Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің несиелік саясатын бағалау және оларды жетілдіру жолдарын іздестіру
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Дүниежүзілік қаржы дағдарыс жағдайында
Қазақстанның банктік секторы жасауы аталған салада түбегейлі өзгерістерді
қажет етеді. Олардың бәрі дүниежүзілік аренада ұлттық банк жүйесінің
бәсекелестік қабілеттігін одан әрі арттыруға бағытталған банктік саясатты,
соның ішінде несиелік саясатты оңтайландырумен тікелей байланысты.
Көптеген банктердің банктротқа ұшырауларын зерттеу барысында
банктроттың негізгі себебі болып несиелердің төменгі сапада болуы
куәландырады.
Несие саясатының жақсы дамуы және процедурасы, портфельді сауатты
басқару, несиелерді нәтижелі басқару, осы сферада жұмыс жасайтын
қызметшілерді дайындау тиімді несиелік басқарудың маңызды элементтері
болып табылады.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең
бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясатын қалыптастыру
мен іске асырудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты
көрсетіп отыр.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының
бәсекелестік қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі
олардың несиелік саясатын қалыптастыру мен іске асырудың тиімділігін
арттыруға терең мән беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші
деңгейдегі банктердің несиелік саясатын қалыптастыру мен іске асыруды
жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін табу
барысында арнайы теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді
қолдануды қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы екінші
деңгейлі банктердің несиелік саясатын бағалау және оларды жетілдіру
жолдарын іздестіру.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей міндеттерді шешу
қажет:
- екінші деңгейлі банктердің несие саясатының теориялық негіздерін
қарастыру;
- АТФ банк АҚ несие саясатына баға беру;
- АТФ банк АҚ несие түрлеріне талдау жасау;
- екінші деңгейлі банктердің несие саясатын жетілдірудің шетелдік
тәжірбиесін қарастыру;
- екінші деңгейлі банктердің несие саясатының жетілдіру жолдарын
ұсыну.
Зерттеу объектісі – АТФ банк АҚ несие саясатын калыптастыру және
іс жүзінде қалыптастыру болып табылады.
Зерттеу пәні – Екінші деңгейлі банктердің несиелік саясаты аясында
қалыптасатын экономикалық қатынастар.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі – отандық және дамыған шет
елдердегі экономистердің еңбектері құрайды. Зерттеу барысында банк ісі
жалпы және арнайы әдебиеттер қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасын отандық және шет елдік екінші
деңгейлі банктердің нақты мәліметтері құрайды.
1 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатын құрудың теориялық
негіздері
1.1 Банктердегі несие саясатын басқарудың ерекшелігі мен рөлі
Несие қатынастарынан несие саясаты туындайды. Несие саясатының
мазмұнын несие мекемелерінде әр түрлі субъектілердің уақытша бос ақша
капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін және
белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беруді анықтайды. Сонымен бірге
несие саясаты мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономикалық бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие саясаты арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшаны есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және сол сияқты көптеген операциялар
өтеді [1].
Несие саясатынің маңызы мен ел экономикасындағы рөлі біраз
көрсеткіштермен, атап айтқанда, ақша салымдарының жалпы көлемімен
кәсіпорындар жалпы көлемімен, кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және
айналмалы капиталын қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық
төлем айнымалымен және т.б. сипатталады.
Жоғарыда айтылып кеткендей, несие берместен бұрын банк өзінің несиелік
саясатын қалыптастырып алуы керек екенін түсіндік (банк қызметінің басқа да
бағыттарына – депозитке, пайызға, тарифқа, техникалыққа, кадрлыққа,
клиентке, бәсекелестер және т.б. қатысты қолданылатын саясатпен қоса және
соған сай), сонымен қатар нақты өмір тәжірибесінде жүзеге асыру әдістері
мен құралдарын ескеру қажет.
Өз несие саясатын анықтау және бекіту – қажетті ішкі құжаттарда банк
басшылығының позициясын келесі мәселелер бойынша қалыптастыру және
орнықтыру қажет [2]:
Несие нарығындағы банктің басымдылықтары:
- несиелеу объектілері (салалар, өндіріс, бизнес түрлері);
- борышкерлердің категориялары (билік органдары, мемлекеттік және
мемлекеттік емес ұйымдар, кәсіпорындар, жеке тұлғалар);
- борышкерлермен қарым-қатынас сипаты (ұзақмерзімді серіктестік қарым-
қатынастар немесе бір реттік несиелік келісім шарттар, несиелеуді банктік
қызмет көрсету түрлерінің басқасымен үйлестіру, екі жақты ашықтық және
сенімділік шамалары);
- несиенің түрі мен көлемі (минималды, максималды);
- несиеге қызмет көрсету схемасы;
- несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары және т.б.;
1) Несиелеу мақсаттары:
- несие өнімділігінің күтілетін деңгейі;
- басқа мақсаттар (пайда алумен байланыспайтын).
Көрсетілген мәселелер шегінде банк негізделген шешім қабылдау үшін
алдағы периодқа банк қызметінің нақтыланғын және таразыланған ортақ
мақсатын дұрыс қою (жалпы жоспарлауды жақсы қою), несие нарығын дұрыс
талдау (маркетинг қызметінің жақсы жұмысы), банктің ресурстық базасының
даму перспективасының айқындығы, несие портфелі сапасының дұрыс бағасы,
персонал білім деңгейінің динамикасының есебі өте маңызды.
Несие саясатының рөлі қысқаша түрде келесі тұжырымдамаларда көрініс
табуы мүмкін [3]:
- банктің өзінің несие саясатының болмауы немесе әлсіз (негізделмеген,
ойластырылмаған) саясатының болуы, не болмаса ресми түрде ғана болуы
несие процесінің жоспарының, сәйкесінше, әсіресе орта және ұзақмерзімді
перспективадағы банктің табыссыздығына алып келетін қызметтің осындай
маңызы бар бағыттың толыққанды басқарылуының жоқтығын білдіреді;
- мінсіз табысқа кепіл бермесе де, егер нақты ережелер пайдаланылса,
банктің сапалы несие саясаты оның несие нарығындағы саналы бағытталуына
септігін тигізеді, несие процесіне қатысатын бөлімшелер қызметін
қамтамасыз етеді, қажетті өзек пен ойластырылған технологиямен қоса
дұрыс емес басқарушылық шешім қабылдаудың тәуекелін төмендетеді,
басщылыққа банктің несиелік бөлімшелерін басқарудың сапалы түрде
бағалаудың және жалпы банктегі несие процесін қалыптастырудың маңызды
критерийін береді.
Несие саясатының рөлін оның функциялар жиынтығы деп түсінуге болады,
яғни оның жасақталуы және қолданылуымен байланыстырылатын күтілетін
нәтижелер. Сондықтан, жалпы алғанда екніші деңгейлі банктің несие
саясатының функциясы банк анықтаған несиелеуді дамытудың (жетілдірудің)
мақсаттары мен басымдылықтарын ескере отырып несие процесін оптимизациялау
болып табылады.
Несие саясатының барлық ережелері тәжірибелік шаралармен күшейтілуі
керек. Ал олар өз кезегінде, несие саясатын жүзеге асыру механизмдерінің
жиынтығын көрсетеді. Көзделген несие саясатын жүзеге асыратын барлық
шаралар банк басшылығымен қарастырылып, мақұлдануы тиіс, ал сәйкес шешімдер
ішкі құжаттар ретінде рәсімделуі керек [4].
Мұндай шаралардың ішінде несие ресурсын толтыратын қажетті көлем мен
қолжетімді (соның ішінде баға факторы бойынша) көздерді анықтауға,
ресурстық базаны кеңейтуге, қажетті өнімділік деңгейін, несиелеудің (бір
борышкерге шаққандағы өндірістің салалары, түрлері, борышкер категориясы
және т.б.) қабылдауға болатын тәуекелдері мен шектерінің көрсеткіштерін
қоюға немесе қажет кезде қайта қарастыруға, несиелік қызмет көрсетулерді әр
түрлі етуге және оның сапасын көтеруге, борышкер клиентурасын кеңейтуге
(егер несиелік саясатта мұндай мақсаттар болса), борышкердің төлем
қабілеттілігін жақсырақ тексеруге және берілген несиенің қайтарымдылығының
жоғары деңгейіне жетуге, несие қызметінің мүмкін болатын шығындарын өтеуге
уақтылы және қажетті көлемде резервтер қалыптастыруға, несие процесінің
ұйымдық, ақпараттық-аналитикалық, әдістемелік қамтылуын жетілдіруге және
т.б. мүмкіндік береді.
Әрбір банк үшін міндетті нұсқаулық және әдістемелік материалдар кешені
бар несие нарығындағы барлық жұмыстарының аспектісін регламенттейтін несие
саясатын жүзеге асыру механизмдерінің ерекше блогі болуы тиіс. Ұлттық
банктің заңнамалық нормалары мен ресми құжаттарынан бөлек бұл кешенге
келесілер кіреді: 1) несие бөлімшесіне қатысты банктің басшлық етуші
органдарының шешімдері (банктің ағымдағы уақыттағы бекітілген несие
саясаты; банктің несие саясатының бекіту және жасақтау тәртібінің ережелері
мен несие операцияларын жүргізу бойынша басшылық; басқа да құжаттар); 2)
несиелік бөлімшенің ережесі; 3) бөлімше қызметкерлерінің лауазымдық
инструкциялары; 4) несие операцияларын жүргізу бойынша басшылық [5].
Мұндай басшылық – жеткілікті күрделі, кешенді құжат (әр банкте әр
түрлі атаумен белгілі, жиі оны несие меморандумы деп те атайды). Оның
құрамына келесі элементтер кіреді (оларды жеке құжат ретінде де және бүтін
бір құжаттың бөлігі ретінде де қарастыруға болады) [6]:
1) банктің несие қызметкерлері құзыреттерінің сипаттамасы;
2) несиеге рұқсат беру және потенциалды борышкерлер тапсырысын қарастыру
тәртібі;
3) несиелеуді ұйымдастыру бойынша нұсқаулар;
4) несие процесіне қатысатын бөлімшелердің өзара қызмет етуінің тәртібі;
5) келесілерді талдау бойынша нұсқаулар: клиенттің төлем қабілеттілігін;
несие портфелін; несие келісім шарттарын жасау;
6) әдістемелер: несиелер бағасының есебі, кепіл затының бағасын анықтау,
пайыздар есебі, несиелеу шектерінің есебі және олардың дұрыстығын
тексеру, борышкерлермен кездесу өткізу, борышкердің несие тарихын
тексеру, ол туралы үшінші тұлғадан қосымша ақпарат алу;
7) несиелік құжаттаманы жүргізу бойынша нұсқаулар.
Қазіргі несие саясатының басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын екінші денгейлі банктер үшін Орталық банк
бекітетін нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді.
Мысалға, ҚР Ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару
нормасын белгілейді. Сол сияқты, басқа да нормативтер, оның ішінде екінші
денгейлі банктерде құрылатын ең төменгі ақшалай резевтер түріндегі ең ірі
несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансы өтімділігінің
параметрлері сияқты банктің міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен
салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы норматвитер де бар.
Қазіргі несие саясатының маңызды бір белгісі оның келісім-шартқа
негізделуі болып табылады. Бұған дейін несие саясатында клиент пен банк
арасындағы қарыз алу кезіндегі келісім шарттың экономикалық маңызы төмен
болып, оны тек ресми сипатта болды деп те айтуға болады. Кейіннен екінші
денгейлі банктерде ынта туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз алушының
арасында несиелік шартқа отыру несие берушінің де сол сияқты қарыз алушының
да жауапкершілігін нығайта түсті.
Қалыптасқан қазіргі несие саясатының келесі маңызды ерекшелігі, бұл
несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі болып табылады. Бұрынғы
несие саясаты объектіні несиелеуге ғана негізделгендігі бізге белгілі.
Тауарлы-материалды құндылықтар қоры мен өндірістік шығындардың болуы несие
алуға мұқтаж етті, қарыздың қайтарылу барысына терең талдау жасалмады,
клиент үшін жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуының автоматты түрдегі
кепілі болып саналды.
Жаңа несие саясаты дәстүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделген, оның ішінде мерзімділік пен қамтамасыз ету қағидаларымен қоса,
ақылы сипаты да ескерілді. Сонымен қатар, олардың көбісінің мазмұны
түбірімен өзгерген. Бүгінгі таңда қалыптасқан жүйе несиенің уақытында
қайтарылмау тәуекелін төмендететін клиенттің несиелік қабілетін ескереді.
Екінші денгейлі банк қарыз алушының төлем қабілеттілігі жоқ деп жариялауға,
оны қайта қарап және тарату туралы сұрақтарды қоюға құқылы.
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де қатысты өзгерістер болды.
Тәжірбие көрсеткендей ссудалардың тауарлы-материалдық құндылықтар
қалдығымен қамтамасыз етілуі, олардың уақтылы қайтарылуына кепіл болмады.
Сондықтан да қамтамасыз етілмеген ссудалардың тәжірибеде қалыптасуына
байланысты оларды банк тарапынан жібермеу қажет болып саналды. Қайтару
тұрғысынан алғанда толық кепілдігі бар ссудалар ғана біршама сенімді
несиелер болып табылады.
Қазіргі несие саясатының келесі бір ерекшелігіне банк несиелерінің
жоғарғы дәрежедегі кепілдендіру формаларына өтуін жатқызуға болады.
Несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік
тәжірбиедегідей біршама сенімді формалардың кепіл болу кұқығына (оның
ішінде ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі) кепілдеме және кепіл-хат, жалпы
алғанда сақтандыру жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын несиелік
механизм банкке өзінің тәуелсіздігін нығайтуға, сонымен қатар несиелік
тәуекелін төмендетуге мүмкіндік береді [7].
Несиелік саясат банктің несиелік қызметтерінің міндеттерін, оларды
іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат – бұл банктің несиелік
жұмысын ұйымдастыру негізін және несиелеу процесіне қажетті құжаттар
саясатын жасау шарттарын білдіреді.
Кең мағынада, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар
тұрғысынан қарастыруға болады. Ал тар мағынада, несиелік саясат бұл
несиелік процесті ұйымдастыру барысында банктің стратегиясы мен тактикасын
жүзеге асырумен сипатталады.
Барлық банктер үшін бірдей несиелік саясат болмайды. Әрбір банк елдегі
экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайды ескере отырып өзінің жеке несиелік
саясатын анықтайды. Алдыңғы тарауларда айтып кеткендей, несиелік саясатты
жасақтау барысында банктер өз қызметтеріне тікелей әсер ететін көптеген
факторларды талдайды. Олардың ішінде макроэкономикалық, аймақтық немесе
салалық және банкішілік факторлар. Несиелік саясат банк қызметтерінің
міндеттері мен маңыздылығын оларды іске асыру құралдары мен әдістерін,
сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртіптерін
анықтайды. Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы
стратегиясына сай ұйымдастыру негізін және несиелік процесті қалыптастыруға
қажетті құжаттар саясатын жасау шарттарын білдіреді [8].
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
1) индикативті емес, директивті нұсқауларды қамтиды;
2) несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
3) нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
4) оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды
қамтитын құжаттардан тұрады.
Несилік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат несиелік
қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді [9]:
1) несиенің берілуіне және несие портфелін басқаруға жауап беретін
банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен
критерийлерін;
2) несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғаларды
басты іс-әрекеттерін;
3) сыртқы аудит қызметкерлерінің жұмысын және банктегі несие
қызметінің сапалығын;
4) ішкі бақылау қағидаларын.
Өркениетті мемлекеттердің тәжірибелерінде несие саясаты туралы екі
түрлі ұғым қалыптасқан: біріншісі – несие-есеп қатынастары, оның түрлері
мен несиелеу әдістерінің жиынтығы; екіншісі – несие-қаржы институттарының
(мекемелерінің) жиынтығы. Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен
оның жұмсалуынан туындап, несиенің барлық формалары мен түрін қамтиды.
Несие саясаты несие-қаржы мекемлерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды
қаражаттарды шоғырландырып, оларды кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың
әр түрлі топтарына қарызға береді.
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-әрекеттердің
тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несие қызметкерлерінің лауазымды
міндетемелерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі
бір тәртібі болмайынша несиелеудің ережелерін тәжірбиеге енгізу мүмкін
емес. Сондықтан, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске
асырудың соған сәйкес ержелері несиелік процесті жүргізудің негізін
құрайды. Несиелік саясат банк қызметкерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ, несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін таңдауы.
1.2 Екінші деңгейлі банктердің несие беру тәртібі мен саясаты
Қарыз алушыға байланысты несие формасының 4 формасы бар:
Мемлекеттік несие - бұл мемлекет тарапынан нақты мерзімге анықталған
несие.
Шаруашылық несие- бұл несиелік қатынас жабдықтаушы түрде бола алады,
яғни сатып алушы тауарды алған кезде міндетті бекітілген кезде (тауарлық
қана емес) өтейді. Қазіргі шаруашылықта бір біріне тауарлық қана емес,
сондай–ақ ақшалай несие береді. Тауар түрде берілетін несие – коммерциялық
несие, ал банктік түрде несие – ақшалай несие беріледі.
Азаматтық тұтыну несие түрі. Әр жеке тұлға алатын несие.
Халық аралық тұтыну несие түрі. Әр жеке тұлға алатын несие.
Банктік несие, коммерциялық несие субъектілері жеке, заңды тұлғалар
және осы тұлғалар еңбекке жарамды өздерінің материалдық құралдармен
жабдықталған, экономикалық қатынастарда өзінің кепілдігі бар несие
қатынасына түсе алатын тұлғалар. Несие субъектілері бойынша несие бергенде
жүйесіне, несие түріне қарай беріледі. Клиентке несие беруде оның келесі
элементтері зерттеледі: капитал қозғалысы мен несиенің байланысы, несиені
қолдану ортасы, несие тізімі, өнімділігі, несиенің қамтамасыз етілуі.
Несие субъектілері – несиені алушылар мен берушілер.
Несие объектісі – несие алушы мен берушінің арасындағы ақшалай,
мүліктей зат.
Банктік несиені несиелендіру объектісіне қарай: тар мағынада объект
– бұл зат, яғни несиелік келісім шарт бекіту кезінде қарыз ретінде
берілетін құрал, зат. Несие берілу мерзіміне қарай: қысқа, орта, ұзақ
мерзімді болып бөлінеді. Қысқа–1 жылға дейін, орта–1-3 жылға дейін, ұзақ–5
жылдан жоғары.
Қысқа мерзімді несие - өндірістік қорлардың әр түрлі элементтеріне
беріледі: өнер кәсіп, ауыл шаруашылығына, сауда және тағы басқа.
Ұзақ мерзімді несие - өндірістік объектілер құрылысына, қайта құруға,
техникалық жаңартуларға, әр түрлі техникалық игерулерге, жаңа өнімді
шығаруға қолданылады. Банк қарызын бергенде олардың критериене мен
қағидаларына байланысты несие көлемі меншікті капитал көлеміне ғана тәуелді
емес, сонымен қатар тартымды ресурстарына әсерін тигізеді. Несие жүйесін іс
жүзіне асыруда басты элементі - келісім шарт [10].
Несиенің қағидалары: несиенің жұмсалу мақсаты, несиенің көлемі,
несиенің мерзімі, несиенің проценттік ставкасы, несие кепілдемесі.
Несиелендіру келісім шарт объектісі: субъект, объект, несиені қамтамасыз
ету кепілдігі.
Несие беру Ұлттық банк ережелеріне сай жүргізіледі. Осы ережеге сай
коммерциялық банктер және оның филиалдары жеке, заңды тұлғаға несие беруде
көлемін анықтайды, негізгі талаптарын қояды, оның жүргізу процедурасын бас
банкпен байланыса отырып жүргізеді. Несие жеке тұлғаларға: үй заттарын
алуға, емдеуге, оқу орындарына, бала оқытуға тағы басқа.
Несие беру кезінде белгілі бір сомма анықталған мерзімге беріледі және
оның бойынша максималды шектелуі тағайындалмайды. Жеке тұлғаға несие беру
теңгеде, шетел валютасында жүргізіледі. Жеке тұлға несие алуда келесі
құжаттарды ұсынуы керек: өзінің еңбек ақысы туралы анықтама, мұнда бас
бухгалтердің қолы мен мөрі болуы керек, жеке тұлғаны куәландыратын жеке
құжат, жан ұя жөнінде анықтамалар, салық инспекциясымен берілген клиенттің
тіркеу анықтамасы және оның көшірмесі, жан ұя мүшелерінің табыс анықтамасы.
Клиент өзінің алған несиесін қамтамасыз ету үшін кепіл құжаттарын ұсынады.
Жұмыс істегендігі соңғы 12 айға орташа айлық табысы, соңғы 12 айға еңбек
ақыдан ұсталынған төлемдер түрлері. Бұл анықтама ұйымбасшысымен бас
бухгалтермен мөрленуі керек.
Жеке тұлғаға несие беру кезінде клиенттің несиелік қабілетін, оның
келісім егер бұрын қарыз алса, оның көлеміне қарай. Несие бөлімі клиенттің
төлем қабілеттілігін оның жұмыс орнына әкелген орташа еңбек ақысы негізінде
және зейнетақының тағайындаған сомасымен тағайындалады.
Анықтамаларға келесілер жатады: анықтаманы берген ұйымның толық аты,
оның пошталық адресі, банктік реквизиттері, клиенттің сол ұйыммен тұрақты
жұмыс істеген мерзімі клиенттің ұйымда қандай қызметкер болып 3 жақты 4
данада толтырылады. Сондықтан жеке тұлға гарант тұлға болып қатысқанда
кепіл қолдары өзінің жеке куәлігімен тексеріледі. Несие қызметкері
құжаттарды толтыру кезінде келесі талаптарға сүиенуі керек:
1) клиент шотынан немесе карточкалық шотынан төлемнің кезекті
түсінуін;
2) мәтінді құжаттардың ақшалай соммасы, күні және олар жазбаша түрде
болуы керек, мекен жайы, аты, тегі толық жазылуы керек;
3) шетел валютасында алынған қарыз бойынша құжаттар тек кепілдік
туралы келісім шарттан басқа, себебі қарыз валютада беріледі, сол
түрінде толтырылады.
4) кепіл келісім шарты мен кепілдік келісім шарты банкілік қарыздың
номері, күні болуы керек;
5) келісім шартта банк атынан қатысатын тұлғалардың аты- жөні және
қарыз алушының жағдайы мәтінде толық көрсетілуі керек. Осыны
тексергеннен кейін несие қызметкері банктік қарыз келісім шартын
және кепіл келісім шартын клиенттің өтініші бойынша тіркеу
журналына тіркеледі.
Рәсімделгеннен кейін, екі жақ қол қойғаннан кейін несие қызметкері
несие жөнінде құжаттарды, топтастырды, яғни 1-ші дана, жедел міндеттеме
көшірмесін сақтандыру полисі, құжаттың толық пакетін жинап, жеке папкаға
тіркеп қатарлы номер береді.
Несие қызметкері бағдарламаға сай қарыз алушы, жөнінде электронды
несие жұмысын қалыптастырады.
Мұнда банктің қарыздық келісім шарты: жеке тұлғаның кепіл жөнінде
келісім шарты қарыз алушының жедел міндеттемесі, қарыз соммасы және ол
бойынша төлеп отыратын соммасы мен сыйақы пайызы.
Несиені қайтару ай сайын бөлшектенген түрде 1 күннен келісілген
келісім шартта тағайындалған тәртіп бойынша жүргізіледі, қолданылған қарыз
бойынша проценттерді аудару жеке тұлғаның шотына аударылған қарыз
сомасының күшінен басталады. Қарыз алушы қарызы мен процентін қайтаруда
келесі жолмен жүргізіледі:
1) шоттан немесе карточкалық шоттан аударады, егер қарыз АҚШ
доллармен берілсе, ал оның еңбек ақысы теңгеде берілсе,
бақылаушы кассир оның шотынан соманы алып, сол күнгі курсты
АҚШ долларына аударады;
2) кіріс кассалық ордері арқылы қолма қол ақшаны енгізу.
Осы қолданылған құжаттар бойынша бақылаушы кассир күнделікті
бағдарламаға сай салымдар бойынша қарыз алушының жүктеулері бойынша олардың
шотынан ақшаның аударылуын бақылап дайын қаржы басқару мен бухгалтер
бөліміне есеп беруді тапсырып отырады.
Банктік келісім шарттың іс әрекет кезеңі бойынша несие қызметкерлері
келесілерді бақылайды:
1) қарыз алушының келісім шартының дұрыс орындалуын және
төлемдердің кезекті түсуін бақылайды;
2) қарыз алушы жөнінде қосымша ақпараттарды еңгізеді;
3) қарыздың дер кезінде қайтарылуы мен проценттің төленуі жөнінде іс
шаралар жүргізіледі.
Осы жағдайларда банктер берілетін жаңа несиелердің спектірін әжептәуір
кеңейтті және олардың көлемін арттырды, ал қазір несие беру олардың
артықшылықты қызмет түрі болып қалды.
АТФ Банк АҚ-ның жеке тұлғаларға берілетін несиелер түрлері және
тәртібі.
Несие ресурстарын ұсыну Қазақстан республикасының қолданыстағы
заңнамасына,Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативтік құқықтық
актілеріне және АТФ Банк АҚ- ның ішкі несие саясатына сәйкестікте және
осы негізде жүзеге асырылады.Несие ресурстары қарызгерлерге әртүрлі
мақсаттарға беріледі:
1) Жеке тұлғаларға: айналым капиталын ұлғайтуға,шикізат,халық
тұтынатын тауарлар және тағы да басқаларын сатып алуға.Негізгі капиталға
шағын инвестицияларды тартуды жүзеге асыруға жылжымайтын мүлік, патент,
қосымша жабдық сатып алуға және тұтынушылық мақсатта несие алуға болады;
2) Заңды тұлғаларға: айналым капиталын толықтыруға, негізгі капиталға
инвестиция жасауға несие бойынша сыйақы ставкасы нақты жобаға қарай
анықталады;
3) Клиенттердің несиелерді қажетсінуін қанағаттандыру үшін, бизнестің
өзіндік ерекшелігін, мақсатқа сай пайдалануы үшін, мынадай несиелер
беріледі:
- Еуропа қайта құру және Даму Банкінің несие желісі бойынша шағын
бизнеске несие беру бағдарламасы;
- овердрафт нысанымен кәсіпорындарға қысқа мерзімді несие беру
бағдарламасы;
- ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеумен шұғылданатын кәсіпорындарға
олардың айналым қаражаттарын толықтыруға беретін несиелер бойынша сыйақы
ставкасын қаражаттандыру бағдарламасы;
- жергілікті атқарушы органдар арқылы ауыл шаруашылық тауарларын
өндірушілерді бюджеттен қаржыландыру.
Соңғы жылдары АТФ Банк АҚ- ның несиелік саясаты қарқынды түрде
дамуда былай айтқанда жеке несиелеу,оның ішінде тұтынушылық пен ипотекалық
несиелер.Бұл қаржылық сектордың тұрақтылығымен, халықтың кірісінің өсуімен
және экономикалық өсудегі кәсіпорындардың несие бәсекелестердің артуымен,
нарықтық экономикадағы қаржы қорларының арзандауымен байланысты. Қазіргі
уақытта тұтынушылық несиенің қолдану аясы анағұрлым кең. Яғни, адамдар
тұтынушылық несиені медицинада, салтанатты кештер, оқуға білім алуға,
демалысқа, туристік саяхаттарға байланысты мақсаттарға қолдана алады.
Тұтынушылар арасында бұл несиені, автокөлік алуға, ипотекалық несие,
экспресс – несие, несиелік сызық, несиекелік қаражат кеңінен қолданылады.
Тұтынушылық несиенің пайыздық ставкалары мақсатына, мерзіміне, алынған ақша
сомасына, несие беру шарттарына байланысты [11].
Заңды тұлға банктен несие алардан бұрын, тұлғаның еңбекке жарамды
өздерінің материалдық құралдармен жабдықталған, экономикалық қатынастарда
өзінің кепілдігі бар несие қатынасына түсе алатын тұлға. Несие
субъектілері бойынша несие бергенде жүйесіне, несие түріне қарай береді.
Заңды тұлға несие комитетінен алғаннан кейін банк қызметкері қарыз алушыны
және кепіл түрімен танысуға шақырылады. Мұнда банктік қарыздың келісім
шарты 3 данада толтырылады және 3 данадан қарыз алушының жедел міндеттемесі
толтырылады, қарыз алу соммасының несиені қайтару графигі көрсетіледі. Егер
кепілдік мүлік ұсынылатын болса, онда банктің заң қызметкері 3 данада екі
жақты кепілдік туралы шарт жасайды. Егер несиенің қайтарылуын қамтамасыз
етуінде кепілдікке 3-ші тұлғаның мүлкі жатқызылатын болса, заң қызметкері
кепілдік туралы келісім шартта келесілерді көрсетуі керек [12]:
1) өз кәсіпорын құжаттарын қол қойылған және басшылардың аты, жөні,
атқаратын қызметі мен басқада құжаттар;
2) өзінің қаржылық жағдайының қортындысын аудиторлық шешімін
ұсынады;
3) соңғы жылда өзінің қаржылық есеп беруін, егер клиенттің
кепілдігі заңды тұлға несие алса: өтініш кәсіпорын құжаттарын
мемлекеттік тіркеуден өткен құжат, салық инспекциясымен берілген
номерінің анықтамасы. Соңғы жылдарға есеп беруі, аудиторлық
компанияның шешімі, оның қызметтің деген бизнес жоспар,
кәсіпорын пайдасы, кәсіпорынның құжаттары мен қол қиылған
құжаттар.
Несие бөлімнің жұмыскер клиенттен өтініш алынғаннан кейін, клиенттің
өтінішін тіркеу журналына жазады. Клиенттің өтінішін тіркеу күні мен тіркеу
номері жазылады. Осы өтініш құрылғаннан кейін 3-5 күн ішінде шешімін
хабарлайды.
Анықтамаларға келесілер жатады: анықтаманы берген ұйымның толық аты,
оның пошталық адресі, банктік реквизиттері, клиенттің сол ұйыммен тұрақты
жұмыс істеген мерзімі клиенттің ұйымда қандай қызметкер болып 3 жақты 4
данада толтырылады. Сондықтан заңды тұлға гарант тұлға болып қатысқанда
кепіл қолдары өзінің жеке куәлігімен тексеріледі. Несие қызметкері
құжаттарды толтыру кезінде келесі талаптарға сүиенуі керек:
1) клиент шотынан немесе карточкалық шотынан төлемнің кезекті
түсінуін;
2) мәтінді құжаттардың ақшалай соммасы, күні және олар жазбаша түрде
болуы керек, мекен жайы, аты, тегі толық жазылуы керек;
3) шетел валютасында алынған қарыз бойынша құжаттар тек кепілдік
туралы келісім шарттан басқа, себебі қарыз валютада беріледі, сол түрінде
толтырылады;
4) кепіл келісім шарты мен кепілдік келісім шарты банкілік қарыздың
номері, күні болуы керек;
5) келісім шартта банк атынан қатысатын тұлғалардың аты- жөні және
қарыз алушының жағдайы мәтінде толық көрсетілуі керек. Осыны тексергеннен
кейін несие қызметкері банктік қарыз келісім шартын және кепіл келісім
шартын клиенттің өтініші бойынша тіркеу журналына тіркеледі.
Рәсімделгеннен кейін, екі жақ қол қойғаннан кейін несие қызметкері
несие жөнінде құжаттанды, топтастырды, яғни 1-ші дана, жедел міндеттеме
көшірмесін сақтандыру полисі, құжаттың толық пакетін жинап, жеке папкаға
тіркеп қатарлы номер береді.
Несие қызметкері бағдарламаға сай қарыз алушы, жөнінде электронды
несие жұмысын қалыптастырады.
Мұнда банктің қарыздық келісім шарты: заңды тұлғаның кепіл жөнінде
келісім шарты қарыз алушының жедел міндеттемесі, қарыз соммасы және ол
бойынша төлеп отыратын соммасы мен сый ақы пайызы.
Несиені қайтару ай сайын бөлшектенген түрде 1 күннен келісілген
келісім шартта тағайындалған тәртіп бойынша жүргізіледі, қолданылған қарыз
бойынша проценттерді аудару заңды тұлғаның шотына аударылған қарыз
сомасының күшінен басталады. Қарыз алушы қарызы мен процентін қайтаруда
келесі жолмен жүргізіледі:
1) шоттан немесе карточкалық шоттан аударады, егер қарыз АҚШ
доллармен берілсе, ал оның еңбек ақысы теңгеде берілсе, бақылаушы кассир
оның шотынан соманы алып, сол күнгі курсты АҚШ долларына аударады;
2) кіріс кассалық ордері арқылы қолма қол ақшаны енгізу.
Осы қолданылған құжаттар бойынша бақылаушы кассир күнделікті
бағдарламаға сай салымдар бойынша қарыз алушының жүктеулері бойынша олардың
шотынан ақшаның аударылуын бақылап сайын қаржы басқару мен бухгалтер
бөліміне есеп беруді тапсырып отырады [13].
Банктік келісім шарттың іс әрекет кезеңі бойынша несие қызметкерлері
келесілерді бақылайды:
1) қарыз алушының келісім шартының дұрыс орындалуын және
төлемдердің кезекті түсуін бақылайды;
2) қарыз алушы жөнінде қосымша ақпараттарды еңгізеді;
3) қарыздың дер кезінде қайтарылуы мен проценттің төленуі жөнінде іс
шаралар жүргізіледі.
Заңды тұлға кепіл болса, онда оның ақшалай шотынан қарыз соммасы
алынады.
1.3 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының элементтері, құру
механизмі мен кезеңдері
Несие саясатының элементтерін қарастырмас бұрын банк саясатының
элементтеріне шолу жасап өтейік [6].
1-сурет. Банк саясаты және оның элементтері
Несие саясатының құрамына несие қатынастарын ұйымдастырудың ғылыми
дәлелденген тұжырымының жасағы, ұлттық шаруашылықты және халықты несиелеу
саласындағы мәселелерді қою және олардың жүзеге асырылуы бойынша
тәжірибелік іс-шараларды жүргізу кіреді.
Несиелік саясат түрлерінің өзіндік классификациясы бар ол келесідей (1-
кесте) [14].
1-кесте – Несие саясатының түрлері
Несие қатынастарының Заңды тұлғаларға қатысты саясат, халықпен өзара
субъектілеріне қарай қарым-қатынастағы несие саясаты
Несие формасына қарай Тұтыну несиесі бойынша
Мемлекеттік несие бойынша
Ипотекалық несие бойынша
Банктік несие бойынша
Халықаралық несие бойынша
Мерзіміне қарай Қысқа мерзімді несиелеу саласында
Ұзақ мерзімді несиелеу саласында
Тәуекелділік дәрежесіне Қатаң несие саясаты
қарай Дәстүрлі несие саясаты
Классикалық (қарапайым) несие саясаты
Мақсатына қарай Мақсатты қарыз беру бойынша
Мақсатты емес қарыз беру бойынша
Нарық типіне қарай Ақша нарығы
Қаржы нарығы
Капитал нарығы
Географиясына қарай Банктің жүргізетін несие саясаты:
Жергілікті
Аймақтық
Ұлттық
Халықаралық деңгейлердегі
Салалық бағытталуына Келесілерді несиелеу бойынша несие саясаты:
қарай Өнеркәсіптік кәсіпорындарды
Сауда ұйымдарын
Құрылыс ұйымдарын
Көлік қызметін көрсететін кәсіпорындарды
Ауылшаруашылық кәсіпорындарын
Өткізу-сатумен айналысатын ұйымдарды
Байланыс кәсіпорындарын
Қамтамассыздандырылуына Қамтамассыздандырылған және
қарай қамтамассыздандырылмаған қарыз беру бойынша
Несие бағасына қарай Келесідей қарыздар беру бойынша несиелік саясат:
Стандартты қарыз
Жеңілдігі бар қарыз
Мәселелі қарыз (жоғары пайызбен)
Несиелеу әдісіне қарай Қалдық бойынша несиелеу кезінде
Айналым бойынша несиелеу кезінде
Ескерту - [14] әдебиеттен алынған
Несие саясатының мәнін банктің қайтарымдылық негізіндегі ресурстарды
тарту және оларды банк клиенттерін несиелендіру жағынан инвестициялау
бойынша стратегиясы мен тактикасы ретінде анықтауға болады.
Тұжырымды жасақтау кезінде келесілер анықталады:
- несие қатынастарының аясы;
- қаражаттарды бөлу мен қайта бөлудің қаржылық және несиелік
әдістерін үйлестіру;
- несиелеудің ақша айналымын ұйымдастырумен өзара байланысы;
- несиелеудің қағидалары;
- экономикалық және ұйымдастырушылық әдістерінің сәйкестігі.
Несие саясатының бір элементінің өзгеруі басқа да элементтерінің бөлек
немесе толықтай қарастырылуын талап етеді.
Несие саясатының мәні банктің клиенттерді несиелеу саласындағы
қайтарымдылық негізінде ресурстарды тарту және оларды инвестициялау банктің
стратегиясы мен тактикасы бойынша анықталады. Несие саясатының заттық жағы
оның функционалдық формалары мен түрлері болып табылады.
Шетелдің экономикалық әдебиеттерінде екінші деңгейлі банктердің несие
процесін ұйымдастыру бойынша стратегия мен тактиканы анықтауға мүмкіндік
беретін несие саясаты бойынша құжат (меморандум) жасақтауды ұсынып отыр.
Бұл ұсынысты ескере отырып несие саясатын міндетті түрде жазбаша түрде
құжат бойынша рәсімдеу керек және оның несиелік алдын ала жұмыстарды және
несиелеу процесін регламенттейтін қаулысы болуы қажет.
Регламенттелетін параметрлері мен іс-шаралары және несиелеу кезеңдері 2-
ші кестеде көрсетілген. Алайда, бұл әдістің белгілі бір таршылығы бар,
себебі екінші деңгейлі банктің несие саясатын несиелік процесті
ұйымдастырудың тактикасына алып келіп отыр [15].
Жалпы функцияларына кіретіндер:
1) коммерциялық, яғни банктің барлық жүзеге асыратын операцияларынан
пайда алу мағынасында;
2) ынталандырушы, мемлекеттің, банктің, клиенттің объективті
қажеттілігін көрсетеді. Банктің уақытша бос жатқан қаражаттарын
аккумуляциялауды және олардың рационалды пайдаланылуын
ынталандырады;
3) екінші деңгейлі банктің несие саясатында анықталған басымдылықтарды
ескере отырып банк пен клиенттердің несие ресурстарын тарту және
пайдалану процесін бақылауға мүмкіндік береді [16].
Функцияларды құбылыстар мәнінің ерекше көрінісі ретінде қарастыра келе,
несие саясаты тек бір ғана, бірақ өте маңызды функцияны жүзеге асырады –
несие процесін оптимизациялау функциясын. Бұл функцияның қызмет етуі банк
саясатының мақсатына жетуге бағытталған.
Екінші деңгейлі банктің несиелік саясатының негізгі бағыттары мен
принциптері 2-суретте көрсетілген [17].
2-сурет. Екінші деңгейлі банктің несиелік саясатының негізгі
бағыттары мен принциптері
Ал 3-суретте екінші деңгейлі банктің несие саясатын жүзеге асыру
механизмінің қимылы мен құрылымының жалпылама сызбасы берілген.
3-сурет. Eкінші деңгейлі банктің несие саясатын жүзеге асыру механизмі
Бұл жерде:
- БНК – несиелік ұсыныстың банктің несиелік комитетіне мақсатқа сай
шығарылуы;
- N – қабылданбағандар (лауазымды тұлғалардың теріс шешімдері –
nacks);
- S (БНК) – БНК (оң, теріс) шешімнің сапалы бағасы (solution);
- C (Probl) – мәселелі несиенің бар болуы (0 - жоқ, 1 - бар);
- НТ – несиелік тапсырыс;
- НК – несиелік келісім шарт;
- БНК – банктің несиелік комитеті;
- ОБ – операциялық бөлім;
- НД – несиелік досье.
Несие саясатының функцияларын екі топқа бөлуге болады:
- 1-топ – Жалпы. Банктік саясаттың әртүрлі элементтеріне тән;
- 2-топ – Ерекше. Несие саясатын басқа элементтерден бөліп көрсетеді.
2-кесте – Несие саясатының элементтері
Несиелеу кезеңдері Регламенттелетін параметрлері мен іс-шаралары
Несие беру бойынша Болашақ борышкерлердің құрамы
алдын ала Несиелеу түрлері
істелінетін жұмыстарНесиелеудің сандық іс-шаралары
Борышкердің төлем қабілеттілігін бағалау стандарттары
Қарызды бағалау стандарттары
Пайыздық қойылымдар
Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету әдістері
Несиені берудің дайындығын қадағалауды бақылау
Несиені рәсімдеу Құжаттардың формасы
Несие берудің технологиялық жұмысы
Несиені рәсімдеудің дұрыстығын бақылау
Несиені басқару Несие портфелін басқарудың тәртібі
Несие келісім шарттарын орындауды бақылау
Мерзімі өтіп кеткен несиелерді қалпына келтіру және
ұзарту шарттары
Шығындарды өтеу тәртібі
Несиені басқаруды бақылау
Ескерту - [17] әдебиет көзінен алынған
Әлемдік және отандық тәжірибені ескере отырып, несие саясатын
оптимизациялаудың талаптары мен оның қалыптасу тәртібін келесі кезеңдер
түрінде көрсетуге болады (4-сурет).
4-сурет. Екінші деңгейлі банктің несие саясатының қалыптасу кезеңдері
Несие саясатының қалыптасу процесінің әр бір бағыты қалғандарымен өте
тығыз байланысты және несие саясатының қалыптасуы мен несие процесін
ұйымдастыру үшін міндетті болып саналады да, оптималды несие саясатының
мәнін ашу үшін де қажет.
Банктің несие саясаты келесілермен анықталады:
- біріншіден, несие құралдары (нарықты сегменттеу) мен клиенттерді
таңдаудағы басымдылықтармен;
- екіншіден, банк персоналының тәжірибелік қызметін регламенттейтін
және осы басымдылықтарды тәжірибеде жүзеге асыратын нормалар мен
ережелермен;
- үшіншіден, банк басшылығының құзыреттілігімен және нақты несие
ұсыныстарын таңдау мен несиелік келісімдердің шарттарын жасақтаумен
айналысатын персоналдың білім дәрежесімен.
Банктер өздерінің несие саясатын жасақтау кезінде олардың қызметіне
әсер ететін көптеген факторларды талдайды (5-сурет).
Екінші деңгейлі банктің несие саясатын жүзеге асыруының негізінде
ресурстық базаның талдауына негізделіп жасақталған оптималды несие
саясатының теориялық жағынан дәлелденген моделі жатуы қажет.
Несиелік саясаттың негізгі бағыттары көрсетілген бір ғана құжат
жасаудың шетелдік тәжірибесінен бөлек тиімді несие саясатын жүзеге асыру
бойынша банк қызметінің барлық жақтарын көрсететін басқа да құжат
жасақталуы қажет.
Несие саясаты туралы құжатта ереже бойынша несиені басқарудың ақылға
сыйымды, жалпылама қағидалары болуы керек. Мұндай құжаттардың айырмашылығы
әр банктің нақты ерекшелігіне байланысты: оның мақсаттарына, нарықтарына,
қаржылық құрылымына, бәсекелік жағдайдың өлшеміне, персонал тәжірибесіне.
Сәйкесінше, әр бір банк дәл өзінің нақты қажеттіліктерін көрсететін
жеке саясатының жасақталуына ақылмен қарау керек.
Несие саясатының тиімді болуы үшін максималды түрде детальді құжатпен
қамтылуы тиіс. Оның міндетті элементі болып несие тапсырысын тәжірибеде
анықтау үшін арналған ұсыныстыр табылады. Несиелік саясат басқа саясаттар
сияқты нақтылыққа негізделуі керек.
5-сурет. Банктің несие саясатын анықтайтын факторлар
Несие саясатын жасақтау барысында оңтайлы несие саясатын анықтау
позициясы жағынан оның диверсификациясын қарастыра отырып банктер несие
портфелін қалыптастыруда басымдылықтарды анықтайды. Ал бұл несие саясатының
тұтыну қарыздарын беру, ипотекалық несиелендіру, шағын және орта бизнесті
несиелендіру және т.б. сияқты түрлері туралы айтуға мүмкіндік береді [12].
2 Банктердің несиелік саясатын талдау (АТФ АҚ банкінің мысалында)
2.1 АТФ АҚ банкінің қызметі және қаржылық жағдайына талдау
АТФБанк акционерлік қоғамының негізі 1995 жылғы маусым айында, яғни
ҚР Ұлттық Банкі Алматы сауда-қаржы банкі ЖАҚ тіркеген кезде
қаланған. Сол жылы АТФБанкҚазақстанның банктік заңнамасымен қарастырылған
теңгедегі және шетелдік валютадағы операцияларды жүргізуге ҚР ҰБ №59 Бас
лицензиясын алды. 2001 жылы Алматы сауда-қаржы банкі ашық акционерлік
қоғамы тіркелді, ал 2002 жылдың маусым айында "АТФБанк ашық акционерлік
қоғамы тіркелді. 2003 жылдың қазан айында АТФБанк АҚ-на қайта тіркеу
жүзеге асырылды [18].
2014ж. 29 қазанда АТФБанк The Banker және PWM журналдарының
пікірінше, Private banking сегментінде Қазақстандағы ең үздік банк - Best
Private Bank in Kazakhstan (Қазақстандағы Private Banking сегментіндегі
Ең үздік банк) деп танылды.
Банк Даму кәсіпкерлікті дамыту қорының өңдеуші өнеркәсіп саласында
жұмыс істейтін шағын және орта бизнес субъектілерін қолдау бағдарламасы
аясында АТФБанк АҚ-ның 7 млрд теңге сомасында бекітілген лимитін 100%
игерді.
2013 жылы 2 мамырда КазНитрогенГаз ЖШС және UniCredit Bank Austria
қазақстандық АТФБанк АҚ-ның 99,75% үлесін сатып алу-сату бойынша
мәміленің аяқталғандығы туралы хабарлайды. Мәміленің жалпы сомасы шамамен
АТФБанк Тобының жеке капиталы мөлшерін құрады. Мәмілені Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі 2013 жылғы 29 наурызда мақұлдады.
2011 жылғы 16 қыркүйекте АТФБанк АҚ-на тиесілі Банк Сибирь ЖАҚ
акцияларының 100 % ЮниКредит Банк ЖАҚ-на сату жөніндегі мәміле аяқталды.
Мәміле сомасы 846 000 000 ресей рублін құрады. ЮниКредит тобының
халықаралық тәжірибесіне сәйкес түрлі елдерде барынша тиімді қызметке қол
жеткізу үшін әрбір елде топ активтерін басқаратын бір банктің болуы шарт.
Осылайша өз қызметін Ресей аумағында жүзеге асыратын ЮниКредит тобының
банкіне Банк Сибирь ЖАҚ табыстау мәмілесі бір ғана негізгі мақсатты
көздеді, яғни UniCredit тобының активтерін басқаруды оңтайландыруды, дәл
осы жағдайда Ресей Федерациясында оңтайландыруды көздеді.
ЮниКредит Тобының (UniCredit Group) бөлімшесі болып табылатын
Кредитанштальт (ВА-СА) Австрия банкі Орталық және Шығыс Еуропадағы
коммерциялық банктік операциялар үшін АТФБанк АҚ-ң шығарылған акционерлік
капиталы жалпы санының 91,8% сатып алу процесін аяқтады. Мәміленің шамалас
құны 2,117 млн. АҚШ долларын құрады (ағымдағы бағам бойынша шамамен 1,452
млн. евро)
EUROMONEY алдыңғы қатардағы әлемдік қаржы басылымы АТФБанкке
Еуропаның дамып келе жатқан елдері арасындағы корпоративтік басқару
саласындағы үздік банк атағын берді.
Қазақстан тұтынушыларының Ұлттық лигасы 2005 жылғы жұмыс нәтижелері
бойынша Қазақстанның кіршіксіз бизнес кәсіпорындарының қауымдастығына мүше
АТФБанкті Халықтық Кіршіксіз сапа таңбасымен және Қазақстандағы шағын
және орта бизнесті дамытуға ықпал еткені үшін сертификатымен марапаттады.
АТФБанк Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің 2004 жылғы 01
наурыздағы № 239 ұлттық және шетелдік валютадағы банктік заңнамасымен
қарастырылған операцияларды жүргізуге жаңа Лицензия алды.
1995 маусымында ҚР Ұлттық банкі Алматы сауда-қаржы банкін тіркеді.
Жалпы АТФ банк АҚ қаржылық көрсеткіштерін талдауға келсек банктің
активтерінің динамикасы мен оның құрамына тоқталу қажет.
3-кесте – АТФ банк АҚ активтерінің динамикасы мен оның құрамына
Атауы 01.01.2013 ж.01.01.2014 ж Өзгерісі (+-)
АКТИВТЕР
Ақша қаражаты мен оның 119 209 629 108 360 221 -10 849 408
баламалары
Міндетті резерв 26 813 179 12 022 768 -14 790 411
Кредит мекемелеріне қаражат 17 121 194 2 304 757 -14 816 437
Әділ құны бойынша 140 088 59 936 -90152
бағаланатын қаржы құралдары,
ондағы өзгерістер Топ
меншігіндегі тиісті
кезеңдегі пайда немесе шығын
құрамында көрсетіледі о.і.
Туынды қаржы құралдары 77 000 0 -77000
Клиенттерге берілген займдар671 563 141 563 642 866 -107 920 275
Сатуға арналған қолда бар
активтер
- банктің меншігіндегі 17 384 167 8 577 372 -8807795
- "РЕПО" мәмілелері бойынша 10 488 014 0 -10 488 014
кепілмен ауыртпалық салынған
Негізгі құралдар мен 20 418 897 19 078 049 -1330848
материалдық емес активтер
Еншілес ұйымдарға 3 632 941 3 632 941 0
инвестициялар
Кепілдік келісімі бойынша 82 795 173 95 112 829 12 317656
бас компанияның дебиторлық
берешегі
Ағымдағы салықтық активтер 1 445 251 1 127 870 -317381
Шегерілген салықтық активтер7 357 107 9 057 038 1699931
Басқа активтер: о.і. 7 602 052 6 686 559 -715493
Тазартылған бағалы металдар 4 372 4 805 433
3-кестенің жалғасы
Атауы 01.01.2013 ж.01.01.2014 ж Өзгерісі (+-)
Дебиторлық берешек (нетто) 1 834 756 2 831 190 996434
БАРЛЫҚ АКТИВТЕР 985 970 833 829 663 206 -156307627
Ескерту - [19]АТФ БанкАҚ шоғырландырылған қаржы жағдайы туралы есеп
АТФБанк АҚ-ның активтерінің құрамынан байқайтынымыз, 01.01.2013
жылмен салыстырғанда 01.01.2014 жылы жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Дүниежүзілік қаржы дағдарыс жағдайында
Қазақстанның банктік секторы жасауы аталған салада түбегейлі өзгерістерді
қажет етеді. Олардың бәрі дүниежүзілік аренада ұлттық банк жүйесінің
бәсекелестік қабілеттігін одан әрі арттыруға бағытталған банктік саясатты,
соның ішінде несиелік саясатты оңтайландырумен тікелей байланысты.
Көптеген банктердің банктротқа ұшырауларын зерттеу барысында
банктроттың негізгі себебі болып несиелердің төменгі сапада болуы
куәландырады.
Несие саясатының жақсы дамуы және процедурасы, портфельді сауатты
басқару, несиелерді нәтижелі басқару, осы сферада жұмыс жасайтын
қызметшілерді дайындау тиімді несиелік басқарудың маңызды элементтері
болып табылады.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең
бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік саясатын қалыптастыру
мен іске асырудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты
көрсетіп отыр.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының
бәсекелестік қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі
олардың несиелік саясатын қалыптастыру мен іске асырудың тиімділігін
арттыруға терең мән беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші
деңгейдегі банктердің несиелік саясатын қалыптастыру мен іске асыруды
жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін табу
барысында арнайы теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді
қолдануды қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы екінші
деңгейлі банктердің несиелік саясатын бағалау және оларды жетілдіру
жолдарын іздестіру.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей міндеттерді шешу
қажет:
- екінші деңгейлі банктердің несие саясатының теориялық негіздерін
қарастыру;
- АТФ банк АҚ несие саясатына баға беру;
- АТФ банк АҚ несие түрлеріне талдау жасау;
- екінші деңгейлі банктердің несие саясатын жетілдірудің шетелдік
тәжірбиесін қарастыру;
- екінші деңгейлі банктердің несие саясатының жетілдіру жолдарын
ұсыну.
Зерттеу объектісі – АТФ банк АҚ несие саясатын калыптастыру және
іс жүзінде қалыптастыру болып табылады.
Зерттеу пәні – Екінші деңгейлі банктердің несиелік саясаты аясында
қалыптасатын экономикалық қатынастар.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі – отандық және дамыған шет
елдердегі экономистердің еңбектері құрайды. Зерттеу барысында банк ісі
жалпы және арнайы әдебиеттер қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасын отандық және шет елдік екінші
деңгейлі банктердің нақты мәліметтері құрайды.
1 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатын құрудың теориялық
негіздері
1.1 Банктердегі несие саясатын басқарудың ерекшелігі мен рөлі
Несие қатынастарынан несие саясаты туындайды. Несие саясатының
мазмұнын несие мекемелерінде әр түрлі субъектілердің уақытша бос ақша
капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін және
белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беруді анықтайды. Сонымен бірге
несие саясаты мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономикалық бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие саясаты арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшаны есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және сол сияқты көптеген операциялар
өтеді [1].
Несие саясатынің маңызы мен ел экономикасындағы рөлі біраз
көрсеткіштермен, атап айтқанда, ақша салымдарының жалпы көлемімен
кәсіпорындар жалпы көлемімен, кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және
айналмалы капиталын қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық
төлем айнымалымен және т.б. сипатталады.
Жоғарыда айтылып кеткендей, несие берместен бұрын банк өзінің несиелік
саясатын қалыптастырып алуы керек екенін түсіндік (банк қызметінің басқа да
бағыттарына – депозитке, пайызға, тарифқа, техникалыққа, кадрлыққа,
клиентке, бәсекелестер және т.б. қатысты қолданылатын саясатпен қоса және
соған сай), сонымен қатар нақты өмір тәжірибесінде жүзеге асыру әдістері
мен құралдарын ескеру қажет.
Өз несие саясатын анықтау және бекіту – қажетті ішкі құжаттарда банк
басшылығының позициясын келесі мәселелер бойынша қалыптастыру және
орнықтыру қажет [2]:
Несие нарығындағы банктің басымдылықтары:
- несиелеу объектілері (салалар, өндіріс, бизнес түрлері);
- борышкерлердің категориялары (билік органдары, мемлекеттік және
мемлекеттік емес ұйымдар, кәсіпорындар, жеке тұлғалар);
- борышкерлермен қарым-қатынас сипаты (ұзақмерзімді серіктестік қарым-
қатынастар немесе бір реттік несиелік келісім шарттар, несиелеуді банктік
қызмет көрсету түрлерінің басқасымен үйлестіру, екі жақты ашықтық және
сенімділік шамалары);
- несиенің түрі мен көлемі (минималды, максималды);
- несиеге қызмет көрсету схемасы;
- несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету формалары және т.б.;
1) Несиелеу мақсаттары:
- несие өнімділігінің күтілетін деңгейі;
- басқа мақсаттар (пайда алумен байланыспайтын).
Көрсетілген мәселелер шегінде банк негізделген шешім қабылдау үшін
алдағы периодқа банк қызметінің нақтыланғын және таразыланған ортақ
мақсатын дұрыс қою (жалпы жоспарлауды жақсы қою), несие нарығын дұрыс
талдау (маркетинг қызметінің жақсы жұмысы), банктің ресурстық базасының
даму перспективасының айқындығы, несие портфелі сапасының дұрыс бағасы,
персонал білім деңгейінің динамикасының есебі өте маңызды.
Несие саясатының рөлі қысқаша түрде келесі тұжырымдамаларда көрініс
табуы мүмкін [3]:
- банктің өзінің несие саясатының болмауы немесе әлсіз (негізделмеген,
ойластырылмаған) саясатының болуы, не болмаса ресми түрде ғана болуы
несие процесінің жоспарының, сәйкесінше, әсіресе орта және ұзақмерзімді
перспективадағы банктің табыссыздығына алып келетін қызметтің осындай
маңызы бар бағыттың толыққанды басқарылуының жоқтығын білдіреді;
- мінсіз табысқа кепіл бермесе де, егер нақты ережелер пайдаланылса,
банктің сапалы несие саясаты оның несие нарығындағы саналы бағытталуына
септігін тигізеді, несие процесіне қатысатын бөлімшелер қызметін
қамтамасыз етеді, қажетті өзек пен ойластырылған технологиямен қоса
дұрыс емес басқарушылық шешім қабылдаудың тәуекелін төмендетеді,
басщылыққа банктің несиелік бөлімшелерін басқарудың сапалы түрде
бағалаудың және жалпы банктегі несие процесін қалыптастырудың маңызды
критерийін береді.
Несие саясатының рөлін оның функциялар жиынтығы деп түсінуге болады,
яғни оның жасақталуы және қолданылуымен байланыстырылатын күтілетін
нәтижелер. Сондықтан, жалпы алғанда екніші деңгейлі банктің несие
саясатының функциясы банк анықтаған несиелеуді дамытудың (жетілдірудің)
мақсаттары мен басымдылықтарын ескере отырып несие процесін оптимизациялау
болып табылады.
Несие саясатының барлық ережелері тәжірибелік шаралармен күшейтілуі
керек. Ал олар өз кезегінде, несие саясатын жүзеге асыру механизмдерінің
жиынтығын көрсетеді. Көзделген несие саясатын жүзеге асыратын барлық
шаралар банк басшылығымен қарастырылып, мақұлдануы тиіс, ал сәйкес шешімдер
ішкі құжаттар ретінде рәсімделуі керек [4].
Мұндай шаралардың ішінде несие ресурсын толтыратын қажетті көлем мен
қолжетімді (соның ішінде баға факторы бойынша) көздерді анықтауға,
ресурстық базаны кеңейтуге, қажетті өнімділік деңгейін, несиелеудің (бір
борышкерге шаққандағы өндірістің салалары, түрлері, борышкер категориясы
және т.б.) қабылдауға болатын тәуекелдері мен шектерінің көрсеткіштерін
қоюға немесе қажет кезде қайта қарастыруға, несиелік қызмет көрсетулерді әр
түрлі етуге және оның сапасын көтеруге, борышкер клиентурасын кеңейтуге
(егер несиелік саясатта мұндай мақсаттар болса), борышкердің төлем
қабілеттілігін жақсырақ тексеруге және берілген несиенің қайтарымдылығының
жоғары деңгейіне жетуге, несие қызметінің мүмкін болатын шығындарын өтеуге
уақтылы және қажетті көлемде резервтер қалыптастыруға, несие процесінің
ұйымдық, ақпараттық-аналитикалық, әдістемелік қамтылуын жетілдіруге және
т.б. мүмкіндік береді.
Әрбір банк үшін міндетті нұсқаулық және әдістемелік материалдар кешені
бар несие нарығындағы барлық жұмыстарының аспектісін регламенттейтін несие
саясатын жүзеге асыру механизмдерінің ерекше блогі болуы тиіс. Ұлттық
банктің заңнамалық нормалары мен ресми құжаттарынан бөлек бұл кешенге
келесілер кіреді: 1) несие бөлімшесіне қатысты банктің басшлық етуші
органдарының шешімдері (банктің ағымдағы уақыттағы бекітілген несие
саясаты; банктің несие саясатының бекіту және жасақтау тәртібінің ережелері
мен несие операцияларын жүргізу бойынша басшылық; басқа да құжаттар); 2)
несиелік бөлімшенің ережесі; 3) бөлімше қызметкерлерінің лауазымдық
инструкциялары; 4) несие операцияларын жүргізу бойынша басшылық [5].
Мұндай басшылық – жеткілікті күрделі, кешенді құжат (әр банкте әр
түрлі атаумен белгілі, жиі оны несие меморандумы деп те атайды). Оның
құрамына келесі элементтер кіреді (оларды жеке құжат ретінде де және бүтін
бір құжаттың бөлігі ретінде де қарастыруға болады) [6]:
1) банктің несие қызметкерлері құзыреттерінің сипаттамасы;
2) несиеге рұқсат беру және потенциалды борышкерлер тапсырысын қарастыру
тәртібі;
3) несиелеуді ұйымдастыру бойынша нұсқаулар;
4) несие процесіне қатысатын бөлімшелердің өзара қызмет етуінің тәртібі;
5) келесілерді талдау бойынша нұсқаулар: клиенттің төлем қабілеттілігін;
несие портфелін; несие келісім шарттарын жасау;
6) әдістемелер: несиелер бағасының есебі, кепіл затының бағасын анықтау,
пайыздар есебі, несиелеу шектерінің есебі және олардың дұрыстығын
тексеру, борышкерлермен кездесу өткізу, борышкердің несие тарихын
тексеру, ол туралы үшінші тұлғадан қосымша ақпарат алу;
7) несиелік құжаттаманы жүргізу бойынша нұсқаулар.
Қазіргі несие саясатының басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын екінші денгейлі банктер үшін Орталық банк
бекітетін нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді.
Мысалға, ҚР Ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару
нормасын белгілейді. Сол сияқты, басқа да нормативтер, оның ішінде екінші
денгейлі банктерде құрылатын ең төменгі ақшалай резевтер түріндегі ең ірі
несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансы өтімділігінің
параметрлері сияқты банктің міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен
салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы норматвитер де бар.
Қазіргі несие саясатының маңызды бір белгісі оның келісім-шартқа
негізделуі болып табылады. Бұған дейін несие саясатында клиент пен банк
арасындағы қарыз алу кезіндегі келісім шарттың экономикалық маңызы төмен
болып, оны тек ресми сипатта болды деп те айтуға болады. Кейіннен екінші
денгейлі банктерде ынта туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз алушының
арасында несиелік шартқа отыру несие берушінің де сол сияқты қарыз алушының
да жауапкершілігін нығайта түсті.
Қалыптасқан қазіргі несие саясатының келесі маңызды ерекшелігі, бұл
несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі болып табылады. Бұрынғы
несие саясаты объектіні несиелеуге ғана негізделгендігі бізге белгілі.
Тауарлы-материалды құндылықтар қоры мен өндірістік шығындардың болуы несие
алуға мұқтаж етті, қарыздың қайтарылу барысына терең талдау жасалмады,
клиент үшін жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуының автоматты түрдегі
кепілі болып саналды.
Жаңа несие саясаты дәстүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделген, оның ішінде мерзімділік пен қамтамасыз ету қағидаларымен қоса,
ақылы сипаты да ескерілді. Сонымен қатар, олардың көбісінің мазмұны
түбірімен өзгерген. Бүгінгі таңда қалыптасқан жүйе несиенің уақытында
қайтарылмау тәуекелін төмендететін клиенттің несиелік қабілетін ескереді.
Екінші денгейлі банк қарыз алушының төлем қабілеттілігі жоқ деп жариялауға,
оны қайта қарап және тарату туралы сұрақтарды қоюға құқылы.
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де қатысты өзгерістер болды.
Тәжірбие көрсеткендей ссудалардың тауарлы-материалдық құндылықтар
қалдығымен қамтамасыз етілуі, олардың уақтылы қайтарылуына кепіл болмады.
Сондықтан да қамтамасыз етілмеген ссудалардың тәжірибеде қалыптасуына
байланысты оларды банк тарапынан жібермеу қажет болып саналды. Қайтару
тұрғысынан алғанда толық кепілдігі бар ссудалар ғана біршама сенімді
несиелер болып табылады.
Қазіргі несие саясатының келесі бір ерекшелігіне банк несиелерінің
жоғарғы дәрежедегі кепілдендіру формаларына өтуін жатқызуға болады.
Несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік
тәжірбиедегідей біршама сенімді формалардың кепіл болу кұқығына (оның
ішінде ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі) кепілдеме және кепіл-хат, жалпы
алғанда сақтандыру жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын несиелік
механизм банкке өзінің тәуелсіздігін нығайтуға, сонымен қатар несиелік
тәуекелін төмендетуге мүмкіндік береді [7].
Несиелік саясат банктің несиелік қызметтерінің міндеттерін, оларды
іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру
принциптері мен тәртібін белгілейді. Несиелік саясат – бұл банктің несиелік
жұмысын ұйымдастыру негізін және несиелеу процесіне қажетті құжаттар
саясатын жасау шарттарын білдіреді.
Кең мағынада, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар
тұрғысынан қарастыруға болады. Ал тар мағынада, несиелік саясат бұл
несиелік процесті ұйымдастыру барысында банктің стратегиясы мен тактикасын
жүзеге асырумен сипатталады.
Барлық банктер үшін бірдей несиелік саясат болмайды. Әрбір банк елдегі
экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайды ескере отырып өзінің жеке несиелік
саясатын анықтайды. Алдыңғы тарауларда айтып кеткендей, несиелік саясатты
жасақтау барысында банктер өз қызметтеріне тікелей әсер ететін көптеген
факторларды талдайды. Олардың ішінде макроэкономикалық, аймақтық немесе
салалық және банкішілік факторлар. Несиелік саясат банк қызметтерінің
міндеттері мен маңыздылығын оларды іске асыру құралдары мен әдістерін,
сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртіптерін
анықтайды. Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы
стратегиясына сай ұйымдастыру негізін және несиелік процесті қалыптастыруға
қажетті құжаттар саясатын жасау шарттарын білдіреді [8].
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
1) индикативті емес, директивті нұсқауларды қамтиды;
2) несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
3) нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
4) оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды
қамтитын құжаттардан тұрады.
Несилік саясат банктің стратегиясын, оның тәуекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат несиелік
қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді [9]:
1) несиенің берілуіне және несие портфелін басқаруға жауап беретін
банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен
критерийлерін;
2) несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғаларды
басты іс-әрекеттерін;
3) сыртқы аудит қызметкерлерінің жұмысын және банктегі несие
қызметінің сапалығын;
4) ішкі бақылау қағидаларын.
Өркениетті мемлекеттердің тәжірибелерінде несие саясаты туралы екі
түрлі ұғым қалыптасқан: біріншісі – несие-есеп қатынастары, оның түрлері
мен несиелеу әдістерінің жиынтығы; екіншісі – несие-қаржы институттарының
(мекемелерінің) жиынтығы. Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен
оның жұмсалуынан туындап, несиенің барлық формалары мен түрін қамтиды.
Несие саясаты несие-қаржы мекемлерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды
қаражаттарды шоғырландырып, оларды кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың
әр түрлі топтарына қарызға береді.
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-әрекеттердің
тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несие қызметкерлерінің лауазымды
міндетемелерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі
бір тәртібі болмайынша несиелеудің ережелерін тәжірбиеге енгізу мүмкін
емес. Сондықтан, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске
асырудың соған сәйкес ержелері несиелік процесті жүргізудің негізін
құрайды. Несиелік саясат банк қызметкерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ, несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін таңдауы.
1.2 Екінші деңгейлі банктердің несие беру тәртібі мен саясаты
Қарыз алушыға байланысты несие формасының 4 формасы бар:
Мемлекеттік несие - бұл мемлекет тарапынан нақты мерзімге анықталған
несие.
Шаруашылық несие- бұл несиелік қатынас жабдықтаушы түрде бола алады,
яғни сатып алушы тауарды алған кезде міндетті бекітілген кезде (тауарлық
қана емес) өтейді. Қазіргі шаруашылықта бір біріне тауарлық қана емес,
сондай–ақ ақшалай несие береді. Тауар түрде берілетін несие – коммерциялық
несие, ал банктік түрде несие – ақшалай несие беріледі.
Азаматтық тұтыну несие түрі. Әр жеке тұлға алатын несие.
Халық аралық тұтыну несие түрі. Әр жеке тұлға алатын несие.
Банктік несие, коммерциялық несие субъектілері жеке, заңды тұлғалар
және осы тұлғалар еңбекке жарамды өздерінің материалдық құралдармен
жабдықталған, экономикалық қатынастарда өзінің кепілдігі бар несие
қатынасына түсе алатын тұлғалар. Несие субъектілері бойынша несие бергенде
жүйесіне, несие түріне қарай беріледі. Клиентке несие беруде оның келесі
элементтері зерттеледі: капитал қозғалысы мен несиенің байланысы, несиені
қолдану ортасы, несие тізімі, өнімділігі, несиенің қамтамасыз етілуі.
Несие субъектілері – несиені алушылар мен берушілер.
Несие объектісі – несие алушы мен берушінің арасындағы ақшалай,
мүліктей зат.
Банктік несиені несиелендіру объектісіне қарай: тар мағынада объект
– бұл зат, яғни несиелік келісім шарт бекіту кезінде қарыз ретінде
берілетін құрал, зат. Несие берілу мерзіміне қарай: қысқа, орта, ұзақ
мерзімді болып бөлінеді. Қысқа–1 жылға дейін, орта–1-3 жылға дейін, ұзақ–5
жылдан жоғары.
Қысқа мерзімді несие - өндірістік қорлардың әр түрлі элементтеріне
беріледі: өнер кәсіп, ауыл шаруашылығына, сауда және тағы басқа.
Ұзақ мерзімді несие - өндірістік объектілер құрылысына, қайта құруға,
техникалық жаңартуларға, әр түрлі техникалық игерулерге, жаңа өнімді
шығаруға қолданылады. Банк қарызын бергенде олардың критериене мен
қағидаларына байланысты несие көлемі меншікті капитал көлеміне ғана тәуелді
емес, сонымен қатар тартымды ресурстарына әсерін тигізеді. Несие жүйесін іс
жүзіне асыруда басты элементі - келісім шарт [10].
Несиенің қағидалары: несиенің жұмсалу мақсаты, несиенің көлемі,
несиенің мерзімі, несиенің проценттік ставкасы, несие кепілдемесі.
Несиелендіру келісім шарт объектісі: субъект, объект, несиені қамтамасыз
ету кепілдігі.
Несие беру Ұлттық банк ережелеріне сай жүргізіледі. Осы ережеге сай
коммерциялық банктер және оның филиалдары жеке, заңды тұлғаға несие беруде
көлемін анықтайды, негізгі талаптарын қояды, оның жүргізу процедурасын бас
банкпен байланыса отырып жүргізеді. Несие жеке тұлғаларға: үй заттарын
алуға, емдеуге, оқу орындарына, бала оқытуға тағы басқа.
Несие беру кезінде белгілі бір сомма анықталған мерзімге беріледі және
оның бойынша максималды шектелуі тағайындалмайды. Жеке тұлғаға несие беру
теңгеде, шетел валютасында жүргізіледі. Жеке тұлға несие алуда келесі
құжаттарды ұсынуы керек: өзінің еңбек ақысы туралы анықтама, мұнда бас
бухгалтердің қолы мен мөрі болуы керек, жеке тұлғаны куәландыратын жеке
құжат, жан ұя жөнінде анықтамалар, салық инспекциясымен берілген клиенттің
тіркеу анықтамасы және оның көшірмесі, жан ұя мүшелерінің табыс анықтамасы.
Клиент өзінің алған несиесін қамтамасыз ету үшін кепіл құжаттарын ұсынады.
Жұмыс істегендігі соңғы 12 айға орташа айлық табысы, соңғы 12 айға еңбек
ақыдан ұсталынған төлемдер түрлері. Бұл анықтама ұйымбасшысымен бас
бухгалтермен мөрленуі керек.
Жеке тұлғаға несие беру кезінде клиенттің несиелік қабілетін, оның
келісім егер бұрын қарыз алса, оның көлеміне қарай. Несие бөлімі клиенттің
төлем қабілеттілігін оның жұмыс орнына әкелген орташа еңбек ақысы негізінде
және зейнетақының тағайындаған сомасымен тағайындалады.
Анықтамаларға келесілер жатады: анықтаманы берген ұйымның толық аты,
оның пошталық адресі, банктік реквизиттері, клиенттің сол ұйыммен тұрақты
жұмыс істеген мерзімі клиенттің ұйымда қандай қызметкер болып 3 жақты 4
данада толтырылады. Сондықтан жеке тұлға гарант тұлға болып қатысқанда
кепіл қолдары өзінің жеке куәлігімен тексеріледі. Несие қызметкері
құжаттарды толтыру кезінде келесі талаптарға сүиенуі керек:
1) клиент шотынан немесе карточкалық шотынан төлемнің кезекті
түсінуін;
2) мәтінді құжаттардың ақшалай соммасы, күні және олар жазбаша түрде
болуы керек, мекен жайы, аты, тегі толық жазылуы керек;
3) шетел валютасында алынған қарыз бойынша құжаттар тек кепілдік
туралы келісім шарттан басқа, себебі қарыз валютада беріледі, сол
түрінде толтырылады.
4) кепіл келісім шарты мен кепілдік келісім шарты банкілік қарыздың
номері, күні болуы керек;
5) келісім шартта банк атынан қатысатын тұлғалардың аты- жөні және
қарыз алушының жағдайы мәтінде толық көрсетілуі керек. Осыны
тексергеннен кейін несие қызметкері банктік қарыз келісім шартын
және кепіл келісім шартын клиенттің өтініші бойынша тіркеу
журналына тіркеледі.
Рәсімделгеннен кейін, екі жақ қол қойғаннан кейін несие қызметкері
несие жөнінде құжаттарды, топтастырды, яғни 1-ші дана, жедел міндеттеме
көшірмесін сақтандыру полисі, құжаттың толық пакетін жинап, жеке папкаға
тіркеп қатарлы номер береді.
Несие қызметкері бағдарламаға сай қарыз алушы, жөнінде электронды
несие жұмысын қалыптастырады.
Мұнда банктің қарыздық келісім шарты: жеке тұлғаның кепіл жөнінде
келісім шарты қарыз алушының жедел міндеттемесі, қарыз соммасы және ол
бойынша төлеп отыратын соммасы мен сыйақы пайызы.
Несиені қайтару ай сайын бөлшектенген түрде 1 күннен келісілген
келісім шартта тағайындалған тәртіп бойынша жүргізіледі, қолданылған қарыз
бойынша проценттерді аудару жеке тұлғаның шотына аударылған қарыз
сомасының күшінен басталады. Қарыз алушы қарызы мен процентін қайтаруда
келесі жолмен жүргізіледі:
1) шоттан немесе карточкалық шоттан аударады, егер қарыз АҚШ
доллармен берілсе, ал оның еңбек ақысы теңгеде берілсе,
бақылаушы кассир оның шотынан соманы алып, сол күнгі курсты
АҚШ долларына аударады;
2) кіріс кассалық ордері арқылы қолма қол ақшаны енгізу.
Осы қолданылған құжаттар бойынша бақылаушы кассир күнделікті
бағдарламаға сай салымдар бойынша қарыз алушының жүктеулері бойынша олардың
шотынан ақшаның аударылуын бақылап дайын қаржы басқару мен бухгалтер
бөліміне есеп беруді тапсырып отырады.
Банктік келісім шарттың іс әрекет кезеңі бойынша несие қызметкерлері
келесілерді бақылайды:
1) қарыз алушының келісім шартының дұрыс орындалуын және
төлемдердің кезекті түсуін бақылайды;
2) қарыз алушы жөнінде қосымша ақпараттарды еңгізеді;
3) қарыздың дер кезінде қайтарылуы мен проценттің төленуі жөнінде іс
шаралар жүргізіледі.
Осы жағдайларда банктер берілетін жаңа несиелердің спектірін әжептәуір
кеңейтті және олардың көлемін арттырды, ал қазір несие беру олардың
артықшылықты қызмет түрі болып қалды.
АТФ Банк АҚ-ның жеке тұлғаларға берілетін несиелер түрлері және
тәртібі.
Несие ресурстарын ұсыну Қазақстан республикасының қолданыстағы
заңнамасына,Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативтік құқықтық
актілеріне және АТФ Банк АҚ- ның ішкі несие саясатына сәйкестікте және
осы негізде жүзеге асырылады.Несие ресурстары қарызгерлерге әртүрлі
мақсаттарға беріледі:
1) Жеке тұлғаларға: айналым капиталын ұлғайтуға,шикізат,халық
тұтынатын тауарлар және тағы да басқаларын сатып алуға.Негізгі капиталға
шағын инвестицияларды тартуды жүзеге асыруға жылжымайтын мүлік, патент,
қосымша жабдық сатып алуға және тұтынушылық мақсатта несие алуға болады;
2) Заңды тұлғаларға: айналым капиталын толықтыруға, негізгі капиталға
инвестиция жасауға несие бойынша сыйақы ставкасы нақты жобаға қарай
анықталады;
3) Клиенттердің несиелерді қажетсінуін қанағаттандыру үшін, бизнестің
өзіндік ерекшелігін, мақсатқа сай пайдалануы үшін, мынадай несиелер
беріледі:
- Еуропа қайта құру және Даму Банкінің несие желісі бойынша шағын
бизнеске несие беру бағдарламасы;
- овердрафт нысанымен кәсіпорындарға қысқа мерзімді несие беру
бағдарламасы;
- ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеумен шұғылданатын кәсіпорындарға
олардың айналым қаражаттарын толықтыруға беретін несиелер бойынша сыйақы
ставкасын қаражаттандыру бағдарламасы;
- жергілікті атқарушы органдар арқылы ауыл шаруашылық тауарларын
өндірушілерді бюджеттен қаржыландыру.
Соңғы жылдары АТФ Банк АҚ- ның несиелік саясаты қарқынды түрде
дамуда былай айтқанда жеке несиелеу,оның ішінде тұтынушылық пен ипотекалық
несиелер.Бұл қаржылық сектордың тұрақтылығымен, халықтың кірісінің өсуімен
және экономикалық өсудегі кәсіпорындардың несие бәсекелестердің артуымен,
нарықтық экономикадағы қаржы қорларының арзандауымен байланысты. Қазіргі
уақытта тұтынушылық несиенің қолдану аясы анағұрлым кең. Яғни, адамдар
тұтынушылық несиені медицинада, салтанатты кештер, оқуға білім алуға,
демалысқа, туристік саяхаттарға байланысты мақсаттарға қолдана алады.
Тұтынушылар арасында бұл несиені, автокөлік алуға, ипотекалық несие,
экспресс – несие, несиелік сызық, несиекелік қаражат кеңінен қолданылады.
Тұтынушылық несиенің пайыздық ставкалары мақсатына, мерзіміне, алынған ақша
сомасына, несие беру шарттарына байланысты [11].
Заңды тұлға банктен несие алардан бұрын, тұлғаның еңбекке жарамды
өздерінің материалдық құралдармен жабдықталған, экономикалық қатынастарда
өзінің кепілдігі бар несие қатынасына түсе алатын тұлға. Несие
субъектілері бойынша несие бергенде жүйесіне, несие түріне қарай береді.
Заңды тұлға несие комитетінен алғаннан кейін банк қызметкері қарыз алушыны
және кепіл түрімен танысуға шақырылады. Мұнда банктік қарыздың келісім
шарты 3 данада толтырылады және 3 данадан қарыз алушының жедел міндеттемесі
толтырылады, қарыз алу соммасының несиені қайтару графигі көрсетіледі. Егер
кепілдік мүлік ұсынылатын болса, онда банктің заң қызметкері 3 данада екі
жақты кепілдік туралы шарт жасайды. Егер несиенің қайтарылуын қамтамасыз
етуінде кепілдікке 3-ші тұлғаның мүлкі жатқызылатын болса, заң қызметкері
кепілдік туралы келісім шартта келесілерді көрсетуі керек [12]:
1) өз кәсіпорын құжаттарын қол қойылған және басшылардың аты, жөні,
атқаратын қызметі мен басқада құжаттар;
2) өзінің қаржылық жағдайының қортындысын аудиторлық шешімін
ұсынады;
3) соңғы жылда өзінің қаржылық есеп беруін, егер клиенттің
кепілдігі заңды тұлға несие алса: өтініш кәсіпорын құжаттарын
мемлекеттік тіркеуден өткен құжат, салық инспекциясымен берілген
номерінің анықтамасы. Соңғы жылдарға есеп беруі, аудиторлық
компанияның шешімі, оның қызметтің деген бизнес жоспар,
кәсіпорын пайдасы, кәсіпорынның құжаттары мен қол қиылған
құжаттар.
Несие бөлімнің жұмыскер клиенттен өтініш алынғаннан кейін, клиенттің
өтінішін тіркеу журналына жазады. Клиенттің өтінішін тіркеу күні мен тіркеу
номері жазылады. Осы өтініш құрылғаннан кейін 3-5 күн ішінде шешімін
хабарлайды.
Анықтамаларға келесілер жатады: анықтаманы берген ұйымның толық аты,
оның пошталық адресі, банктік реквизиттері, клиенттің сол ұйыммен тұрақты
жұмыс істеген мерзімі клиенттің ұйымда қандай қызметкер болып 3 жақты 4
данада толтырылады. Сондықтан заңды тұлға гарант тұлға болып қатысқанда
кепіл қолдары өзінің жеке куәлігімен тексеріледі. Несие қызметкері
құжаттарды толтыру кезінде келесі талаптарға сүиенуі керек:
1) клиент шотынан немесе карточкалық шотынан төлемнің кезекті
түсінуін;
2) мәтінді құжаттардың ақшалай соммасы, күні және олар жазбаша түрде
болуы керек, мекен жайы, аты, тегі толық жазылуы керек;
3) шетел валютасында алынған қарыз бойынша құжаттар тек кепілдік
туралы келісім шарттан басқа, себебі қарыз валютада беріледі, сол түрінде
толтырылады;
4) кепіл келісім шарты мен кепілдік келісім шарты банкілік қарыздың
номері, күні болуы керек;
5) келісім шартта банк атынан қатысатын тұлғалардың аты- жөні және
қарыз алушының жағдайы мәтінде толық көрсетілуі керек. Осыны тексергеннен
кейін несие қызметкері банктік қарыз келісім шартын және кепіл келісім
шартын клиенттің өтініші бойынша тіркеу журналына тіркеледі.
Рәсімделгеннен кейін, екі жақ қол қойғаннан кейін несие қызметкері
несие жөнінде құжаттанды, топтастырды, яғни 1-ші дана, жедел міндеттеме
көшірмесін сақтандыру полисі, құжаттың толық пакетін жинап, жеке папкаға
тіркеп қатарлы номер береді.
Несие қызметкері бағдарламаға сай қарыз алушы, жөнінде электронды
несие жұмысын қалыптастырады.
Мұнда банктің қарыздық келісім шарты: заңды тұлғаның кепіл жөнінде
келісім шарты қарыз алушының жедел міндеттемесі, қарыз соммасы және ол
бойынша төлеп отыратын соммасы мен сый ақы пайызы.
Несиені қайтару ай сайын бөлшектенген түрде 1 күннен келісілген
келісім шартта тағайындалған тәртіп бойынша жүргізіледі, қолданылған қарыз
бойынша проценттерді аудару заңды тұлғаның шотына аударылған қарыз
сомасының күшінен басталады. Қарыз алушы қарызы мен процентін қайтаруда
келесі жолмен жүргізіледі:
1) шоттан немесе карточкалық шоттан аударады, егер қарыз АҚШ
доллармен берілсе, ал оның еңбек ақысы теңгеде берілсе, бақылаушы кассир
оның шотынан соманы алып, сол күнгі курсты АҚШ долларына аударады;
2) кіріс кассалық ордері арқылы қолма қол ақшаны енгізу.
Осы қолданылған құжаттар бойынша бақылаушы кассир күнделікті
бағдарламаға сай салымдар бойынша қарыз алушының жүктеулері бойынша олардың
шотынан ақшаның аударылуын бақылап сайын қаржы басқару мен бухгалтер
бөліміне есеп беруді тапсырып отырады [13].
Банктік келісім шарттың іс әрекет кезеңі бойынша несие қызметкерлері
келесілерді бақылайды:
1) қарыз алушының келісім шартының дұрыс орындалуын және
төлемдердің кезекті түсуін бақылайды;
2) қарыз алушы жөнінде қосымша ақпараттарды еңгізеді;
3) қарыздың дер кезінде қайтарылуы мен проценттің төленуі жөнінде іс
шаралар жүргізіледі.
Заңды тұлға кепіл болса, онда оның ақшалай шотынан қарыз соммасы
алынады.
1.3 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының элементтері, құру
механизмі мен кезеңдері
Несие саясатының элементтерін қарастырмас бұрын банк саясатының
элементтеріне шолу жасап өтейік [6].
1-сурет. Банк саясаты және оның элементтері
Несие саясатының құрамына несие қатынастарын ұйымдастырудың ғылыми
дәлелденген тұжырымының жасағы, ұлттық шаруашылықты және халықты несиелеу
саласындағы мәселелерді қою және олардың жүзеге асырылуы бойынша
тәжірибелік іс-шараларды жүргізу кіреді.
Несиелік саясат түрлерінің өзіндік классификациясы бар ол келесідей (1-
кесте) [14].
1-кесте – Несие саясатының түрлері
Несие қатынастарының Заңды тұлғаларға қатысты саясат, халықпен өзара
субъектілеріне қарай қарым-қатынастағы несие саясаты
Несие формасына қарай Тұтыну несиесі бойынша
Мемлекеттік несие бойынша
Ипотекалық несие бойынша
Банктік несие бойынша
Халықаралық несие бойынша
Мерзіміне қарай Қысқа мерзімді несиелеу саласында
Ұзақ мерзімді несиелеу саласында
Тәуекелділік дәрежесіне Қатаң несие саясаты
қарай Дәстүрлі несие саясаты
Классикалық (қарапайым) несие саясаты
Мақсатына қарай Мақсатты қарыз беру бойынша
Мақсатты емес қарыз беру бойынша
Нарық типіне қарай Ақша нарығы
Қаржы нарығы
Капитал нарығы
Географиясына қарай Банктің жүргізетін несие саясаты:
Жергілікті
Аймақтық
Ұлттық
Халықаралық деңгейлердегі
Салалық бағытталуына Келесілерді несиелеу бойынша несие саясаты:
қарай Өнеркәсіптік кәсіпорындарды
Сауда ұйымдарын
Құрылыс ұйымдарын
Көлік қызметін көрсететін кәсіпорындарды
Ауылшаруашылық кәсіпорындарын
Өткізу-сатумен айналысатын ұйымдарды
Байланыс кәсіпорындарын
Қамтамассыздандырылуына Қамтамассыздандырылған және
қарай қамтамассыздандырылмаған қарыз беру бойынша
Несие бағасына қарай Келесідей қарыздар беру бойынша несиелік саясат:
Стандартты қарыз
Жеңілдігі бар қарыз
Мәселелі қарыз (жоғары пайызбен)
Несиелеу әдісіне қарай Қалдық бойынша несиелеу кезінде
Айналым бойынша несиелеу кезінде
Ескерту - [14] әдебиеттен алынған
Несие саясатының мәнін банктің қайтарымдылық негізіндегі ресурстарды
тарту және оларды банк клиенттерін несиелендіру жағынан инвестициялау
бойынша стратегиясы мен тактикасы ретінде анықтауға болады.
Тұжырымды жасақтау кезінде келесілер анықталады:
- несие қатынастарының аясы;
- қаражаттарды бөлу мен қайта бөлудің қаржылық және несиелік
әдістерін үйлестіру;
- несиелеудің ақша айналымын ұйымдастырумен өзара байланысы;
- несиелеудің қағидалары;
- экономикалық және ұйымдастырушылық әдістерінің сәйкестігі.
Несие саясатының бір элементінің өзгеруі басқа да элементтерінің бөлек
немесе толықтай қарастырылуын талап етеді.
Несие саясатының мәні банктің клиенттерді несиелеу саласындағы
қайтарымдылық негізінде ресурстарды тарту және оларды инвестициялау банктің
стратегиясы мен тактикасы бойынша анықталады. Несие саясатының заттық жағы
оның функционалдық формалары мен түрлері болып табылады.
Шетелдің экономикалық әдебиеттерінде екінші деңгейлі банктердің несие
процесін ұйымдастыру бойынша стратегия мен тактиканы анықтауға мүмкіндік
беретін несие саясаты бойынша құжат (меморандум) жасақтауды ұсынып отыр.
Бұл ұсынысты ескере отырып несие саясатын міндетті түрде жазбаша түрде
құжат бойынша рәсімдеу керек және оның несиелік алдын ала жұмыстарды және
несиелеу процесін регламенттейтін қаулысы болуы қажет.
Регламенттелетін параметрлері мен іс-шаралары және несиелеу кезеңдері 2-
ші кестеде көрсетілген. Алайда, бұл әдістің белгілі бір таршылығы бар,
себебі екінші деңгейлі банктің несие саясатын несиелік процесті
ұйымдастырудың тактикасына алып келіп отыр [15].
Жалпы функцияларына кіретіндер:
1) коммерциялық, яғни банктің барлық жүзеге асыратын операцияларынан
пайда алу мағынасында;
2) ынталандырушы, мемлекеттің, банктің, клиенттің объективті
қажеттілігін көрсетеді. Банктің уақытша бос жатқан қаражаттарын
аккумуляциялауды және олардың рационалды пайдаланылуын
ынталандырады;
3) екінші деңгейлі банктің несие саясатында анықталған басымдылықтарды
ескере отырып банк пен клиенттердің несие ресурстарын тарту және
пайдалану процесін бақылауға мүмкіндік береді [16].
Функцияларды құбылыстар мәнінің ерекше көрінісі ретінде қарастыра келе,
несие саясаты тек бір ғана, бірақ өте маңызды функцияны жүзеге асырады –
несие процесін оптимизациялау функциясын. Бұл функцияның қызмет етуі банк
саясатының мақсатына жетуге бағытталған.
Екінші деңгейлі банктің несиелік саясатының негізгі бағыттары мен
принциптері 2-суретте көрсетілген [17].
2-сурет. Екінші деңгейлі банктің несиелік саясатының негізгі
бағыттары мен принциптері
Ал 3-суретте екінші деңгейлі банктің несие саясатын жүзеге асыру
механизмінің қимылы мен құрылымының жалпылама сызбасы берілген.
3-сурет. Eкінші деңгейлі банктің несие саясатын жүзеге асыру механизмі
Бұл жерде:
- БНК – несиелік ұсыныстың банктің несиелік комитетіне мақсатқа сай
шығарылуы;
- N – қабылданбағандар (лауазымды тұлғалардың теріс шешімдері –
nacks);
- S (БНК) – БНК (оң, теріс) шешімнің сапалы бағасы (solution);
- C (Probl) – мәселелі несиенің бар болуы (0 - жоқ, 1 - бар);
- НТ – несиелік тапсырыс;
- НК – несиелік келісім шарт;
- БНК – банктің несиелік комитеті;
- ОБ – операциялық бөлім;
- НД – несиелік досье.
Несие саясатының функцияларын екі топқа бөлуге болады:
- 1-топ – Жалпы. Банктік саясаттың әртүрлі элементтеріне тән;
- 2-топ – Ерекше. Несие саясатын басқа элементтерден бөліп көрсетеді.
2-кесте – Несие саясатының элементтері
Несиелеу кезеңдері Регламенттелетін параметрлері мен іс-шаралары
Несие беру бойынша Болашақ борышкерлердің құрамы
алдын ала Несиелеу түрлері
істелінетін жұмыстарНесиелеудің сандық іс-шаралары
Борышкердің төлем қабілеттілігін бағалау стандарттары
Қарызды бағалау стандарттары
Пайыздық қойылымдар
Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету әдістері
Несиені берудің дайындығын қадағалауды бақылау
Несиені рәсімдеу Құжаттардың формасы
Несие берудің технологиялық жұмысы
Несиені рәсімдеудің дұрыстығын бақылау
Несиені басқару Несие портфелін басқарудың тәртібі
Несие келісім шарттарын орындауды бақылау
Мерзімі өтіп кеткен несиелерді қалпына келтіру және
ұзарту шарттары
Шығындарды өтеу тәртібі
Несиені басқаруды бақылау
Ескерту - [17] әдебиет көзінен алынған
Әлемдік және отандық тәжірибені ескере отырып, несие саясатын
оптимизациялаудың талаптары мен оның қалыптасу тәртібін келесі кезеңдер
түрінде көрсетуге болады (4-сурет).
4-сурет. Екінші деңгейлі банктің несие саясатының қалыптасу кезеңдері
Несие саясатының қалыптасу процесінің әр бір бағыты қалғандарымен өте
тығыз байланысты және несие саясатының қалыптасуы мен несие процесін
ұйымдастыру үшін міндетті болып саналады да, оптималды несие саясатының
мәнін ашу үшін де қажет.
Банктің несие саясаты келесілермен анықталады:
- біріншіден, несие құралдары (нарықты сегменттеу) мен клиенттерді
таңдаудағы басымдылықтармен;
- екіншіден, банк персоналының тәжірибелік қызметін регламенттейтін
және осы басымдылықтарды тәжірибеде жүзеге асыратын нормалар мен
ережелермен;
- үшіншіден, банк басшылығының құзыреттілігімен және нақты несие
ұсыныстарын таңдау мен несиелік келісімдердің шарттарын жасақтаумен
айналысатын персоналдың білім дәрежесімен.
Банктер өздерінің несие саясатын жасақтау кезінде олардың қызметіне
әсер ететін көптеген факторларды талдайды (5-сурет).
Екінші деңгейлі банктің несие саясатын жүзеге асыруының негізінде
ресурстық базаның талдауына негізделіп жасақталған оптималды несие
саясатының теориялық жағынан дәлелденген моделі жатуы қажет.
Несиелік саясаттың негізгі бағыттары көрсетілген бір ғана құжат
жасаудың шетелдік тәжірибесінен бөлек тиімді несие саясатын жүзеге асыру
бойынша банк қызметінің барлық жақтарын көрсететін басқа да құжат
жасақталуы қажет.
Несие саясаты туралы құжатта ереже бойынша несиені басқарудың ақылға
сыйымды, жалпылама қағидалары болуы керек. Мұндай құжаттардың айырмашылығы
әр банктің нақты ерекшелігіне байланысты: оның мақсаттарына, нарықтарына,
қаржылық құрылымына, бәсекелік жағдайдың өлшеміне, персонал тәжірибесіне.
Сәйкесінше, әр бір банк дәл өзінің нақты қажеттіліктерін көрсететін
жеке саясатының жасақталуына ақылмен қарау керек.
Несие саясатының тиімді болуы үшін максималды түрде детальді құжатпен
қамтылуы тиіс. Оның міндетті элементі болып несие тапсырысын тәжірибеде
анықтау үшін арналған ұсыныстыр табылады. Несиелік саясат басқа саясаттар
сияқты нақтылыққа негізделуі керек.
5-сурет. Банктің несие саясатын анықтайтын факторлар
Несие саясатын жасақтау барысында оңтайлы несие саясатын анықтау
позициясы жағынан оның диверсификациясын қарастыра отырып банктер несие
портфелін қалыптастыруда басымдылықтарды анықтайды. Ал бұл несие саясатының
тұтыну қарыздарын беру, ипотекалық несиелендіру, шағын және орта бизнесті
несиелендіру және т.б. сияқты түрлері туралы айтуға мүмкіндік береді [12].
2 Банктердің несиелік саясатын талдау (АТФ АҚ банкінің мысалында)
2.1 АТФ АҚ банкінің қызметі және қаржылық жағдайына талдау
АТФБанк акционерлік қоғамының негізі 1995 жылғы маусым айында, яғни
ҚР Ұлттық Банкі Алматы сауда-қаржы банкі ЖАҚ тіркеген кезде
қаланған. Сол жылы АТФБанкҚазақстанның банктік заңнамасымен қарастырылған
теңгедегі және шетелдік валютадағы операцияларды жүргізуге ҚР ҰБ №59 Бас
лицензиясын алды. 2001 жылы Алматы сауда-қаржы банкі ашық акционерлік
қоғамы тіркелді, ал 2002 жылдың маусым айында "АТФБанк ашық акционерлік
қоғамы тіркелді. 2003 жылдың қазан айында АТФБанк АҚ-на қайта тіркеу
жүзеге асырылды [18].
2014ж. 29 қазанда АТФБанк The Banker және PWM журналдарының
пікірінше, Private banking сегментінде Қазақстандағы ең үздік банк - Best
Private Bank in Kazakhstan (Қазақстандағы Private Banking сегментіндегі
Ең үздік банк) деп танылды.
Банк Даму кәсіпкерлікті дамыту қорының өңдеуші өнеркәсіп саласында
жұмыс істейтін шағын және орта бизнес субъектілерін қолдау бағдарламасы
аясында АТФБанк АҚ-ның 7 млрд теңге сомасында бекітілген лимитін 100%
игерді.
2013 жылы 2 мамырда КазНитрогенГаз ЖШС және UniCredit Bank Austria
қазақстандық АТФБанк АҚ-ның 99,75% үлесін сатып алу-сату бойынша
мәміленің аяқталғандығы туралы хабарлайды. Мәміленің жалпы сомасы шамамен
АТФБанк Тобының жеке капиталы мөлшерін құрады. Мәмілені Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі 2013 жылғы 29 наурызда мақұлдады.
2011 жылғы 16 қыркүйекте АТФБанк АҚ-на тиесілі Банк Сибирь ЖАҚ
акцияларының 100 % ЮниКредит Банк ЖАҚ-на сату жөніндегі мәміле аяқталды.
Мәміле сомасы 846 000 000 ресей рублін құрады. ЮниКредит тобының
халықаралық тәжірибесіне сәйкес түрлі елдерде барынша тиімді қызметке қол
жеткізу үшін әрбір елде топ активтерін басқаратын бір банктің болуы шарт.
Осылайша өз қызметін Ресей аумағында жүзеге асыратын ЮниКредит тобының
банкіне Банк Сибирь ЖАҚ табыстау мәмілесі бір ғана негізгі мақсатты
көздеді, яғни UniCredit тобының активтерін басқаруды оңтайландыруды, дәл
осы жағдайда Ресей Федерациясында оңтайландыруды көздеді.
ЮниКредит Тобының (UniCredit Group) бөлімшесі болып табылатын
Кредитанштальт (ВА-СА) Австрия банкі Орталық және Шығыс Еуропадағы
коммерциялық банктік операциялар үшін АТФБанк АҚ-ң шығарылған акционерлік
капиталы жалпы санының 91,8% сатып алу процесін аяқтады. Мәміленің шамалас
құны 2,117 млн. АҚШ долларын құрады (ағымдағы бағам бойынша шамамен 1,452
млн. евро)
EUROMONEY алдыңғы қатардағы әлемдік қаржы басылымы АТФБанкке
Еуропаның дамып келе жатқан елдері арасындағы корпоративтік басқару
саласындағы үздік банк атағын берді.
Қазақстан тұтынушыларының Ұлттық лигасы 2005 жылғы жұмыс нәтижелері
бойынша Қазақстанның кіршіксіз бизнес кәсіпорындарының қауымдастығына мүше
АТФБанкті Халықтық Кіршіксіз сапа таңбасымен және Қазақстандағы шағын
және орта бизнесті дамытуға ықпал еткені үшін сертификатымен марапаттады.
АТФБанк Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің 2004 жылғы 01
наурыздағы № 239 ұлттық және шетелдік валютадағы банктік заңнамасымен
қарастырылған операцияларды жүргізуге жаңа Лицензия алды.
1995 маусымында ҚР Ұлттық банкі Алматы сауда-қаржы банкін тіркеді.
Жалпы АТФ банк АҚ қаржылық көрсеткіштерін талдауға келсек банктің
активтерінің динамикасы мен оның құрамына тоқталу қажет.
3-кесте – АТФ банк АҚ активтерінің динамикасы мен оның құрамына
Атауы 01.01.2013 ж.01.01.2014 ж Өзгерісі (+-)
АКТИВТЕР
Ақша қаражаты мен оның 119 209 629 108 360 221 -10 849 408
баламалары
Міндетті резерв 26 813 179 12 022 768 -14 790 411
Кредит мекемелеріне қаражат 17 121 194 2 304 757 -14 816 437
Әділ құны бойынша 140 088 59 936 -90152
бағаланатын қаржы құралдары,
ондағы өзгерістер Топ
меншігіндегі тиісті
кезеңдегі пайда немесе шығын
құрамында көрсетіледі о.і.
Туынды қаржы құралдары 77 000 0 -77000
Клиенттерге берілген займдар671 563 141 563 642 866 -107 920 275
Сатуға арналған қолда бар
активтер
- банктің меншігіндегі 17 384 167 8 577 372 -8807795
- "РЕПО" мәмілелері бойынша 10 488 014 0 -10 488 014
кепілмен ауыртпалық салынған
Негізгі құралдар мен 20 418 897 19 078 049 -1330848
материалдық емес активтер
Еншілес ұйымдарға 3 632 941 3 632 941 0
инвестициялар
Кепілдік келісімі бойынша 82 795 173 95 112 829 12 317656
бас компанияның дебиторлық
берешегі
Ағымдағы салықтық активтер 1 445 251 1 127 870 -317381
Шегерілген салықтық активтер7 357 107 9 057 038 1699931
Басқа активтер: о.і. 7 602 052 6 686 559 -715493
Тазартылған бағалы металдар 4 372 4 805 433
3-кестенің жалғасы
Атауы 01.01.2013 ж.01.01.2014 ж Өзгерісі (+-)
Дебиторлық берешек (нетто) 1 834 756 2 831 190 996434
БАРЛЫҚ АКТИВТЕР 985 970 833 829 663 206 -156307627
Ескерту - [19]АТФ БанкАҚ шоғырландырылған қаржы жағдайы туралы есеп
АТФБанк АҚ-ның активтерінің құрамынан байқайтынымыз, 01.01.2013
жылмен салыстырғанда 01.01.2014 жылы жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz