Коммерциялық банктің меншікті капиталдарының қалыптасу көздерін талдау жасау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Koммepциялық бaнк кaпитaлының қалыптacyы мeн oны бacқарудың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Банктің меншікті капиталы: мәні және функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Банктің меншікті капиталдың арттырудың ішкі және сыртқы көздері ... .
1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігін бағалау әдістері ... ... ... ...
2 Коммерциялық банктің меншікті капиталдарының қалыптасу көздерін талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ҚР екінші деңгейдегі банктердің меншікті қаражаттарын бағалау ... ... ...
2.2 Халық банк АҚ-ның меншікті капиталын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
2.3 Банк капиталының мөлшеріне қойылатын Базель -2 талаптарын орындау қажеттігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Коммерциялық банктердің меншікті капиталдарын арттыру жолдары ... ...
3.1 Банктің меншікті капиталын басқару әдістерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. .
3.2 Банктің меншікті капиталын пайдаланудың қазақстандық және шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
11
11
22
29
36
36
42
52
59
59
66
73
76
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Коммерциялық банктер басқа да шаруашылық субьектілері сияқты, өздерінің коммерциялық және шаруашылық қызметтерін қамтамасыз етіп отыру үшін, белгілі бір ақшалай қаражаттары, яғни банктік капиталдары болуға тиіс.
Қазіргі экономикамыздың даму жағдайында банктік капиталдарды қалыптасытыру және оларды басқару мәселесі бірінші кезектегі мәселеге айналуда. Банк ресурстарының пасивтік операциялары негізінде жинақталатынын ескерсек бұл мәселе экономиканың нарықтық үлгісіне өтуімен байланысты, банк ісіндегі монополияның жойылуына сай екі деңгейлі банктік жүйенің құрылуына байланысты банктік капитал құрылымы түбегейлі өзгерістерден туындап отыр десе де болады. Мұның келесідей өзіндік себептері бар: біріншіден, кешегі экономикамызға қызмет еткен жалпы мемлекеттік ресурстар қорының қысқару нәтижесінде оның бүгінгі қызмет ету аумағының Қазақстан Ұлттық банкінен берілуі; екіншіден, кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі формаларда құрылып жұмыс жасауына байланысты олардағы уақытша бос ақша қаражаттарын иеленуші жаңа меншік иелерінің пайда болуына, сондай-ақ, олардың өз ақшалай қаражаттарын сақтауды таңдау құқығыны болуын байланысты болды. Бұрынғыдай клиенттерді қандай да бір банкке әкімшілік тұрғыда бекітіп қою уақыты өткен уақыттың еншісінде қалды. Қазіргі кезде клиенттерді банктердің өздері іздеп табуға міндетті.
Сонымен қатар, банктердің қызметтерінің ауқымы, яғни, активтік операцияларменен анықталатын обьектілері, банктердің капиталдарының жалпы көлеміне, соның ішінде меншікті қаражат көздеріне тікелей байланысты болып табылады. Міне осындай жағдай, банктердің капиталдарын қалыптастыру мен басқару барысында өзара бәсекелестікке баруына жол береді.
Бүгінгі таңда отандық банктердің капиталдарының жеткіліктігі мен олардың құрылымында шетелдік капиталдарының қатысуымен құрылған шетелдік немесе бірлескен банктердің қызмет етуі, өз кезегінде отандық банктер үшін бірқатар мәселелер туындатып отырғаны жасырын емес. Міне осы жоғарыда айтылған мәселелердің болуы осы дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Ертедегі Грек философы Аристотель (384-322ж.ж. б.э.б.) былай деген: игілік қай жерде болсын, келесідей екі шарттың орындалуына тікелей байланысты, біріншісі - мақсатты дұрыс анықтау, екіншісі - оған жетуде тиісті құралдарды іздестіру [1].
Ендеше, жоғарыдағы мәселелерді зерттеуге бағытталған дипломдық жұмыс алдында келесідей мақсаты мен міндеттері болады.
Дипломдық жұмысының басты мақсаты екінші деңгейлі банктердегі ресурстардың құралуына баға бере отырып, ондағы орын алар мәселелерді анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде келесідей міндеттерді шешу қажет:
1) банк меншікті капиталының мәні мен қызметтерін қарастыру;
2) банктік капиталдың құралу көздерін қарастыру;
3) екінші деңгейлі банктердегі меншікті капитал құрылымына талдау жасау;
4) банктің меншікті капиталын арттыру дамыту жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісіне ҚР екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталдарының қалыптасуы мен оларды басқару қызметі алынды.
Дипломдық жұмысының ғылыми жаңалығы ретінде отандық банктік капиталдың қалыптасуы теориялық және тәжірибелік тұрғыдан терең зерделене отырып, оны басқару және бағалауды жетілдіруге байланысты бірқатар ғылыми-тәжірибелік маңызы бар ұсыныстар жасалды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында шетелдік экономист ғалымдардардың еңбектері: О.И. Лаврушин, В.И. Колесников, О.И. Марков, В.М. Усоскин М.Х. Лапидус және т.б. және отандық экономист ғалымдардың: Ғ.С. Сейтқасымов, Н.Н. Хамитов, С.Б. Мақыш және т.б. шығармашылық еңбектері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық және құқықтық негізіне: ҚР заңы, ҚР Ұлттық банкінің нормативтік құжаттары мен актілері, сол сияқты әр түрлі әдістемелік нұсқамалар мен ережелер пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Коммерциялық банк капиталының қалыптасуы мен оны басқарудың теориялық негізі
1.1 Банктің меншікті капиталы: мәні және функциялары
Банктің міндеттемелерден бос мүлкі немесе банктің меншікті мүлкі (қаражаттары) оның капиталы болып табылады. Банктің капиталы оның қаржылық ресурстарының көзі. Сонымен қатар капитал банктік ресуртардың ерекше формасы: банктің құрылуының және қызмет етуінің негізгі шарты, яғни банк қызметінің негізі.
Банктік пассивтер құрылымының ерекшелігі банктің меншікті қаражаттарының тартылған құралдармен салыстырғандағы үлесі (10% көлемінде). Мұның бірнеше себептері бар.
Біріншіден, банктер өздерінің қызметіне байланысты клиенттерінің уақытша бос қаражаттарын қайта бөлумен айналысады, яғни біреулердің құралдарымен қызмет жасайды.
Екіншіден, банк активтері қаржылық емес компаниялардың активтерімен салыстырғанда өтімділігі жоғары, себебі көбінесе ақшалай формада болады басқалардағыдай негізгі құралдар мен өндірістік қорларда емес. Бұл банкке кредиторлары алдындағы міндеттемелерін орындауға ақшалай қаражаттарды тез арада тартуға мүмкіндік береді және меншікті капитал қажеттілігін де төмендетеді.
Банк капиталы бұл пайда табу мақсатында тәуекелдерді өз мойынына ала отырып, жұмсалған банк иелерінің қаражаттары.
Біздің ойымызша, бұл ұғым банк капиталының мазмұнын ашу үшін жеткіліксіз, яғни ол банк иелерінің қаражатынан ғана тұрмайды, сондай-ақ ол акционерлік қоғам нысанында ұйымдастырылған банк болса, онда оның капиталының құрамында өзге де акционерлердің де үлестері болады. Ендеше акционерлер де өз кезегінде сондай тәуекелге барушылар болып саналады.
Банк капиталы бұл пайда табу мақсатында банктің құрылтайшылары мен акционерлерінің банк қызметін ұйымдастыру және жүзеге асыруға байланысты материалдық және ақшалай ресурстары. Материалдық ресурстарды қосудың себебі, банктің капиталының құрамына, банк ғимараты, құрылғылары, техникалары және жер телімшелерінің болуымен байланысты. Сондықтан да бұлардың нарықтық құндарының өсуі өз кезегінде банк капиталының құнының өсуіне ықпал етеді. Әрине, мұндай ресурстар банктің жарғылық капиталының құрылымында есепке алынуға тиіс.
Банк ісі теориясында банктің меншікті капиталы мен меншікті қаражаттары өзара ажыратылады.
Банктің меншікті қаражаты бұл банктің ішкі қызметі үдерісінде құралатын барлық пассивтерді: банктің жарғылық қорын, резервтік және өзге де қорларды, банкте құрылатын резервтерді, сол сияқты банктің бөлінбеген пайдасы мен ағымдағы пайдасын қамтиды.
Банктің меншікті капиталы бұл есептік жолымен анықталатын шаманы білдіреді. Оған банктің капиталы қызметтерін атқара алатын меншікті қаражаттардың баптары кіреді. Меншікті қаражаттардың негізгі элементтері, яғни заңға сәйкес құрылған басты қорлар және банк қызметін қолдау мақсатында ішкі көздер есебінен құрылған резервтер мынадай қағидаттарға жауап беретін жағдайда ғана жатады:
тұрақтылық;
кредитор құқықтарына қатысты субординациялардың сақталуы;
тұрақты есептелетін табыстар болмаған жағдайда.
Сонымен, банктің меншікті капиталы бұл банктің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етуге арналған банктің қызмет ету кезеңінің барлығында болатын зияндарды жабу үшін құрылған қорлар және резервтерді білдіреді.
Банктің меншікті капиталына мынадай баптар кіреді:
жарғылық (акционерлік) капитал;
резервтік капитал;
құрылтайшылық пайда;
банктің иелігінде қалатын ағымдағы және өткен жылдардағы бөлінбеген пайда;
әр түрлі тәуекелдерді жабуға арналған резервтер.
Әр түрлі коммерциялық банктердің меншікті қаражаттары ресурстардың жалпы көлемінде жоғары үлесін құрауы мүмкін.
Банктің меншікті қаражаттары қатарына меншікті капиталы мен оған сай келетін баптар кіреді. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие. Банктің меншікті капиталы арқылы, оның барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10%-ы өтеледі. Шын мәнісінде, меншікті және тартылатын қаражаттардың арасында шекті ең төменгі мөлшерде шекарасы болады.
Банктің меншікті қаражаттарының банктің үнемі тұрақтылығын ұстап тұруда маңызы бар. Банктің бастапқы құрылуы барысында, осы меншікті қаражаттары алғашқы шығындарды, яғни жерге, ғимаратқа, жабдықтауға, жалақыға жұмсалатын шығындарды жабады. Себебі, меншікті қаражатсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті қаражаттар есебінен банкте қажетті резервтер құрылды. Ең соңында, банктің меншікті қаражаты - бұл ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі болып табылады.
Банктің меншікті қаражаттары - банктің экономикалық дербестігін және қызмет ету тұрақтылығын қамтамасыз ететін әр түрлі қорлар (капиталдар) мен бөлінбеген пайда жиынтығы.
Банктердің балансына жасалған талдауға байланысты банктердің қаражаттарының ішінде келесідей ресурстарды бөліп қарауға болады:
меншікті капитал;
депозиттер;
банкаралық міндеттемелер;
Бүгінгі күні көптеген банктеріміз үшін міндеттемелер портфелін ықшамдау міндеті маңызды болуда. Бұл банк ресурстарының базасының толығымен өзгеруіне, әр ресурс түрінің құнындағы өзгерістерге және банктер арасында бәсекелестіктің артуына байланысты.
Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің міндеттемелеріндегі сәйкессіздік себептеріне:
банк аралық ресурстарының жоғарғы деңгейде болуы;
жүмыс жасайтын активтердің деңгейінің төмендігі;
сырттан тартылған депозиттердің деңгейінің төмендігі;
Қазақстандық банктердің меншікті капиталдары өте аз. Оның себебі, кезіндегі Кеңес үкіметті тұсында банктің меншікті капиталының ешқандай ролі болмады [2].
Сондай-ақ, ол уақыттарда банктердің банкротқа ұшырауы мүмкін емес болады. Сондықтан да болар бүгінгі тәуелсіз банктік жүйедегі екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының барлық мөлшері әлемдегі бір ірі банктің капиталынан бірнеше есе төмен екендігің көрсетеді.
Банктің меншікті қаражаттарының құрылымы бірдей емес, олар әр түрлі әсер ететін факторлардың оның ішінде активтердің сапасына, меншікті пайдасының пайдаланылуына капиталдың бағасын нығайту мақсатына байланыста банк саясатына қатысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, банктің меншікті қаражаттарын келесідей топтар құрайды: жарғылық қор (капитал), резервтік қор, қосымша қорлар, банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар (резервтер), бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық қоры (капитал) банктің заңды тұлға ретіндегі міндетті түрде құрылуын және оның өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциалдық нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы оның құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайларының сомасынан тұрады.
Бағалы қағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер екі ұйымдық формаларда құрыла алады:
пай қосу арқылы - жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында;
акционерлік банк;
"ҚР -ғы банктер және банктік қызмет туралы" ҚР заңына сәйкес, банктер акционерлік қоғам формасында құрыла алады. Бұл дегеніміз, олардың акцияларын ашық түрде сататындығын білдіреді. Олардың ашық түрдегі қоғам түріне өтуіне Қазақстан Ұлттық банкінен рұқсат қағазын алған күннен бастап, бір жыл ішінде пруденциалдық нормативтермен басқадай міндетті нормалар мен лимиттерді бұзбай, сол сияқты зиянсыз жұмыс жасаған жағдайда ғана рұқсат беріледі [3].
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық қоры құрылтайшылық құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын өсіреді.
Акционерлік капитал деген ұғым акциялар сату арқылы көптеген жеке және заңды тұлғалардың құралдарының бірігуі, акционерлік қоғам қызмет ету процесінде алынған пайданың капитализациялануынан, қоғамның портфельді инвестицияларының айналысынан алынған табысын білдіреді.
Акционерлік капитал банк капиталынды негізгі орынды алады, себебі ол арқылы банк иесінің табыс алуға және банкті басқару құқтары іске асырылады. Экономикалық әдебиетте акционерлік капитал деп банктің барлық меншікті капиталын атайды.
Банктің акционерлік капиталына: банктің жай акциялары, артықшылығы бар акциялар, басы артық капитал (акциялардың курстық бағасының сомасымен және олардың номиналдық құны арасындағы айырма) және бөлінбеген пайдасы жатады.
Акционерлік капитал алдымен банк құрылғанда құрылтайшылардың жарналары, акциялар шығару мен орналастыру арқылы жарғылық капитал ретінде қалыптасады.
Жарналар ақшалай құралдармен де төленеді. Жарғылық кордың көлемі құрылтайшылармен анықталады, бірақ ҚР Ұлттық банкі бекіткен мөлшерден төмен болмауы керек.
Коммерциялық банктің меншікті капиталы банктің қаржылық ресурстарының көзі болып табылады.
Меншікті капитал есебінен банктер ресурстарға деген жалпы қажеттіліктің 12-20% қамтамасыз етеді. Әсіресе банк қызметінің бастапқы кезеңіндегі шығыстарды жасауға меншікті капитал өте қажет. Банктік операцияларды жүргізудің кейінгі кезеңдерінде де меншікті капиталдың рөлі жоғары [4].
Ол банктің қаржылық жағдайын бағалауда да негізгі орын алады. Бос резерв көлемі көп болса, банк тұрақты, бірақ пайдасы да аз болады. Акционерлік капиталдың құрамы мен құрылымын қарастырудан бастаймыз. Құрылымдау белгілері ретінде иелердің элементтік құрамын және акцияларды иелену пакетінің көлемін қолданамыз. Мемлекет банктің құрылтайшысы және акционері болып Үкімет ретінде бола алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар және ұйымдар, жарғылық капиталдарында қатысу үлесі елу пайыздан артық немесе орналастырылған акциялары мемлекетке тиесілі Мемлекеттік кәсіпорындар және ұйымдар банк құрылтайшысы және акционері бола алмайды. Ұлттық басқару компаниясы Қазақстанның Даму банкінің акционері бола алады.
Қалыптастыру көздері және акционерлік қоғам ретінде акционерлік капиталдың элементтер бойынша құрылымы бес элементтермен берілген: жарғылық, қосымша және резервтік капитал, сонымен қатар бөлінбеген пайда және арнайы қорлар. Барлық элементтер құралу көздері, экономикалық мәні және АҚ құруда және оның дамуындағы алатын орны бойынша ерекшеленеді.
Төмендегі суретте акционерлік капиталдың аталған белгілері бойынша құрылымы көрсетілген.
АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛ
Арнайы қорлар
Бөлінбеген пайда
Резервтік капитал
Қосымша капитал
Жарғы капиталы
Инсайдерлер
Аутсайдерлер
Мемлекет
Жеке тұлғалар
Заңды тұлғалар
Әкімшілік
Еңбек ұжымы
Акциялардың бақылау пакеті
Акциялардың ұсақ пакеттері
1-сурет. Акционерлік капитал құрылымы
Меншікті бағалы қағаздар шығару арқылы құрылатын банктің жарғылық капиталы акционерлік капитал деп аталады. Капитал көлемі акциялар ұстаушылардың жарналарынан құрылады. Банктің құрылтайшылары және акционерлері болып заңды және жеке тұлғалар бола алады - Қазақстан Республикасының резиденттері мен резидент еместер.
Акционерлік банктер өзінің жарғылық капиталын қалыптастырып, ұлғайту үшін жай және артықшылығы бар акциялар шығарады.
Акционерлік капиталға келесілер кіреді:
1) жай акциялар;
2) артықшылығы бар акциялар;
3) артық капитал (бағалы қағаздардың курстық бағасы мен номиналының айырмасы);
4) қайта бөлінген пайда.
Жай акциялар акционерге акционерлердің жалпы жиналысында анықталған көлемде дивиденд алуға құқық береді.
Артықшылығы бар акциялар акционерге акцияларды сатып алу - сатуда (мүліктің бір бөлігі) анықталатын көлемде дивидендтер алуға құқ береді.
Банк қызметі процесінде акционерлік капиталды көбейту қажеттілігі пайда болуы мүмкін. Бұл негізгі екі шарт орындалғанда мүмкін болады:
1) оның көлемі толық төлену керек;
2) таза активтер сомасы тіркелген акционерлік капиталдан төмен болмауы керек.
Заңдарға сәйкес акционерлік капитал келесідей көбейеді:
oo қоғамға қабылданатын қатысушылар мен үшінші тұлғалар жарналары есебінен. ҚР Азаматтық Кодексіне сәйкес қоғамның құрылтайшылық құжаттарына енгізілетін өзгерістер үшінші тұлғалар үшін мемлекеттік тіркеуден кейін күшіне енеді;
oo бұл деген құрылтайшылар салымдарды өзгерістер тіркеуге дейін сала алады, бірақ басқа тұлға үшін бұл сомалар жарғының мемлекеттік тіркеуіне дейін акционерлік капиталға салым ретінде енгізілген болып есептелмейді. Сондықтан акционерлік капиталға салым, егер ол бекітілген тәртіпте тіркелмесе, заңды немесе жеке тұлғалардан өтеусіз құралдардың түсуі болып есептеледі. Осы жағдайда пайдаға салық төленеді, себебі бұл құралдар сатудан тыс операциялар табыстар құрамына кіреді;
oo жарғылық капиталдың мүлік есебінен көбеюі. Қатысушылардың 23-ден кем емес даусымен қабылданған жағдайда жалпы жиналыстың шешімі бойынша іске асады;
oo қоғамның акционерлік капиталының мүлік есебінен көбеюі туралы шешім осы шешім қабылданған жылдан бұрыңғы жылдағы қоғамның бухгалтерлік есептері мәліметтері негізінде қабылданады;
oo қоғамның акционерлік капиталының мүлік есебінен көбею сомасы таза активтер құны мен жарғылық және резервтік капитал сомасының айырмасынан артық болмау керек. Таза активтер есебіне алдыңғы уақыттың табыстары алынбайды.
Акционерлік капиталды толықтыру көздері ретінде бұл жағдайда қосымша капитал қолданылады (мүлікті қайта бағалау құралдары, эмиссиялық табыс, өтеусіз алынған бағалықтар), бөлінбеген пайда, қорлану қорлары, резервтік капитал.
Егер қайта бағалау акционерлік капиталға салым ретінде енгізілген объектілер бойынша жүргізілсе, онда қатысушының шығындары немесе салымының сомасы қайта бағалау кезіндегі нарықтық бағалармен есептеледі.
Объектілерді қайта бағалау нәтижелері оны жүргізетін эксперттің актісімен және негізгі құралдарды қайта бағалау құжатымен рәсімделеді [5].
Акционерлік қоғам туралы заңда қоғамның өзінің акционерлік капиталын азайту құқығы қарастырылған. Онда қоғамның акционерлік капиталының ең төменгі мөлшерін анықтаудың ерекше ережесі бекітілген.
Егер қоғам өз еркімен акционерлік капиталды азайту туралы шешім қабылдаса, оның акционерлік капиталының көлемі сәйкесті құжаттарды мемлекеттік тіркеуге өткізген мерзімдегі анықталған акционерлік капиталдың ең төменгі мөлшерінен аз болмауы керек.
Егер қоғам акционерлік капиталды заңға байланысты азайту керек болса, акционерлік капиталдың төменгі мөлшері қоғамның мемлекеттік тіркеуден өту мерзіміне анықталады.
ҚР АҚ сәйкес акционерлік қоғамның акционерлік капиталын азайту оның барлық кредиторларына ескерту жасалғаннан кейін ғана болады. Қоғамның кредиторлары қоғамның міндеттемелерінің мерзімінен бұрын тоқтатылуын немесе орындалуын және олардың шығындарының өтелуін талап етуге құқылы.
Акционерлік капитал бекітілген ең төменгі мөлшерден аз болмауы тиіс. Акционерлік капиталды азайту туралы шешімді тек қана акционерлердің жалпы жиналысы қабылдай алады (жарғы бұл қызметті директорлар кеңесіне бере алмайды).
Бағалы қағаздардың әр бір эмиссиясы орналастыру тәсіліне қарамай оларды шығаруға проспект құру мен эмиссиялау проспектісін экспертизадан өткізумен байланысты. Эмиссиялау проспектісі: эмитент туралы мәліметтер, банктің қаржылық жағдайының мәліметтері, бағалы қағаздарды шығару мәліметтерінен тұрады. Банк бағалы қағаздарды сатуды шығару тіркеліп, эмиссиялау проспектісі басылғаннан кейін жүргізеді.
Банктің жәй акциясын иеленушілер банктің таза табысынан дивидент алып отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және акционерлердің жиналысына қатынасып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілерге тұрақты процент түрінде табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға және оның жойылуы барысында бірінші кезекте өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер сырттан қаражаттар тарту мақсатында облигацияларды да шығара алады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы келесідей кезеңдерден тұрады:
1) бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны экпертизадан өткізу;
2) бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеу;
3) банк-эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
4) шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды келесідей жағдайларда шығарады:
банкті акционерлік формада құруда;
банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығаруда;
облигациялар шығару арқылы сырттан қаражаттар тартуда.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қоры жатады. Резервтік қор - банктің қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында құрылады. Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамаасыз етеді. Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір процентік мөлшерде, айталық, 25 % мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құралуының негізгі көзі банк пайдасы болып табылады. Кейде, банкте пайда болмаған жағдайларды резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялар бойынша проценттер төленеді [6].
Қосымша қорлар негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу нәтижесінде құрылады.
Арнайы қорлар болса, негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры ұлттық валюта мен шетелдік валюталардың арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында жарғылақ капиталды қалыптастыру барысында маңызды болып табылады.
Келесі бір қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету мақсатында құрылатын арнайы резервтерді жатқызуға болады. Мұндай резервтерге: несиелік тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда - акциялар бойынша дивидентті төлегенен кейін және резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Ол банк қызметінің уақыты және банктің ресурстық саясатына байланысты. Жаңадан құрылған банктің барлық пассивтері меншікті қаражаттар есебінен қалыптасқан және жарғылық қорға салынған қаражаттар тұрады.
Кейбір жағдайларда банктер клиенттер қаражаттарын тартуды қысқартып, меншікті қаражаттарды ұлғайту арқылы ресурстық базаны арзандату саясатын жүргізеді.
Банктің меншікті капиталы оның құрылтайшылары немесе иелерінің (акционерлерінің, қатысушыларының) төлемдерінен теңгеде қалыптасады - жарғылық капиталы, сонымен қатар өзінің қарамағындағы пайданың есебінен, банктің құрылтайшылары мен акционерлері заңды тұлғалар ретінде банктің акцияларын басқа тұлғалардың жарғылық капиталына салынған акциялардағы активтерді шегергендегі меншікті капитал шектерінде сатып алады.
Құрылтайшылар ретінде жеке тұлғалар да бола алады.
Капиталды басқару оның көлемін баланстық және баланстан тыс операциялар көлемінің өсуінен болжамдау, банктің тәуекелдерінің, капитал элементтері арасындағы пропорцияларды орындау.
Нормативті реттеу саласындағы және қаржы нарықтарының жағдайындағы тұрақты өзгерістер банктерге қабылданатын басқару шешімдерінің нәтижелілігін бағалауға мүмкіндік бермейді. Қазақстанның коммерциялық банктерінің көбінде капиталды басқару жұмысы қадағалау органдарының талаптарын орындаумен шектеледі.
Әлемдік банктік тәжірибеде капиталды басқарудың үлкен тәжірибесі жинақталған. Алайда қолданылатын тәсілдер мен әдістер дамыған банктік жүйе жағдайларына бейімделген, сондықтан қазақстандық банктерге тікелей аударылмайды.
Банктерге меншікті капиталды көбейту бойынша қысым жасау капитал көлемі мен көздерін ұзақ мерзімге жоспарлауды қажет етеді. Капитал жоспарлау тәсілдерінің негізгі кезеңдері:
oo жалпы қаржылық жоспар дайындау;
oo банктің мақсаттары, жаңа қызметтері, мемлекеттік реттеу шарттары ескерілгендегі банкке қажетті капитал көлемін анықтау;
oo ішкі көздер есебінен тартуға болатын капитал көлемін анықтау;
oo банктің тұтынуларына және мақсаттарына сәйкес келетін капитал көздерін бағалау және таңдау.
Меншікті капитал жоспарлауды жалпы қаржылық жоспар негізінде жүргізу керек.
Капитал жоспарлаудың алдында банктің активті операцияларының өсу қарқыны және құрылымы анықталады, яғни активті операциялардың болжамдалған балансы құрылады.
Келесі кезеңде активті операцияларды қаржыландырудың қажетті көздері анықталады, тартылған құралдардың көлемі мен көздерінің (депозиттік және депозиттік емес) болжамы жасалады, банктің стратегиясына байланысты активтердің құрамы тәуекел деңгейі бойынша бағаланады.
Бұл мәліметтер банктің табыстар жоспарын пайыздық ставкалардың өзгеру сценарийлері мен пайыздық емес табыстар және шығындардың болжамдалған деңгейін ескере отырып, дайындауға қажетті бастапқы база болады. Дивидендтерді төлеудің болжамы негізінде ішкі жинақталатын капиталдың ықтималды көлемі анықталады, яғни меншікті капитал өсіміне бағытталатын пайда сомасы.
Активтердің жоспарлы өсімінен сыртқы көздер есебінен тартылатын капиталдың қажетті көлемі есептеледі.
Меншікті капитал өсімінің көздері негізінен ішкі (пайда, қорларды қайта бағалау) және сыртқы (акциялар, қарыз міндеттемелерін (облигациялар) шығару).
Бұл көздердің арақатынасы банктің көлемі және оның стратегиясымен анықталады. Ұлттық және халықаралық нарықтарға қол жеткізе алатын ірі банктер үзіліссіз қызметті қамтамасыз ету үшін жәй, артықшылығы бар акциялар немесе облигациялар шығаруға мүмкіндіктері бар. Кіші банктердің мұндай мүмкіндіктері шектеулі.
Олар сәйкесті репутация болмағаннан, төмен деңгейдегі төлем қабілеттілігінен инвесторлар тарта алмайды. Сонымен қатар аз көлемде шығарылған бағалы қағаздарды ашық нарықта сату көптеген қиындықтармен байланысты, оларды орналастыру шығындары мен тәуекелдері өте жоғары. Сондықтан шағын және орта банктерге меншікті капиталды ұлғайтуға ішкі көздерді қолдануға тура келеді. Капитал өсімінің аталған көздерін, олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін келесі тармақшада толығырақ қарастырамыз.
Меншікті капитал келесі қызметтерді атқарады:
oo жедел қызметі, меншікті капитал банк қызметінің бастапқы кезеңдерінде жерді, ғимараттарды, құрылғыларды сатып алуға; жалақы төлеуге, қаржылық резервтерді құруды қаржылау көзі болып табылады.
Қаржылық ресурстарының бұл көзі банк қызметінің бастапқы кезеңдеріңде құрылтайшылар ең қажетті шығындар жасағанда маңызды. Дамудың келесі кезеңдерінде меншікті құралдардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге, әр түрлі резервтер құруға салынады. Операцияларды кеңейтудің негізгі көзі пайда болғанымен, банктер филиалдар ашуда немесе бірігуде жаңа акциялар немесе ұзақ мерзімді займдар шығарады.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының шамасының банктің төлем қабілетіндігімен және тұрақтылығына тікелей байланыстылығын сипатайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банктің банкротқа ұшырай қалған жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкімнің зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі- банктің салым иелеріне жәрдем ақы төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Соныдықтан да, оның азаюы банктің банкротқа ұшырауына жол береді;
oo қорғаныс қызметі - меншікті капиталдың ең басты қызметін білдіред;.
Меншікті қаржаттар банкке активтер резервтерін құру арқылы төлем қабілеттілікті сақтауға мүмкіндік береді. Алайда банк шығындарының көбі меншікті құралдар есебінен емес, банктің ағымды табыстарынан жабылады. Капитал ерекше қорғаныс құралының рөлін атқарады және банкке болжамдалмаған шығындар пайда болған жағдайда да операцияларды жалғастыруға мүмкіндік береді.
Бұндай шығындарды қаржылындыру үшін меншікті капиталға кіретін әр түрлі резервтік қорлар бар, ал клиенттер қарыздары жаппай төленбеген жағдайларда шығындарды жабуға акционерлік капиталдың бір бөлігін қолданады. Сондықтан, банктің акционерлік капиталы банк қызметінде пайда болатын шығындарды жабуға арналған сақтандыру қоры рөлін атқарады. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда банктің акционерлік капиталы сақталып тұрса, банк төлем қабілетті деп саналады;
oo реттеу қызметі, банк операциялары және салымшылар мүдделерін қорғаудың негізі. Ол банктің табысты қызмет етуіндегі қоғамның ерекше мүдделілігімен байланысты. Капитал жеткіліктігінің көрсеткіші арқылы қадағалау органдары банк қызметін бағалап, бақылау жасайды. Банк капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады;
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер оның ең төменгі мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан ұлттық банкі бекіткен пруденциялдық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі. Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады;
oo айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Қаншалықты мұндай қызметтер тәуекелге байланысты болатындықтан да, банктік капиталда жоғарғы деңгейде қорғаныс қасиеті қажет болса, соғұрлым банк капиталының басты қызметі тәуекел дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авансылаудан тұрады. Сондықтанда, бұл қызметін меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып алуға, басқадай ғимарат, құрылғыларға және басқадай негізгі қорларға жұмсай отырып, банктер өз кредиторларын зияндардан қорғайды;
oo резервтік қызметі, меншікті капиталды активті және пассивті операциялар шығындарын жабуға қолдану. Банк меншікті капитал резервін тәуекелдің орнын толтыру үшін құрады.
Банктің қалыптасу кезеңінде капиталдың мәні өзінің қызметін бастау үшін материалдық база құру, содан кейін оны кеңейту мен модернизациялау. Уақыт өте келе бірінші орынға капиталдың қорғаныс қызметі(банк таратылған жағдайда салымшылар мүдделерін қорғау, шығындарды өтеу) және реттуші қызметі(табысты қызмет жасауға банк жүйесінің жалпы деңгейін қолдау) шығады.
Меншікті құралдардың тұрақтылығына байланысты банк пен оның акционерлеріне жоғары табыс әкелетін тәуекелді операцияларды жүргізу көзі болып табылады. Бұл банк капиталының мәнін оның активті және пассивті операцияларының даму көлемдерін реттеуші көрсеткіші ретінде анықтайды.
Пассивтік операциялардан туындайтын тәуекелдерді болғызбау үшін банктер сырттан тартылатын қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Ұлттық банкте резервтерін құрайды [7].
Банктердің төлем ресурстарның мүмкін болар тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға мәжбүр болады.
Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан оларды басқа қызметі- резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады. Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына байланыссыз, банк капиталының тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Капиталдың қорғаныс қызметіне азаматтардың банктік салымдарын сақтандыру жүйесі қосылады (мұндай жүйе Қазақстанда да бар). Мұндай жүйе кез-келген банк таратылған жағдайда оның салымшыларына заңмен бекітілген сомаларды өтеуге мүмкіндік береді.
Ал қазақстандық азаматтардың салымдары 5 млн. теңге сомасында өтеледі . Депозиттерді сақтандыру американдық банктер үшін өз еркімен болса, қазақстандық банктерге міндетті.
Жоғарыда аталған банк капиталының қызметтері, банктік капиталдың - банктің коммерциялық қызметінің негізі екендігін көрсетеді. Банктік капитал банктің дербестігін және оның қаржылық тұрақтылығына кепіл бола отырып, банктің басынан кешетін әр алуан тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
1.2 Банктің меншікті капиталдың арттырудың ішкі және сыртқы көздері
Банктің меншікті капиталының негізгі көзі пайданы әр түрлі қорлар немесе бөлінбеген түрде жинау болып табылады. Бұл капиталды көбейтудің ең оңай және қымбат әдістерінің бірі, әсіресе қызметі жоғары пайда нормасымен сипатталатын банктер үшін. Сонымен бірге ішкі көздер есебінен капитал тарту акционерлермен банкті бақылау және олардың акцияларының табыстылығының төмендеу қаупінен сақтайды. Бұл әдістің жетіспеушілігі капитал өсіміне жіберілетін пайдаға толығынан салық салынады.
Пайдаға экономикалық жағдайлардың, пайыздық ставкалардың, валюталық курстың өзгерулері, яғни банк тікелей басқара алмайтын өзгерістер әсер етеді. Банктің пайдасы оның несиелік, инвестициялық, қаржылық және дивидендтік саясатының нәтижесі, сондықтан қызмет қорытындылары меншікті капиталдың өсуіне де, шығындарға байланысты азаюына да әкелуі мүмкін.
Дивидендтік саясат. Банктің қарамағында қалатын пайда көлемі банктің капиталын басқаруға маңызы үлкен. Пайданың төмен деңгейі капиталдың ішкі көздерінің баяу өсуіне әкеледі, банкроттылық тәуекелділігін жоғарылатып, активтер мен табыстардың өсуін тоқтатады. Капитал өсуіне жіберілетін пайданың жоғары үлесі төленетін дивиденттерді азайтады. Сонымен қатар, жоғары дивиденттер банк акцияларының курстық құнының өсуіне ықпал етеді, осы жағдай капиталдың сыртқы көздер есебінен өсуін жеңілдетеді.
Дивидендтер екі қызмет атқарады: акционерлердің табыстарын көбейтіп және капиталдың қосымша акцияларды шығарумен өсуін жеңілдетеді.
Акционерлердің инвестицияларының нарықтық құнын жоғарылататын саясат оңтайлы дивидендтік саясат болады. Банк жаңа акционерлер тартып, бұрыңғы акционерлерін сақтап қалады, егер акционерлік капитал табыстылығы бизнестің басқа салаларындағы инвестициялық табыстылыққа және тәуекел дәрежесіне тең болса.
Дамыған нарық жағдайларында банктің міндеті дивиденттердің өзгеріссіз үлесін қамтамасыз ететін тұрақты дивидендтік саясат дайындау.
Негізгі қорларды қайта бағалау. Салымдары бағасы көтерілетін жылжымайтын мүлікке салынған банктер үшін оларды қайта бағалау есебінен мүліктің құнының өсімі капиталдың маңызды көздері болып табылады. Бірақ бұл көз толық сенімді емес, себебі тұрақсыз экономика жағдайларында материалдық активтер құны тез өзгереді. Сондықтан банктер сыртқы көздерден қосымша капитал тарту керек.
Капитал өсімінің сыртқы көздері. Банктің меншікті капиталының сыртқы көздері: жәй және артықшылығы бар акцияларды сату, капиталдық қарыз міндеттемелерін шығару, активтерді сату және банкке тиесілі негізгі құралдардың кейбір түрлерін жалға беру [8].
Аталған тәсілдердің біреуін таңдау акционерлердің бір акцияға келетін пайдамен өлшенетін табыстарына қандай әсер ететініне байланысты жасалады. Басшылармен ескерілуге тиісті басқа да факторлар келесілер:
oo капитал құралдарының әр бір көзімен байланысты салыстырмалы шығындар;
oo акционерлердің меншікке әсер етуі және банк қызметін бақылаулары;
oo капитал көздерімен байланысты салыстырмалы тәуекел;
oo берілген несиелердің жиынтық көлемі мен банк активтерінің ара қатынасымен, депозиттермен, банк капиталымен сипатталатын банктегі тәуекелге жалпы бейімділігі;
oo жаңа капитал құралдары тартылатын капитал нарықтарының күшті және әлсіз жақтары;
oo меншікті капитал көлемі мен құрылымын реттейтін нормативті актілер.
Жай және артықшылығы бар акцияларды шығару мен сату жаңа эмиссия мен орналастыру шығындарына байланысты ең қымбат тәсілдерге жатады. Сонымен бірге қарыз міндеттемелерін ұстаушылармен салыстырғандағы акционерлердің табыстарына байланысты тәуекелдің пайда болуы қауіпі бар.
Қазақстандық банктік тәжірибеде акцияларды шығару банктің меншікті капиталының бірденнен үш элементінің өсуіне әкеледі: жарғылық капиталдың, эмиссиялық табыс пен резервтік капиталдың. Резервтік капиталдың төменгі мөлшері жарғылық капиталға байланысты.
Капиталдың бұл көзін қолдану акционерлік капитал мен акциялардың бақылау пакетінің құрылымының өзгеруіне әкеледі. Көп жағдайларда акционерлер банкті бақылап отыру үшін жаңа акциялар шығаруға шектеу қояды.
Артықшылығы бар акциялар иелері жәй акциялар иелерімен салыстырғанда банк пайдасына бірінші реттік құқы болғандықтан, олардың дивидендтері артықшылығы бар акциялар шығарудан кейін төмендеуі мүмкін. Бірақ қарыз міндеттемелерімен салыстырғанда олар икемді, себебі олар бойынша дивидендтер төлеу барлық уақытта міндетті емес.
Субординациялық міндеттемелер шығару. Батыс тәжірибесінде капиталды көбейту үшін банктер облигациялар шығару немесе 5 жылдан артық мерзімге банк банкрот болғанда оларды өтеудің алдын-ала айтылған тәртібі орындалуы сақталса несие алуды кең қолданады.
Бұл қарыз міндеттемелері барлық кредиторлардың талаптары орындалғаннан кейін өтеледі, бірақ меншікті акциялар шығарудан бұрын және субординациялық деп аталады. Бұл көздің артықшылығы субординациялық қарыздар бойынша проценттік төлемдер салық салынатын табыстан шегеріледі.
Егер қарыз құралдары олар бойынша проценттік төлемдерден артық табыс әкелетін болса, онда субординациялық міндеттемелер шығару бір акцияға келетін пайданы көбейтеді.
Мерзімі келгенде субординациялық міндеттемелер өтелу керек, орта банктер субординациялық қарызды қайта қаржыландыруды қолданады, яғни жаңа облигацияларды шығару есебінен мерзімі өткен облигацияларды өтейді. Бұл өсіп келе жатқан банкке капиталдың тұрақты элементі ретінде қарыз міндеттемелерін иеленуге мүмкіндік береді.
Активтерді сату және жылжымайтын мүлікті жалға беру. Қажет болғанда банктер өздерінің ғимараттарын сатып, жаң а иелерінен оны жалға алады. Бұндай мәміле қосымша ақша құралдарымен қамтамасыз етіп, меншікті капиталды көбейтеді және банктің капитал бойынша позициясын күшейтеді.
Соңғы жылдары банктер бонустық эмиссияны кең қолданады. Банктің кейбір активтерінің (әсіресе ғимараттың) нарықтық құны оладың баланстық құнымен салыстырғанда өскенде банкке бұндай активтерді сату тиімсіз. Баланстық құны мен нарықтық құнның айырмашылығын жабуға меншікті қайта бағалау резервтері құрылады, бұл айырмалар банк акционерлері арасында акцияларды тегін орналастыруға кетеді, осыны бонусты эмиссия деп атайды. Жаңа акциялар акционерлі капиталды көбейтеді, банктің меншігін сақтап, шығарылған акциялардың құнын түсірмейді.
Акцияларды қарыз бағалы қағаздарына айырбастау. Егер банктің қосымша капитал құрамында субординациялық облигациялар болса, онда банк осындай операция жүргізеді.
Коммерциялық банктердің балансында бұл облигациялар эмиссиялық (номиналды) құны бойынша есептеледі.
Мұндай қарыз міндеттемелерді өтеу үшін банк өтеу қорын жинау керек. Мысалы, банк 20 млн тенгеге жылдық 8%-бен қарыз міндеттемелер шығарды. Пайыздық ставкалар 10%-ға өссе, облигациялардың нарықтық құны 10 млн. тенгеге түседі. Жаңа акцияларды 10 млн.теңгеге сатып, бұрынғы міндеттемелерді ағымды құны бойынша сатып алу арқылы, банк баланстан 20 млн. теңгені шегеруге мүмкіндік алады.
Сонымен бұл айналым біткеннен кейін банкке өтеу қорының құралдары керек емес. Реттеу органдары көзқарасынан, банк өзінің капиталын күшейтіп және өтелген міндеттемелер бойынша алдыңғы уақыттағы төлемдер шығындарынан құтылады.
Сыртқы капитал тартудың тәсілін таңдау қолда бар альтернативаларды қаржылық талдау негізінде, олардың акционерлер табыстарына әсері зерттелгеннен кейін жүргізу керек. Сыртқы капитал көздеріне қол жеткізе алатын банктер өсу стратегияларын таңдауда және қаржы нарығының оңтайлы конъюнктурасын қолдануда мүмкіндіктері жоғары болады. Қазақстанда кейбір банктерге сенімділік төмендеген жағдайларда, қаржы нарығының конъюнктурасы аздап нашарлады. Бұл банктердің бағалы қағаздар шығару арқылы қосымша капитал тарту мүмкіндіктеріне теріс әсерін тигізу керек [9].
Банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы банктік ресурстар болып табылады.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған қаражаттардың үлесіне тиеді.
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие.Банктің ұйымдастырылу құрылымы дегеніміз -- алдына қойған мақсаттарына жету үшін, оның әртүрлі бөліктері арасында жүзеге асырылатын байланыстарды білдіреді.
Бөлшек бизнестік басқарма, ол:
жеке тұлалардың ақшаларын салымға тарту үшін жаңа бөлшек өнімдерді ендіреді;
бөлшек өнімдер бизнесін жүргізу үшін маркетингтік жоспар және концепцияны өңдейді;
бөлшек бизнеске бағытталған, нарықтың сегментін анализдейді және мақсатты топтарды таңдайды;
облыстың территориясындағы өнімдерді сату, мерзімдік сату бойынша бизнес жоспарды өңдейді;
халықты несиелендіру бойынша жаңа жағдайларды енгізеді, бөлшек несиелендіру бойынша ссудалық портфельге мониторинг жүргізеді;
интернет-Банктің дамуын бақылайды;
банктің барлық құрылымдық бөлімшелері, басқарудың компетенциясына кіретіндер, инструкциялар, әдістемелік құралдар Ережені міндетті қолдануымен өңдейді;
қауіпсіздік қызметімен бірге кассалық бөлімшелерге бекітілген Ережелермен қауіпсіздендіру норма әрекеті жағдайымен қоса және Банктің ішкі құжаттарын бұзбауына бақылау жасайды.
Несиелік операциялар басқармасы, банктің барлық несиені беру бойынша жұмыстарымен айналысады, сондай-ақ несиелік операцияларды бақылап отырады, құнды қағаздармен басқару, бұл басқарма банктің жалпы құнды қағаздар бойынша операцияларын орындайды және қадағалайды, ішкі аудит бөлімі, ол банктің нарық жағдайына байланысты кез-келген уақытта ішкі аудиторлық тексеруді жүзеге асырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Koммepциялық бaнк кaпитaлының қалыптacyы мeн oны бacқарудың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Банктің меншікті капиталы: мәні және функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Банктің меншікті капиталдың арттырудың ішкі және сыртқы көздері ... .
1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігін бағалау әдістері ... ... ... ...
2 Коммерциялық банктің меншікті капиталдарының қалыптасу көздерін талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ҚР екінші деңгейдегі банктердің меншікті қаражаттарын бағалау ... ... ...
2.2 Халық банк АҚ-ның меншікті капиталын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
2.3 Банк капиталының мөлшеріне қойылатын Базель -2 талаптарын орындау қажеттігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Коммерциялық банктердің меншікті капиталдарын арттыру жолдары ... ...
3.1 Банктің меншікті капиталын басқару әдістерін жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. .
3.2 Банктің меншікті капиталын пайдаланудың қазақстандық және шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
11
11
22
29
36
36
42
52
59
59
66
73
76
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Коммерциялық банктер басқа да шаруашылық субьектілері сияқты, өздерінің коммерциялық және шаруашылық қызметтерін қамтамасыз етіп отыру үшін, белгілі бір ақшалай қаражаттары, яғни банктік капиталдары болуға тиіс.
Қазіргі экономикамыздың даму жағдайында банктік капиталдарды қалыптасытыру және оларды басқару мәселесі бірінші кезектегі мәселеге айналуда. Банк ресурстарының пасивтік операциялары негізінде жинақталатынын ескерсек бұл мәселе экономиканың нарықтық үлгісіне өтуімен байланысты, банк ісіндегі монополияның жойылуына сай екі деңгейлі банктік жүйенің құрылуына байланысты банктік капитал құрылымы түбегейлі өзгерістерден туындап отыр десе де болады. Мұның келесідей өзіндік себептері бар: біріншіден, кешегі экономикамызға қызмет еткен жалпы мемлекеттік ресурстар қорының қысқару нәтижесінде оның бүгінгі қызмет ету аумағының Қазақстан Ұлттық банкінен берілуі; екіншіден, кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі формаларда құрылып жұмыс жасауына байланысты олардағы уақытша бос ақша қаражаттарын иеленуші жаңа меншік иелерінің пайда болуына, сондай-ақ, олардың өз ақшалай қаражаттарын сақтауды таңдау құқығыны болуын байланысты болды. Бұрынғыдай клиенттерді қандай да бір банкке әкімшілік тұрғыда бекітіп қою уақыты өткен уақыттың еншісінде қалды. Қазіргі кезде клиенттерді банктердің өздері іздеп табуға міндетті.
Сонымен қатар, банктердің қызметтерінің ауқымы, яғни, активтік операцияларменен анықталатын обьектілері, банктердің капиталдарының жалпы көлеміне, соның ішінде меншікті қаражат көздеріне тікелей байланысты болып табылады. Міне осындай жағдай, банктердің капиталдарын қалыптастыру мен басқару барысында өзара бәсекелестікке баруына жол береді.
Бүгінгі таңда отандық банктердің капиталдарының жеткіліктігі мен олардың құрылымында шетелдік капиталдарының қатысуымен құрылған шетелдік немесе бірлескен банктердің қызмет етуі, өз кезегінде отандық банктер үшін бірқатар мәселелер туындатып отырғаны жасырын емес. Міне осы жоғарыда айтылған мәселелердің болуы осы дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Ертедегі Грек философы Аристотель (384-322ж.ж. б.э.б.) былай деген: игілік қай жерде болсын, келесідей екі шарттың орындалуына тікелей байланысты, біріншісі - мақсатты дұрыс анықтау, екіншісі - оған жетуде тиісті құралдарды іздестіру [1].
Ендеше, жоғарыдағы мәселелерді зерттеуге бағытталған дипломдық жұмыс алдында келесідей мақсаты мен міндеттері болады.
Дипломдық жұмысының басты мақсаты екінші деңгейлі банктердегі ресурстардың құралуына баға бере отырып, ондағы орын алар мәселелерді анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде келесідей міндеттерді шешу қажет:
1) банк меншікті капиталының мәні мен қызметтерін қарастыру;
2) банктік капиталдың құралу көздерін қарастыру;
3) екінші деңгейлі банктердегі меншікті капитал құрылымына талдау жасау;
4) банктің меншікті капиталын арттыру дамыту жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісіне ҚР екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталдарының қалыптасуы мен оларды басқару қызметі алынды.
Дипломдық жұмысының ғылыми жаңалығы ретінде отандық банктік капиталдың қалыптасуы теориялық және тәжірибелік тұрғыдан терең зерделене отырып, оны басқару және бағалауды жетілдіруге байланысты бірқатар ғылыми-тәжірибелік маңызы бар ұсыныстар жасалды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында шетелдік экономист ғалымдардардың еңбектері: О.И. Лаврушин, В.И. Колесников, О.И. Марков, В.М. Усоскин М.Х. Лапидус және т.б. және отандық экономист ғалымдардың: Ғ.С. Сейтқасымов, Н.Н. Хамитов, С.Б. Мақыш және т.б. шығармашылық еңбектері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық және құқықтық негізіне: ҚР заңы, ҚР Ұлттық банкінің нормативтік құжаттары мен актілері, сол сияқты әр түрлі әдістемелік нұсқамалар мен ережелер пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Коммерциялық банк капиталының қалыптасуы мен оны басқарудың теориялық негізі
1.1 Банктің меншікті капиталы: мәні және функциялары
Банктің міндеттемелерден бос мүлкі немесе банктің меншікті мүлкі (қаражаттары) оның капиталы болып табылады. Банктің капиталы оның қаржылық ресурстарының көзі. Сонымен қатар капитал банктік ресуртардың ерекше формасы: банктің құрылуының және қызмет етуінің негізгі шарты, яғни банк қызметінің негізі.
Банктік пассивтер құрылымының ерекшелігі банктің меншікті қаражаттарының тартылған құралдармен салыстырғандағы үлесі (10% көлемінде). Мұның бірнеше себептері бар.
Біріншіден, банктер өздерінің қызметіне байланысты клиенттерінің уақытша бос қаражаттарын қайта бөлумен айналысады, яғни біреулердің құралдарымен қызмет жасайды.
Екіншіден, банк активтері қаржылық емес компаниялардың активтерімен салыстырғанда өтімділігі жоғары, себебі көбінесе ақшалай формада болады басқалардағыдай негізгі құралдар мен өндірістік қорларда емес. Бұл банкке кредиторлары алдындағы міндеттемелерін орындауға ақшалай қаражаттарды тез арада тартуға мүмкіндік береді және меншікті капитал қажеттілігін де төмендетеді.
Банк капиталы бұл пайда табу мақсатында тәуекелдерді өз мойынына ала отырып, жұмсалған банк иелерінің қаражаттары.
Біздің ойымызша, бұл ұғым банк капиталының мазмұнын ашу үшін жеткіліксіз, яғни ол банк иелерінің қаражатынан ғана тұрмайды, сондай-ақ ол акционерлік қоғам нысанында ұйымдастырылған банк болса, онда оның капиталының құрамында өзге де акционерлердің де үлестері болады. Ендеше акционерлер де өз кезегінде сондай тәуекелге барушылар болып саналады.
Банк капиталы бұл пайда табу мақсатында банктің құрылтайшылары мен акционерлерінің банк қызметін ұйымдастыру және жүзеге асыруға байланысты материалдық және ақшалай ресурстары. Материалдық ресурстарды қосудың себебі, банктің капиталының құрамына, банк ғимараты, құрылғылары, техникалары және жер телімшелерінің болуымен байланысты. Сондықтан да бұлардың нарықтық құндарының өсуі өз кезегінде банк капиталының құнының өсуіне ықпал етеді. Әрине, мұндай ресурстар банктің жарғылық капиталының құрылымында есепке алынуға тиіс.
Банк ісі теориясында банктің меншікті капиталы мен меншікті қаражаттары өзара ажыратылады.
Банктің меншікті қаражаты бұл банктің ішкі қызметі үдерісінде құралатын барлық пассивтерді: банктің жарғылық қорын, резервтік және өзге де қорларды, банкте құрылатын резервтерді, сол сияқты банктің бөлінбеген пайдасы мен ағымдағы пайдасын қамтиды.
Банктің меншікті капиталы бұл есептік жолымен анықталатын шаманы білдіреді. Оған банктің капиталы қызметтерін атқара алатын меншікті қаражаттардың баптары кіреді. Меншікті қаражаттардың негізгі элементтері, яғни заңға сәйкес құрылған басты қорлар және банк қызметін қолдау мақсатында ішкі көздер есебінен құрылған резервтер мынадай қағидаттарға жауап беретін жағдайда ғана жатады:
тұрақтылық;
кредитор құқықтарына қатысты субординациялардың сақталуы;
тұрақты есептелетін табыстар болмаған жағдайда.
Сонымен, банктің меншікті капиталы бұл банктің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етуге арналған банктің қызмет ету кезеңінің барлығында болатын зияндарды жабу үшін құрылған қорлар және резервтерді білдіреді.
Банктің меншікті капиталына мынадай баптар кіреді:
жарғылық (акционерлік) капитал;
резервтік капитал;
құрылтайшылық пайда;
банктің иелігінде қалатын ағымдағы және өткен жылдардағы бөлінбеген пайда;
әр түрлі тәуекелдерді жабуға арналған резервтер.
Әр түрлі коммерциялық банктердің меншікті қаражаттары ресурстардың жалпы көлемінде жоғары үлесін құрауы мүмкін.
Банктің меншікті қаражаттары қатарына меншікті капиталы мен оған сай келетін баптар кіреді. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие. Банктің меншікті капиталы арқылы, оның барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10%-ы өтеледі. Шын мәнісінде, меншікті және тартылатын қаражаттардың арасында шекті ең төменгі мөлшерде шекарасы болады.
Банктің меншікті қаражаттарының банктің үнемі тұрақтылығын ұстап тұруда маңызы бар. Банктің бастапқы құрылуы барысында, осы меншікті қаражаттары алғашқы шығындарды, яғни жерге, ғимаратқа, жабдықтауға, жалақыға жұмсалатын шығындарды жабады. Себебі, меншікті қаражатсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті қаражаттар есебінен банкте қажетті резервтер құрылды. Ең соңында, банктің меншікті қаражаты - бұл ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі болып табылады.
Банктің меншікті қаражаттары - банктің экономикалық дербестігін және қызмет ету тұрақтылығын қамтамасыз ететін әр түрлі қорлар (капиталдар) мен бөлінбеген пайда жиынтығы.
Банктердің балансына жасалған талдауға байланысты банктердің қаражаттарының ішінде келесідей ресурстарды бөліп қарауға болады:
меншікті капитал;
депозиттер;
банкаралық міндеттемелер;
Бүгінгі күні көптеген банктеріміз үшін міндеттемелер портфелін ықшамдау міндеті маңызды болуда. Бұл банк ресурстарының базасының толығымен өзгеруіне, әр ресурс түрінің құнындағы өзгерістерге және банктер арасында бәсекелестіктің артуына байланысты.
Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің міндеттемелеріндегі сәйкессіздік себептеріне:
банк аралық ресурстарының жоғарғы деңгейде болуы;
жүмыс жасайтын активтердің деңгейінің төмендігі;
сырттан тартылған депозиттердің деңгейінің төмендігі;
Қазақстандық банктердің меншікті капиталдары өте аз. Оның себебі, кезіндегі Кеңес үкіметті тұсында банктің меншікті капиталының ешқандай ролі болмады [2].
Сондай-ақ, ол уақыттарда банктердің банкротқа ұшырауы мүмкін емес болады. Сондықтан да болар бүгінгі тәуелсіз банктік жүйедегі екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының барлық мөлшері әлемдегі бір ірі банктің капиталынан бірнеше есе төмен екендігің көрсетеді.
Банктің меншікті қаражаттарының құрылымы бірдей емес, олар әр түрлі әсер ететін факторлардың оның ішінде активтердің сапасына, меншікті пайдасының пайдаланылуына капиталдың бағасын нығайту мақсатына байланыста банк саясатына қатысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, банктің меншікті қаражаттарын келесідей топтар құрайды: жарғылық қор (капитал), резервтік қор, қосымша қорлар, банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар (резервтер), бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық қоры (капитал) банктің заңды тұлға ретіндегі міндетті түрде құрылуын және оның өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциалдық нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы оның құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайларының сомасынан тұрады.
Бағалы қағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер екі ұйымдық формаларда құрыла алады:
пай қосу арқылы - жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында;
акционерлік банк;
"ҚР -ғы банктер және банктік қызмет туралы" ҚР заңына сәйкес, банктер акционерлік қоғам формасында құрыла алады. Бұл дегеніміз, олардың акцияларын ашық түрде сататындығын білдіреді. Олардың ашық түрдегі қоғам түріне өтуіне Қазақстан Ұлттық банкінен рұқсат қағазын алған күннен бастап, бір жыл ішінде пруденциалдық нормативтермен басқадай міндетті нормалар мен лимиттерді бұзбай, сол сияқты зиянсыз жұмыс жасаған жағдайда ғана рұқсат беріледі [3].
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық қоры құрылтайшылық құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын өсіреді.
Акционерлік капитал деген ұғым акциялар сату арқылы көптеген жеке және заңды тұлғалардың құралдарының бірігуі, акционерлік қоғам қызмет ету процесінде алынған пайданың капитализациялануынан, қоғамның портфельді инвестицияларының айналысынан алынған табысын білдіреді.
Акционерлік капитал банк капиталынды негізгі орынды алады, себебі ол арқылы банк иесінің табыс алуға және банкті басқару құқтары іске асырылады. Экономикалық әдебиетте акционерлік капитал деп банктің барлық меншікті капиталын атайды.
Банктің акционерлік капиталына: банктің жай акциялары, артықшылығы бар акциялар, басы артық капитал (акциялардың курстық бағасының сомасымен және олардың номиналдық құны арасындағы айырма) және бөлінбеген пайдасы жатады.
Акционерлік капитал алдымен банк құрылғанда құрылтайшылардың жарналары, акциялар шығару мен орналастыру арқылы жарғылық капитал ретінде қалыптасады.
Жарналар ақшалай құралдармен де төленеді. Жарғылық кордың көлемі құрылтайшылармен анықталады, бірақ ҚР Ұлттық банкі бекіткен мөлшерден төмен болмауы керек.
Коммерциялық банктің меншікті капиталы банктің қаржылық ресурстарының көзі болып табылады.
Меншікті капитал есебінен банктер ресурстарға деген жалпы қажеттіліктің 12-20% қамтамасыз етеді. Әсіресе банк қызметінің бастапқы кезеңіндегі шығыстарды жасауға меншікті капитал өте қажет. Банктік операцияларды жүргізудің кейінгі кезеңдерінде де меншікті капиталдың рөлі жоғары [4].
Ол банктің қаржылық жағдайын бағалауда да негізгі орын алады. Бос резерв көлемі көп болса, банк тұрақты, бірақ пайдасы да аз болады. Акционерлік капиталдың құрамы мен құрылымын қарастырудан бастаймыз. Құрылымдау белгілері ретінде иелердің элементтік құрамын және акцияларды иелену пакетінің көлемін қолданамыз. Мемлекет банктің құрылтайшысы және акционері болып Үкімет ретінде бола алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар және ұйымдар, жарғылық капиталдарында қатысу үлесі елу пайыздан артық немесе орналастырылған акциялары мемлекетке тиесілі Мемлекеттік кәсіпорындар және ұйымдар банк құрылтайшысы және акционері бола алмайды. Ұлттық басқару компаниясы Қазақстанның Даму банкінің акционері бола алады.
Қалыптастыру көздері және акционерлік қоғам ретінде акционерлік капиталдың элементтер бойынша құрылымы бес элементтермен берілген: жарғылық, қосымша және резервтік капитал, сонымен қатар бөлінбеген пайда және арнайы қорлар. Барлық элементтер құралу көздері, экономикалық мәні және АҚ құруда және оның дамуындағы алатын орны бойынша ерекшеленеді.
Төмендегі суретте акционерлік капиталдың аталған белгілері бойынша құрылымы көрсетілген.
АКЦИОНЕРЛІК КАПИТАЛ
Арнайы қорлар
Бөлінбеген пайда
Резервтік капитал
Қосымша капитал
Жарғы капиталы
Инсайдерлер
Аутсайдерлер
Мемлекет
Жеке тұлғалар
Заңды тұлғалар
Әкімшілік
Еңбек ұжымы
Акциялардың бақылау пакеті
Акциялардың ұсақ пакеттері
1-сурет. Акционерлік капитал құрылымы
Меншікті бағалы қағаздар шығару арқылы құрылатын банктің жарғылық капиталы акционерлік капитал деп аталады. Капитал көлемі акциялар ұстаушылардың жарналарынан құрылады. Банктің құрылтайшылары және акционерлері болып заңды және жеке тұлғалар бола алады - Қазақстан Республикасының резиденттері мен резидент еместер.
Акционерлік банктер өзінің жарғылық капиталын қалыптастырып, ұлғайту үшін жай және артықшылығы бар акциялар шығарады.
Акционерлік капиталға келесілер кіреді:
1) жай акциялар;
2) артықшылығы бар акциялар;
3) артық капитал (бағалы қағаздардың курстық бағасы мен номиналының айырмасы);
4) қайта бөлінген пайда.
Жай акциялар акционерге акционерлердің жалпы жиналысында анықталған көлемде дивиденд алуға құқық береді.
Артықшылығы бар акциялар акционерге акцияларды сатып алу - сатуда (мүліктің бір бөлігі) анықталатын көлемде дивидендтер алуға құқ береді.
Банк қызметі процесінде акционерлік капиталды көбейту қажеттілігі пайда болуы мүмкін. Бұл негізгі екі шарт орындалғанда мүмкін болады:
1) оның көлемі толық төлену керек;
2) таза активтер сомасы тіркелген акционерлік капиталдан төмен болмауы керек.
Заңдарға сәйкес акционерлік капитал келесідей көбейеді:
oo қоғамға қабылданатын қатысушылар мен үшінші тұлғалар жарналары есебінен. ҚР Азаматтық Кодексіне сәйкес қоғамның құрылтайшылық құжаттарына енгізілетін өзгерістер үшінші тұлғалар үшін мемлекеттік тіркеуден кейін күшіне енеді;
oo бұл деген құрылтайшылар салымдарды өзгерістер тіркеуге дейін сала алады, бірақ басқа тұлға үшін бұл сомалар жарғының мемлекеттік тіркеуіне дейін акционерлік капиталға салым ретінде енгізілген болып есептелмейді. Сондықтан акционерлік капиталға салым, егер ол бекітілген тәртіпте тіркелмесе, заңды немесе жеке тұлғалардан өтеусіз құралдардың түсуі болып есептеледі. Осы жағдайда пайдаға салық төленеді, себебі бұл құралдар сатудан тыс операциялар табыстар құрамына кіреді;
oo жарғылық капиталдың мүлік есебінен көбеюі. Қатысушылардың 23-ден кем емес даусымен қабылданған жағдайда жалпы жиналыстың шешімі бойынша іске асады;
oo қоғамның акционерлік капиталының мүлік есебінен көбеюі туралы шешім осы шешім қабылданған жылдан бұрыңғы жылдағы қоғамның бухгалтерлік есептері мәліметтері негізінде қабылданады;
oo қоғамның акционерлік капиталының мүлік есебінен көбею сомасы таза активтер құны мен жарғылық және резервтік капитал сомасының айырмасынан артық болмау керек. Таза активтер есебіне алдыңғы уақыттың табыстары алынбайды.
Акционерлік капиталды толықтыру көздері ретінде бұл жағдайда қосымша капитал қолданылады (мүлікті қайта бағалау құралдары, эмиссиялық табыс, өтеусіз алынған бағалықтар), бөлінбеген пайда, қорлану қорлары, резервтік капитал.
Егер қайта бағалау акционерлік капиталға салым ретінде енгізілген объектілер бойынша жүргізілсе, онда қатысушының шығындары немесе салымының сомасы қайта бағалау кезіндегі нарықтық бағалармен есептеледі.
Объектілерді қайта бағалау нәтижелері оны жүргізетін эксперттің актісімен және негізгі құралдарды қайта бағалау құжатымен рәсімделеді [5].
Акционерлік қоғам туралы заңда қоғамның өзінің акционерлік капиталын азайту құқығы қарастырылған. Онда қоғамның акционерлік капиталының ең төменгі мөлшерін анықтаудың ерекше ережесі бекітілген.
Егер қоғам өз еркімен акционерлік капиталды азайту туралы шешім қабылдаса, оның акционерлік капиталының көлемі сәйкесті құжаттарды мемлекеттік тіркеуге өткізген мерзімдегі анықталған акционерлік капиталдың ең төменгі мөлшерінен аз болмауы керек.
Егер қоғам акционерлік капиталды заңға байланысты азайту керек болса, акционерлік капиталдың төменгі мөлшері қоғамның мемлекеттік тіркеуден өту мерзіміне анықталады.
ҚР АҚ сәйкес акционерлік қоғамның акционерлік капиталын азайту оның барлық кредиторларына ескерту жасалғаннан кейін ғана болады. Қоғамның кредиторлары қоғамның міндеттемелерінің мерзімінен бұрын тоқтатылуын немесе орындалуын және олардың шығындарының өтелуін талап етуге құқылы.
Акционерлік капитал бекітілген ең төменгі мөлшерден аз болмауы тиіс. Акционерлік капиталды азайту туралы шешімді тек қана акционерлердің жалпы жиналысы қабылдай алады (жарғы бұл қызметті директорлар кеңесіне бере алмайды).
Бағалы қағаздардың әр бір эмиссиясы орналастыру тәсіліне қарамай оларды шығаруға проспект құру мен эмиссиялау проспектісін экспертизадан өткізумен байланысты. Эмиссиялау проспектісі: эмитент туралы мәліметтер, банктің қаржылық жағдайының мәліметтері, бағалы қағаздарды шығару мәліметтерінен тұрады. Банк бағалы қағаздарды сатуды шығару тіркеліп, эмиссиялау проспектісі басылғаннан кейін жүргізеді.
Банктің жәй акциясын иеленушілер банктің таза табысынан дивидент алып отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және акционерлердің жиналысына қатынасып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілерге тұрақты процент түрінде табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға және оның жойылуы барысында бірінші кезекте өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер сырттан қаражаттар тарту мақсатында облигацияларды да шығара алады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы келесідей кезеңдерден тұрады:
1) бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны экпертизадан өткізу;
2) бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеу;
3) банк-эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
4) шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды келесідей жағдайларда шығарады:
банкті акционерлік формада құруда;
банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығаруда;
облигациялар шығару арқылы сырттан қаражаттар тартуда.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қоры жатады. Резервтік қор - банктің қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында құрылады. Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамаасыз етеді. Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір процентік мөлшерде, айталық, 25 % мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құралуының негізгі көзі банк пайдасы болып табылады. Кейде, банкте пайда болмаған жағдайларды резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялар бойынша проценттер төленеді [6].
Қосымша қорлар негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу нәтижесінде құрылады.
Арнайы қорлар болса, негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры ұлттық валюта мен шетелдік валюталардың арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында жарғылақ капиталды қалыптастыру барысында маңызды болып табылады.
Келесі бір қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету мақсатында құрылатын арнайы резервтерді жатқызуға болады. Мұндай резервтерге: несиелік тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда - акциялар бойынша дивидентті төлегенен кейін және резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Ол банк қызметінің уақыты және банктің ресурстық саясатына байланысты. Жаңадан құрылған банктің барлық пассивтері меншікті қаражаттар есебінен қалыптасқан және жарғылық қорға салынған қаражаттар тұрады.
Кейбір жағдайларда банктер клиенттер қаражаттарын тартуды қысқартып, меншікті қаражаттарды ұлғайту арқылы ресурстық базаны арзандату саясатын жүргізеді.
Банктің меншікті капиталы оның құрылтайшылары немесе иелерінің (акционерлерінің, қатысушыларының) төлемдерінен теңгеде қалыптасады - жарғылық капиталы, сонымен қатар өзінің қарамағындағы пайданың есебінен, банктің құрылтайшылары мен акционерлері заңды тұлғалар ретінде банктің акцияларын басқа тұлғалардың жарғылық капиталына салынған акциялардағы активтерді шегергендегі меншікті капитал шектерінде сатып алады.
Құрылтайшылар ретінде жеке тұлғалар да бола алады.
Капиталды басқару оның көлемін баланстық және баланстан тыс операциялар көлемінің өсуінен болжамдау, банктің тәуекелдерінің, капитал элементтері арасындағы пропорцияларды орындау.
Нормативті реттеу саласындағы және қаржы нарықтарының жағдайындағы тұрақты өзгерістер банктерге қабылданатын басқару шешімдерінің нәтижелілігін бағалауға мүмкіндік бермейді. Қазақстанның коммерциялық банктерінің көбінде капиталды басқару жұмысы қадағалау органдарының талаптарын орындаумен шектеледі.
Әлемдік банктік тәжірибеде капиталды басқарудың үлкен тәжірибесі жинақталған. Алайда қолданылатын тәсілдер мен әдістер дамыған банктік жүйе жағдайларына бейімделген, сондықтан қазақстандық банктерге тікелей аударылмайды.
Банктерге меншікті капиталды көбейту бойынша қысым жасау капитал көлемі мен көздерін ұзақ мерзімге жоспарлауды қажет етеді. Капитал жоспарлау тәсілдерінің негізгі кезеңдері:
oo жалпы қаржылық жоспар дайындау;
oo банктің мақсаттары, жаңа қызметтері, мемлекеттік реттеу шарттары ескерілгендегі банкке қажетті капитал көлемін анықтау;
oo ішкі көздер есебінен тартуға болатын капитал көлемін анықтау;
oo банктің тұтынуларына және мақсаттарына сәйкес келетін капитал көздерін бағалау және таңдау.
Меншікті капитал жоспарлауды жалпы қаржылық жоспар негізінде жүргізу керек.
Капитал жоспарлаудың алдында банктің активті операцияларының өсу қарқыны және құрылымы анықталады, яғни активті операциялардың болжамдалған балансы құрылады.
Келесі кезеңде активті операцияларды қаржыландырудың қажетті көздері анықталады, тартылған құралдардың көлемі мен көздерінің (депозиттік және депозиттік емес) болжамы жасалады, банктің стратегиясына байланысты активтердің құрамы тәуекел деңгейі бойынша бағаланады.
Бұл мәліметтер банктің табыстар жоспарын пайыздық ставкалардың өзгеру сценарийлері мен пайыздық емес табыстар және шығындардың болжамдалған деңгейін ескере отырып, дайындауға қажетті бастапқы база болады. Дивидендтерді төлеудің болжамы негізінде ішкі жинақталатын капиталдың ықтималды көлемі анықталады, яғни меншікті капитал өсіміне бағытталатын пайда сомасы.
Активтердің жоспарлы өсімінен сыртқы көздер есебінен тартылатын капиталдың қажетті көлемі есептеледі.
Меншікті капитал өсімінің көздері негізінен ішкі (пайда, қорларды қайта бағалау) және сыртқы (акциялар, қарыз міндеттемелерін (облигациялар) шығару).
Бұл көздердің арақатынасы банктің көлемі және оның стратегиясымен анықталады. Ұлттық және халықаралық нарықтарға қол жеткізе алатын ірі банктер үзіліссіз қызметті қамтамасыз ету үшін жәй, артықшылығы бар акциялар немесе облигациялар шығаруға мүмкіндіктері бар. Кіші банктердің мұндай мүмкіндіктері шектеулі.
Олар сәйкесті репутация болмағаннан, төмен деңгейдегі төлем қабілеттілігінен инвесторлар тарта алмайды. Сонымен қатар аз көлемде шығарылған бағалы қағаздарды ашық нарықта сату көптеген қиындықтармен байланысты, оларды орналастыру шығындары мен тәуекелдері өте жоғары. Сондықтан шағын және орта банктерге меншікті капиталды ұлғайтуға ішкі көздерді қолдануға тура келеді. Капитал өсімінің аталған көздерін, олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін келесі тармақшада толығырақ қарастырамыз.
Меншікті капитал келесі қызметтерді атқарады:
oo жедел қызметі, меншікті капитал банк қызметінің бастапқы кезеңдерінде жерді, ғимараттарды, құрылғыларды сатып алуға; жалақы төлеуге, қаржылық резервтерді құруды қаржылау көзі болып табылады.
Қаржылық ресурстарының бұл көзі банк қызметінің бастапқы кезеңдеріңде құрылтайшылар ең қажетті шығындар жасағанда маңызды. Дамудың келесі кезеңдерінде меншікті құралдардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге, әр түрлі резервтер құруға салынады. Операцияларды кеңейтудің негізгі көзі пайда болғанымен, банктер филиалдар ашуда немесе бірігуде жаңа акциялар немесе ұзақ мерзімді займдар шығарады.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының шамасының банктің төлем қабілетіндігімен және тұрақтылығына тікелей байланыстылығын сипатайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банктің банкротқа ұшырай қалған жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкімнің зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі- банктің салым иелеріне жәрдем ақы төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Соныдықтан да, оның азаюы банктің банкротқа ұшырауына жол береді;
oo қорғаныс қызметі - меншікті капиталдың ең басты қызметін білдіред;.
Меншікті қаржаттар банкке активтер резервтерін құру арқылы төлем қабілеттілікті сақтауға мүмкіндік береді. Алайда банк шығындарының көбі меншікті құралдар есебінен емес, банктің ағымды табыстарынан жабылады. Капитал ерекше қорғаныс құралының рөлін атқарады және банкке болжамдалмаған шығындар пайда болған жағдайда да операцияларды жалғастыруға мүмкіндік береді.
Бұндай шығындарды қаржылындыру үшін меншікті капиталға кіретін әр түрлі резервтік қорлар бар, ал клиенттер қарыздары жаппай төленбеген жағдайларда шығындарды жабуға акционерлік капиталдың бір бөлігін қолданады. Сондықтан, банктің акционерлік капиталы банк қызметінде пайда болатын шығындарды жабуға арналған сақтандыру қоры рөлін атқарады. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда банктің акционерлік капиталы сақталып тұрса, банк төлем қабілетті деп саналады;
oo реттеу қызметі, банк операциялары және салымшылар мүдделерін қорғаудың негізі. Ол банктің табысты қызмет етуіндегі қоғамның ерекше мүдделілігімен байланысты. Капитал жеткіліктігінің көрсеткіші арқылы қадағалау органдары банк қызметін бағалап, бақылау жасайды. Банк капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады;
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер оның ең төменгі мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан ұлттық банкі бекіткен пруденциялдық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі. Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады;
oo айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Қаншалықты мұндай қызметтер тәуекелге байланысты болатындықтан да, банктік капиталда жоғарғы деңгейде қорғаныс қасиеті қажет болса, соғұрлым банк капиталының басты қызметі тәуекел дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авансылаудан тұрады. Сондықтанда, бұл қызметін меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып алуға, басқадай ғимарат, құрылғыларға және басқадай негізгі қорларға жұмсай отырып, банктер өз кредиторларын зияндардан қорғайды;
oo резервтік қызметі, меншікті капиталды активті және пассивті операциялар шығындарын жабуға қолдану. Банк меншікті капитал резервін тәуекелдің орнын толтыру үшін құрады.
Банктің қалыптасу кезеңінде капиталдың мәні өзінің қызметін бастау үшін материалдық база құру, содан кейін оны кеңейту мен модернизациялау. Уақыт өте келе бірінші орынға капиталдың қорғаныс қызметі(банк таратылған жағдайда салымшылар мүдделерін қорғау, шығындарды өтеу) және реттуші қызметі(табысты қызмет жасауға банк жүйесінің жалпы деңгейін қолдау) шығады.
Меншікті құралдардың тұрақтылығына байланысты банк пен оның акционерлеріне жоғары табыс әкелетін тәуекелді операцияларды жүргізу көзі болып табылады. Бұл банк капиталының мәнін оның активті және пассивті операцияларының даму көлемдерін реттеуші көрсеткіші ретінде анықтайды.
Пассивтік операциялардан туындайтын тәуекелдерді болғызбау үшін банктер сырттан тартылатын қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Ұлттық банкте резервтерін құрайды [7].
Банктердің төлем ресурстарның мүмкін болар тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға мәжбүр болады.
Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан оларды басқа қызметі- резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады. Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына байланыссыз, банк капиталының тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Капиталдың қорғаныс қызметіне азаматтардың банктік салымдарын сақтандыру жүйесі қосылады (мұндай жүйе Қазақстанда да бар). Мұндай жүйе кез-келген банк таратылған жағдайда оның салымшыларына заңмен бекітілген сомаларды өтеуге мүмкіндік береді.
Ал қазақстандық азаматтардың салымдары 5 млн. теңге сомасында өтеледі . Депозиттерді сақтандыру американдық банктер үшін өз еркімен болса, қазақстандық банктерге міндетті.
Жоғарыда аталған банк капиталының қызметтері, банктік капиталдың - банктің коммерциялық қызметінің негізі екендігін көрсетеді. Банктік капитал банктің дербестігін және оның қаржылық тұрақтылығына кепіл бола отырып, банктің басынан кешетін әр алуан тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
1.2 Банктің меншікті капиталдың арттырудың ішкі және сыртқы көздері
Банктің меншікті капиталының негізгі көзі пайданы әр түрлі қорлар немесе бөлінбеген түрде жинау болып табылады. Бұл капиталды көбейтудің ең оңай және қымбат әдістерінің бірі, әсіресе қызметі жоғары пайда нормасымен сипатталатын банктер үшін. Сонымен бірге ішкі көздер есебінен капитал тарту акционерлермен банкті бақылау және олардың акцияларының табыстылығының төмендеу қаупінен сақтайды. Бұл әдістің жетіспеушілігі капитал өсіміне жіберілетін пайдаға толығынан салық салынады.
Пайдаға экономикалық жағдайлардың, пайыздық ставкалардың, валюталық курстың өзгерулері, яғни банк тікелей басқара алмайтын өзгерістер әсер етеді. Банктің пайдасы оның несиелік, инвестициялық, қаржылық және дивидендтік саясатының нәтижесі, сондықтан қызмет қорытындылары меншікті капиталдың өсуіне де, шығындарға байланысты азаюына да әкелуі мүмкін.
Дивидендтік саясат. Банктің қарамағында қалатын пайда көлемі банктің капиталын басқаруға маңызы үлкен. Пайданың төмен деңгейі капиталдың ішкі көздерінің баяу өсуіне әкеледі, банкроттылық тәуекелділігін жоғарылатып, активтер мен табыстардың өсуін тоқтатады. Капитал өсуіне жіберілетін пайданың жоғары үлесі төленетін дивиденттерді азайтады. Сонымен қатар, жоғары дивиденттер банк акцияларының курстық құнының өсуіне ықпал етеді, осы жағдай капиталдың сыртқы көздер есебінен өсуін жеңілдетеді.
Дивидендтер екі қызмет атқарады: акционерлердің табыстарын көбейтіп және капиталдың қосымша акцияларды шығарумен өсуін жеңілдетеді.
Акционерлердің инвестицияларының нарықтық құнын жоғарылататын саясат оңтайлы дивидендтік саясат болады. Банк жаңа акционерлер тартып, бұрыңғы акционерлерін сақтап қалады, егер акционерлік капитал табыстылығы бизнестің басқа салаларындағы инвестициялық табыстылыққа және тәуекел дәрежесіне тең болса.
Дамыған нарық жағдайларында банктің міндеті дивиденттердің өзгеріссіз үлесін қамтамасыз ететін тұрақты дивидендтік саясат дайындау.
Негізгі қорларды қайта бағалау. Салымдары бағасы көтерілетін жылжымайтын мүлікке салынған банктер үшін оларды қайта бағалау есебінен мүліктің құнының өсімі капиталдың маңызды көздері болып табылады. Бірақ бұл көз толық сенімді емес, себебі тұрақсыз экономика жағдайларында материалдық активтер құны тез өзгереді. Сондықтан банктер сыртқы көздерден қосымша капитал тарту керек.
Капитал өсімінің сыртқы көздері. Банктің меншікті капиталының сыртқы көздері: жәй және артықшылығы бар акцияларды сату, капиталдық қарыз міндеттемелерін шығару, активтерді сату және банкке тиесілі негізгі құралдардың кейбір түрлерін жалға беру [8].
Аталған тәсілдердің біреуін таңдау акционерлердің бір акцияға келетін пайдамен өлшенетін табыстарына қандай әсер ететініне байланысты жасалады. Басшылармен ескерілуге тиісті басқа да факторлар келесілер:
oo капитал құралдарының әр бір көзімен байланысты салыстырмалы шығындар;
oo акционерлердің меншікке әсер етуі және банк қызметін бақылаулары;
oo капитал көздерімен байланысты салыстырмалы тәуекел;
oo берілген несиелердің жиынтық көлемі мен банк активтерінің ара қатынасымен, депозиттермен, банк капиталымен сипатталатын банктегі тәуекелге жалпы бейімділігі;
oo жаңа капитал құралдары тартылатын капитал нарықтарының күшті және әлсіз жақтары;
oo меншікті капитал көлемі мен құрылымын реттейтін нормативті актілер.
Жай және артықшылығы бар акцияларды шығару мен сату жаңа эмиссия мен орналастыру шығындарына байланысты ең қымбат тәсілдерге жатады. Сонымен бірге қарыз міндеттемелерін ұстаушылармен салыстырғандағы акционерлердің табыстарына байланысты тәуекелдің пайда болуы қауіпі бар.
Қазақстандық банктік тәжірибеде акцияларды шығару банктің меншікті капиталының бірденнен үш элементінің өсуіне әкеледі: жарғылық капиталдың, эмиссиялық табыс пен резервтік капиталдың. Резервтік капиталдың төменгі мөлшері жарғылық капиталға байланысты.
Капиталдың бұл көзін қолдану акционерлік капитал мен акциялардың бақылау пакетінің құрылымының өзгеруіне әкеледі. Көп жағдайларда акционерлер банкті бақылап отыру үшін жаңа акциялар шығаруға шектеу қояды.
Артықшылығы бар акциялар иелері жәй акциялар иелерімен салыстырғанда банк пайдасына бірінші реттік құқы болғандықтан, олардың дивидендтері артықшылығы бар акциялар шығарудан кейін төмендеуі мүмкін. Бірақ қарыз міндеттемелерімен салыстырғанда олар икемді, себебі олар бойынша дивидендтер төлеу барлық уақытта міндетті емес.
Субординациялық міндеттемелер шығару. Батыс тәжірибесінде капиталды көбейту үшін банктер облигациялар шығару немесе 5 жылдан артық мерзімге банк банкрот болғанда оларды өтеудің алдын-ала айтылған тәртібі орындалуы сақталса несие алуды кең қолданады.
Бұл қарыз міндеттемелері барлық кредиторлардың талаптары орындалғаннан кейін өтеледі, бірақ меншікті акциялар шығарудан бұрын және субординациялық деп аталады. Бұл көздің артықшылығы субординациялық қарыздар бойынша проценттік төлемдер салық салынатын табыстан шегеріледі.
Егер қарыз құралдары олар бойынша проценттік төлемдерден артық табыс әкелетін болса, онда субординациялық міндеттемелер шығару бір акцияға келетін пайданы көбейтеді.
Мерзімі келгенде субординациялық міндеттемелер өтелу керек, орта банктер субординациялық қарызды қайта қаржыландыруды қолданады, яғни жаңа облигацияларды шығару есебінен мерзімі өткен облигацияларды өтейді. Бұл өсіп келе жатқан банкке капиталдың тұрақты элементі ретінде қарыз міндеттемелерін иеленуге мүмкіндік береді.
Активтерді сату және жылжымайтын мүлікті жалға беру. Қажет болғанда банктер өздерінің ғимараттарын сатып, жаң а иелерінен оны жалға алады. Бұндай мәміле қосымша ақша құралдарымен қамтамасыз етіп, меншікті капиталды көбейтеді және банктің капитал бойынша позициясын күшейтеді.
Соңғы жылдары банктер бонустық эмиссияны кең қолданады. Банктің кейбір активтерінің (әсіресе ғимараттың) нарықтық құны оладың баланстық құнымен салыстырғанда өскенде банкке бұндай активтерді сату тиімсіз. Баланстық құны мен нарықтық құнның айырмашылығын жабуға меншікті қайта бағалау резервтері құрылады, бұл айырмалар банк акционерлері арасында акцияларды тегін орналастыруға кетеді, осыны бонусты эмиссия деп атайды. Жаңа акциялар акционерлі капиталды көбейтеді, банктің меншігін сақтап, шығарылған акциялардың құнын түсірмейді.
Акцияларды қарыз бағалы қағаздарына айырбастау. Егер банктің қосымша капитал құрамында субординациялық облигациялар болса, онда банк осындай операция жүргізеді.
Коммерциялық банктердің балансында бұл облигациялар эмиссиялық (номиналды) құны бойынша есептеледі.
Мұндай қарыз міндеттемелерді өтеу үшін банк өтеу қорын жинау керек. Мысалы, банк 20 млн тенгеге жылдық 8%-бен қарыз міндеттемелер шығарды. Пайыздық ставкалар 10%-ға өссе, облигациялардың нарықтық құны 10 млн. тенгеге түседі. Жаңа акцияларды 10 млн.теңгеге сатып, бұрынғы міндеттемелерді ағымды құны бойынша сатып алу арқылы, банк баланстан 20 млн. теңгені шегеруге мүмкіндік алады.
Сонымен бұл айналым біткеннен кейін банкке өтеу қорының құралдары керек емес. Реттеу органдары көзқарасынан, банк өзінің капиталын күшейтіп және өтелген міндеттемелер бойынша алдыңғы уақыттағы төлемдер шығындарынан құтылады.
Сыртқы капитал тартудың тәсілін таңдау қолда бар альтернативаларды қаржылық талдау негізінде, олардың акционерлер табыстарына әсері зерттелгеннен кейін жүргізу керек. Сыртқы капитал көздеріне қол жеткізе алатын банктер өсу стратегияларын таңдауда және қаржы нарығының оңтайлы конъюнктурасын қолдануда мүмкіндіктері жоғары болады. Қазақстанда кейбір банктерге сенімділік төмендеген жағдайларда, қаржы нарығының конъюнктурасы аздап нашарлады. Бұл банктердің бағалы қағаздар шығару арқылы қосымша капитал тарту мүмкіндіктеріне теріс әсерін тигізу керек [9].
Банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы банктік ресурстар болып табылады.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған қаражаттардың үлесіне тиеді.
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие.Банктің ұйымдастырылу құрылымы дегеніміз -- алдына қойған мақсаттарына жету үшін, оның әртүрлі бөліктері арасында жүзеге асырылатын байланыстарды білдіреді.
Бөлшек бизнестік басқарма, ол:
жеке тұлалардың ақшаларын салымға тарту үшін жаңа бөлшек өнімдерді ендіреді;
бөлшек өнімдер бизнесін жүргізу үшін маркетингтік жоспар және концепцияны өңдейді;
бөлшек бизнеске бағытталған, нарықтың сегментін анализдейді және мақсатты топтарды таңдайды;
облыстың территориясындағы өнімдерді сату, мерзімдік сату бойынша бизнес жоспарды өңдейді;
халықты несиелендіру бойынша жаңа жағдайларды енгізеді, бөлшек несиелендіру бойынша ссудалық портфельге мониторинг жүргізеді;
интернет-Банктің дамуын бақылайды;
банктің барлық құрылымдық бөлімшелері, басқарудың компетенциясына кіретіндер, инструкциялар, әдістемелік құралдар Ережені міндетті қолдануымен өңдейді;
қауіпсіздік қызметімен бірге кассалық бөлімшелерге бекітілген Ережелермен қауіпсіздендіру норма әрекеті жағдайымен қоса және Банктің ішкі құжаттарын бұзбауына бақылау жасайды.
Несиелік операциялар басқармасы, банктің барлық несиені беру бойынша жұмыстарымен айналысады, сондай-ақ несиелік операцияларды бақылап отырады, құнды қағаздармен басқару, бұл басқарма банктің жалпы құнды қағаздар бойынша операцияларын орындайды және қадағалайды, ішкі аудит бөлімі, ол банктің нарық жағдайына байланысты кез-келген уақытта ішкі аудиторлық тексеруді жүзеге асырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz