудың болса да, басым көпшілігі
қазақ құрамында; үшіншіден, Орта Азияда көшпелі өмір сүрген рулардың
мёкеңдеген жерлерінің басым кешшлігі қазақ халқының еншсіне тиген;
төртіншіден, бұрынғы көшпелілерінің салт-санасы, әдет-ғұрпы, мінез-құлқы
өзгешеліктердің көбі қазақта молырақ.
VI ғасырда Евразиядағы тарих сақнасына жаңа тарихи тұлға — Түркі қағанаты —
Түркілердің далалық империясы шықты. Ол өзінің гүлденіп өсуінің шырқау
шегіне жеткен. Кезінде Қиыр Шығыстағы Кореядан Қара теңіздегі Қырымға
дейінгі орасан зор шетсіз-шексіз кең-байтақ аумақты алып жатты.
Біздің арғы ата-бабаларымыз Қиыр Шығыстан Батыс Еуропаға дейінгі,
Сібірден Үндістанға дейінгі аумақты алып жатқан мемлекеттердің дамуында екі
мың жыл бойы елеулі рол атқарып келді.
Орасан зор кең байтақ аумақта қоныс аударумен болған көшпелілер Евразияның
этностық және мемлекеттік бет-бейнесін бір емес, бірнеше рет өзгертті.
Түркілердің тұтасқан үйымшылдығынан көптеген авторлар атап керсеткен
болатын. Олардың тап осы қасиеті түркі әлемінің Евразия кеңістігіне
неғұрлым тез таралуының маңызды факторы ретінде күні бүгінге дейін
жеткілікті бағаланбай келеді. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Тарих
толқынында" атты еңбегінде ұлтық тарихымыздың өткені мен бүгіні .және
болашағы туралы танымдық-тағылымдық құнды ой, ғылыми түжырым айтылыпты. Ел
Президенті халқымыздың әрлі-бергі тарихын көрегендікпен ғылыми тұрғыда
талдаған.
Еңбектің беташарында автордың тарихи тақырыпқа мән беріп, халқымыздың
өткені мен бүгінгі тарихын зерттеудің басты себептерін былай
түсіндіреді:"...Менің тарихқа ден қоюымның сыр-себебі де, бүгінгі күннің
оқиғаларынан тарихтың "табын" сезінгенім де деп білемін. Бұлайша пайымдау
көп ұлтты қоғамда айырықша мән-мағына арқалайды: Біз барлығымыз үшін құқы
мен мүмкіңдігі тең көп ұлтты мемлекет құрудамыз. Бұл ретте, Конституцияның
кепілі ретінде, ел Президенті Қазақстанның барлық халықтарының алдыңда,
130.ұлт пен ұлыстар өкілдерінің баршасының алдында жауапкершілік
арқалайды". Міне, сол себептен де өткеннің іргелі тағылымдарына ден қоя
отырып, Президентіміз Қазақстан тарихының өзекті мәселелеріне бүгінгі күн
тұрғысынан өткен тарихымыды жаңа көзқарас талаптарына сай зерделеуде, көп
жылдар белгісіз болып, ескерілмей келген тарихи шындықты қалпында келтіруде
ерекше еңбектенгендігін аңғару қиын емес.
Еңбекте көшпенділердің дүниежүзілік өркениетке қосқан үлесін, мөдени
құндылықтарды жасаудағы рөлін бағалауда әлі де біржақтылық байқалатыңдығы
баса айтылған. Оларды "бүлдірушілер" деп қарамай, қайта әлемдік өркениетке
қосқан дұрыс бағалаудың қажеттігін ашып көрсетеді. Осы мәселені дұрыс
ғылыми тұрғыдан пайымдауда Президентіміз; "Қазақ тарихының осынау ең бір
этникалық ұзақ ғұмырға зерделегенде біз қаптаған қасаң қоғамның қандай
ұлттың бүтінгі тұлғасына дәстүрлі қазақ қоғамының қандай ерекшеліктерін,
ізін қалдырып отыр және сан ғасырлық әсер-ықпалдың ерекшелігі неде деген
мәселені шындыққа сай сезінуіміз керек" деген еді.
Төл тарихымызды зерттеген еңбекте ерекше мөн берілген мәселелердін
қатарында қазақ этносының ғасырлар бойы қалыптасқан, ұрпақтан ұрпақка
сабақтасып келе жаткан күрделі үрдіс екендігі жатады. Қазақ халықының
тарихи тамырлары алғашқы қазақ хандығы құрылган кезеңмен шектелмейді. Оның
бастау алар төркші әрідс, тамыры тереңде екенін көп тарихи деректер
дәледдейді.
Қазақ халқы —, көне тарихы бар халық. Оның тарихы қай кезеңнен бастау
алады? Ол туралы баспасөз бітенде әртүрлі кәзқарастар бар. Қазақ педагогика
тарихы ғылымы саласындағы белгілі ғалымдар, педагогика ғылымдарының
докторлары, профессорлар Қ.Б. Жарықбаев пен С.Қапиев көшпелі қазақтардың
тәлімдік ой-пікір тарихын шартты' түрде үш кезеңге бөліп қарастырды:
Біріншісі — педагогикалық ой-пікірдің ілкідегі бұлақ-бастаулары VI—VIII
ғасырлардан бергі қазіргі түркі тілдес халықтардың бәріне ортақ қоғамдық
сананың алғаш дүниеге келу кезеңі (Орхон-Енисей жазу ескерткіштері, Қорқыт
ата тағылымдары т.б.).
Екіншісі — орта ғасыралар заманынан бастап, Казақстанның Ресей қоластыпа
кіру үрдісі сақталғанға дейінгі демократиялығы басым тәлімдік ой-пікір
кезеңі.
Үшіншісі — ұлттық педагогакалық ой-пікірдің кеңес өкіметі жыддарында
дамуы1. Бұл қазақ халқының тәлімдік ой-пікір тарихын тарихқа жаңа көзқарас
тұрғысынан, бірден-бір объективтік тұрғыдан дұрыс кезеңдерге белу деп
бағалауымыз керек. Біздіңше, қазақ педагогикасының жаңа төртінші кезеңі —
Қазақстан Республикасыпың егемендік алу кезеңіңдегі педагогикалық ой-
пікірдің дамуы
Лекция тақырыбы: Орта ғасырдағы Қазақстандағы педагогикалық ойлардың
қалыптасуы
1. Жүсіп Баласағұнның "Қутты білік" дастанының тәрбиелік маңызы мен мәні
(1021-1075)
2. Қ.А.Ясауидың педагогикалық көзқарастары
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Әділбай Табылдиев Қазақ этнопедагогикасы, А, 2006
2. Мекемтас Мырзахметұлы. Абайдың адамгершілік мұраттары. А., 1993
3. Мұхамедрахым Жармұхамедұлы. Қ.А.Ясауи хикметтері, А., 1992
4. Досай Кенжетай. Ясауи дүниетанымы Түркістан, 2006
Көне дәуірдегі түркі халықтары мәдениетінің тербеліп өскен бесігі Шу
мен Іле өзені аралығында ұлан байтақ өлкеден ХІ ғасырда аты әлемге әйгілі
ақын, философ, қоғам қайраткері Жүсіп Хасхаджиб Баласағұн музыкант
отбасында дүниеге келген. Жүсіп жыл қайыру дәстүрі бойынша санағанда барыс
жылы (яғни 1021 жылы) туған. Жүсіп туралы жазба деректер көзін ақынның өз
шығармасы ''Құтты біліктен'' ғана табамыз. Ақын дастанын жасы елуге
келгенде он сегіз ай ішінде жазып бітіргенін айтады. ''Құтты білік''
дастаны (''Бақытқа жеткізуші білік'') түркі тілді туысқан халықтардың бізге
келіп жеткен дүниежүзілік мәнге ие бірден-бір жазба әдеби ескерткіші. ХІ
ғасырға дейінгі жазба әдеби тілдің даму жолдарын білдіре алатын асыл
мұраларының бірі.
Жүсіп өз заманындағы ғылым саласымен толық танысып кемелденген шағында
''Құтты білік'' тәрізді классикалық шығармасын жазуға бет бұрды. Араб,
парсы тілдерін жақсы білумен бірге өз ана тілін де терең меңгеріп, бар
байлығын бойына дарытқан Жүсіп ана тілінің көркемдік қуатын әлемге таныту
бағытын ұстады. өз тілін менсінбей араб, парсы тілінде сөйлеу, шығарма жазу
сияқты сырттан таңылған қорлық салты үстем кезде өз ана тілінде көркем
шығарма жазу дәстүрін қалыптастырып кетуі - соның тарихи еңбегі.
'Құтты білік'' - ХІ ғасырға дейінгі түркі тілді халықтардың қоғамдық
ой санасында орын алған рухани құбылыстарды тұтас қамтыған энциклопедиялық
қуатқа ие көркем туынды.
Абай шығармаларында жүйелі түрде мол таралатын мораль философиясы жайлы ой
толғаныстардың ішкі төркіндері әсіресе ондағы жуан мәртлік жөнінде
айтылатын пікірлерімен іштей іліктестік табатын рухани қазына көздерінің
біріне - ХІ ғасырда қазақ жерінде жазылып, дүниеге келген ''Құтты білік''
дастаны. Бұл ойымызға айғақты дәлел ретінде екі түрлі себепті еске алмақ
керек. Оның бірі - Абайдың ақындық кітапхана- сының қорында Жүсіп
Баласағұнның атақты дидактикалық дастаны ''Құтты біліктің'' де болғаны
жайында ақынның немере інісі Мұтылғанның жазбаша дерегіне сүйенеміз.
Дастандағы жәуан мәрттілік жайлы пікірлер желісімен Абайдың 17, 38-қарасөзі
мен ''Ғылым таппай мақтанба'', ''Әсемпаз болма әрнеге'' т.б. өлеңдеріндегі
ойлардың іліктес, төркіндес келіп жатуы, тамыры тереңде жатқан рухани
туыстық танытқандай нақтылы ұғымдармен ұштастырады.
М. Әуезов те бұл дастанға көп көңіл бөлген. Москва универститетінде оқыған
лекциясында осы дастанға арнайы тоқталып, талдау жасап, пікір білдірген.
Бұл аталған деректер тобы ''Құтты білік'' пен қазақ әдебиетінің байланысы
жайлы арнайы зерттеу жұмысын жүргізуді қажет етеді.
''Құтты білік'' ХІ ғасырда өмір сүрген түркі тайпа-ларының бәріне түсінікті
әдеби тіл негізінде жазылуы себепті, оны әр дәуірде мәдениеті мен ғылымы
үдере даму жолына түскен түркі тілді бауырлас халықтардың бәрі де ортақ
мұра ретінде зерттеп, ғасырлар сырына қаныға бермек. Мақсат - әр халық осы
ұлы мұрадан пікір суыртпақтап, өзінің рухани өзекті желісін тарта білуіне
кеп тіреледі.
Музыкант отбасында туғандықтан музыканы, күй тартып, өлең айтып, нақышты
музыка сазын лез бойына толық дарытқан. Баласағұнның бізге жеткен ең ірі
туын-дысы түркі тілінде жазылған 13 мың жолдың Ғибрат - өнеге поэмасы.
''Құтты білік'' 1069 жылы жазылған. Бұл -саясат, өнеге, тәрбие жөнінде
толғаныс тапқан, үлкен тәрбиелік мәні мен маңызы бар, тағылымы -терең,
философиялық трактат.
Баласағұнның адамның дамуы, жеке адам басының жетілуі, өсуі тікелей
тәрбиенің жетістігі, ол адам табиғатына байланысты бола отырып, оның тарихи
дамуының үстінде үнемі өзгеріске ұшырайтынын анықтады. Бұл пікір ХІХ
ғасырдың 40 жылдарынан басталған және 60 жылдар үстінде дами түскен Еуропа
педагогтары мен сол жылдардағы прогресшіл-орыс педагогтарының пікірімен
үндес келеді. Баласағұн - философ ретінде және тәрбиелік тағылымға толы-
педагог ретінде артына өшпес мұра, тәрбиелік дәстүр, өнеге қалдырған адам.
Оның үйретуінше, адамның жетіліп қалыптасуы, оның ішінде жастар тәрбиесі -
қоғамдық жағдайлардың, айнала ортаның ықпалымен, оң әсерімен тәрбие арқылы
және адам табиғатын туысынан - дүниеге келумен бірге болатын қасиеттер
арқылы қалыптасады. Оның ішінде адамнан өсіп-жетілуінде, оның дүниеге келуі
мен ілесе келетін қажетті кейбір сапалар мен қасиеттердің болатындығын
мойындады. өзінің ''Құтты білік'' деген еңбегінде бұл қасиеттер мен сапалар
даяр күйінде бола салған адам ақылының мінез-құлқының дарындылықтары емес,
ол туыстан ілесе жүретін ерекше-ліктер сол дарындылықтардың дамуына
себепкер ғана бола алады. Бұл нәсілдік ерекшіліктер адамның өзі өмір
сүретін қоғамдық жағдайлар арқылы және сол адамның қабыл-дайтын тәрбиесі,
тәрбиені жүзеге асыратын -еңбек арқылы сақталады және жетіледі - деп үлкен
философиялық тұжырым, педагогикалық мәнді тағылым жасаған адам. Баласағұн
орта, айнала дүние, әлем, қоршаған орта мен өмір деген ұғымдарды жете
қолданған. Ой-тұжырым-дарына қарағанда сол ұғымның барлығы қазіргі қоғам -
деген мағынаға, ой жүйесіне, пікірге толық сай келеді. Ол еңбекті сол
кездегі, өзі өмір сүрген ортадағы, қарым-қатынас құралы - деп пайдаланған.
Баласағұнның тәрбие тағылымының бастауы болар-лықтай мына бір пікірін
келтіруге болады: ''Тәрбиенің барлық ұждағаттылығы, саласы мен түрі...
өзара ұйымдас-қан, ұйымшыл тату да тәтті адамдар құрамының, тобының -
жетелі адамдар тобының, зерделі адамдар құрамын толықтыратындай биікке
көтерілуі қажет. Тәрбие өз кезегінде, әсері мен ықпалында -мирасқорлы'',
пайдалы еңбектің көзі болуы шарт - деп ой түйеді Баласағұн. Бұл үлкен
өсиет. Бүгінгі педагогикалық тұрғыдан алғанда үлкен ұжым тәрбиелейтін,
педагогиканың бала тәрбие-сіндегі басты мақсаты мен міндетін айқындайтын
әдіс еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың негізгі десе де болады. Сондай-ақ, бұл
еңбек пен тәрбиенің педагогикалық негізі, теориясы деуге толық болады.
Баласағұн рубайларының тәрбиелік тағылымы негізі-нен үш сатыға бөлінеді.
Бірінші -әрбір жеке адамның білімді болуы. Білімді болу үшін оқу қажет.
Екінші - барлық байлық, молшылық - ол үшін еңбек, кәсіп, адалдық, тазалық,
қажет. үшінші - әлеуметтік, табиғи күштілік -ол үшін бірлік, достық
бостандық керек.
''Құтты білік'' дастанында үйленудің, ұл-қыз өсірудің қиыншылығы көркем
суреттелген. Автордың ойынша егер ұл-қызың жаман болса төрдегі басыңды
көрге сүйрейді. Ал, өзіңе ұқсап туған жетелі бала сенің түріңді, бет-
бейнеңді жоғалтпаумен қатар, туған тіліңді де болашақ-қа жоғалтпай апарады:
''Егер, ұл-қыз жақсы болса, зерделі,
Айтқаныңнан айнымай дәл келгені.
Егер жаман болса, сені ұлытар,
өзің өлсең - тәрк етер де ұмытар.''
(3377, 3378 - бәйіттері) Қараханидтер дәуірінде отанды қорғау, елді
басқару, жұмыстың ең ауырын атқару, отбасын асырау, бала-шаға мен ата-анаға
қамқорлық жасау, т.б. негізгі жұмыстар ерлердің еншісінде болған. Сондықтан
білімді де білікті, ізетті де жүректі ұл өсіру әкенің назарынан тыс
қалмаған. Жүсіп Баласағұн дастанында әке тәрбиесіне аса көңіл бөлген:
''Бейбастақ қып өсірсе ұлдың қылығын, Кінәлі әке, жазығы жоқ ұлының'' -деп
ақын ұл бала үшін Әке тәрбиесінің орнын ешкім толтыра алмайтындығын айтады.
Әке әрқашанда балаға бағыт-бағдар, үлгі-өнеге болып, ұлға,
ерлерге тән мінез-құлық қалыптастырады. Ж. Баласағұнның:
"¥л өсіргің келсе дана жүректі
Қатты ұстап: үйрет білім, ізетті.
Кім ұл-қызын шолжаңдатса бетімен,
Тартар күйік, ет кескендей етінен''. деген ой-тұжырымдары бүгінгі
педагогика ғылымының негізгі шарттарына сәйкес келіп жатыр.
Ақынның ойынша жақсы әке болу қиынның қиыны. Әке неғұрлым күшті, батыл,
кішіпейіл, жұбайына адал, балаларына мейірімді болса, соғырлым үй ішінде,
ауыл-аймағында беделді болады.
Егер ана табиғи ерекшеліктеріне байланысты үйдегі тәрбие жұмысында көбінесе
сезімге, эмоцияға жүгінсе, ер кісі бала тәрбиесін ақылға салып,
салқынқандылық танытып, сезімге бой алдырмай өмірімен байланыстыра
жүргізеді. Әкелік сезімнің ең негізгісі - жауапкершілік сезімі.
Осы сезімді болашақ үй иесі болатын ұл балада қалыптастырудың мәні үлкен.
Сонымен қатар ұл баланы ағайын-туыстарға, ата-анаға, іні-қарындастарға
қолқабыс жасауға үйретіп, оның бойына ерлік, батылдық, тәуекел-шілдік
сияқты ер адамға тән қасиеттерді сіңіру керек.
Жүсіп Баласағұн жетесіз ұлдан жетелі құл артық, пайдасыз ұл жаудан жаман
дей келіп, ата-аналарға мынадай кеңес береді: "¥л-қызыңа үйрет білген
білімді Қолыңа ұстат кеудеңдегі күніңді. Сонда ұл-қызың адамдықтан таймайды
Көңілі - таза, көзі шоқтай жайнайды''.
Сонымен қатар тәрбиенің күшіне шүбәсіз сенген ақын: ''Балам білім жолын
қусын десеңіз,
Бесігіңде ақ ілім шоғын көсеңіз... Білім үйрет сәбиіңе сарыла, Уыздай ұйып,
сүттей сіңір қанына! Сәбиінде көкірекке түйгені өлгенінше санасында
жүреді!''. деп педагогикалық ой түйеді. Оқу-тәрбие ісінде балғын жастық
табиғатын түсінуге жетелейді. Баланың ақыл-есінің, мінез-құлқының
ерекшеліктерін еске алмайтын, олардың бәрін бір қалыпқа сыйғызу
тәжірибесінен аулақ болуға шақырады. Ұлы ойшылдың салиқалы педагогика-лық
пайымдаулары ұрпақ тәрбиелеуде әркез есте ұстайтын тағылымдар екендігі
сөзсіз.
Жүсіп Баласағұни еңбектеріндегі халықтық педагогика мәселелері
Ж.БАЛАСАҒҰНИДЫҢ ізімен немесе одан тәуелсіз қорытындылар арқылы ғылымның
және білімнің маңыздылығы мен пайдалылығы идеясын Махмұд Қашғари, Ахмет
Жүйнеки, Қожа Ахмет Яссауи, Имад ад-дин Әбу-л Қасым Әл-Фараби, Реванди
Хорезми, Сайф Сараи да дәледдеген еді.
Бұл ойлардың ерекше өзгешеліктері ғылым мен өнер, мәдени құндылықгар әрбір
халықтың туған тілінде, халық оқымыстыларының, халыққа шын ықыласпен
берілген білімпаз адамдардың күшімен жасалуы қажеттілігіне назар
аудартулары болып табылады.
Туған тілдің ролін түсінудегі пікірлестік олардың түркі халықгарының рухани
сұраныстары мен тілектеріне жақындастырды. Мәселен, кезінде ел арасына
кеңінен тарап, авторға ізгі атақ әкелген "Құтты білік" шығармасындағы
халықтың талғам-білігін аңғартатын толып жатқан арналардың біреуін ғана,
яғни тілдің қоғамдық-әлеуметтік, әсіресе, эстетикалық орнын айқындайтын
бәйіттерге назар аударсақ, қазақ жағдайында бірауыз сөзбен адам тағдырын
шеше беретін дәстүрдің алғашқы бастауын көріп, өткенімізде қаншама рухани
байлық жатқанын аңғарамыз.
Жүсіп Баласағұни өзі туған түркі дүниесі халқының салттарының әдет-
ғұрыптарын, дәстүрлерін жақсы біледі, оның рухани өміріне тереңдей енді.
Кандай да бір үлы педагог секілді ол энциклопедист-философ, психолог,
тарихшы, лингвист, этнограф, фольклорист, әдебиеттанушы болатын. Түркі
халықтарының рухани асыл қазынасы оның көз алдында болды, ғалым олардың
мәдениетіндегі сабақтастық пен ортақтыққа қызықты. Соның ішінде адамдық
жетілулердің мәні мен мазмұны жайлы түсінік төрбиенің халықтық идеалдарының
түрақтылығынан куә етеді. Кемелденген түлға сипаттары тек тілек-сөздер
аумағында ғана мүмкін болған жоқ Олар тәрбие тәжірибесі мен тығыз
байланысты алға шықты, яғни сөз бен істің бірлігі халық педагогикасының ең
күшті түстарының бірі деп арнайы көрсетеді.
Ұлы данышпанның айтуынша, тәрбие мақсатын жүйеге келтіруге
өрекеттенеді. Жақсы тілек, жақсы сөз, жақсы іс – автордың көрсетуінде түркі
халықгары үшін белгілі өсиет. Аса байкалатыны, олардың адамдық кемелдену
зандылығын тәрбиелеу, өзін-өзі тәрбиелеу, қайта тәрбиелеумен өзара
байланыста, бірлікте қарастыратындықтары байқалады. Жетілу - түркілер
ұғымында тұлғаның ұнамды жөне ұнамсыз сапаларының бірін-бірі жоққа шығаруы.
Жағымды сипаттардың қалыптасуы бұл жерде, ең алдымен адамның жағымсыз
сапаларға қарсы тұра алатын ішкі күштерін қолдау ретінде түсіндіріледі.
Ойшыл ғалымның жауынша, егер адамда ізгілікке қарсы тұратын белгілерді
жеңетін күш жоқ болса, онда ұнамды сапалар жойылады, жоғалып кетеді. Бұл
құндылықтар мен олардың қарама-қарсылықтарының халықтық түсіндірмесі
мыналар:
• біріншісі – ақыл, оны ашулану, өшігу күңгірттендіреді;
• екіншісі - достық, оны күншілдік бұзады;
• үшіншісі - ұят, оны тойымсыздық, ашкөздік жояды;
• төртіншісі - жақсы тәрбие; оған нашар орта әсер етуі мүмкін;
• бесіншісі - бақыт, ал оны қызғаншақтық бүлдіреді.
Шығармада халықтық педагогикалық тұжырымдарының дұрыстығы,
тиімділігіне назар аудартатын мұндай парасатты мәліметтер жеткілікті.
Ұлы педагог ретінде Жүсіп Баласағұни халықгық педагогика адамзат
рухани ілгерілеуінің нақты тарихи кезеңін, педагогикалық білімдер деңгейін
көрсете алатынын дұрыс байкайды. Халықтық педагогикалық афоризмдерді ойды
білдірудің тиімді құралы ретіңде жақсы көреді. Шынында да халық еш уақытта
бала тәрбиелеудің енжар сырттай бақылаушысы болған емес. Оның өзін-өзі
тәрбиелеуі кей уақыттарда арнайы ұйымдастырылған тәрбиеден тиімдірек болып
шықты.
2. Қ.А.Ясауидың педагогикалық көзқарастары
Мұсылман әлемінде аты әйгілі, жаңа кезеңдегі сопылық әдебиеттің ірі
өкілі, кемеңгер ақын әрі ойшыл, философ Қожа Ахмет Ясауи артына мәні
өшпестегі аса елеулі мұра қалдырды. Оның Диуани хикмет (Даналық кітабы)
атты екі әлемнің мән-жайын сипаттайтын туындысы адамгершілік, имандылық,
әділдік, инабаттылық тәрізді күрделі мәселелерді жырлауға арналған. Бұл
дүниедегі адамдар арасындағы әр алуан қарым-қатынас: мансап пен байлық,
билік, кедейлік пен қанағатшылдық, мәжі мен тәубашылдық, хаққа сиыну
секілді түйінді жәгіттер дін талабы тұрғысынан сарапталады. Бұл дүниенің
баянсыздығы мен ол дүниенің бақилығын салыстыра отырып, қанағат,
адамгершілік, мейірім – шапағат, адалдық, ізеттілік жайында сөз қозғайды.
Диуани хикмет - бастан аяқ үлгі өнеге, ақыл насихат үлгісінде
келеді. Туған әдебиетіміздегі жақсылық пен жамандық, әділетсіздікпен
адалдық, мейірімділік пен қаталдық, ізгілік пен жауыздық, ерлік пен ездік,
сараңдық пен жомарттық, жастық пен кәрілік тәрізді түйінді мәселелердің жыр
өзегіне айналып кең қанат жаюына Ясауидің Диуани хикметінің де әсер
ықпалы аз болған жоқ. Ақын мұсылман дінінің негізін құрайтын имандылық пен
дінсіздікті салыстыра келіп, бұларды сан алуан діни, әдеби тарихи аңыз
әңгімелерімен нақтылай түседі.
Ясауи – заманының бар шындығын ашып айтқан, әділдік пен адамгершілік
мұраттарын аңсаған және уағыздаған, халықты имандылыұ пен қайырымдылыққа
шақырған. Ақиқат жолын іздеген және оны таба білген данағой бәтуәлі батағой
ақын.
Қ.А.Ясауи мұралары негізіндегі имандылыққа келетін болсақ.
Имандылықтың бастауы сенім. Сенімнің бастауы – Тәңірінің өзі. Яғни Тәңірге
сену – имандылықтың басты қағидасы болып табылады.
Кімде-кім имандылық қасиеттеріне берік болса, сонда ғана өмірде тура
жолдан таймай, алдына қойған мақсаттарына жете алады. Себебі имандылық
қасиеті адамның ішкі жан-дүниесінің тазалығын сақтап, оның ой-өрісін
кеңейтіп, әлеуметтік белсенділігінің артуына әсер етеді.
Ясауи атамыз имандылық туралы:
Сіздер біріңіз жамандық іс көре қалсаңыз, оны қолыңызбен түзетіңіз,
тоқтатыңыз, егер күшіңіз жетпесе, наразылық білдіріңіз, оған да күшіңіз
жетпесе, жүрегіңізбен қарсы шығыңыз (яғни, көре тұра ешқандай әрекет ете
алмағаны үшін жүрегіңіз сыздасын деген мағнада), бұл иманның әлсіз түрі
болып табылады. Егер адам жамандықты көре тұра қарсы шықпай ешқандай
наразылық білдірмесе, жамандықты жасаушылардың күнәсіне ортақ болады -
дейді. Міне, Ясауи атамыздың иман және имандылық-руханият жайындағы айқын
өлшемдері. Бүгінде біреу жамандық жасап жатса наразылық түгіл, көрмегенсіп
өте береміз. Мұны өзіңіз Ясауи көрсеткен имандылық пен адамдық өлшемдеріне
салып таразылай беріңіз. Бұдан түйгеніміз адам иман арқылы ғана жүйелі,
тұрақты қоғам құра алады екен. Иманды адам нашар қоғамдық жүйені де іске
қоса алады. Ал, дамыған қоғамдық жүйе имансыз адамды іске қоса алмайды.
Имандылық адамға кемелденуге мұқтаж болмыс екендігін ескеріп, ұдайы ізденіс
пен талаптануға үндесе, күпірлік адамның өзіне-өзін дана санатып, оның ішкі
және сыртқы көзін шындықтарды көрместей қылып, көр етеді. Имандылық –
махаббатқа, ал күпірлік – азғындыққа бастайды екен.
Ясауи ілімінде негізінен төрт ғақлия мадақталады. Олар шариғат,
тариқат, мағрифат, хақиқат.
1. Шариғат - ислам заңдары мен әдет-ғұрыптарының негіздері, яғни
мұсылмандық жолын қастерлеп, соны тәлім-тәрбиеге, үлгі-өнеге етіп жырлау.
Мұсылмандықтың жалпы адам баласының тәлімі екендігін жырға қосып, ақын
адамгершілік тәрбиесінің асқан өнегесін көрсетеді.
2. Тариқат - сопылық ой-мақсаттарды насихат-өсиет ету. Яғни жыр
өрнектері арқылы ұрпақты имандылыққа, шыншылдыққа, әділеттікке, тазалыққа,
адалдыққа тәрбиелеп, татулыққа үйрету.
Сөйтіп оқушыны мейірімділікке, қайырымдылыққа. Қонақ жайлыққа
тәрбиелейді.
3. Мағрифат - дін жолын танып, оқып білу, яғни Алланың ақ жолын
ардақтап, соған тағзым етіп, тағлым алу – адамгершілік парыз екенін әсерлі
сөзбен, айшықты сөзбен жеткізіп, ұрпақты ұлағаттылыққа, ұждағаттылыққа,
имандылыққа тәрбиелеу.
4. Хақиқат – құдайға құлшылық ете білу, яғни бүкіл әлемді жаратушы.
Алланы танып-біліп, оған табыну, құдайдың құдіретіне сену-әрбір мұсылманның
парызы екенін сөз құдіретімен мұсылманның парызы екенін сөз құдіретімен
түсіндіріп, ұрпақты имандылыққа тәрбиелеу Иман нұры, Хақиқат дариясы,
Ақыреттің азығы арқылы адамның күнәдан таза болуына жол ашып беру
мақсатында жырлайды. Осыларға сай иман да дәрежелерге жеткізіледі. Шариғат
сатысындағы иманды – иман-и нұр, мағрифат иманын- иман-и сыр дер иман
дәрежелерін ажыратып көрсеткен. Демек, Ясауи іліміндегі иман-и нұр
дәрежесі Миратул қулуб рисаласындағы хақиқат иманы болып табылады. Ал,
иман-и гүл түсінігі тариқат мақамының яғни ғашықтық жолының иман
категориясын көрсетеді. Бұл шариғаттың иман-и бостан дәрежесінен жоғары
тұр. Өйткені иман-и гүл сопылық дүние танымда жаратылғандарды жаратқан
(Тәңір) үшін сүю ұстанымына негізделген. Иман нұры болмаса нәжінің
зынданынан құтыла алмайды. Ясауи ілімінде Хақты тану үшін нұр-и иман
дәрежесі керек. Ал бұл иман ішкі көздің ашылуымен ғана жетуге болады.
Батин (көкірек) көзі ашылса, жан көзі қайран болып, иман нұры арқылы
көре бастайды. Бұл иман дәрежесі – Тәңірдің құты, сыйы. Ясауи үшін иман-
қоғамды ұстап тұрған тірек.
Қорыта айтар болсақ иман яғни сенім сүйіспеншілікпен болса ғана нағыз
иман болады. Мұсылмандық сүюмен басталады, жалғасады және соңына ұласады.
Сол үшін де Ахмет Ясауи
Иман жоқ сүймегенде жаны да жоқ
Болмайды Расул сөзін танып әлек – дейді.
Осы жолдарынан Ясауи атамыздың хақты танымай, иманды болу мүмкін емес
дейді. Адамгершілігі ар-ұяты бар адамның бет-бейнесі иман жүзділігі, биазы,
өзі парасатты болады. Ұрпағымызды имандылыққа баулу үшін олардың ар-ұятын
арттырып, намысын қайрап, мейрімділік, қайрымдылық, кішіпейілділік,
қамқорлық, адалдық, ізеттілік сияқты типологиялық қасиеттерді олардың
бойына сіңіру әрбір отбасының балалар-бақшасымен, мектептің ұлттық парызы
деп санаймын.
Адамгершілік қалыптарын ұсыну сол кездегі ойшылдардың алдында тұрған
аса құнды проблемалық мәселе болды. Ясауи атамызда халыққа дұрыс жол сілтеп
нағыз адам болу үшін қандай шарттар керек екенін көрсетуді өзінің басты
парызы деп білген. Оның өмірінде неге ұмтылып неден безіну керектігін
бейнелейтін моральдық ұғымдарын оқып, үйренудің бүгінгі кезең үшін мәнді
тұсы жастардың тәртібі, этикалық және эстетикалық көзқарастарын
қалыптастыру ісінде тәлім-тәрбиелік бағдар бола алатын мүмкіндігінде.
56 хикметінен үзінді
Не істесеңде Аллаға аян, ол білмек
Айтады ақыл зорлық қылма зормын деп
Құдай жолын ұстанғанға қорлық жоқ
Таба білек қабылына толарсын
38 хикмет
Өмірің өтпес үшін надандықпен
Аллаға қызмет қыл, адалдықпен
Жаратқан сенен де ізгі қадам күткен
Мұратқа қызмет қылған жетер, достар
23 хикмет
Түнде жатып көзін ілмей үмбет деген Мұхаммед
Жетім жесір пақырларды құрметтеген Мұхаммед
Жолдан азған күнәһарға ғинаятты Мұхаммед
Күні түссе әркімге де инабатты Мұхаммед
Жамандыққа жақсылығын жұмсап келген Мұхаммед
Аты шыққан залымға да ынсап берген Мұхаммед
Ясауи атамыздың бұл өлен жолдарынан жетім-жесірлерге,
Аллаға, адал қызмет етуге, адамгершілікке, шақыратынын байқай аламыз.
Ясауи тәрбиесінің адамдарға ықпал ету күші не сенді, адамгершілігі мол адам
қаталдыққа бармайды деп есептелді. Тек дұрыс тәрбиеге ғана ақымақты
істерден сақтандырады, сондықтан мінез –құлықты түзеу тәрбиененің басты
мақсаты.
Қайда да қайырымдылыққа талаптанда
Кемтарларға қайырыла жүр қарап қалма
Жақын бол мақшат күні Жаратқанға
Мейірімсіз мен-мендерден қаштым міне
Осы және осы тәріздес өлең жолдары арқылы, Ясауи де адамға деген
сүйіспеншіліктің жоғары дәрежеге қойылғандығын көреміз. Мұхаммед Пайғамбар
да Адамның ең қайырлысы-адамдарға көп пайда тигізгені деп, адамға деген
сүйіспеншілікті тілге тиек етеді. Халыққа қызмет – Хаққа қызмет болып
табылады. Адамға деген сүйіспеншілікте Аллаһ ризалығы болу үшін керек.
Адамгершілік тәрбиесінің бір көрінісі – кішіпейілділік. Адамға деген
сүйіспеншілік кішіпейілділік таныту, яғни әркімді болмысы қалай болса солай
қабылдау керек. Кіші пейілділік ол бір кісінің жаман әрекеттерін дұрыс деп
есептеу емес. Ол наным-сенімін, тілін реңін айырмай адамдарға адам
болғандары үшін құрмет көрсету, үнемі жақсы жақтарын көруге тырысу. Ахмет
Ясауи де басқа әулиелер сияқты бұл мәселеде Мұхаммед Пайғамбарды үлгі тұта
отырып, адамдарға қызмет еткен ұлы тұлға.
Кетпесең дін сүннеттен безіп егер
Кектенбе кәпірге де кезі келер
Жазасын бір құдайдың өзі берер
Бұл сөзін даналардың айттым міне.
Адамгершілік – қоғамдық өмірдің тарихи әлеуметтік заңдылықтарына
сәйкес адамды қарым-қатынастар жүйесін реттеп отыруға негіз болып табылатын
қауымдық әлеуметтік халықтық игі іс-әрекеттер, мінез-құлықтағы имандылық
пен инабаттылықты, әдептілік қалыптарын көрсететін терең мәнді ұғым.
Ясауи өзінің даналық кітабындағы 4 ғақлиясында да тәрбие,
адамгершілік тәрбиесі жайында көп сөз етіледі. Ол Алланы тану үшінде
адамгершілік тәрбиесінің әсері мол екендігін айтады. Ақын пақыр жетім-
жесірлерді сүйсең, оларға жақсылық жасасаң Алла тағала саған риза болып
ісіңді ондайды, мақсатыңа жеткізеді дейді. Сөйтіп ұстаз оқырмандарға
адамгершілік тәрбиесінің ең түйінді тұжырымдарын ыр арқылы әсерлене
жеткізеді Аллының ақ жолы – адамгершіліктің шырағы екенін оқушы мен
тыңдаушыға сезіндіре жырлайды.
Ақылшы –ғұлама Ясауи атамыздың өсиеттері өскелен өмірімізге-өнеге,
өсер өркендерімізге-тәлім, тәлім-тәрбие ісімізге – нұсқа.
Қорыта келгенде мектеп жастарын Қ.А.Ясауи мұралары негізінде
әлеуметтендіру дегеніміз Ясауидің артқыға яғни біздерге, болашақ жастарға
қалған өсиеті, даналық сөздерін, ұрпаққа ұлы ұрандарын ұғындыру, кітапқа
басылған құнды жәдігерлерді жан-жақты түйсіну және оны түсіну.
Педагогикалық мәселесіне тоқтала кетсек, педагогтардың осылайша ескіден
қалған сонымен қатар тап бүгінгі таңда, тура осы заманға лайықты жаңаша
методтарды ойластыра отырып, мектеп оқушыларын, яғни жастарды тәрбиелеуі
бүгінгі өмірге де, болашақ ел үшін қоғам үшін үлкен жаңалықтар енетіні хақ.
Лекция тақырыбы: 5. Батыс Бвропа елдеріндегі мектеп пен тәрбие (ХҮІІ
ғасырдың ортасы -XVIII ғасырдың аяғы)
Лекция жоспары:
Батыс Бвропа елдеріндегі ХҮІІ - ХҮІІІ ғасырлардағы ағарту ісі жайлы
педагогикалық ойлар. Мектепте білім берудің дамуының тенденциясы және оқу
-ағарту мекемелерінің жаңа типтері.
1. Джон Локктың (1632—1704) педагогикалық көзқарастары
5.2. Я.А. Коменскийдің педагогикалық теориясы.
5.3. Дж. Локк және Ж.Ж Руссоның педагогикалық көзқарастары.
5.4. К.А.Гельвецийдің педагогикалық мұрасы.
XVII ғасырда Анг-лия эйономикалық жағынан даму үстін-■қегі ел еді,
дворянствоның біраз тобы мұнда өз мүдделерін өр-Ілеу жолындағы
капитализмнің мүдделерімен үштастырды.XVII ғасырда Англияда өндіріс
төңкерісін әзірлеген бур-Іжуазиялық революция болды. Бұл революция
феодалдық құ-Ірылысқа қарсы бағытталды да жаңа заманның, яғни капита-
I листік шаруашылықтың жүйесі мен буржуазиялық үстемдік-I тід орнай
бастағандығын көрсетті. Бірақ бүл революцияның ерекшелігі сол — ол
буржуазиялық революциялардьщ баста-Імасы еді, сондықтан ол іри бастаған
феодалдық қоғамның не-гіаінде дамыды. Ол кезде әлі ірі машиналы
капиталистік өн-Ідіріс те, пролетариат та жоқ еді. Революция буржуазия мен
феодалдардың арасындағы ымырамен аяқталды.іХ^П ғасыр-
дың ортасында, революция кең етек ала бастағанда, оған қарсы реакцияның
шабуылы басталды.
Осындай тарихи жағдайлар Джон Локктың саяси-әлеумет-гік, философиялық
және педагогикалық көзқарастарының қа-льштасуына әсер етті.
Ф. Энгельстің айтуынша, Джон Локк 1688 жылғы таптық ымыраның перзенті
Ч К. Маркс Локкты бүкіл сипаттамала-рыінён жаңа буржуазияның өкілі болды
деді.
Джон Локк буржуазиялық семьяда өскен, адвокаттың баі ласы. Оксфорд
университетін бітірісімен 1658 жылдан бастап, сонда сабаң берді, кейіннен
жа-І ратылыстанумен әуестенді, ме- \ дицинаны зерттеді. ^~ Локктың
философиялық көз-І ңарастарының қалыптасуынаі Бэкон мен Декарттың шығарма-1
лары күшті әсер етті. Ол танымі теориясын зерттей отыра, БзконІ негізін
салған ағылшьш мате- риализмін ілгері дамытты.
Өзінің Адам аңылы жөнін-І дегі тәжірибе (1690) деген ке-1 гізгі
философиялық еңбегінде елестеулер мен идеялардың адамның туысынан
пайда бол-майтындығын дәлелдеуге ты-1 рысты? Бала жаны, оның ойын-І ша,
табиғатынан аң тақта сияк-ты тап-таза болады.
Елестеулер біздің санамызға түйсінулер және сезім мүшелері арқылы пайда
болады. Де-І мек, дүниені біліп танудағы басты қүрал — біздің түсінікте-
ріміз бен сезім мүшелеріміз. Осылай дүниетаным мәселесінде} Локк
материалистік сенсуализм жолын ұстады.
Локктың осы сенсуалистік философиясындағы материа-листік көзқарастар
феодалдық аристократия идеологтары айт-қан идеялардың және адамгершілік
қасиеттерінің туа бітетін-дігі женіндегі, мемлекет билеу ңабілетінің
туғаннан болатын-дығы жөніндегі дәлелдеріне ңарсы бағытталды. Идеялардың
туысынан пайда болмайтындығы жөніндегі Локктың ойлары адамның дамып
жетілуіндегі тәрбиенің мәнін жоғары баға-лауға мүмкіндік берді.
Идеялардың туа пайда болуы жөніндегі теорияны Локк-тың сынауы осы
мәселелердегі материализм мен идеализмнің арасындағы күреске дүрыс ықпал
етті. XVIII ғасырдағы ма-І териалистер өз күрестерінде Локктың пікірлеріне
арқа сүйеді. Осылай Локк көзқарастарының сол кезде прогресшіл мәк: болды.
Бірақ Локк табанды материалист бола алмады. Оның фи-лософиясы дуалистік
(екі жақтылық) ерекшелікте еді. Онык ойынша, сыртқы тәжірибемен бірге
аңылдың өзіндік әрекет: болып саналатын ішкі тәжірибе де болады.
Объективтік дү-ниенің біздің санамызда елестеуі ақиқат-шындық бола алмай-ды
деп күмәнданды ол.
Локк езінің саяси көзқарастарында өз заманындағы бур-жуазияның өкілі
екендігін көрсетті. Ол Англиядағы жаңа ме-млекеттік қүрылысты теориялық
жағынан негіздеуге тырысты Локк өзінің ледагогикалың көзңарастарын Тәрбие
жөніндегі ойлар (1693) және Аңыл-ды тәрбиелеу туралы деген еңбектерінде
баян-дады.
Ол адамның туысымен бірге бітетін идея-ррға ңарсы шыға отыра, адамды
ңалылтастырудағы, оның Ьзқарастары мен адамгершілік ңасиеттерін
ңалыптастыру-рғы тәрбиенің шешуші мәнін мойындады. Он адамның тоғы-ш тәрбие
арңылы жетіледі деген ңорытындыға келді.'
Локк дене тәрбиесін басңа әрбиелердің негізі деп есептел, Іоның мәнін
жоғары кетерді. Ол мыңты денеде мыңты рух,— Іболады дей отыра, дене
тәрбиесінің өз заманына сәйкесті жуйесін ұсынды. Бала денесін ерте жастан
бастап шыяыңты- ру керек, ояың денесіндегі бостың, сылбырлыңтар жойылуы
■тиіс. Локк баланы ауа райының барльщ түріне уйретудің, ңа- таң режимге
ңалыптастырудың ңажеттілігін көрсетті. Бала-
I ньщ ішетін тамағы мен киетін киімі жөнінен де ңұнды кеңес-
I тер ұсынады.
Дұрыс ұйымдастырылған дене тәрбиесі,— деді Локк,— баланы ерлікке және
табандылыққа үйретуге әсер етеді.
Локк адамгершілік тәрбиесін кеңірек дарастырды. Ол I адамғершілік ңасиеттер
мен сапалар ретінде адамдардағы кі ші пейілділікке, үстамдылықңа, саңтықңа
және әділеттілі: ерекше мән берді. Осы ңасиеттер мен сапалардың барльа
аңылға бағындырылуы ңажет. Біраң Локктың түсінігін^ аңылдылық Коменскийдің
үсынған жоғары және кең ұғь:::: ғы аңылдылың дәрежесіне жете алмады. Локк
түсінігіц: ақылдылың ңұр тәжірибеге сүйенді, тар практикалың берде ғана
болды. Сөйткенмен де Локктың педагогикалык кірлерінде гуманизм және адамды
сыйлап ңұрметтеу элемег тері орын алды.
Ріокктың ойынша адамға қажетті тағы бір сапа — ::_:-ңүлыңтағы
мәдениеттілік. Дөрекілік, мысқылшылдық, әде сіздік, кекшілдік — мінез-ңұлық
мәдениеттілігіне сыйыспа тын ңасиеттер деп есептелді.
Локктың дәлелінше, адамгершілік тәрбиесінің наңты т дері мен ңұралдары
мынадай принциптерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz