Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар берудің жұмысын ұйымдастырудың ғылыми-теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар берудің жұмысын
ұйымдастырудың ғылыми-теориялық негіздері
1. Мектеп оқушыларына кәсіптік бағдар беру жұмысының мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар берудегі педагог-психологтың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Оқушыларға кәсіби бағдар берудегі психологтың жұмыс жүйесі
2.1. Оқушыларға кәсіби бағдар беру жұмысына байланысты педагог-психологтың
қызметін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2. Тәжірибелік-зерттеу жұмысты ұйымдастыру және оның
нәтижелері ... ... ..38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Бүгінгі таңда қоғам алдына қойылған негізгі міндеттердің бірі жан-
жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Қазіргі жаңа кезеңдерде ғылымдар
жүйесінде, кәсіби өзіндік анықталу мәселесін зерттеу өзектілігі қоғам
талаптарына орай еңбек сипаты мен мазмұнының аумақты, жылдам өзгеруіне
байланысты кәсіби бағдар мен мамандық таңдауға психологиялық дайындықты
қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық өңдеулерін жүзеге асыру мәнді
сұрақтардың бірі. Кәсіби бағдарлану мен кәсіби анықталу, соған байланысты
іс-әрекетті саналы өзіндік реттеу мәселелерінде дәстүрлі және
диагностикалық зерттеуді қолдану, психологиялық, педагогикалық, практикалық
кеңес беруді, мамандыққа дайындауды, еңбек субьектісі ретінде болашаққа
бағыт бағдар беруді кеңінен қолдануды күшейтіп негіздейді [1].
Елбасымыз, Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына кезекті жолдауында былай
деген болатын: Мемлекеттің басты міндеті халық үшін шешім шығару емес,
өскелең ұрпаққа құндылықтардың жаңа жүйесіне бейімделуге және мемлекеттің
даму сатысымен бірге болашағын қалыптастыруға жол ашу деп
нықтай көрсеткен [1].
Әлемдік білім беру кеңістігіне бағытталған білім берудің негізгі
мақсаты – өркениетті елдердегі білім беру әлемдік стандартына сай білімді
меңгеріп қана қоймай, білік пен дағды арқылы дербестік, ізденімпаздық,
шығармашылықпен ойлай алатын, кез-келген ортада өз шешімін таба білетін
білімді де білікті жасөспірімдерді жан-жақты жеке тұлға ретінде даярлау.
Осы мақсаттарды іске асыруда бүгінгі мектеп оқушыларына қойылып отырған
мәселелер күн сайын талаптануда. Өйткені, келешек қоғамымыздың басты
тұлғасы бүгінгі мектеп оқушылары. Сондықтан мектепте берілетін кәсіби
бағдар жұмыстарының маңызы зор болып табылады.
Кәсіби бағдар беру мақсаты жас ұрпақты саналы түрде мамандық таңдауға
дайындау, үйрету екендігі белгілі. Қоғамның әлеуметтік және ғылыми-
техникалық прогресі жылдамдап отырған заманда адамның интелектуалдық еңбек
үлесі өседі және білім деңгейіне, шығармашылық даралығының дамуы мен кәсіби
бағыттылығына қойылатын талап жоғарылайды. Кәсіби бағыттылық оқушының
кәсіптік жағынан өзін-өзі айқындауының маңызды бөлігі ретінде мамандық
таңдауға белсенді қарым-қатынасынан көрінеді [3].
Психологиялық қызметтің міндеттерінің бірі - оқушылардың әр түрлі
мамандықтарға икемділігін анықтау негізінде олардың болашақта тиімді қызмет
атқару саласын таңдап алуға көмек көрсету. Бұл проблеманы жан-жақты зерттеу
19 ғасырда басталып көптеген ғалым психологтар оның әр түрлі аспектілерін
зерттеді. 20 ғасырдың басында В.Вундт, Мюнстерберг, Бине т.б. ғалымдар
ұйымдастырған зертханалар зерттелінушілердің психофизиологиялық
ерекшеліктерін бағалау арқылы олардың мамандыққа жарамдылығын анықтаған.
Бұрынғы кеңес мектептерінде мамандыққа баулу мәселелеріне үлкен көңіл
бөліп, көптеген ғалымдар осы проблеманы зерттеуге үлкен үлес қосқан.
Ю.В.Болыпакова, П.П.Блонский, Н.К.Крупская, В.И.Лебедев, Г.Н.Стычинский,
В.А.Сухомлинский, Ю.П.Сокольников, А.П.Сейтешов, Г.А.Уманов, Л.К.Керимов,
Т.Х.Хамракулов. Олар өз зерттеулерінде мамандыққа баулу жұмысының
құрылымын, мазмұнын және пайдаланылатын әдіс-тәсілдерді анықтап, мектеп
қабырғасында балалармен жүргізілетін мамандыққа икемділігін анықтау
жұмыстарының бағдарламасын жасады.
Қазіргі кезде жеке тұлғаның психофизиологиялық ерекшеліктерін толық
және жан-жақты талдап мамандыққа баулу және мамандыққа икемділігін анықтап
беру жұмысын мектеп психологі жүргізуі керек. Мектептерде психологиялық
қызмет ұйымдастырылуына байланысты барлық оқушылардың жеке-даралық
ерекшеліктерін, әр баланың қызығушылықтары мен интеллектуалдық қызметке
икемділігін, таным процестері мен жекелік қасиеттерін сандық және сапалық
жағынан толық бағалап шығуға, баланың психологиялық портретінің
ерекшеліктерін жүйелі түрде зерттеуге мүмкіншілік бар. Психологиялық қызмет
жоспары бойынша жүйелі түрде жүргізілген зерттеулер нәтижелерін мамандықты
саналы таңдап алуға, мамандыққа психологиялық қызмет жоспары бойынша жүйелі
түрде жүргізілген зерттеулер нәтижелерін мамандықты саналы таңдап алуға,
мамандыққа баулу жұмысы арқылы әр оқушыға тиімді көмек көрсетуге
мүмкіншіліктер бар.
Сондықтан психология мен педагогикада осы мәселеге үлкен көңіл
аударылады. Әр мектептің оқушыларды мамандыққа баулу және кәсіби бағдар
беру жұмысының жоспары құрылып, оны жүзеге асыруға психологтың қосатын
үлесі мол болуға тиіс.
Қазіргі заманымызға байланысты оқушыларға білім беру, сонымен қатар
олардың кәсіптік бағдарын айқындау қажетті болып отыр. Өйткені, оқушы
мектеп бітірісімен ол мамандық таңдап, оқу орнына түскісі келеді. Осындай
жағдайда олар қаншама мамандық ішінен өзіне керегін таңдай алмай адасады.
Сол себептен де оқушылардың мамандық таңдауында оларға бірден бір көмекші
оның сынып жетекшісі, пән мұғалімдері, ата-аналары болмақ. Ал енді сол
кәсіптік бағдар жұмыстарын жүргізуде қандай жағдайларды ескеру керек?
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 3 бабында білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың тұжырымдалран негізгі принциптерінде
оқушыларды кәсіптік бағдарлау принциптері қамтылған. Қазіргі заманымызда
оқушыларға сапалы білім мен саналы тәрбие беру әрбір ұстаздардың алдына
қойған басты мақсаты деп ойлаймыз. Ал енді білім мен тәрбие беру мен қатар
оқушыларға кәсіптік білім беру көптеп қолға алынып жүр. Оқушылар мектеп
бітірісімен белгілі бір кәсіп иесі болу керек. Бірақ оны іске асыру үшін
және кәсіптік мамандық игермес бұрын кәсіптік бағдар жұмыстарына үлкен-
көңіл бөлу қажет. Себебі оқушының кәсіптік ынтасын, икемділігін білмей
кәсіпке баулу мүмкін емес. Осы кәсіптік бағдар жұмыстарын не үшін жүргізу
қажет? Қалай жүргізуте болады? Нәтижесінде нені көруге болады? Осы
сүрақтарға нақтылы жауапты төмендегі зерттеу жұмыстарының нәтижесінен
байқауға болады [2].
Қазіргі таңда мемлекеттің басты проблемаларының бірі -бұл білім, сол
білімді сапалы меңгеру үшін мектеп кезеңінен бастап кәсіптік бағдар
жұмыстарының жүргізілуі, яғни оқушылардың кәсіптік бағдары. Мектеп бітіруші
оқушылардың мамандық таңдауы олардың басты мәселесі. Оның мамандықты дұрыс
таңдауы қоғамға да, өзіне үлкен пайда келтірмек.
Кәсіптік бағдар көптеген сұрақтарды қамтиды, соның ішінде; әлеуметтік,
экономикалық, құқықтық, психология-педагогикалық, медициналық физиологиялық
және танымдық сұрақтарды қамтиды. Мамандықты дұрыс таңдамау, кәсіптік
бағдар жұмыстарының бұрмалануынан оқушылар мамандықтан жалыға бастайды. Бұл
өзінің таңдаған мамандығына қанағаттанбауынан, мамандықты, жұмыс орнын
аустыруына әкеліп соғады, жұмыстың ауысуы, жұмысшыны қайта даярлау - бұл
мемлекеттің, кәсіпорындардың және оның өзіне экономикалық шығынға түседі.
Жалпы білім беретін мектептерде жоғарғы сынып оқушыларының кәсіптік
бағдарын бақылау, болжау және түзетулер енгізу Республикадағы нарықтық
қатынастарды реттейді оқушылардың мамандықты дұрыс таңдауына және қазіргі
кездегі еңбек ресурстарындағы өнімді күштерді айқындайтын болады.
Қоғамдағы қайта дайындау міндетті түрде жастардың еңбекке деген
мотивациясын, болашақ іскерлігін таңдауын өзгертеді. Сонымен қатар қазіргі
таңдағы қатынастар олардың кәсіптік-квалификациялық құрылымдарының
өзгеруіне басты себепкер болады.
Республикамыздағы экономиканың өсуі, әр-түрлі кәсіпкердік жаңа басқа
да мамандықтардың шығуына байланысты еңбек рыногында бәсекелестік жүріп
жатыр. Жастардың мүмкіндіктеріне, белгілі бір мамандыққа қызығушылығына
қарай оларды жұмысқа орналастыру проблемасы тұр. Оқушылар мектеп қабырғасын
бітірісімен сұранысты айқындайтын маман болуы қажет. Проблеманың бұл жерде
шығуы, бітірушілер өздеріне қажетті мамандықты таңдай алмауында. Қазіргі
кездегі қоғамдағы жұмысшы мамандыққа бағдар беру, яғни қоғамның сұранысын
айқындау.
Проблеманың қазіргі кездегі жағдайда байланысты туындайды, яғни
оқушылар таңдаған мамандығы бойынша жұмыс істеуі оның жақсы маман болуы.
Оның таңдаған мамандығының қазіргі кездегі сұранысқа еңбек нарығында
сұранысқа ие болуы. Тақырыптың практикалық көкейтестілігі оқушылардың
кәсіптік бағдар жұмыстарын бақылау, болжау және түзету модельдерінің
психология-педагогикалық жеткіліксіз (өңделмеуіне) қаралмауына негізделеді.
Кәсіптік бағдар мемлекеттің кадрларға деген сұранысын және адамның
өзіндік икемділігіне қарай мамандық таңдауының өлшемдер жүйесі
(психологиялық-педагогикалық, экономикалық және т.б.).
Жұмысшы мамандығына сұраныс және басқа да аспектілер көрініс тапты.
Біз бірнеше әдебиеттерді қарастырып өтеміз.
Кәсіптік бағдар жұмыстарының ғылыми әдістемелік негізі П.Р. Атутов,
С.Я. Батышев, М.Н. Махмудов, Г.А. Уманов еңбектерінде кәсіптік бағдардың
саясаттық базасы, кәсіптік білім мен жалпы білім беруді біріктіру
мәселелерін қарастырады.
А.Д. Сазонов, В.Д. Симоненко, B.C. Аванесов, Б.И. Бухвалов
еңбектерінде кәсіптік оқу, еңбек процесіндегі оқушылардың кәсіптік
бағдарының теориялық негіздері келтірілген.
Н.Н. Захаров еңбегінде мектеп оқушыларының кәсіптік бағдар жұмысының
тәжірибесі және кәсіптік бағдар жұмыстарының медико-биологиялық,
психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік экономикалық аспектілері нақты
көрініс табады.
Мамандық таңдаудағы әлеуметтік негізге байланысты сұрақтар
В.А. Поляковтың, Р.Г. Гуровтың, И.Н. Назимовтың, В.Н. Шубиннің,
С.Н. Чистякованың, С.Н. Чистяковтың, Г.Г. Агновойдың
еңбектерінде талданған.
Психолого-педагогикалық консультация, оқушылардың кәсіптік бағдарын,
жеке -тұлғаның икемділіктерін қызығулықтарын тәрбиелеу сұрақтары
А.Т. Ковалев, И.Н. Назимов, Е.А. Климов, Г.Н. Шунин, С.Д. Рубинштейн,
Л.Н. Капустин, С.Н. Чистяков, С.В. Аванесов, В.Д. Симоненко еңбектерінде
келтіріледі.
Кәсіптік бағыттылықтың сабақта және оқытудың басқа формаларында
үйымдастырылу мәселесін В.П. Басаргин, А.В. Мордовская, Г.Ф. Вечерко
еңбектерінде ашып көрсетеді.Ал Қазақстанда кәсіптік бағдар мәселелерімен
Г.А. Уманов, А.П. Сейтешов, Б.Ж. Сыдықов, Л.В. Левонов, Л.Х. Мажитова, Ж.
Асқарова, Р.А. Озғамбаева және т.б. айналысты.
Дегенмен, қарастырылған жұмыстарда мектеп оқушыларына кәсіптік
бағдарын беру жұмысында педагог-психологтың қызметін ұйымдастыру мәселелері
әлі де ғылыми зерттеулерде өз дәрежесінде көрініс таппағандығын
көрсетеді. Осыдан барып қайшылықтар туындайды. Бұл қазіргі жағдайға
бейімделген әдістемелердің болмауы, нәтижесінде оқушылардың кәсіптік бағдар
жұмыстарының реттелуін және олардың кәсіптік бағдар жұмыстарына дайын
еместігін көрсетеді. Осы қарама-қайшылықтарды шешу үшін ізденіс біздің
зерттеуіміздің проблемасын көрсетеді. Сондықтан бұл мәселенің шешімін табу
бізге зерттеу тақырыбын “Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру
жұмысын ұйымдастырудағы педагог-психологтың қызметі” деп алуымызға негіз
болды.
Зерттеудің мақсаты: орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жұмысын
ұйымдастырудағы педагог-психологтың қызметі жүйесін жасау, оны ғылыми
теориялық негіздерін айқындау және әдістемелік тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу нысаны: орта мектеп оқушыларына кәсіптік бағдар беру процесі
Зерттеу пәні: оқушыларға кәсіби бағдар беру жұмысын ұйымдастырудағы
педагог-психологтың қызметі
Зерттеудің міндеттері:
- Орта мектептерде кәсіби бағдар беру процесін бақылау, бағалау және
педагог-психолог жұмыс жолдарын айқындау.
- Қазіргі кезеңдегі жүргізіліп жатқан кәсіптік бағдар жұмыстарының
тиімді жолдарын анықтау;
- оқушыларымен жүргізілетін педагог-психологтың кәсіптік бағдар
жұмыстарының бірыңғай жүйесін құру;
Зертеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: теория мен практиканың
бірлігі туралы философиялық идеялар, қоғамдық даму құбылыстарын
зерделеудегі тұлғалық-әрекеттік қатынас қағидалары, тұлғаны
қалыптастырудағы жүйелік-тұтастық көзқарас туралы тұжырымдамалар, тұлғаның
қалыптасуындағы іс-әрекеттің рөлін анықтайтын білім берудің жалпы теориясы
болып табылады.
Зерттеу әдістері. Зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық және
психологтялық әдебиеттерде теориялық талдау жасау, озық педагогикалық
тәжірибелерді меңгеру, бақылау, сауалнама, әңгімелесу әдістерін қолдану .
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы, №31 орта мектептің 9 және 11 сынып
оқушылары.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар берудің жұмысын ұйымдастырудың
ғылыми-теориялық негіздері
1.1. Мектеп оқушыларына кәсіптік бағдар беру жұмысының мәні мен мазмұны
Кәсіби бағдарлаудың ғылыми негізде ұйымдастырылған түрі 1908 жылы
Бостон қаласында кәсіби кеңес беру бюросы ашылған күннен басталды деп
айтуға болады. Ал шын мәнінде кәсіби бағдарлау ежелгі дәуірде де орын
алған. Бұл проблема адамзаттың қоғамдық даму қажеттілігінен пайда болды,
сондықтан оның қоғам сияқты өзіне тән даму тарихы бар. Әрине кәсіби
бағдарлау мамандықтардан бұрын пайда болуы мүмкін емес. Адамзаттың даму
барысында топ мүшелері орындайтын функцияларының анықталуы мен байланысты,
жануарлар өсіріп, дихандықпен шұғылдана бастағаннан, балаларға арнайы тәлім-
тәрбие беру, оны болашақ өмірге даярлау көптеген жаңа проблемаларды
тудырды. Адам өміріндегі барлық қажеттілікті қанағаттандыруға қажетті іс-
әрекет түрлерін кәсіп деп атаумен байланысты сол кәсіпке тәрбиелеу жолдары
да анықтала бастады.
Адамның кәсіби жарамдылығын бағалау элементтері ежелгі дәуірде
қалыптаса бастаған. Б.д.д. 3-ші ғасырдың орта шенінде Ежелгі Вавилонда
мектеп түлектерінен хатшыларды дайындауға сынақ жүргізіледі. Сол заманның
білім көлемділігінің арқасында кәсіби даярлығын хатшы месопотамиялық
цивилизацияның орталық ірі тұлғасы болады: ол кеңістікті өлшеуді, меншікті
бөлуді, музыкалық аспаптарда ойнай алуды, өсімдіктерді ажыратып, олардың
ішінен адамның денсаулығын нығайтуға қолданатындарын анықтауды т.б.
іскерліктерді меңгеруді талап еткен.
Ежелгі Мысырда абыз жрецтері өнеріне тек қана нақты сынақтан өткен
адамдарды ғана оқытқан. Ең алдымен талапкерлер тексеруден өтіп, барлық
қойылған тапсырмаларды толық орындап шығуы шарт болған. Әңгімелесу барсында
талапкердің өмірбаяндық мағлұматтарды анық бере алатындығы, білімдарлығының
деңгейі анықталып, сыртқы бейнесі, жалпы қарым-қатынас жасауға қабілеті
бағаланған. Сонан соң оның еңбеккерлігін, басқаларды тыңдай білуін, сөйлеуі
мен үндемей отыратындығын тексерген. Өзінің оқуға қабілеті жоқ, ұзақ мерзім
оқудың ауыр-жеңіл жерлеріне шыдамдылық көрсете алатындығына
күмәнданғандарды отпен, сумен, аштықпен, өлім қаупімен қорқытып, сынаған.
Осы қатаң сынаудан және білімділігі бойынша таңдаудан әлемге әйгілі
Пифагор өте білгенін тарих бізге хабарлайды. Пифагор оқуын аяқтағаннан соң
Грецияға оралып, онда өз мектебін орнатты және оқуға қабылдау үшін өзі
өткен сынақтарға ұқсас әртүрлі байқауларды ұйымдастырып, талапкерлер
солардан өтуі керек болды.
Пифагор, ең біріншіден, адамның интеллектуалдық қабілетін
диагностикалауға көп көңіл бөлді. Қазіргі кезге дейін Пифагор жасаған
интеллектуалдық қызметке икемділікті анықтау кестесін кейбір психологтар
мен палгерлер өз қызметінде қолданады. Сонымен қатар Пифагор адамның
күлкісіне, жүріс-тұрысына үлкен назар аударды. Оларды адамның мінез-
құлқының ең айқын көрсеткіштері деп анықтады. Пифагор ата-аналардың берген
мағлұматтары мен мұғалімдердің ұсыныстарына да үлкен көңіл бөлді.
Осы кездерде Қытайда үкіметтік-төрелік қызмет және көптеген
мамандықтар болды. Осы мамандықтарға қызметшілерді іріктеп алу, оларды өз
функцияларын атқаруға даярлау барысында кәсіби таңдаудың өз ерекшеліктеріне
сәйкес келетін түрлері қалыптаса бастады. Олардың көбісі халықтың салт-
дәстүрін білу, өзін және Отанын қорғауға қажетті іскерлік пен дағдыны
меңгеруі, басқаларға өте ыңғайлы да жағымды жағдайларды жасау сияқты
қабілеттерді тексеруге арналған жарыстар жүргізілді. Сол сияқты Ежелгі
Спарта, Рим, Афина тарихында да кәсіби жарамдылықты зерттеуге,
білімдарлықты бағалауға арналған көптеген инициациялар түрлері, емгихандар
мен семинарлар, философтар мектептері дәстүрлері кеңінен тарады.
Спартада жауынгерлерді тәрбиелеу жүйесі ерекше дамыған болды. Бұл қала-
мемлекеттеер балалармен қатар әскери-дене тәрбиесінен барлық қыздарда
өтетін болды. Өйткені жауынгерлер соғысқа аттанып кеткен кезде әйелдер
көптеген құлдарды игеріп отыруға шамасы келетін жауынгерлік қасиеттер
көрсетуі керек болды. Сондықтан адамның дене тәрбиесіне, денсаулығын
нығайтуға, қара күші мен қайратын көбейтуге ерекше көңіл бөлінді.
Римде тәлім-тәрбие жұмысында гладиаторлар даярлау ерекше мәртебеге ие
болды. Жақсы тәрбиеленген гладиаторлар ақсүйектер мен мемлекет басшыларының
көңлін көтеруге, ер азаматтардың айбаттылығын, шыдамдылағын, жауға деген
қатыгездігін тәрбиелеуге қосатын үлесі өте үлкен болып келді. Сонымен қатар
білімдар адамдарды, өнер салаларындағы мамандарды, көптеген жеңіл
кәсіптерді үйрететін мектептер ашыла бастады. Ежелгі Римде сауаттылық кең
тараған. Сондықтан плебейлерге арнаған жарлықтар жазба түрде шығарылып,
балалардың сауатын ашатын әліппе ретінде осы жарлықтарды үйреткен.
Баласының сауатын ашып, оған мамандық білім бермеген ата-анаға балалары
қамқорлық көрсетуіне мемлекет тарапынан тыйым салынған.
Афина басқа локонияларға қарағанда адамның интеллектуалдық қасиеттерін
жоғары бағалап, оны дамытуға өте үлкен орын берген.
Үндістанда б.д.д. 900-600 жылдардан бастап зергерлік, ұсталық,
тоқымашылық, арқаншы, тігінші, бояушы, балташы, ағаш ұсталары, құмырашы, үй
қызметкерлерінің әртүрлі категориялары, кәсіби акробаттар, көріпкелділер,
сырнайшы, жылан арбаушы, биші, саудагерлер т.б. мамандықтар кеңінен тарады.
Әр маман өз кәсібін өзінің балаларына, үрім-бұтағына үйретіп шығарған.
Орта ғасырларда адамзаттың орындайтын іс-әрекетінің түрлері көбеюімен
байланысты көптеген кәсіптер пайда болып, шеберханалардағы мамандықтардың
түрі, теңізшілер, кеншілер тағы басқа көптеген мамандықтар пайда болады.
Осы еңбек түрлеріне даярлықтан өткізетін көптеген кәсіптік мектептер және
жұмыс орнында үйрету кең тарайды. Сонымен қатар жоғары квалификациялық
мамандар даярлайтын гимназиялар мен университеттер ашылады [4].
Кәсіби бағдарлау қоғамдық процеске айналып 19 ғасырдан бастап кәсіби
диагностика, кәсіпке жарамдылықты анықтау аяқ ала бастайды. Сонымен қатар
кәсіби ағарту, кәсіби кеңес беру, әлеуметтік кәсіби адаптация және кәсіби
тәрбиелеу ғылыми жағынан байыпталып зерттеліне бастады.
Бұл жұмыс әр адамның жекелік психикалық ерекшеліктерін анықтап, әр
адамның тіршілік түрлеріне икемдішігін анықтаумен ұштастыру мәселелері
қарастырылады. Ағылшын ғалымы Ф.Гальтон жеке тұлғаның психикалық
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда анықтаудың іргетасын құрушылардың бірі болды.
Осы айырмашылықтарды зерттеу мақсатымен Ф.Гальтон Лондонда 1888 жылы
халықаралық медициналық және денсаулық сақтау әдістерін қолдану көрмесін
ашты. Көрмеге келушілер өздерінің тән қабілетімен қатар психикалық
ерекшеліктерін 17 көрсеткіштер бойынша анықтап алуға мүмкіндіктер жасалды.
1908 жылдың қаңтар айында Бостон қаласында жастарды кәсіби бағдарлау
жұмысының алғашқы бюросы ашылып, мұнда талапкерлердің өмірлік еңбек жолын
анықтауға көмек беретін әдістемелер қолданыла бастады. Бұл бюроның іс-
әрекеттерін ғылыми тұрғыда негізделген кәсіби бағдарлаудың бастамасы деп
айтуға болады. Көп ұзамай осыған ұқсаған бюролар Нью-Иоркте ашылды. Оның
міндетіне әр, түрлі мамандықтардың адамға қоятын талаптарын зерттеп, мектеп
оқушыларының қабілетін анықтау болды. Бұл бюроның негізін құрушылардың бірі
Ф.Парсонс табысты мамандық таңдаудың үш негізгі факторларын бөліп көрсетті:
- әр адамның өзін-өзі дұрыс бағалауы, өзінің іс-әрекет түрлеріне
бейімділігін, қабілетін, қызығушылығын, ұмтылысын, мүмкіндіктерін және
шектеуліктерін дұрыс бағалауы;
- әрбір таңдаған мамандық бойынша қызмет атқарғанда табысты жұмыс
істеу үшін ненің қажет екенін білуі;
- мамандықтың талабы мен байланысты білімді өзін-өзі бағалаудың
нәтижесін үйлестіре алуы.
Осы және көптеген әлеуметтік психологиялық зерттеулердің нәтижесінде
1911 жылы Англияда 17 жастан төмен оқушыларға мамандық таңдауға міндетті
түрде көмек көрсету туралы Заң қабылданды.
АҚШ-та мамандарды кәсіби жарамдылығы бойынша таңдаудан өткізуге ерекше
көңіл бөлінді. Гарвард университетінің психологиялық зертханасының
директоры Г.Мюнстерберг, психотехникалық зерттеулердің негізін құрушылардың
бірі, кәсіби таңдау жүргізу технологиясын анықтап, өз зертханасында
көптеген әдістемелер жасауға өз үлесін қосты.
Біріші дүниежүзілік соғыс барысында әскери техниканы басқарушылардың
кәсіби жарамдылығын анықтап іріктеп алу қажет екені дәлелденді. Осы
қызметті жолға қою үшін көптеген арнайы зерттеулер жүргізілді. Германияда
1922 жылы кәсіби бағдарлау және кеңес беру жүйесін құру жайлы Заң
қабылданды. Кәсіби кеңес беру бюросының ұстанымдары бойынша еңбек
биржасында мынадай ережелер құрылды:
- жеткіншектерді мамандық таңдауға жоспарлы түрде даярлау;
-бюро жұмысын мектептермен тығыз байланыста ұйымдастырып, мектеп
бітірушілермен арнайы жұмыстарды келесі бағыттарда жүргізу;
- мамандықтар туралы мағлұматтар беру;
- мектеп бітірушілердің жекелік қасиеттерін анықтау үшін психологиялық
зерттеулер жүргізу;
- жұмысқа немесе кәсіби мектептерге ұсыныс хат толтыру.
Кәсіби бағдарлаудың ғылыми педагогикалық негізін қалауға халыққа
білім беру жүйесін бұрынғы Кеңес жерінде құруға үлкен үлесін қосқан
А.В.Луначарский, П.П.Блонский өз үлестерін қосты. 1927 жылы Санкт-
Петербургте кәсіби кеңес беру бюросы ашылды. Бұл жерде мамандыққа баулу
тәжірибесімен қатар ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізілді. 1928 жылы
П.П.Блонскийдің "Педалогия негіздері" деп аталатын еңбегі жарық көрді.
Тәжірибелік психологиялық білімді ол кезде педалогия деп атады. Осы еңбекте
жеке адамның тұлғалық қасиеттерін жан-жақты зерттеу, және ағзаның
физиологиялық ерекшеліктерін анықтау әдістемелері жүйеге келтіріліп берілді
[4].
Дегенмен бұл зерттеулерді тәжірибеде қолдану көптеген қиындыққа
жолықты. 1936 жылы О педалогических извращениях в системе наркомпроса" деп
аталатын ВКП(б) ОК қаулысы бойынша сол кезде көптеген ірі қалаларда ашылған
әлеуметтік психологиялық зертханалар мен бюролар жабылып, педалогиялық
зерттеулерге толық тыйым салынды. Содан 20 ғасырдың 60-шы жылдарына дейін
тәжірибелік психологиялық зерттеулер біздің елде жүргізілмей қалды.
Шет елдерде бұл тәжірибе өте кең тарап, Еуропалық ғалымдар К.Айзенк,
Кеттел, Бине, Симон т.б. көптеген ғалымдар адамдардың жекелік қасиеттерін,
интеллектуалдық іс-әрекеттерге икемділігін, жан мен тәннің бір-біріне
тәуелділігін т.б. көптеген проблемаларды зерттеу жолдарын анықтап, оларды
психологиялық кеңес беруде қолдану жолдарын зерттеді.
1984 жылы қабылданған Кеңес мектептерінде жүргізілген реформаның
материалдарында мектептерде психологиялық қызметтерді ұйымдастырып,
психологиялық зерттеулерді кеңінен қолдану қажеттілігі көрсетілген. Сонымен
қатар психологиялық кеңес беру орталықтарын ашу туралы көптеген ұсыныстар
жасалған. Осы кезден бастап көптеген Ресей мектептерінде, Балтық
жағалауындағы мемлекеттерде мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беру
орталықтары ашыла бастады. ССРО ғылым академиясы жанынан мамандық бағдар
беру ғылыми зерттеу институты ашылып, онда осы бағытта көптеген зерттеулер
жүргізілді [5].
Қазақстанда кәсіби бағдар беру проблемалары педагогика ғылымдарының
докторылары, профессор А.П.Сейтешов, Г.А.Уманов, Л.К.Керимов, және олардың
шәкірттері жан-жақты зерттеді. Олардың айтуы бойынша кәсіби бағдар беру-
психологиялық, педагогикалық және медициналық іс-шаралар жиынтығы болып
келеді. А.П.Сейтешов мамандыққа баулу және кәсіби бағдарлау баланың дүниеге
көзқарасының қалыптасуына негіз болады деп дәлелдеген. Бұл жұмыс жастардың
тілегі, ықыласы мен олардың мүмкіндіктерін бір-бірімен үйлестіруге
бағытталған. Сонымен қатар халықтың тұрмыс шаруашылығы мен жалпы қоғамда
мамандарға деген қажеттілікті ескере отырып, еңбекке жарамдылық процесін
оңтайландыруға бағытталған [6].
Алғашқы күндерден бастап жалпы білім беретін орта мектептерде білім
беру жүйесі Өкіметіміздің қаулы қарарларына орай мектеп оқушыларының ғылым
негіздерін оқып үйренуді олардың жүйелі ұйымдастырылған, шама-шарқына лайық
қоғамдық пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуымен тығыз өзара байланысты
қамтамасыз етілсін - деп міндеттелген.
Әсіресе өкіметтің қабылданған қаулы-қарарларында 1986-1990 жылдар
мен 2000 жылға дейінгі кезеңде экономикалық және әлеуметтік дамыуының
негізгі бағыттарындағы білім беру саласында мектеп оқушыларын
еңбексүйгіштікке тәрбиелеу ісіне ерекше мән беріліп, кәсіптік бағдарды
жетілдіру міндеті қойылды. Мектеп бітірген әрбір жастың белгілі бір кәсіп
иесі болуы да қажет екендігі белгіленді.
Осы орайда Республикамызда орналасқан әрбір мектептің, өндірістік
ұжымның, ата-аналардың, жұртшылықтың алдында оқушылардың еңбек тәрбиесін,
политехника-лық даярлығын және кәсіптік бағдарын түбірімен жақсарту
міндетін қойып отыр.
Қазіргі таңда мектеп оқушыларын еңбекке тәрбиелеудің жан-жақты және
күрделі міндеттерін ойдағыдай шешу үшін әрбір мұғалім, сынып жетекшісі
өзінің күнделікті педагогикалық іс-әрекеттерінде еңбек тәрбиесінің негізгі
қағидаларын берік меңгеріп және оны басшылыққа алуды талап етіп отыр.
Қазіргі жалпы білім беретін орта мектептердің оқу-тәрбие жұмысында
кездесетін елеулі кемшіліктердің де беті ашылып көрсетілді. Олар ең алдымен
мынаған байланысты: мектеп бітіруде жастар өндіріс сферасындағы
еңбекке практикалық дайындықсыз келеді немесе халық шаруашылығына
қажетті мамандықтары жөнінде теориялық жағынан белгілі бір түсінігі
болмады. Мектеп бітіруші жастарымыздың ішінде өмірге тұтынушылық қатынас,
еңбектен бой тасалау, сақтамау сияқты жағымсыз құбылыстар байқалып қалады.
Мұндай кемшіліктердің себебін біз мектеп қабырғасындағы еңбекке тәрбиелеу
мен кәсіптік бағдар жұмыстарының белгілі бір жүйеге қойылмағандығы деп
білеміз. Қазіргі жалпы білім беретін мектептердің барқатар мұғалімдері мен
сынып жетекшілері еліміздің ғылыми-техникалық прогрестің даму тенденциялары
туралы және оның қазіргі заман адамдарына қоятын талаптары жөнінде
жеткілікті хабары болмады. Сынып жетекшілері оқушылардың қоғамға пайдалы
өнімді еңбегі мен оқытуды өнімді үнемі біртұтас үдеріс етіп біріктіріп,
оған политехникалық бағыттылық бере алмады. Мұғалімдер қоғамдық пайдалы
еңбектің мазмұнын анықтауда, еңбек үдерістерін жоспарлауда, ұйымдастыруда,
педагогикалық ықпал етудің әдістерін таңдап алуда қиындықтары тап болып
отырды. Сондықтан оқушыларды еңбекке тәрбиелеу мен кәсіптік бағдар беруде
заман талабына сай тәрбие жұмысының неғұрлым жаңа формалары мен әдіс-
тәсілдерін таңдап, оны жетілдіруде мектеп ұжымының алдында үлкен маңызды
міндеттер қойылды [6].
Мамандықты саналы таңдауда адамның қабілеттілігінің қалыптасуының да
үлкен маңызы бар. Ол адамның психологиялық санасының қалыптасуына
байланысты. Олар: қабілеттілік, қызығушылық, бағыттың құндылығы, кәсіптік
жоспар, идеялы, сенімі, т.б.
Кәсіптік бағдар - бұл мамандық таңдаудағы жеке икемділіктерінің,
қызығушылығының, кәсіптік ынтасына және қоғамның әр-түрлі деңгейдегі
квалификациялы және әр-түрлі мамандық кадрларына сұранысымен жастарды
дайындаудағы бағытталған іс-әрекет [7].
Мамандық таңдаудағы жастардың ойлануы атты еңбегінде Маркс былай деп
жазған Мамандық таңдау дегеніміз ол адамның бүкіл өмірін тас-талқан етіп,
жоспарын жоқ етіп оны бақытсыз етуі мүмкін.
Тәжірибе көрсеткендей оқушылармен жүргізілетін кәсіптік бағдар
жұмыстарының мұғалімін даярлаудағы негізгі кемшіліктері, олардың қазіргі
кездегі өндіріс, ауыл-шаруашылығы, кәсіптік бағдар жүйесіндегі
тапсырмаларды, мазмұнды прициптерді, әдістер мен формаларды жеткіліксіз
меңгеру болып отыр. Бұл жерде айтпағымыз, әрбір мұғалім кәсіптік бағдар
беріп отыруы керек. Қазіргі таңдағы шығып жатқан өндіріс жаңа мамандықтары
бойынша, өзінің мамандығы бойынша шолу жасап отыруы керек.
Жастардың кәсіптік бағдары мәні жағынан тек қана педагогикалық
проблема болып қоймайды. Оны қоғамдық проблема десе де болады, оны шешу
үшін тек қана педагогтардың көмегі ғана емес, мектептің, мектепаралық оқу-
өндірістік комбинатының (МОӨК), кәсіптік техникалық мектептің (КТМ),
кәсіптік техникалық лицейдің (КТЛ), кәсіпорындардың, бұқаралық ақпарат
құралдарының, мемлекеттік еңбекпен қамту қызметінің және т.б. бірлескен іс-
әрекеті қажет. Кәсіптік бағдардың қоғамдық проблема ретіндегі мәні қоғамның
кадрларға деген сұранысын, ондағы қайшылықты басып өтуден жастардың
кәсіптік талпынысынан көрінеді. Әрине, бұл қайшылықты шешуде педагогикалық
ұжымның, мұғалімдердің, оқушылардың еңбектік және кәсіптік дайындығына
жауаптылардың іс-әрекеті басты роль атқарады. Кәсіптік бағдардың теориясы
және әдіснамалық сұрақтарына келіп тоқталатын болсақ, оны төмендегіше
қарастыруға болады екен.
Кәсіптік бағдардың мақсаты және тапсырмаларды теорияға және
методологияға сүйене отырып жасалады. Теория мен әдіснамалық идеялар,
көзқарастар, формалар, әдістер және принциптер түсініктері тексеріліп
қалыптастырылады.
Кәсіптік бағдар түсінігі кімге болса да түсінікті. Бүл - оқушылардың
сол немесе басқа мамандықтарға бағдары. Әдістемелік нұсқауларда да осындай
анықтамалар береді, яғни ол жерде кәсіптік бағдар жұмыстарын жастарға
мамандық таңдауда көмек ретінде көрсетеді.
Кәсіптік бағдар түсінігі көптеген ғылыми түсініктер сияқты бір
орнында қалып қоймайды. Ол қоғамның мақсатының көзқарасына, тапсырмаларына,
әдістеріне, формаларына, кәсіптік бағдардың мағынасына қарай дамып отырады.
Бұл түсініктің өзгеруі келтірілген анықтамалармен өзара байланысты,
оның әр қайсысы кәсіптік бағдардың сол немесе басқада аспектілеріне әсерін
тигізеді, қандайда бір функцияны бөліп көрсетеді, оның практикалық және
теориялық даму деңгейін көрсетеді, басқару теориясының, педагогика,
психология, позициясын қарастырылады.
Сондықтанда кәсіптік бағдардың жалпы анықтамасын бермес бұрын оның
негізгі 3 кұраушысын; іс-әрекет, мамандық, бағдар нақтылап алайық.
Философиялық сөздіктерде іс әрекет түсінігі адамның спецификалық
формасы табиғатқа қарым-қатынасын, оны саналы түрде өзгерту және пайдалану
белсенділігі ретінде анықталады. Іс-әрекет ұғымының қарастырып отырған
кәсіптік бағдар ұғымына енгізілуі кәсіптік бағдар ұғымын тек практика
жағынан ғана емес, теориялық іс-әрекет ретінде, нақтылап айтсақ, белгілі
бір білім дәрежесін ғана емес сол білімді меңгерудегі іс-әрекетті
дисциплинаралық ғылыми бағытты көрсетеді.Кәсіптік бағдарда практикалық іс-
әрекет туындап, теориямен толықтырыла түседі, нәтижесінде кәсіптік бағдарда
теориялық және практикалық іс-әрекетті ажырамас бөлік ретінде қарастырамыз.
Кәсіп (лат. pofessio-белгілі бір іс-әрекеттің көрсеткіші, мамандық,
profiteer-өзімнің ісім деп қарастырамын) - белгілі бір еңбек іс-әрекеті.
Атақты ғалым академик С.Г. Струмилинаның ойы бойынша бір біріне жақын
мамандықтар топтарға біріктірілуі мүмкін, мысалы, металл өңдеушілер, ағаш
өңдеушілер, музыканттар және т.б.[8].
Бағдар түсінігі бірнеше ғылымдарда қолданылады, геометрияда бағдар
тіке, қисық, жазықтыққа, химияда - молекулалардың бағдары. Бұл түсініктер
астрономияда, географияда қолданылады. Мұндай жағдайда бағдар түсінігі
барлық ғылымдарда орынды анықтау және қозғалыс бағытын таңдаумен
байланысты. Энциклопедияда бағдар (фр. Orientation - шығысқа көрсетеді,
лат. oriens - шығыс) тікелей мағнада түсіндіріледі [9].
Қандай анықтамалар келтірілсе де, бағдар түсінігі мамандық таңдауда
негізгі бағытты көрсетеді. Егер жастар мамандық әлемінде бағдар алып
белсенді түрде сол мамандық оның өмірге талпынысына сай ма, соны біліп
жатса, мұндай жағдайда оның мамандыққа бағдарын көрсетеді.
Егер де бағдар беру педагогикалық немесе басқа іс-әрекеттің объектісі
болса, оның өзіне және қоғамға қажетті мамандық таңдауына бағдар жасалса,
онда оны мамандыққа бағдарлау дейді.
Практикалық жағы мемлекеттік және қоғамдық бірлестіктердің,
кәсіпорындардың, мектептердің сонымен қатар жалпы қоғамдағы және тұлғаның
қызығуындағы әлеуметтік және кәсіптік анықталуындағы процесін дамытудағы
жанұялардың іс-әрекетін қосады.
Кәсіптік бағдар теориясын төмендегіше анықтасақ болады; кәсіптік
бағдардың іс-әрекетінің қарқынды (эффектілі) болу үшін, идеялардың және
көзқарастардың өзіндік мағынасының айтылуы.
Оқушылардың кәсіптік бағдар теориясының негізгі компоненттерін
қарастырып өтейік. Олар; фактілер, заңдылықтар, прициптер. Кәсіптік
бағдарда ғылыми әдістер көмегімен алынған нақты фактілер аз. Сондықтанда
басты тапсырманың бірі - ол жаңа фактілер жинап, оларға дұрыс бағыт бағдар
беру. Бұл жаңа фактілерді іздеу бір немесе бірнеше гипотезалар арқылы
жүргізілсе ғана іске асады. Соңғысы теорияның бір бөлігін құрайды. Мысалы,
әр бір аймақтың (ауданда) белгілі бір мамандық таңдауға әсер ететін өзінің
спецификалық факторлары бар. Мұндай факторлардың гипотезасы қызығушылықты
қалыптастыратын, оқушылармен жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмысының
жақсаруына, іздену әдістерінің пайда болуына септігін тигізеді.
Кәсіптік бағдар теориясындағы басты компонент - заңдылықтарды анықтау.
Оларды іздеу ғылыми іс-әрекеттің жалпы мақсатына (қызметіне) жатады.
Әрбір теорияның даму деңгейі принциптің сапасы мен оның құраушысы
арқылы анықталады. Кәсіптік бағдардың принципін құрау (формулировать) үшін
аз көңіл бөлініп жатқан жоқ. Бірақта кәсіптік бағдар жүйесінің өңделу
жұмыстары бітті деп айта алмаймыз, алда барлық жайттарды қанағаттандыратын,
қарсылықсыз жүйені қалыптастыру қажет.
Кәсіби бағдар беру іс-әрекетінің объектісі адамның өзін тануындағы
әлеуметтік-кәсіптік процесс болғандықтан, біріншіден принцип топтарын
жинақтап аламыз. Басқарылып отырған қыздар мен ұлдарды қоғамның әлеуметтік
құрылымында өзіне мамандықты таңдап алуы.Осыған байланысты кәсіби бағдар
беру принциптерін мынадай етіп топтастырамыз.
Сурет 1. Кәсіби бағдар берудің принциптері
Танымдық принцип. Мамандық таңдаудағы еңбек іс-әрекетіндегі тек өзінің
ғана қызығуын емес қоғамға пайда келтіруде қанағаттандыратын ұмтылыста
айқын көрінеді. Қазіргі кездегі ауыл-шаруашылығына қажетті мамандықты
таңдауды сезіну, тұлғаның танымының дамығанын көрсетеді.
Сай келушілік принципі. Қызығушылығы икемділігі, ынтасы, таңдаған
мамандығы сонымен қатар қоғамның жалпы қажетті мамандықтағы кадрларға
сұранысын қанағаттандыру. Қоғамда өмір сүріп қоғамнан еркін, тыс болуға
болмайды дегендей, өзінің жеке қызығуына қарай қоғамның сұранысын есепке
алмай мамандық таңдауға болмайды. Тұлғаның және қоғамның қажеттіліктерінің
сай келу принципінің бұзылуы кадрлардың кәсіптік құрылымындағы тепе-
теңсіздікке алып келеді.
Белсенділік (активность) принципі. Мамандық таңдаудағы өзін тану
процесіндегі тұлғаның іс-әрекеттің түрін сипаттайды. Кәсіпті белсенді түрде
әркім өзі іздеуі қажет. Бұл жерде оқушылар күшін еңбектік және кәсіптік
дайындау процесінде практикалық сынау, ата-аналар кеңесі және олардың
кәсіптік тәжірибесі, әдебиеттерді (қызығып отырған мамандығы бойынша)
іздену және оқу, әр-түрлі үйірмелерде жұмыс, курстарға қатысу, тәжірибе
барысында жұмыс жасау және көптеген басқа да нәрселер басты роль атқарады.
Бұл топтағы соңғы принцип-даму принципі. Бұл принцип кәсіп таңдау
идеясында тұлғаның квалификациясының дамуына, тәжірибесінің өсуінен
жалақысының өсуінен және кәсіптік тәжірибесінің өсуінен, қоғамдық жұмысына
белсене араласуынан, тұлғаның мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыратынын,
тұрғын үйге, демалысқа және т.б. қажеттілігінен көрініс табады.
Кәсіптік бағдарда жалпы педагогикалық принциптермен тығыз байланысты
(көбінесе қиылысатында) принциптер тобы бар. Ол, төмендегі принциптер;
кәсіптік бағдардың іс-әрекетінің нарықтық бағыты мамандық тандаудағы
мәселе нарықтық тәрбиенің жалпы тапсырмаларымен тығыз байланыста шешу,
дүниеге ғылыми көзқарасты қалыптастыру;
кәсіптік бағдардың өмірмен, еңбекпен, нарықтық құрылыстың
тәжірибесімен байланысы, адамға ауыл-шаруашылығының квалификациялы
кадрларға сұранысы мамандық таңдаудағы алдын-ала көмегі;
кәсіптік бағдардың оқушылардың еңбек дайындығымен байланысы
-оқушылардың техникалық шығармашылығын үйымдастыру, өнімді еңбек, қоғамдық
пайдалы еңбек арқылы политехникалық білім беру еңбекке тәрбиелеу және
оқытуды жақсы алдын-ала дұрыс қоятын принципі. Еңбек дайндығынан бөлініп
кеткен кәсіптік бағдар белгісіз, түсініксіз сызықтар секілді болып
түсініксіздікті тудырады және тұлғаның еңбектік және кәсіптік дамуына кері
әсерін тигізеді. Кәсіптік бағдардағы қоғамның орта кәсіптік оқу
орындарының, базалық шаруашылықтардың, жанұяның, мектептің өзара байланысы
оқушылардың мамандық таңдаудағы оларға көмек көрсетудің жұмысымен тығыз
байланыста болады. Осыдан барып бірігу іс-әрекетіне тұрғылықты
(координациясының) мақсаттқа бағыттылығы артуы өсе түсуі жоспарланады.
Кәсіптік бағдардың тәрбиелік сипаты. Кәсіптік бағдар жұмысының
еңбектік, экономикалық, танымдық, эстетикалық, құқықтық және физикалық
тәрбиесі бірлігінде гармониялық тұлғаны қалыптастыру тапсырмасымен жүзеге
асады.
Кәсіптік бағдар жұмысын жүргізудегі диагностикалық және тәрбиелік
әркеттердің (подход) өзара байланысы, бір әрекеттің (подход) - екіншісіне
қарама-қайшылықты болдырмайтын принцип. Оның әр қайсысы өзінің тапсырмасын
шешеді;
дифференциалды және жеке әрекет (подход). Оқушылардың өмірлік
жоспардағы үлгерім деңгейіне жас ерекшеліктеріне және кәсіптік
қызығушылығының жинақталған (сформированность) деңгейіне бағынышты.
Оқушылар тобымен диференциялау әсер етудің қүралдарын анықтайды. Ол бір
топта қарқынды болғанымен екіншісінде төмен болуы мүмкін.
Кәсіптік бағдар берудің әдіснамалық мәселесі. Кәсіптік бағдардың
әдіснамасында мамандық таңдау барысындағы қоғамның және тұлғаның
қызығушылығын оңтайландыратын негізгі қосымшаны, құрылымды және кәсіптік
өзін таңдаудағы ғылыми проблеманы зерттеу әдістерді және жастарға әсер
етудегі практикалық әдістердің негізі.
Кәсіптік бағдардың әдіснамалық сұрақтарына кәсіптік бағдар жүйесін
анықтау және оны дамыту сұрақтары да жатады. Жалпы білім беретін және
кәсіптік мектептің реформаларының негізгі бағыты оқушылардың кәсіптік
бағдарды жақсарту тапсырмасы қойылған.
Кәсіптік бағдар жүйесінің жалпы анықтамасын жинақтамас бұрын, бастапқы
бірнеше қосымшаны қарастырайық;
1. Кәсіптік бағдар жүйелік іс-әрекетті көрсетеді, оның ішінде
мақсаттық орналастыру, тапсырмалар, прициптер, формалар, әдістер,
қарқындылық(эффективность) критерийлері, деңгейлері, бағыттары, аспектілері
және басқада жүйелік және құрылымдық пайда болушы элементтер кіреді.
2. Оқушыларды жалпы кәсіптік бағдар жүйесі олардың еңбек және кәсіптік
дайындығының ішіндегі жүйе болып табылады.
3. Кәсіптік бағдар жүйесі - қазіргі қоғам дамуы кезіндегі өндірістік
ара қатынастар және өндіргіш күштердің құрылымдық жүйесіндегі тұлға
бағдары жүйесінің бір бөлігі.
4. Кәсіптік бағдар әлеуметтік жүйеге жатады, ол әр-түрлі проблемаларды
соның ішінде, қоғамдық өндірістегі адам дамуының факторларына
байланысты проблемаларды тудырады. Кәсіптік бағдарды қоғамдық
проблема ретінде санаса болады. Кәсітік бағдар жүйесінің проблемасын шешуде
бір ғана министрлік (Білім және Ғылым) немесе бір ғана
ғылымның (мысалы, педагогика) күші жетпейді. Сол үшінде кәсіптік
бағдар жүйесі тиімді болуы үшін бірнеше министрліктер
және ведмоствалар, сонымен қатар әр-түрлі мамандықтардың
ғалымдарын жұмылдырылуы қажет.
5. Кәсіптік бағдардың қарқындылығына көптеген әр-түрлі объективті
және субъективті факторлардың әсері бар. Бұл жүйені ұйымдастыру
және басқару өте қиын. Осы және басқа да жағдайлар кәсіптік бағдардың қиын
екенін көрсетеді.
Жоғарыда келтірілген 5 жинақталған қосымшадан, оқушылардың кәсіптік
бағдар жүйесінің анықтамасы шығады.
Оқушылардың кәсіптік бағдар жүйесі - бұл жалпы қоғамдағы тұлға
қызығушылығындағы оқушылардың өмірге бейімделуінің (өзін тануы) әлеуметтік
және кәсіптік процесін дамытуға бағытталған, әртүрлі мемлекеттің және
қоғамдық бірлестіктердің, мекемелердің, мектептердің, сонымен қатар
жанұяның ұйымдасқан, басқару іс-әрекеті.
Кәсіптік бағдар жұмысы жүйесінің жалпы мақсаты - оқушыларды өзінің
жеке қызығушылығын және қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыратын мамандықты
таңдауға даярлау. Бұл мақсат оқушылардың еңбек даярлығына сай келеді және
осы дайындық процесі арқылы таралады. Мектептегі, оқу-өндірістік
комбинатындағы кәсіптік бағдар жұмысы жүйесіне төмендегі негізгі
компоненттер кіреді; мақсат, тапсырмалар, негізгі бағыттар сонымен қатар
оқушылармен жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмысының формасы мен әдістері.
Мектептің, оқу-өндірістік комбинатының кәсіптік бағдар жүйесі іс-
әрекеті төмендегі бағыттардың қамтиды;
1) Кәсіптік ағарту, оның ішіне кәсіптік информация, кәсіптік
(пропаганда) кәсіптік адаптация кіреді. Оқушыларды қазіргі кездегі қоғамға
және жуық 20-30 жылдан кейінгі қажетті мамандық әлемімен сонымең қатар
олардың практикалық мүмкіндіктерімен таныстыру.
Кәсіптік насихаттау әлеуметтік іс-әрекеттің ерекше түрінде
қарастырылады, оның негізгі функциясы білімді, идеяны, көркемдік
бағалылықты тарату. Кәсіптік насихаттаудың сипатты шектелуі - мақсатқа
бағыттылығы, дифференциалдылығы, жоспарлылығы, формалар мен әдістердің әр-
түрлілігі.
Кәсіптік насихат базалық кәсіпорындарға, аудандарға, қалаларға және
т.б. аймақтарға оқушылардың мамандық таңдауына белсенді әсер етуді мақсат
етіп қояды.
2) Тұлғаның мамандыққа мүмкіндігін және қызығушылығын анықтау үшін
бағыттың кәсіптік диагностикасы. Бұл мақсатты орындау үшін анкеталық,
аппаратуралық және тестік әдістер қолданылады.
3) Кәсіптік консультанттардың, мамандардың мамандық таңдауда
берген көмегі. Кәсіптік консультацияда барлық оқушылар мен ата-
аналар қамтылуы тиіс.
4) Кәсіптік іріктеу мектептерде, оқу-өндірістік комбинаттарда
жүргізіледі. Бұл жерде таңдаушы алдына мақсат қойылады,
яғни ол таңдаған мамандығының еңбек қиыншылықтарына қарамай оны
меңгеруі керек.
5) Әлеуметтік-кәсіптік бейімделу оқу шеберханаларында, оқушылардың
еңбек бірлестіктерінде және т.б. жүзеге асады. Әлеуметтік-кәсіптік
бейімделупроцесі кең сатыда жоғарғы сынып оқушыларының базалық
кәсіпорындағы өндірістік практикасы болып табылады.
6) Кәсіптік тәрбиелеуде оқушылар бойында таңдаған кәсібіне
борыштық сезімін, жауаптылықты, кәсіптік құрметті қалыптастыруды мақсат
етеді.
Жоғарыда келтірілген жұмыстың бағыттары өзара байланысты болсада
әрқайсысы кәсіптік іс-әрекеттің әр бір облысы.
Әр-түрлі бағытта жұмыс жасауда кәсіптік бағдар жұмысының әдістері мен
формасы шеңбері анықталады - бұл кәсіп туралы әңгімелер, кәсіпорындарға
саяхат, анкета жүргізу, тестлер (кәсіптік икемділіктерді диагностикалау
үшін), оқушылардың реферат жазуы, олармен бірге әр-түрлі ойындарды (дебат,
пікірталас т.б.) өткізу [10].
Кәсіптік бағдар мәнінің ғылыми ізденіс әдістері қиынға түсуде.
Кәсіптік бағдарды жеке ғылым ретінде бөліп қарау, оның өз алдын жеке
әдістерінің болуын талап етеді. Бірақ кәсіптік бағдар проблемасын шешуде
ғылыми зерттеу жұмысында педагогика, психология, экономика, социология,
медицина әдістері қолданылады. Сондықтанда кәсіптік бағдар әзірше өз алдына
жеке ғылым саласы ретінде қарастырмаймыз. Бұл қоғам және тұлға
қызығуындағы, оның өзі таңдаған мамандығы бойынша қолданбалы тапсырмаларды
шешуге арналған дисциплинарлық ғылыми бағыт.
Әдіснамалық негізгі басты мәнінің қатарына кәсіптік бағдар
қарқындылығы критерилерін анықтайтын сұрақтар да жатады. Қазіргі уақытта
мектептің, оқу-өндірістік комбинатының кәсіптік бағдар жұмысының
қарқындылығын, оқушылардың қаншасы жұмысшы кәсібін таңдап және қаншасы
сонымен жұмыс істеп жатқанын (пайыз бойынша) анықтау арқылы жүзеге асыруға
болады. Бұл критерий басты, бірақ жеткіліксіз. Басқа да көрсеткіштерді де
есепке алу қажет. Мысалы, жоспарланған оқушылар саны орта кәсіптік
техникалық училищелерде оқып, кәсіпорындарда жұмыс істеп жатыр, бүған әр-
түрлі құралдар арқылы жетуге болады.
Мамандық таңдаудың жетістігі оқушының тұлғалық (жеке) және кәсіптік
жоспарының еңбек сферасында қоғамдық талаптардың сай болуы. Сондықтанда
кәсіптік таңдау қазіргі қоғамдағы кадр сұранысы құрылымынасай болса,
соғұрлым кәсіптік бағдар жұмыстары жақсы жүзеге асады. Мұнда жағдайда
кадрларға сұраныс тепе-теңдік өлшемі және шынайы таңдау кәсіпті бағдардың
қарқындылығының басты критерии болып саналады [11].
Бізге белгілі болғандай мамандықты дұрыс таңдау еңбек сапасы ме
өнімділігіне әсер етеді. Нәтижесінде мектеп, орта кәсіптік yчилищeлep
бітірушілердің кәсіпорындағы жұмыстарында жеткен еңбек жетістіктері
мамандық таңдау жетістігінің басты критериі болып саналады.
Мамандықты және жұмыс орнын дұрыс таңдап, өзінің таңдауын
қанағаттанса, онда ол басты психологиялық критерии болып саналады.
Мамандыққа, жұмысына, жалақысына қанағаттану деңгейін бағалау үшін тестер,
анкеталар қолданылады.
Практика көрсеткендей кәсіптік бағдарды дұрыс таңдауда жетістікте және
құлдырау да бар. Жастар тәрбие жұмыстарының дұрыс, ұзақ қойыл нәтижесінде,
кәсіпке оқытылып өмірге сай бағдары болып, нақты еңбек дайындалса ғана
жетістіктерге жете алады. Керісінше, құрғақ уәде болса онда олар құлдырауға
ұшырайды.
Кәсіптік бағдар жұмыстарының қарқындылығының әділ көрсеткіші оқу
орнынан кейін, армия қатарын бітіріп немесе туған жеріне қайта оралу.
Қорытындылай келе, кәсіптік бағдар жұмыстарының қарқындылығының
(тиімділігінің) басты критериі болып қаланың, ауданның, аймақтың, жалпы
қоғамның актуальды мамандарға деген сұранысына сай келу, мамандық бойынша
жоғары оқу орнына, колледждерге, орта кәсіптік техникалық училищелеге,
жұмысқа орналасушыларға, оқушылар санының тепе-теңдігінің өлшемі.
2. Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар берудегі педагог-психологтың
рөлі
Қазіргі мектеп оқушыларының әлеуметтік дамуына, болашақ мамандықтары
бойынша қажетті дағдыларды жинақтауына, еңбек рыногына бейімделуіне өмір
сүруге дайындықтарының артуына жағдай жасайды. Жалпы орта білім берудің
басты мақсаты – алған білімдерінің негізінде еркін бағамдай алатын, өзін
таныта, дамыта білетін , қазіргі тез өзгеріп отыратын өмірге өз бетінше
дұрыс шешім қабылдай алатын тұлғаны қалыптастыру. Ал бұл міндеттерді жүзеге
асыруда психологиялық қызметтің маңызы зор. Өйткені, психологиялық
қызметтің мақсаты – бала дамуындағы әр кезеңдегі жан дүниесінің
ерекшеліктерін анықтап алып, олардың өз-өзіне, қоршаған ортаға деген
көзқарасының, қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуына жетекшілік жасау. Бұл
мақсат келесі міндеттер арқылы нақтыланады.
Бәрімізге мәлім қазіргі кезеңде мектептің қойып отырған талабы –
жеткіншек ұрпақтарды негізгі пәндермен терең де берік қаруландыру, ал
меңгерген білімдерін күнделікті өмірде өз деңгейіндегі іскерлік
шеберліктеріне қолдана білу. Осы жетістіктерге жету үшін мұғалім алдындағы
оқушының мінез - құлқын, сана-сезімінің жетілу дәрежесін таным
процестерінің (қабылдау, зейін, қиял, ес, ойлау) дұрыс қалыптасуын
қадағалап, әрі дамытып отыруы қажет. Оқушы бойындағы ерекшеліктерді оқу -
тәрбие процесінде толық ескеру мұғалімге өте қиын. Сондықтан да білім беру
жүйесінде психологиялық қызметтің оның ішінде мектеп психологының атқарар
қызметі жетерлік.
Мектеп психологы мамандық қызметін атқару барысында оқушыларға,
олардың ата-аналарына, педагогтарға, көптеген мәселелерді тиімді шешуге
психологиялық жағынан көмек көрсетеді. Балалардың мектепте оқуға даярлығын
анықтаудан бастап, мектепке қабылдау, бастауыш сыныптарда жетелеу, орта
және жоғары сынып оқушылары мектеп бітіргеннен соң өмір жолын тауып алу
проблемаларын шешуге бірінші кеңесші және көмекші болатын адам – мектеп
психологы. Мектепте, психолог, оқушылардың жекелік қасиеттері
диагностикалап, зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып , олардың күнделікті
дамуына ықпал жасайтын іс-шаралар жүргізеді. Сонымен қатар дамуында
нормадан ауытқуы бар балалармен жеке - дара, қажеттілік туғанда - топпен,
түзету және дамыту жұмыстарын ұйымдастырады. Ерекше қиын жағдайларда баланы
басқа мамандарға көрсетіп, оның психологиялық дағдарысын оңтайландыру
жолдарын анықтауға ат салысады [13].
Мектептегі психологқа қойылатын талап өте көп және жоғары, оны
орындау психолог шеберлігіне, біліктілігіне, шығармашылық ізденістеріне
байланысты.Баланы жан-жақты білу керек деген белгілі педагог К. Д.
Ушинский көрегендігі, педагогикалық іс әрекеттің психологиялық қызметтің
тығыз қарым қатынаста болатындығының айқын дәлелі.
Жалпы және кәсіби білім беру мектептерінің тұжырымдамасында оқушыларды
қандай да бір іс-әрекет түріне баулу және әр баланың психофизиологиялық
ерекшеліктерін, қабілеті мен білімділігін анықтауға мүмкіндік беру қажет
екені анықталған. Бұл мәселені шешу әр мектепте әр түрлі жолдармен
жүргізіліп жатыр. Психологиялық қызмет ұйымдастырылған мектептерде
балалардың жекелік психикалық қасиеттерін анықтаумен шектелуде. Ал шын
мәнінде бұл қызмет көпқырлы және көпсырлы болуға тиісті.
Оқушыларды алдын-ала кәсіби диагностикалаудан өткізу проблемасын
зерттеу үшін көптеген арнайы және жалпы диагностикалық әдістемелер
жасалған. Оның ішінде Айзенк пен Стреляудың темпераментті өлшеу тестері,
Бине-Симон жасаған интеллектуалдық қабілеттілікті анықтау шкаласы,
Айзенктің интеллекті зерттеу тестерінің вербалдық, математикалық және
техникалық субтестілері, Филипстің баланың мазасыздану деңгейін анықтау
тесті, коммикациялық және ұйымдастырушылық қабілетті зерттеу тестері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар берудің жұмысын
ұйымдастырудың ғылыми-теориялық негіздері
1. Мектеп оқушыларына кәсіптік бағдар беру жұмысының мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар берудегі педагог-психологтың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Оқушыларға кәсіби бағдар берудегі психологтың жұмыс жүйесі
2.1. Оқушыларға кәсіби бағдар беру жұмысына байланысты педагог-психологтың
қызметін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2. Тәжірибелік-зерттеу жұмысты ұйымдастыру және оның
нәтижелері ... ... ..38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Бүгінгі таңда қоғам алдына қойылған негізгі міндеттердің бірі жан-
жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Қазіргі жаңа кезеңдерде ғылымдар
жүйесінде, кәсіби өзіндік анықталу мәселесін зерттеу өзектілігі қоғам
талаптарына орай еңбек сипаты мен мазмұнының аумақты, жылдам өзгеруіне
байланысты кәсіби бағдар мен мамандық таңдауға психологиялық дайындықты
қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық өңдеулерін жүзеге асыру мәнді
сұрақтардың бірі. Кәсіби бағдарлану мен кәсіби анықталу, соған байланысты
іс-әрекетті саналы өзіндік реттеу мәселелерінде дәстүрлі және
диагностикалық зерттеуді қолдану, психологиялық, педагогикалық, практикалық
кеңес беруді, мамандыққа дайындауды, еңбек субьектісі ретінде болашаққа
бағыт бағдар беруді кеңінен қолдануды күшейтіп негіздейді [1].
Елбасымыз, Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына кезекті жолдауында былай
деген болатын: Мемлекеттің басты міндеті халық үшін шешім шығару емес,
өскелең ұрпаққа құндылықтардың жаңа жүйесіне бейімделуге және мемлекеттің
даму сатысымен бірге болашағын қалыптастыруға жол ашу деп
нықтай көрсеткен [1].
Әлемдік білім беру кеңістігіне бағытталған білім берудің негізгі
мақсаты – өркениетті елдердегі білім беру әлемдік стандартына сай білімді
меңгеріп қана қоймай, білік пен дағды арқылы дербестік, ізденімпаздық,
шығармашылықпен ойлай алатын, кез-келген ортада өз шешімін таба білетін
білімді де білікті жасөспірімдерді жан-жақты жеке тұлға ретінде даярлау.
Осы мақсаттарды іске асыруда бүгінгі мектеп оқушыларына қойылып отырған
мәселелер күн сайын талаптануда. Өйткені, келешек қоғамымыздың басты
тұлғасы бүгінгі мектеп оқушылары. Сондықтан мектепте берілетін кәсіби
бағдар жұмыстарының маңызы зор болып табылады.
Кәсіби бағдар беру мақсаты жас ұрпақты саналы түрде мамандық таңдауға
дайындау, үйрету екендігі белгілі. Қоғамның әлеуметтік және ғылыми-
техникалық прогресі жылдамдап отырған заманда адамның интелектуалдық еңбек
үлесі өседі және білім деңгейіне, шығармашылық даралығының дамуы мен кәсіби
бағыттылығына қойылатын талап жоғарылайды. Кәсіби бағыттылық оқушының
кәсіптік жағынан өзін-өзі айқындауының маңызды бөлігі ретінде мамандық
таңдауға белсенді қарым-қатынасынан көрінеді [3].
Психологиялық қызметтің міндеттерінің бірі - оқушылардың әр түрлі
мамандықтарға икемділігін анықтау негізінде олардың болашақта тиімді қызмет
атқару саласын таңдап алуға көмек көрсету. Бұл проблеманы жан-жақты зерттеу
19 ғасырда басталып көптеген ғалым психологтар оның әр түрлі аспектілерін
зерттеді. 20 ғасырдың басында В.Вундт, Мюнстерберг, Бине т.б. ғалымдар
ұйымдастырған зертханалар зерттелінушілердің психофизиологиялық
ерекшеліктерін бағалау арқылы олардың мамандыққа жарамдылығын анықтаған.
Бұрынғы кеңес мектептерінде мамандыққа баулу мәселелеріне үлкен көңіл
бөліп, көптеген ғалымдар осы проблеманы зерттеуге үлкен үлес қосқан.
Ю.В.Болыпакова, П.П.Блонский, Н.К.Крупская, В.И.Лебедев, Г.Н.Стычинский,
В.А.Сухомлинский, Ю.П.Сокольников, А.П.Сейтешов, Г.А.Уманов, Л.К.Керимов,
Т.Х.Хамракулов. Олар өз зерттеулерінде мамандыққа баулу жұмысының
құрылымын, мазмұнын және пайдаланылатын әдіс-тәсілдерді анықтап, мектеп
қабырғасында балалармен жүргізілетін мамандыққа икемділігін анықтау
жұмыстарының бағдарламасын жасады.
Қазіргі кезде жеке тұлғаның психофизиологиялық ерекшеліктерін толық
және жан-жақты талдап мамандыққа баулу және мамандыққа икемділігін анықтап
беру жұмысын мектеп психологі жүргізуі керек. Мектептерде психологиялық
қызмет ұйымдастырылуына байланысты барлық оқушылардың жеке-даралық
ерекшеліктерін, әр баланың қызығушылықтары мен интеллектуалдық қызметке
икемділігін, таным процестері мен жекелік қасиеттерін сандық және сапалық
жағынан толық бағалап шығуға, баланың психологиялық портретінің
ерекшеліктерін жүйелі түрде зерттеуге мүмкіншілік бар. Психологиялық қызмет
жоспары бойынша жүйелі түрде жүргізілген зерттеулер нәтижелерін мамандықты
саналы таңдап алуға, мамандыққа психологиялық қызмет жоспары бойынша жүйелі
түрде жүргізілген зерттеулер нәтижелерін мамандықты саналы таңдап алуға,
мамандыққа баулу жұмысы арқылы әр оқушыға тиімді көмек көрсетуге
мүмкіншіліктер бар.
Сондықтан психология мен педагогикада осы мәселеге үлкен көңіл
аударылады. Әр мектептің оқушыларды мамандыққа баулу және кәсіби бағдар
беру жұмысының жоспары құрылып, оны жүзеге асыруға психологтың қосатын
үлесі мол болуға тиіс.
Қазіргі заманымызға байланысты оқушыларға білім беру, сонымен қатар
олардың кәсіптік бағдарын айқындау қажетті болып отыр. Өйткені, оқушы
мектеп бітірісімен ол мамандық таңдап, оқу орнына түскісі келеді. Осындай
жағдайда олар қаншама мамандық ішінен өзіне керегін таңдай алмай адасады.
Сол себептен де оқушылардың мамандық таңдауында оларға бірден бір көмекші
оның сынып жетекшісі, пән мұғалімдері, ата-аналары болмақ. Ал енді сол
кәсіптік бағдар жұмыстарын жүргізуде қандай жағдайларды ескеру керек?
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 3 бабында білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың тұжырымдалран негізгі принциптерінде
оқушыларды кәсіптік бағдарлау принциптері қамтылған. Қазіргі заманымызда
оқушыларға сапалы білім мен саналы тәрбие беру әрбір ұстаздардың алдына
қойған басты мақсаты деп ойлаймыз. Ал енді білім мен тәрбие беру мен қатар
оқушыларға кәсіптік білім беру көптеп қолға алынып жүр. Оқушылар мектеп
бітірісімен белгілі бір кәсіп иесі болу керек. Бірақ оны іске асыру үшін
және кәсіптік мамандық игермес бұрын кәсіптік бағдар жұмыстарына үлкен-
көңіл бөлу қажет. Себебі оқушының кәсіптік ынтасын, икемділігін білмей
кәсіпке баулу мүмкін емес. Осы кәсіптік бағдар жұмыстарын не үшін жүргізу
қажет? Қалай жүргізуте болады? Нәтижесінде нені көруге болады? Осы
сүрақтарға нақтылы жауапты төмендегі зерттеу жұмыстарының нәтижесінен
байқауға болады [2].
Қазіргі таңда мемлекеттің басты проблемаларының бірі -бұл білім, сол
білімді сапалы меңгеру үшін мектеп кезеңінен бастап кәсіптік бағдар
жұмыстарының жүргізілуі, яғни оқушылардың кәсіптік бағдары. Мектеп бітіруші
оқушылардың мамандық таңдауы олардың басты мәселесі. Оның мамандықты дұрыс
таңдауы қоғамға да, өзіне үлкен пайда келтірмек.
Кәсіптік бағдар көптеген сұрақтарды қамтиды, соның ішінде; әлеуметтік,
экономикалық, құқықтық, психология-педагогикалық, медициналық физиологиялық
және танымдық сұрақтарды қамтиды. Мамандықты дұрыс таңдамау, кәсіптік
бағдар жұмыстарының бұрмалануынан оқушылар мамандықтан жалыға бастайды. Бұл
өзінің таңдаған мамандығына қанағаттанбауынан, мамандықты, жұмыс орнын
аустыруына әкеліп соғады, жұмыстың ауысуы, жұмысшыны қайта даярлау - бұл
мемлекеттің, кәсіпорындардың және оның өзіне экономикалық шығынға түседі.
Жалпы білім беретін мектептерде жоғарғы сынып оқушыларының кәсіптік
бағдарын бақылау, болжау және түзетулер енгізу Республикадағы нарықтық
қатынастарды реттейді оқушылардың мамандықты дұрыс таңдауына және қазіргі
кездегі еңбек ресурстарындағы өнімді күштерді айқындайтын болады.
Қоғамдағы қайта дайындау міндетті түрде жастардың еңбекке деген
мотивациясын, болашақ іскерлігін таңдауын өзгертеді. Сонымен қатар қазіргі
таңдағы қатынастар олардың кәсіптік-квалификациялық құрылымдарының
өзгеруіне басты себепкер болады.
Республикамыздағы экономиканың өсуі, әр-түрлі кәсіпкердік жаңа басқа
да мамандықтардың шығуына байланысты еңбек рыногында бәсекелестік жүріп
жатыр. Жастардың мүмкіндіктеріне, белгілі бір мамандыққа қызығушылығына
қарай оларды жұмысқа орналастыру проблемасы тұр. Оқушылар мектеп қабырғасын
бітірісімен сұранысты айқындайтын маман болуы қажет. Проблеманың бұл жерде
шығуы, бітірушілер өздеріне қажетті мамандықты таңдай алмауында. Қазіргі
кездегі қоғамдағы жұмысшы мамандыққа бағдар беру, яғни қоғамның сұранысын
айқындау.
Проблеманың қазіргі кездегі жағдайда байланысты туындайды, яғни
оқушылар таңдаған мамандығы бойынша жұмыс істеуі оның жақсы маман болуы.
Оның таңдаған мамандығының қазіргі кездегі сұранысқа еңбек нарығында
сұранысқа ие болуы. Тақырыптың практикалық көкейтестілігі оқушылардың
кәсіптік бағдар жұмыстарын бақылау, болжау және түзету модельдерінің
психология-педагогикалық жеткіліксіз (өңделмеуіне) қаралмауына негізделеді.
Кәсіптік бағдар мемлекеттің кадрларға деген сұранысын және адамның
өзіндік икемділігіне қарай мамандық таңдауының өлшемдер жүйесі
(психологиялық-педагогикалық, экономикалық және т.б.).
Жұмысшы мамандығына сұраныс және басқа да аспектілер көрініс тапты.
Біз бірнеше әдебиеттерді қарастырып өтеміз.
Кәсіптік бағдар жұмыстарының ғылыми әдістемелік негізі П.Р. Атутов,
С.Я. Батышев, М.Н. Махмудов, Г.А. Уманов еңбектерінде кәсіптік бағдардың
саясаттық базасы, кәсіптік білім мен жалпы білім беруді біріктіру
мәселелерін қарастырады.
А.Д. Сазонов, В.Д. Симоненко, B.C. Аванесов, Б.И. Бухвалов
еңбектерінде кәсіптік оқу, еңбек процесіндегі оқушылардың кәсіптік
бағдарының теориялық негіздері келтірілген.
Н.Н. Захаров еңбегінде мектеп оқушыларының кәсіптік бағдар жұмысының
тәжірибесі және кәсіптік бағдар жұмыстарының медико-биологиялық,
психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік экономикалық аспектілері нақты
көрініс табады.
Мамандық таңдаудағы әлеуметтік негізге байланысты сұрақтар
В.А. Поляковтың, Р.Г. Гуровтың, И.Н. Назимовтың, В.Н. Шубиннің,
С.Н. Чистякованың, С.Н. Чистяковтың, Г.Г. Агновойдың
еңбектерінде талданған.
Психолого-педагогикалық консультация, оқушылардың кәсіптік бағдарын,
жеке -тұлғаның икемділіктерін қызығулықтарын тәрбиелеу сұрақтары
А.Т. Ковалев, И.Н. Назимов, Е.А. Климов, Г.Н. Шунин, С.Д. Рубинштейн,
Л.Н. Капустин, С.Н. Чистяков, С.В. Аванесов, В.Д. Симоненко еңбектерінде
келтіріледі.
Кәсіптік бағыттылықтың сабақта және оқытудың басқа формаларында
үйымдастырылу мәселесін В.П. Басаргин, А.В. Мордовская, Г.Ф. Вечерко
еңбектерінде ашып көрсетеді.Ал Қазақстанда кәсіптік бағдар мәселелерімен
Г.А. Уманов, А.П. Сейтешов, Б.Ж. Сыдықов, Л.В. Левонов, Л.Х. Мажитова, Ж.
Асқарова, Р.А. Озғамбаева және т.б. айналысты.
Дегенмен, қарастырылған жұмыстарда мектеп оқушыларына кәсіптік
бағдарын беру жұмысында педагог-психологтың қызметін ұйымдастыру мәселелері
әлі де ғылыми зерттеулерде өз дәрежесінде көрініс таппағандығын
көрсетеді. Осыдан барып қайшылықтар туындайды. Бұл қазіргі жағдайға
бейімделген әдістемелердің болмауы, нәтижесінде оқушылардың кәсіптік бағдар
жұмыстарының реттелуін және олардың кәсіптік бағдар жұмыстарына дайын
еместігін көрсетеді. Осы қарама-қайшылықтарды шешу үшін ізденіс біздің
зерттеуіміздің проблемасын көрсетеді. Сондықтан бұл мәселенің шешімін табу
бізге зерттеу тақырыбын “Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру
жұмысын ұйымдастырудағы педагог-психологтың қызметі” деп алуымызға негіз
болды.
Зерттеудің мақсаты: орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жұмысын
ұйымдастырудағы педагог-психологтың қызметі жүйесін жасау, оны ғылыми
теориялық негіздерін айқындау және әдістемелік тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу нысаны: орта мектеп оқушыларына кәсіптік бағдар беру процесі
Зерттеу пәні: оқушыларға кәсіби бағдар беру жұмысын ұйымдастырудағы
педагог-психологтың қызметі
Зерттеудің міндеттері:
- Орта мектептерде кәсіби бағдар беру процесін бақылау, бағалау және
педагог-психолог жұмыс жолдарын айқындау.
- Қазіргі кезеңдегі жүргізіліп жатқан кәсіптік бағдар жұмыстарының
тиімді жолдарын анықтау;
- оқушыларымен жүргізілетін педагог-психологтың кәсіптік бағдар
жұмыстарының бірыңғай жүйесін құру;
Зертеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: теория мен практиканың
бірлігі туралы философиялық идеялар, қоғамдық даму құбылыстарын
зерделеудегі тұлғалық-әрекеттік қатынас қағидалары, тұлғаны
қалыптастырудағы жүйелік-тұтастық көзқарас туралы тұжырымдамалар, тұлғаның
қалыптасуындағы іс-әрекеттің рөлін анықтайтын білім берудің жалпы теориясы
болып табылады.
Зерттеу әдістері. Зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық және
психологтялық әдебиеттерде теориялық талдау жасау, озық педагогикалық
тәжірибелерді меңгеру, бақылау, сауалнама, әңгімелесу әдістерін қолдану .
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы, №31 орта мектептің 9 және 11 сынып
оқушылары.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар берудің жұмысын ұйымдастырудың
ғылыми-теориялық негіздері
1.1. Мектеп оқушыларына кәсіптік бағдар беру жұмысының мәні мен мазмұны
Кәсіби бағдарлаудың ғылыми негізде ұйымдастырылған түрі 1908 жылы
Бостон қаласында кәсіби кеңес беру бюросы ашылған күннен басталды деп
айтуға болады. Ал шын мәнінде кәсіби бағдарлау ежелгі дәуірде де орын
алған. Бұл проблема адамзаттың қоғамдық даму қажеттілігінен пайда болды,
сондықтан оның қоғам сияқты өзіне тән даму тарихы бар. Әрине кәсіби
бағдарлау мамандықтардан бұрын пайда болуы мүмкін емес. Адамзаттың даму
барысында топ мүшелері орындайтын функцияларының анықталуы мен байланысты,
жануарлар өсіріп, дихандықпен шұғылдана бастағаннан, балаларға арнайы тәлім-
тәрбие беру, оны болашақ өмірге даярлау көптеген жаңа проблемаларды
тудырды. Адам өміріндегі барлық қажеттілікті қанағаттандыруға қажетті іс-
әрекет түрлерін кәсіп деп атаумен байланысты сол кәсіпке тәрбиелеу жолдары
да анықтала бастады.
Адамның кәсіби жарамдылығын бағалау элементтері ежелгі дәуірде
қалыптаса бастаған. Б.д.д. 3-ші ғасырдың орта шенінде Ежелгі Вавилонда
мектеп түлектерінен хатшыларды дайындауға сынақ жүргізіледі. Сол заманның
білім көлемділігінің арқасында кәсіби даярлығын хатшы месопотамиялық
цивилизацияның орталық ірі тұлғасы болады: ол кеңістікті өлшеуді, меншікті
бөлуді, музыкалық аспаптарда ойнай алуды, өсімдіктерді ажыратып, олардың
ішінен адамның денсаулығын нығайтуға қолданатындарын анықтауды т.б.
іскерліктерді меңгеруді талап еткен.
Ежелгі Мысырда абыз жрецтері өнеріне тек қана нақты сынақтан өткен
адамдарды ғана оқытқан. Ең алдымен талапкерлер тексеруден өтіп, барлық
қойылған тапсырмаларды толық орындап шығуы шарт болған. Әңгімелесу барсында
талапкердің өмірбаяндық мағлұматтарды анық бере алатындығы, білімдарлығының
деңгейі анықталып, сыртқы бейнесі, жалпы қарым-қатынас жасауға қабілеті
бағаланған. Сонан соң оның еңбеккерлігін, басқаларды тыңдай білуін, сөйлеуі
мен үндемей отыратындығын тексерген. Өзінің оқуға қабілеті жоқ, ұзақ мерзім
оқудың ауыр-жеңіл жерлеріне шыдамдылық көрсете алатындығына
күмәнданғандарды отпен, сумен, аштықпен, өлім қаупімен қорқытып, сынаған.
Осы қатаң сынаудан және білімділігі бойынша таңдаудан әлемге әйгілі
Пифагор өте білгенін тарих бізге хабарлайды. Пифагор оқуын аяқтағаннан соң
Грецияға оралып, онда өз мектебін орнатты және оқуға қабылдау үшін өзі
өткен сынақтарға ұқсас әртүрлі байқауларды ұйымдастырып, талапкерлер
солардан өтуі керек болды.
Пифагор, ең біріншіден, адамның интеллектуалдық қабілетін
диагностикалауға көп көңіл бөлді. Қазіргі кезге дейін Пифагор жасаған
интеллектуалдық қызметке икемділікті анықтау кестесін кейбір психологтар
мен палгерлер өз қызметінде қолданады. Сонымен қатар Пифагор адамның
күлкісіне, жүріс-тұрысына үлкен назар аударды. Оларды адамның мінез-
құлқының ең айқын көрсеткіштері деп анықтады. Пифагор ата-аналардың берген
мағлұматтары мен мұғалімдердің ұсыныстарына да үлкен көңіл бөлді.
Осы кездерде Қытайда үкіметтік-төрелік қызмет және көптеген
мамандықтар болды. Осы мамандықтарға қызметшілерді іріктеп алу, оларды өз
функцияларын атқаруға даярлау барысында кәсіби таңдаудың өз ерекшеліктеріне
сәйкес келетін түрлері қалыптаса бастады. Олардың көбісі халықтың салт-
дәстүрін білу, өзін және Отанын қорғауға қажетті іскерлік пен дағдыны
меңгеруі, басқаларға өте ыңғайлы да жағымды жағдайларды жасау сияқты
қабілеттерді тексеруге арналған жарыстар жүргізілді. Сол сияқты Ежелгі
Спарта, Рим, Афина тарихында да кәсіби жарамдылықты зерттеуге,
білімдарлықты бағалауға арналған көптеген инициациялар түрлері, емгихандар
мен семинарлар, философтар мектептері дәстүрлері кеңінен тарады.
Спартада жауынгерлерді тәрбиелеу жүйесі ерекше дамыған болды. Бұл қала-
мемлекеттеер балалармен қатар әскери-дене тәрбиесінен барлық қыздарда
өтетін болды. Өйткені жауынгерлер соғысқа аттанып кеткен кезде әйелдер
көптеген құлдарды игеріп отыруға шамасы келетін жауынгерлік қасиеттер
көрсетуі керек болды. Сондықтан адамның дене тәрбиесіне, денсаулығын
нығайтуға, қара күші мен қайратын көбейтуге ерекше көңіл бөлінді.
Римде тәлім-тәрбие жұмысында гладиаторлар даярлау ерекше мәртебеге ие
болды. Жақсы тәрбиеленген гладиаторлар ақсүйектер мен мемлекет басшыларының
көңлін көтеруге, ер азаматтардың айбаттылығын, шыдамдылағын, жауға деген
қатыгездігін тәрбиелеуге қосатын үлесі өте үлкен болып келді. Сонымен қатар
білімдар адамдарды, өнер салаларындағы мамандарды, көптеген жеңіл
кәсіптерді үйрететін мектептер ашыла бастады. Ежелгі Римде сауаттылық кең
тараған. Сондықтан плебейлерге арнаған жарлықтар жазба түрде шығарылып,
балалардың сауатын ашатын әліппе ретінде осы жарлықтарды үйреткен.
Баласының сауатын ашып, оған мамандық білім бермеген ата-анаға балалары
қамқорлық көрсетуіне мемлекет тарапынан тыйым салынған.
Афина басқа локонияларға қарағанда адамның интеллектуалдық қасиеттерін
жоғары бағалап, оны дамытуға өте үлкен орын берген.
Үндістанда б.д.д. 900-600 жылдардан бастап зергерлік, ұсталық,
тоқымашылық, арқаншы, тігінші, бояушы, балташы, ағаш ұсталары, құмырашы, үй
қызметкерлерінің әртүрлі категориялары, кәсіби акробаттар, көріпкелділер,
сырнайшы, жылан арбаушы, биші, саудагерлер т.б. мамандықтар кеңінен тарады.
Әр маман өз кәсібін өзінің балаларына, үрім-бұтағына үйретіп шығарған.
Орта ғасырларда адамзаттың орындайтын іс-әрекетінің түрлері көбеюімен
байланысты көптеген кәсіптер пайда болып, шеберханалардағы мамандықтардың
түрі, теңізшілер, кеншілер тағы басқа көптеген мамандықтар пайда болады.
Осы еңбек түрлеріне даярлықтан өткізетін көптеген кәсіптік мектептер және
жұмыс орнында үйрету кең тарайды. Сонымен қатар жоғары квалификациялық
мамандар даярлайтын гимназиялар мен университеттер ашылады [4].
Кәсіби бағдарлау қоғамдық процеске айналып 19 ғасырдан бастап кәсіби
диагностика, кәсіпке жарамдылықты анықтау аяқ ала бастайды. Сонымен қатар
кәсіби ағарту, кәсіби кеңес беру, әлеуметтік кәсіби адаптация және кәсіби
тәрбиелеу ғылыми жағынан байыпталып зерттеліне бастады.
Бұл жұмыс әр адамның жекелік психикалық ерекшеліктерін анықтап, әр
адамның тіршілік түрлеріне икемдішігін анықтаумен ұштастыру мәселелері
қарастырылады. Ағылшын ғалымы Ф.Гальтон жеке тұлғаның психикалық
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда анықтаудың іргетасын құрушылардың бірі болды.
Осы айырмашылықтарды зерттеу мақсатымен Ф.Гальтон Лондонда 1888 жылы
халықаралық медициналық және денсаулық сақтау әдістерін қолдану көрмесін
ашты. Көрмеге келушілер өздерінің тән қабілетімен қатар психикалық
ерекшеліктерін 17 көрсеткіштер бойынша анықтап алуға мүмкіндіктер жасалды.
1908 жылдың қаңтар айында Бостон қаласында жастарды кәсіби бағдарлау
жұмысының алғашқы бюросы ашылып, мұнда талапкерлердің өмірлік еңбек жолын
анықтауға көмек беретін әдістемелер қолданыла бастады. Бұл бюроның іс-
әрекеттерін ғылыми тұрғыда негізделген кәсіби бағдарлаудың бастамасы деп
айтуға болады. Көп ұзамай осыған ұқсаған бюролар Нью-Иоркте ашылды. Оның
міндетіне әр, түрлі мамандықтардың адамға қоятын талаптарын зерттеп, мектеп
оқушыларының қабілетін анықтау болды. Бұл бюроның негізін құрушылардың бірі
Ф.Парсонс табысты мамандық таңдаудың үш негізгі факторларын бөліп көрсетті:
- әр адамның өзін-өзі дұрыс бағалауы, өзінің іс-әрекет түрлеріне
бейімділігін, қабілетін, қызығушылығын, ұмтылысын, мүмкіндіктерін және
шектеуліктерін дұрыс бағалауы;
- әрбір таңдаған мамандық бойынша қызмет атқарғанда табысты жұмыс
істеу үшін ненің қажет екенін білуі;
- мамандықтың талабы мен байланысты білімді өзін-өзі бағалаудың
нәтижесін үйлестіре алуы.
Осы және көптеген әлеуметтік психологиялық зерттеулердің нәтижесінде
1911 жылы Англияда 17 жастан төмен оқушыларға мамандық таңдауға міндетті
түрде көмек көрсету туралы Заң қабылданды.
АҚШ-та мамандарды кәсіби жарамдылығы бойынша таңдаудан өткізуге ерекше
көңіл бөлінді. Гарвард университетінің психологиялық зертханасының
директоры Г.Мюнстерберг, психотехникалық зерттеулердің негізін құрушылардың
бірі, кәсіби таңдау жүргізу технологиясын анықтап, өз зертханасында
көптеген әдістемелер жасауға өз үлесін қосты.
Біріші дүниежүзілік соғыс барысында әскери техниканы басқарушылардың
кәсіби жарамдылығын анықтап іріктеп алу қажет екені дәлелденді. Осы
қызметті жолға қою үшін көптеген арнайы зерттеулер жүргізілді. Германияда
1922 жылы кәсіби бағдарлау және кеңес беру жүйесін құру жайлы Заң
қабылданды. Кәсіби кеңес беру бюросының ұстанымдары бойынша еңбек
биржасында мынадай ережелер құрылды:
- жеткіншектерді мамандық таңдауға жоспарлы түрде даярлау;
-бюро жұмысын мектептермен тығыз байланыста ұйымдастырып, мектеп
бітірушілермен арнайы жұмыстарды келесі бағыттарда жүргізу;
- мамандықтар туралы мағлұматтар беру;
- мектеп бітірушілердің жекелік қасиеттерін анықтау үшін психологиялық
зерттеулер жүргізу;
- жұмысқа немесе кәсіби мектептерге ұсыныс хат толтыру.
Кәсіби бағдарлаудың ғылыми педагогикалық негізін қалауға халыққа
білім беру жүйесін бұрынғы Кеңес жерінде құруға үлкен үлесін қосқан
А.В.Луначарский, П.П.Блонский өз үлестерін қосты. 1927 жылы Санкт-
Петербургте кәсіби кеңес беру бюросы ашылды. Бұл жерде мамандыққа баулу
тәжірибесімен қатар ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізілді. 1928 жылы
П.П.Блонскийдің "Педалогия негіздері" деп аталатын еңбегі жарық көрді.
Тәжірибелік психологиялық білімді ол кезде педалогия деп атады. Осы еңбекте
жеке адамның тұлғалық қасиеттерін жан-жақты зерттеу, және ағзаның
физиологиялық ерекшеліктерін анықтау әдістемелері жүйеге келтіріліп берілді
[4].
Дегенмен бұл зерттеулерді тәжірибеде қолдану көптеген қиындыққа
жолықты. 1936 жылы О педалогических извращениях в системе наркомпроса" деп
аталатын ВКП(б) ОК қаулысы бойынша сол кезде көптеген ірі қалаларда ашылған
әлеуметтік психологиялық зертханалар мен бюролар жабылып, педалогиялық
зерттеулерге толық тыйым салынды. Содан 20 ғасырдың 60-шы жылдарына дейін
тәжірибелік психологиялық зерттеулер біздің елде жүргізілмей қалды.
Шет елдерде бұл тәжірибе өте кең тарап, Еуропалық ғалымдар К.Айзенк,
Кеттел, Бине, Симон т.б. көптеген ғалымдар адамдардың жекелік қасиеттерін,
интеллектуалдық іс-әрекеттерге икемділігін, жан мен тәннің бір-біріне
тәуелділігін т.б. көптеген проблемаларды зерттеу жолдарын анықтап, оларды
психологиялық кеңес беруде қолдану жолдарын зерттеді.
1984 жылы қабылданған Кеңес мектептерінде жүргізілген реформаның
материалдарында мектептерде психологиялық қызметтерді ұйымдастырып,
психологиялық зерттеулерді кеңінен қолдану қажеттілігі көрсетілген. Сонымен
қатар психологиялық кеңес беру орталықтарын ашу туралы көптеген ұсыныстар
жасалған. Осы кезден бастап көптеген Ресей мектептерінде, Балтық
жағалауындағы мемлекеттерде мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беру
орталықтары ашыла бастады. ССРО ғылым академиясы жанынан мамандық бағдар
беру ғылыми зерттеу институты ашылып, онда осы бағытта көптеген зерттеулер
жүргізілді [5].
Қазақстанда кәсіби бағдар беру проблемалары педагогика ғылымдарының
докторылары, профессор А.П.Сейтешов, Г.А.Уманов, Л.К.Керимов, және олардың
шәкірттері жан-жақты зерттеді. Олардың айтуы бойынша кәсіби бағдар беру-
психологиялық, педагогикалық және медициналық іс-шаралар жиынтығы болып
келеді. А.П.Сейтешов мамандыққа баулу және кәсіби бағдарлау баланың дүниеге
көзқарасының қалыптасуына негіз болады деп дәлелдеген. Бұл жұмыс жастардың
тілегі, ықыласы мен олардың мүмкіндіктерін бір-бірімен үйлестіруге
бағытталған. Сонымен қатар халықтың тұрмыс шаруашылығы мен жалпы қоғамда
мамандарға деген қажеттілікті ескере отырып, еңбекке жарамдылық процесін
оңтайландыруға бағытталған [6].
Алғашқы күндерден бастап жалпы білім беретін орта мектептерде білім
беру жүйесі Өкіметіміздің қаулы қарарларына орай мектеп оқушыларының ғылым
негіздерін оқып үйренуді олардың жүйелі ұйымдастырылған, шама-шарқына лайық
қоғамдық пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуымен тығыз өзара байланысты
қамтамасыз етілсін - деп міндеттелген.
Әсіресе өкіметтің қабылданған қаулы-қарарларында 1986-1990 жылдар
мен 2000 жылға дейінгі кезеңде экономикалық және әлеуметтік дамыуының
негізгі бағыттарындағы білім беру саласында мектеп оқушыларын
еңбексүйгіштікке тәрбиелеу ісіне ерекше мән беріліп, кәсіптік бағдарды
жетілдіру міндеті қойылды. Мектеп бітірген әрбір жастың белгілі бір кәсіп
иесі болуы да қажет екендігі белгіленді.
Осы орайда Республикамызда орналасқан әрбір мектептің, өндірістік
ұжымның, ата-аналардың, жұртшылықтың алдында оқушылардың еңбек тәрбиесін,
политехника-лық даярлығын және кәсіптік бағдарын түбірімен жақсарту
міндетін қойып отыр.
Қазіргі таңда мектеп оқушыларын еңбекке тәрбиелеудің жан-жақты және
күрделі міндеттерін ойдағыдай шешу үшін әрбір мұғалім, сынып жетекшісі
өзінің күнделікті педагогикалық іс-әрекеттерінде еңбек тәрбиесінің негізгі
қағидаларын берік меңгеріп және оны басшылыққа алуды талап етіп отыр.
Қазіргі жалпы білім беретін орта мектептердің оқу-тәрбие жұмысында
кездесетін елеулі кемшіліктердің де беті ашылып көрсетілді. Олар ең алдымен
мынаған байланысты: мектеп бітіруде жастар өндіріс сферасындағы
еңбекке практикалық дайындықсыз келеді немесе халық шаруашылығына
қажетті мамандықтары жөнінде теориялық жағынан белгілі бір түсінігі
болмады. Мектеп бітіруші жастарымыздың ішінде өмірге тұтынушылық қатынас,
еңбектен бой тасалау, сақтамау сияқты жағымсыз құбылыстар байқалып қалады.
Мұндай кемшіліктердің себебін біз мектеп қабырғасындағы еңбекке тәрбиелеу
мен кәсіптік бағдар жұмыстарының белгілі бір жүйеге қойылмағандығы деп
білеміз. Қазіргі жалпы білім беретін мектептердің барқатар мұғалімдері мен
сынып жетекшілері еліміздің ғылыми-техникалық прогрестің даму тенденциялары
туралы және оның қазіргі заман адамдарына қоятын талаптары жөнінде
жеткілікті хабары болмады. Сынып жетекшілері оқушылардың қоғамға пайдалы
өнімді еңбегі мен оқытуды өнімді үнемі біртұтас үдеріс етіп біріктіріп,
оған политехникалық бағыттылық бере алмады. Мұғалімдер қоғамдық пайдалы
еңбектің мазмұнын анықтауда, еңбек үдерістерін жоспарлауда, ұйымдастыруда,
педагогикалық ықпал етудің әдістерін таңдап алуда қиындықтары тап болып
отырды. Сондықтан оқушыларды еңбекке тәрбиелеу мен кәсіптік бағдар беруде
заман талабына сай тәрбие жұмысының неғұрлым жаңа формалары мен әдіс-
тәсілдерін таңдап, оны жетілдіруде мектеп ұжымының алдында үлкен маңызды
міндеттер қойылды [6].
Мамандықты саналы таңдауда адамның қабілеттілігінің қалыптасуының да
үлкен маңызы бар. Ол адамның психологиялық санасының қалыптасуына
байланысты. Олар: қабілеттілік, қызығушылық, бағыттың құндылығы, кәсіптік
жоспар, идеялы, сенімі, т.б.
Кәсіптік бағдар - бұл мамандық таңдаудағы жеке икемділіктерінің,
қызығушылығының, кәсіптік ынтасына және қоғамның әр-түрлі деңгейдегі
квалификациялы және әр-түрлі мамандық кадрларына сұранысымен жастарды
дайындаудағы бағытталған іс-әрекет [7].
Мамандық таңдаудағы жастардың ойлануы атты еңбегінде Маркс былай деп
жазған Мамандық таңдау дегеніміз ол адамның бүкіл өмірін тас-талқан етіп,
жоспарын жоқ етіп оны бақытсыз етуі мүмкін.
Тәжірибе көрсеткендей оқушылармен жүргізілетін кәсіптік бағдар
жұмыстарының мұғалімін даярлаудағы негізгі кемшіліктері, олардың қазіргі
кездегі өндіріс, ауыл-шаруашылығы, кәсіптік бағдар жүйесіндегі
тапсырмаларды, мазмұнды прициптерді, әдістер мен формаларды жеткіліксіз
меңгеру болып отыр. Бұл жерде айтпағымыз, әрбір мұғалім кәсіптік бағдар
беріп отыруы керек. Қазіргі таңдағы шығып жатқан өндіріс жаңа мамандықтары
бойынша, өзінің мамандығы бойынша шолу жасап отыруы керек.
Жастардың кәсіптік бағдары мәні жағынан тек қана педагогикалық
проблема болып қоймайды. Оны қоғамдық проблема десе де болады, оны шешу
үшін тек қана педагогтардың көмегі ғана емес, мектептің, мектепаралық оқу-
өндірістік комбинатының (МОӨК), кәсіптік техникалық мектептің (КТМ),
кәсіптік техникалық лицейдің (КТЛ), кәсіпорындардың, бұқаралық ақпарат
құралдарының, мемлекеттік еңбекпен қамту қызметінің және т.б. бірлескен іс-
әрекеті қажет. Кәсіптік бағдардың қоғамдық проблема ретіндегі мәні қоғамның
кадрларға деген сұранысын, ондағы қайшылықты басып өтуден жастардың
кәсіптік талпынысынан көрінеді. Әрине, бұл қайшылықты шешуде педагогикалық
ұжымның, мұғалімдердің, оқушылардың еңбектік және кәсіптік дайындығына
жауаптылардың іс-әрекеті басты роль атқарады. Кәсіптік бағдардың теориясы
және әдіснамалық сұрақтарына келіп тоқталатын болсақ, оны төмендегіше
қарастыруға болады екен.
Кәсіптік бағдардың мақсаты және тапсырмаларды теорияға және
методологияға сүйене отырып жасалады. Теория мен әдіснамалық идеялар,
көзқарастар, формалар, әдістер және принциптер түсініктері тексеріліп
қалыптастырылады.
Кәсіптік бағдар түсінігі кімге болса да түсінікті. Бүл - оқушылардың
сол немесе басқа мамандықтарға бағдары. Әдістемелік нұсқауларда да осындай
анықтамалар береді, яғни ол жерде кәсіптік бағдар жұмыстарын жастарға
мамандық таңдауда көмек ретінде көрсетеді.
Кәсіптік бағдар түсінігі көптеген ғылыми түсініктер сияқты бір
орнында қалып қоймайды. Ол қоғамның мақсатының көзқарасына, тапсырмаларына,
әдістеріне, формаларына, кәсіптік бағдардың мағынасына қарай дамып отырады.
Бұл түсініктің өзгеруі келтірілген анықтамалармен өзара байланысты,
оның әр қайсысы кәсіптік бағдардың сол немесе басқада аспектілеріне әсерін
тигізеді, қандайда бір функцияны бөліп көрсетеді, оның практикалық және
теориялық даму деңгейін көрсетеді, басқару теориясының, педагогика,
психология, позициясын қарастырылады.
Сондықтанда кәсіптік бағдардың жалпы анықтамасын бермес бұрын оның
негізгі 3 кұраушысын; іс-әрекет, мамандық, бағдар нақтылап алайық.
Философиялық сөздіктерде іс әрекет түсінігі адамның спецификалық
формасы табиғатқа қарым-қатынасын, оны саналы түрде өзгерту және пайдалану
белсенділігі ретінде анықталады. Іс-әрекет ұғымының қарастырып отырған
кәсіптік бағдар ұғымына енгізілуі кәсіптік бағдар ұғымын тек практика
жағынан ғана емес, теориялық іс-әрекет ретінде, нақтылап айтсақ, белгілі
бір білім дәрежесін ғана емес сол білімді меңгерудегі іс-әрекетті
дисциплинаралық ғылыми бағытты көрсетеді.Кәсіптік бағдарда практикалық іс-
әрекет туындап, теориямен толықтырыла түседі, нәтижесінде кәсіптік бағдарда
теориялық және практикалық іс-әрекетті ажырамас бөлік ретінде қарастырамыз.
Кәсіп (лат. pofessio-белгілі бір іс-әрекеттің көрсеткіші, мамандық,
profiteer-өзімнің ісім деп қарастырамын) - белгілі бір еңбек іс-әрекеті.
Атақты ғалым академик С.Г. Струмилинаның ойы бойынша бір біріне жақын
мамандықтар топтарға біріктірілуі мүмкін, мысалы, металл өңдеушілер, ағаш
өңдеушілер, музыканттар және т.б.[8].
Бағдар түсінігі бірнеше ғылымдарда қолданылады, геометрияда бағдар
тіке, қисық, жазықтыққа, химияда - молекулалардың бағдары. Бұл түсініктер
астрономияда, географияда қолданылады. Мұндай жағдайда бағдар түсінігі
барлық ғылымдарда орынды анықтау және қозғалыс бағытын таңдаумен
байланысты. Энциклопедияда бағдар (фр. Orientation - шығысқа көрсетеді,
лат. oriens - шығыс) тікелей мағнада түсіндіріледі [9].
Қандай анықтамалар келтірілсе де, бағдар түсінігі мамандық таңдауда
негізгі бағытты көрсетеді. Егер жастар мамандық әлемінде бағдар алып
белсенді түрде сол мамандық оның өмірге талпынысына сай ма, соны біліп
жатса, мұндай жағдайда оның мамандыққа бағдарын көрсетеді.
Егер де бағдар беру педагогикалық немесе басқа іс-әрекеттің объектісі
болса, оның өзіне және қоғамға қажетті мамандық таңдауына бағдар жасалса,
онда оны мамандыққа бағдарлау дейді.
Практикалық жағы мемлекеттік және қоғамдық бірлестіктердің,
кәсіпорындардың, мектептердің сонымен қатар жалпы қоғамдағы және тұлғаның
қызығуындағы әлеуметтік және кәсіптік анықталуындағы процесін дамытудағы
жанұялардың іс-әрекетін қосады.
Кәсіптік бағдар теориясын төмендегіше анықтасақ болады; кәсіптік
бағдардың іс-әрекетінің қарқынды (эффектілі) болу үшін, идеялардың және
көзқарастардың өзіндік мағынасының айтылуы.
Оқушылардың кәсіптік бағдар теориясының негізгі компоненттерін
қарастырып өтейік. Олар; фактілер, заңдылықтар, прициптер. Кәсіптік
бағдарда ғылыми әдістер көмегімен алынған нақты фактілер аз. Сондықтанда
басты тапсырманың бірі - ол жаңа фактілер жинап, оларға дұрыс бағыт бағдар
беру. Бұл жаңа фактілерді іздеу бір немесе бірнеше гипотезалар арқылы
жүргізілсе ғана іске асады. Соңғысы теорияның бір бөлігін құрайды. Мысалы,
әр бір аймақтың (ауданда) белгілі бір мамандық таңдауға әсер ететін өзінің
спецификалық факторлары бар. Мұндай факторлардың гипотезасы қызығушылықты
қалыптастыратын, оқушылармен жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмысының
жақсаруына, іздену әдістерінің пайда болуына септігін тигізеді.
Кәсіптік бағдар теориясындағы басты компонент - заңдылықтарды анықтау.
Оларды іздеу ғылыми іс-әрекеттің жалпы мақсатына (қызметіне) жатады.
Әрбір теорияның даму деңгейі принциптің сапасы мен оның құраушысы
арқылы анықталады. Кәсіптік бағдардың принципін құрау (формулировать) үшін
аз көңіл бөлініп жатқан жоқ. Бірақта кәсіптік бағдар жүйесінің өңделу
жұмыстары бітті деп айта алмаймыз, алда барлық жайттарды қанағаттандыратын,
қарсылықсыз жүйені қалыптастыру қажет.
Кәсіби бағдар беру іс-әрекетінің объектісі адамның өзін тануындағы
әлеуметтік-кәсіптік процесс болғандықтан, біріншіден принцип топтарын
жинақтап аламыз. Басқарылып отырған қыздар мен ұлдарды қоғамның әлеуметтік
құрылымында өзіне мамандықты таңдап алуы.Осыған байланысты кәсіби бағдар
беру принциптерін мынадай етіп топтастырамыз.
Сурет 1. Кәсіби бағдар берудің принциптері
Танымдық принцип. Мамандық таңдаудағы еңбек іс-әрекетіндегі тек өзінің
ғана қызығуын емес қоғамға пайда келтіруде қанағаттандыратын ұмтылыста
айқын көрінеді. Қазіргі кездегі ауыл-шаруашылығына қажетті мамандықты
таңдауды сезіну, тұлғаның танымының дамығанын көрсетеді.
Сай келушілік принципі. Қызығушылығы икемділігі, ынтасы, таңдаған
мамандығы сонымен қатар қоғамның жалпы қажетті мамандықтағы кадрларға
сұранысын қанағаттандыру. Қоғамда өмір сүріп қоғамнан еркін, тыс болуға
болмайды дегендей, өзінің жеке қызығуына қарай қоғамның сұранысын есепке
алмай мамандық таңдауға болмайды. Тұлғаның және қоғамның қажеттіліктерінің
сай келу принципінің бұзылуы кадрлардың кәсіптік құрылымындағы тепе-
теңсіздікке алып келеді.
Белсенділік (активность) принципі. Мамандық таңдаудағы өзін тану
процесіндегі тұлғаның іс-әрекеттің түрін сипаттайды. Кәсіпті белсенді түрде
әркім өзі іздеуі қажет. Бұл жерде оқушылар күшін еңбектік және кәсіптік
дайындау процесінде практикалық сынау, ата-аналар кеңесі және олардың
кәсіптік тәжірибесі, әдебиеттерді (қызығып отырған мамандығы бойынша)
іздену және оқу, әр-түрлі үйірмелерде жұмыс, курстарға қатысу, тәжірибе
барысында жұмыс жасау және көптеген басқа да нәрселер басты роль атқарады.
Бұл топтағы соңғы принцип-даму принципі. Бұл принцип кәсіп таңдау
идеясында тұлғаның квалификациясының дамуына, тәжірибесінің өсуінен
жалақысының өсуінен және кәсіптік тәжірибесінің өсуінен, қоғамдық жұмысына
белсене араласуынан, тұлғаның мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыратынын,
тұрғын үйге, демалысқа және т.б. қажеттілігінен көрініс табады.
Кәсіптік бағдарда жалпы педагогикалық принциптермен тығыз байланысты
(көбінесе қиылысатында) принциптер тобы бар. Ол, төмендегі принциптер;
кәсіптік бағдардың іс-әрекетінің нарықтық бағыты мамандық тандаудағы
мәселе нарықтық тәрбиенің жалпы тапсырмаларымен тығыз байланыста шешу,
дүниеге ғылыми көзқарасты қалыптастыру;
кәсіптік бағдардың өмірмен, еңбекпен, нарықтық құрылыстың
тәжірибесімен байланысы, адамға ауыл-шаруашылығының квалификациялы
кадрларға сұранысы мамандық таңдаудағы алдын-ала көмегі;
кәсіптік бағдардың оқушылардың еңбек дайындығымен байланысы
-оқушылардың техникалық шығармашылығын үйымдастыру, өнімді еңбек, қоғамдық
пайдалы еңбек арқылы политехникалық білім беру еңбекке тәрбиелеу және
оқытуды жақсы алдын-ала дұрыс қоятын принципі. Еңбек дайндығынан бөлініп
кеткен кәсіптік бағдар белгісіз, түсініксіз сызықтар секілді болып
түсініксіздікті тудырады және тұлғаның еңбектік және кәсіптік дамуына кері
әсерін тигізеді. Кәсіптік бағдардағы қоғамның орта кәсіптік оқу
орындарының, базалық шаруашылықтардың, жанұяның, мектептің өзара байланысы
оқушылардың мамандық таңдаудағы оларға көмек көрсетудің жұмысымен тығыз
байланыста болады. Осыдан барып бірігу іс-әрекетіне тұрғылықты
(координациясының) мақсаттқа бағыттылығы артуы өсе түсуі жоспарланады.
Кәсіптік бағдардың тәрбиелік сипаты. Кәсіптік бағдар жұмысының
еңбектік, экономикалық, танымдық, эстетикалық, құқықтық және физикалық
тәрбиесі бірлігінде гармониялық тұлғаны қалыптастыру тапсырмасымен жүзеге
асады.
Кәсіптік бағдар жұмысын жүргізудегі диагностикалық және тәрбиелік
әркеттердің (подход) өзара байланысы, бір әрекеттің (подход) - екіншісіне
қарама-қайшылықты болдырмайтын принцип. Оның әр қайсысы өзінің тапсырмасын
шешеді;
дифференциалды және жеке әрекет (подход). Оқушылардың өмірлік
жоспардағы үлгерім деңгейіне жас ерекшеліктеріне және кәсіптік
қызығушылығының жинақталған (сформированность) деңгейіне бағынышты.
Оқушылар тобымен диференциялау әсер етудің қүралдарын анықтайды. Ол бір
топта қарқынды болғанымен екіншісінде төмен болуы мүмкін.
Кәсіптік бағдар берудің әдіснамалық мәселесі. Кәсіптік бағдардың
әдіснамасында мамандық таңдау барысындағы қоғамның және тұлғаның
қызығушылығын оңтайландыратын негізгі қосымшаны, құрылымды және кәсіптік
өзін таңдаудағы ғылыми проблеманы зерттеу әдістерді және жастарға әсер
етудегі практикалық әдістердің негізі.
Кәсіптік бағдардың әдіснамалық сұрақтарына кәсіптік бағдар жүйесін
анықтау және оны дамыту сұрақтары да жатады. Жалпы білім беретін және
кәсіптік мектептің реформаларының негізгі бағыты оқушылардың кәсіптік
бағдарды жақсарту тапсырмасы қойылған.
Кәсіптік бағдар жүйесінің жалпы анықтамасын жинақтамас бұрын, бастапқы
бірнеше қосымшаны қарастырайық;
1. Кәсіптік бағдар жүйелік іс-әрекетті көрсетеді, оның ішінде
мақсаттық орналастыру, тапсырмалар, прициптер, формалар, әдістер,
қарқындылық(эффективность) критерийлері, деңгейлері, бағыттары, аспектілері
және басқада жүйелік және құрылымдық пайда болушы элементтер кіреді.
2. Оқушыларды жалпы кәсіптік бағдар жүйесі олардың еңбек және кәсіптік
дайындығының ішіндегі жүйе болып табылады.
3. Кәсіптік бағдар жүйесі - қазіргі қоғам дамуы кезіндегі өндірістік
ара қатынастар және өндіргіш күштердің құрылымдық жүйесіндегі тұлға
бағдары жүйесінің бір бөлігі.
4. Кәсіптік бағдар әлеуметтік жүйеге жатады, ол әр-түрлі проблемаларды
соның ішінде, қоғамдық өндірістегі адам дамуының факторларына
байланысты проблемаларды тудырады. Кәсіптік бағдарды қоғамдық
проблема ретінде санаса болады. Кәсітік бағдар жүйесінің проблемасын шешуде
бір ғана министрлік (Білім және Ғылым) немесе бір ғана
ғылымның (мысалы, педагогика) күші жетпейді. Сол үшінде кәсіптік
бағдар жүйесі тиімді болуы үшін бірнеше министрліктер
және ведмоствалар, сонымен қатар әр-түрлі мамандықтардың
ғалымдарын жұмылдырылуы қажет.
5. Кәсіптік бағдардың қарқындылығына көптеген әр-түрлі объективті
және субъективті факторлардың әсері бар. Бұл жүйені ұйымдастыру
және басқару өте қиын. Осы және басқа да жағдайлар кәсіптік бағдардың қиын
екенін көрсетеді.
Жоғарыда келтірілген 5 жинақталған қосымшадан, оқушылардың кәсіптік
бағдар жүйесінің анықтамасы шығады.
Оқушылардың кәсіптік бағдар жүйесі - бұл жалпы қоғамдағы тұлға
қызығушылығындағы оқушылардың өмірге бейімделуінің (өзін тануы) әлеуметтік
және кәсіптік процесін дамытуға бағытталған, әртүрлі мемлекеттің және
қоғамдық бірлестіктердің, мекемелердің, мектептердің, сонымен қатар
жанұяның ұйымдасқан, басқару іс-әрекеті.
Кәсіптік бағдар жұмысы жүйесінің жалпы мақсаты - оқушыларды өзінің
жеке қызығушылығын және қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыратын мамандықты
таңдауға даярлау. Бұл мақсат оқушылардың еңбек даярлығына сай келеді және
осы дайындық процесі арқылы таралады. Мектептегі, оқу-өндірістік
комбинатындағы кәсіптік бағдар жұмысы жүйесіне төмендегі негізгі
компоненттер кіреді; мақсат, тапсырмалар, негізгі бағыттар сонымен қатар
оқушылармен жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмысының формасы мен әдістері.
Мектептің, оқу-өндірістік комбинатының кәсіптік бағдар жүйесі іс-
әрекеті төмендегі бағыттардың қамтиды;
1) Кәсіптік ағарту, оның ішіне кәсіптік информация, кәсіптік
(пропаганда) кәсіптік адаптация кіреді. Оқушыларды қазіргі кездегі қоғамға
және жуық 20-30 жылдан кейінгі қажетті мамандық әлемімен сонымең қатар
олардың практикалық мүмкіндіктерімен таныстыру.
Кәсіптік насихаттау әлеуметтік іс-әрекеттің ерекше түрінде
қарастырылады, оның негізгі функциясы білімді, идеяны, көркемдік
бағалылықты тарату. Кәсіптік насихаттаудың сипатты шектелуі - мақсатқа
бағыттылығы, дифференциалдылығы, жоспарлылығы, формалар мен әдістердің әр-
түрлілігі.
Кәсіптік насихат базалық кәсіпорындарға, аудандарға, қалаларға және
т.б. аймақтарға оқушылардың мамандық таңдауына белсенді әсер етуді мақсат
етіп қояды.
2) Тұлғаның мамандыққа мүмкіндігін және қызығушылығын анықтау үшін
бағыттың кәсіптік диагностикасы. Бұл мақсатты орындау үшін анкеталық,
аппаратуралық және тестік әдістер қолданылады.
3) Кәсіптік консультанттардың, мамандардың мамандық таңдауда
берген көмегі. Кәсіптік консультацияда барлық оқушылар мен ата-
аналар қамтылуы тиіс.
4) Кәсіптік іріктеу мектептерде, оқу-өндірістік комбинаттарда
жүргізіледі. Бұл жерде таңдаушы алдына мақсат қойылады,
яғни ол таңдаған мамандығының еңбек қиыншылықтарына қарамай оны
меңгеруі керек.
5) Әлеуметтік-кәсіптік бейімделу оқу шеберханаларында, оқушылардың
еңбек бірлестіктерінде және т.б. жүзеге асады. Әлеуметтік-кәсіптік
бейімделупроцесі кең сатыда жоғарғы сынып оқушыларының базалық
кәсіпорындағы өндірістік практикасы болып табылады.
6) Кәсіптік тәрбиелеуде оқушылар бойында таңдаған кәсібіне
борыштық сезімін, жауаптылықты, кәсіптік құрметті қалыптастыруды мақсат
етеді.
Жоғарыда келтірілген жұмыстың бағыттары өзара байланысты болсада
әрқайсысы кәсіптік іс-әрекеттің әр бір облысы.
Әр-түрлі бағытта жұмыс жасауда кәсіптік бағдар жұмысының әдістері мен
формасы шеңбері анықталады - бұл кәсіп туралы әңгімелер, кәсіпорындарға
саяхат, анкета жүргізу, тестлер (кәсіптік икемділіктерді диагностикалау
үшін), оқушылардың реферат жазуы, олармен бірге әр-түрлі ойындарды (дебат,
пікірталас т.б.) өткізу [10].
Кәсіптік бағдар мәнінің ғылыми ізденіс әдістері қиынға түсуде.
Кәсіптік бағдарды жеке ғылым ретінде бөліп қарау, оның өз алдын жеке
әдістерінің болуын талап етеді. Бірақ кәсіптік бағдар проблемасын шешуде
ғылыми зерттеу жұмысында педагогика, психология, экономика, социология,
медицина әдістері қолданылады. Сондықтанда кәсіптік бағдар әзірше өз алдына
жеке ғылым саласы ретінде қарастырмаймыз. Бұл қоғам және тұлға
қызығуындағы, оның өзі таңдаған мамандығы бойынша қолданбалы тапсырмаларды
шешуге арналған дисциплинарлық ғылыми бағыт.
Әдіснамалық негізгі басты мәнінің қатарына кәсіптік бағдар
қарқындылығы критерилерін анықтайтын сұрақтар да жатады. Қазіргі уақытта
мектептің, оқу-өндірістік комбинатының кәсіптік бағдар жұмысының
қарқындылығын, оқушылардың қаншасы жұмысшы кәсібін таңдап және қаншасы
сонымен жұмыс істеп жатқанын (пайыз бойынша) анықтау арқылы жүзеге асыруға
болады. Бұл критерий басты, бірақ жеткіліксіз. Басқа да көрсеткіштерді де
есепке алу қажет. Мысалы, жоспарланған оқушылар саны орта кәсіптік
техникалық училищелерде оқып, кәсіпорындарда жұмыс істеп жатыр, бүған әр-
түрлі құралдар арқылы жетуге болады.
Мамандық таңдаудың жетістігі оқушының тұлғалық (жеке) және кәсіптік
жоспарының еңбек сферасында қоғамдық талаптардың сай болуы. Сондықтанда
кәсіптік таңдау қазіргі қоғамдағы кадр сұранысы құрылымынасай болса,
соғұрлым кәсіптік бағдар жұмыстары жақсы жүзеге асады. Мұнда жағдайда
кадрларға сұраныс тепе-теңдік өлшемі және шынайы таңдау кәсіпті бағдардың
қарқындылығының басты критерии болып саналады [11].
Бізге белгілі болғандай мамандықты дұрыс таңдау еңбек сапасы ме
өнімділігіне әсер етеді. Нәтижесінде мектеп, орта кәсіптік yчилищeлep
бітірушілердің кәсіпорындағы жұмыстарында жеткен еңбек жетістіктері
мамандық таңдау жетістігінің басты критериі болып саналады.
Мамандықты және жұмыс орнын дұрыс таңдап, өзінің таңдауын
қанағаттанса, онда ол басты психологиялық критерии болып саналады.
Мамандыққа, жұмысына, жалақысына қанағаттану деңгейін бағалау үшін тестер,
анкеталар қолданылады.
Практика көрсеткендей кәсіптік бағдарды дұрыс таңдауда жетістікте және
құлдырау да бар. Жастар тәрбие жұмыстарының дұрыс, ұзақ қойыл нәтижесінде,
кәсіпке оқытылып өмірге сай бағдары болып, нақты еңбек дайындалса ғана
жетістіктерге жете алады. Керісінше, құрғақ уәде болса онда олар құлдырауға
ұшырайды.
Кәсіптік бағдар жұмыстарының қарқындылығының әділ көрсеткіші оқу
орнынан кейін, армия қатарын бітіріп немесе туған жеріне қайта оралу.
Қорытындылай келе, кәсіптік бағдар жұмыстарының қарқындылығының
(тиімділігінің) басты критериі болып қаланың, ауданның, аймақтың, жалпы
қоғамның актуальды мамандарға деген сұранысына сай келу, мамандық бойынша
жоғары оқу орнына, колледждерге, орта кәсіптік техникалық училищелеге,
жұмысқа орналасушыларға, оқушылар санының тепе-теңдігінің өлшемі.
2. Орта мектеп оқушыларына кәсіби бағдар берудегі педагог-психологтың
рөлі
Қазіргі мектеп оқушыларының әлеуметтік дамуына, болашақ мамандықтары
бойынша қажетті дағдыларды жинақтауына, еңбек рыногына бейімделуіне өмір
сүруге дайындықтарының артуына жағдай жасайды. Жалпы орта білім берудің
басты мақсаты – алған білімдерінің негізінде еркін бағамдай алатын, өзін
таныта, дамыта білетін , қазіргі тез өзгеріп отыратын өмірге өз бетінше
дұрыс шешім қабылдай алатын тұлғаны қалыптастыру. Ал бұл міндеттерді жүзеге
асыруда психологиялық қызметтің маңызы зор. Өйткені, психологиялық
қызметтің мақсаты – бала дамуындағы әр кезеңдегі жан дүниесінің
ерекшеліктерін анықтап алып, олардың өз-өзіне, қоршаған ортаға деген
көзқарасының, қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуына жетекшілік жасау. Бұл
мақсат келесі міндеттер арқылы нақтыланады.
Бәрімізге мәлім қазіргі кезеңде мектептің қойып отырған талабы –
жеткіншек ұрпақтарды негізгі пәндермен терең де берік қаруландыру, ал
меңгерген білімдерін күнделікті өмірде өз деңгейіндегі іскерлік
шеберліктеріне қолдана білу. Осы жетістіктерге жету үшін мұғалім алдындағы
оқушының мінез - құлқын, сана-сезімінің жетілу дәрежесін таным
процестерінің (қабылдау, зейін, қиял, ес, ойлау) дұрыс қалыптасуын
қадағалап, әрі дамытып отыруы қажет. Оқушы бойындағы ерекшеліктерді оқу -
тәрбие процесінде толық ескеру мұғалімге өте қиын. Сондықтан да білім беру
жүйесінде психологиялық қызметтің оның ішінде мектеп психологының атқарар
қызметі жетерлік.
Мектеп психологы мамандық қызметін атқару барысында оқушыларға,
олардың ата-аналарына, педагогтарға, көптеген мәселелерді тиімді шешуге
психологиялық жағынан көмек көрсетеді. Балалардың мектепте оқуға даярлығын
анықтаудан бастап, мектепке қабылдау, бастауыш сыныптарда жетелеу, орта
және жоғары сынып оқушылары мектеп бітіргеннен соң өмір жолын тауып алу
проблемаларын шешуге бірінші кеңесші және көмекші болатын адам – мектеп
психологы. Мектепте, психолог, оқушылардың жекелік қасиеттері
диагностикалап, зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып , олардың күнделікті
дамуына ықпал жасайтын іс-шаралар жүргізеді. Сонымен қатар дамуында
нормадан ауытқуы бар балалармен жеке - дара, қажеттілік туғанда - топпен,
түзету және дамыту жұмыстарын ұйымдастырады. Ерекше қиын жағдайларда баланы
басқа мамандарға көрсетіп, оның психологиялық дағдарысын оңтайландыру
жолдарын анықтауға ат салысады [13].
Мектептегі психологқа қойылатын талап өте көп және жоғары, оны
орындау психолог шеберлігіне, біліктілігіне, шығармашылық ізденістеріне
байланысты.Баланы жан-жақты білу керек деген белгілі педагог К. Д.
Ушинский көрегендігі, педагогикалық іс әрекеттің психологиялық қызметтің
тығыз қарым қатынаста болатындығының айқын дәлелі.
Жалпы және кәсіби білім беру мектептерінің тұжырымдамасында оқушыларды
қандай да бір іс-әрекет түріне баулу және әр баланың психофизиологиялық
ерекшеліктерін, қабілеті мен білімділігін анықтауға мүмкіндік беру қажет
екені анықталған. Бұл мәселені шешу әр мектепте әр түрлі жолдармен
жүргізіліп жатыр. Психологиялық қызмет ұйымдастырылған мектептерде
балалардың жекелік психикалық қасиеттерін анықтаумен шектелуде. Ал шын
мәнінде бұл қызмет көпқырлы және көпсырлы болуға тиісті.
Оқушыларды алдын-ала кәсіби диагностикалаудан өткізу проблемасын
зерттеу үшін көптеген арнайы және жалпы диагностикалық әдістемелер
жасалған. Оның ішінде Айзенк пен Стреляудың темпераментті өлшеу тестері,
Бине-Симон жасаған интеллектуалдық қабілеттілікті анықтау шкаласы,
Айзенктің интеллекті зерттеу тестерінің вербалдық, математикалық және
техникалық субтестілері, Филипстің баланың мазасыздану деңгейін анықтау
тесті, коммикациялық және ұйымдастырушылық қабілетті зерттеу тестері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz