Ағылшын және қазақ мақал-мәтелдерінің аударылу мәселелері
КІРІСПЕ
1.АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРІНІҢ АУДАРЫЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ тіліндегі мақал.мәтелдердің зерттелуі
1.2 Мақал . мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі
2.АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРІНІҢ ҚҰРЫМДЫЛЫҚ, МАҒЫНАЛЫҚ ЕРЕШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ҰҚСАСТЫҒЫ
2.1 Ағылшын және қазақ мақал . мәтелдерінің құрылымдық, мағыналық ерекшеліктері және оларды топтастыру
2.2 Ағылшын және қазақ мақал . мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаттары
2.3 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал . мәтелдердің құрылымдық жэне мағыналылық ерекшеліктері мен ұқсастықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ГЛОССАРИЙ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
1.АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРІНІҢ АУДАРЫЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ тіліндегі мақал.мәтелдердің зерттелуі
1.2 Мақал . мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі
2.АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРІНІҢ ҚҰРЫМДЫЛЫҚ, МАҒЫНАЛЫҚ ЕРЕШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ҰҚСАСТЫҒЫ
2.1 Ағылшын және қазақ мақал . мәтелдерінің құрылымдық, мағыналық ерекшеліктері және оларды топтастыру
2.2 Ағылшын және қазақ мақал . мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаттары
2.3 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал . мәтелдердің құрылымдық жэне мағыналылық ерекшеліктері мен ұқсастықтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ГЛОССАРИЙ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Мақал-мәтелдер —сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилыкезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер ұсынады.
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологазмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді./5/
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел, халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық қатынастар деңгейіндегі қатысымда қолданылу ықтималдығын жоқка шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың, ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық, көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал шет тілін үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер.
Мақал-мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, казақ және ағылшын тілдерінде әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім. Зерттеу нысанына қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, мақал-мәтелдердің тілдік табиғаты, олардың баска тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе ерекшеліктері
А. Байтұрсынов, I. Кеңесбаев, P. Сәрсенбаев, Б. Адамбаев, Ә.Қайдар,
С. Нұрышев, Ғ. Мұсабаев, М. Ғабдуллин, Ғ. Тұрабаева, салыстырмалы-салғастырмалы тұрғыдан А. Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А. Донбаева, Д. Бегалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы және орыс тіл білімінде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагаев, Н. М. Шанский, Г. Л. Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен, құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі. Ағылшын тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз байланысты тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді жан-жақты, түбегейлі зерттеген ғалымдар — Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А. Тэйлер, Г.Л. Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер. Аталған ғалымдардың зерттеулері жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылықка алынды.
Зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр түрлі қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдерді салыстыра зерттеу арқылы тілдегі алатын орнын, тілдік табиғатын, өзге тұрақты тұлғалармен сәйкес тұстарын, өзгешеліктерін анықтау және этнолингвистикалық төркінін ашу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты — қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерін салыстыра зерттей отырып, олардың мазмұн межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Аталған тілдік бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ тұстары мен ерекшеліктерін және олардың себеп-салдарын айқындау.
Сонымен бірге ММ-дердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын тетіктерді анықтау - жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
- ММ-дердің орыс, түркология, қазақ тіл біліміндегі зерттелу жайын сипаттау;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын қөрсету;
- мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
- ММ-дер мен нақыл сөздердің арақатысын айқындау;
- ММ-дердің логика-семиотикалық құрылымын сипаттау;
- ММ-дердің жасалуындағы этнолингвистикалык уәждерді, көрсету;
- түркі халықтарының ММ-деріндегі ортақ ойлау жүйесінің көріністерін көрсету;
- ММ-дердің практикалық қызметіне байланысты ММ-дердің мәтіндік мағынасын, варианттылығын талдау;
- ММ-дердің құрылымдық - тұрпаттық межесіне байланысты бір (таңды, қос тағанды ММ-дердің құрылымдық сипатын бір құрамды және қос құрамды жай сөйлем негізіңде талдау;
- зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық әдістемелік қағидаларды айқындау және негіздеу;
- этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасап, оларға қысқаша сипаттама беру;
- мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір тақырыптық топтар бойынша жүйелеу;
- қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерінің семантикасындағы ұқсастықтар мен айырма белгілерді айқындау үшін прецедентті мәтіндерді сұрыптап талдау;
- тіл-тілдің образдар дүниесінде орын алатын ұқсастықтарын көрсету және олардың түпнегізін анықтау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде қазақ тілінен Ө.Тұрманжановтың, М.Аққозиннің, Б.Ақмұқанованың, Ә. Диваевтың, П.Пантусовтың әр жылдары жарық көрген мақал-мәтелдер жинақтары, ағылшын тілінен Smith W. C, Cowie A.P., Mackin Rand Mc.Caig I.K., Taylor A., Whiting B.J., Seidl J,, Me Mordie W., Ridout R. and Witting C, Apperson
G. L., Linda and Roger Flavell, A.B. Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби шығармалар алынды. Сондай-ақ, тақырыпқа қатысты қазақ, ағылшын, орыс тілдеріндегі әдебиеттер, ғылыми еңбектер мүмкіндігінше қамтылды. Олардың ішінде фольклорға, тарихқа, этнографияға, этнолингвистикаға қатысты зерттеу жұмыстары мен ішінара ел аузынан жазылып алынған деректер бар.
Мақал-мәтелдер —сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилыкезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер ұсынады.
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологазмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді./5/
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел, халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық қатынастар деңгейіндегі қатысымда қолданылу ықтималдығын жоқка шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың, ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық, көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал шет тілін үйретуде және аударма жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер.
Мақал-мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, казақ және ағылшын тілдерінде әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім. Зерттеу нысанына қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, мақал-мәтелдердің тілдік табиғаты, олардың баска тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе ерекшеліктері
А. Байтұрсынов, I. Кеңесбаев, P. Сәрсенбаев, Б. Адамбаев, Ә.Қайдар,
С. Нұрышев, Ғ. Мұсабаев, М. Ғабдуллин, Ғ. Тұрабаева, салыстырмалы-салғастырмалы тұрғыдан А. Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А. Донбаева, Д. Бегалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы және орыс тіл білімінде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагаев, Н. М. Шанский, Г. Л. Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен, құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі. Ағылшын тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз байланысты тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді жан-жақты, түбегейлі зерттеген ғалымдар — Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А. Тэйлер, Г.Л. Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер. Аталған ғалымдардың зерттеулері жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылықка алынды.
Зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр түрлі қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдерді салыстыра зерттеу арқылы тілдегі алатын орнын, тілдік табиғатын, өзге тұрақты тұлғалармен сәйкес тұстарын, өзгешеліктерін анықтау және этнолингвистикалық төркінін ашу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты — қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерін салыстыра зерттей отырып, олардың мазмұн межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Аталған тілдік бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ тұстары мен ерекшеліктерін және олардың себеп-салдарын айқындау.
Сонымен бірге ММ-дердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын тетіктерді анықтау - жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
- ММ-дердің орыс, түркология, қазақ тіл біліміндегі зерттелу жайын сипаттау;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын қөрсету;
- мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
- ММ-дер мен нақыл сөздердің арақатысын айқындау;
- ММ-дердің логика-семиотикалық құрылымын сипаттау;
- ММ-дердің жасалуындағы этнолингвистикалык уәждерді, көрсету;
- түркі халықтарының ММ-деріндегі ортақ ойлау жүйесінің көріністерін көрсету;
- ММ-дердің практикалық қызметіне байланысты ММ-дердің мәтіндік мағынасын, варианттылығын талдау;
- ММ-дердің құрылымдық - тұрпаттық межесіне байланысты бір (таңды, қос тағанды ММ-дердің құрылымдық сипатын бір құрамды және қос құрамды жай сөйлем негізіңде талдау;
- зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық әдістемелік қағидаларды айқындау және негіздеу;
- этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасап, оларға қысқаша сипаттама беру;
- мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір тақырыптық топтар бойынша жүйелеу;
- қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерінің семантикасындағы ұқсастықтар мен айырма белгілерді айқындау үшін прецедентті мәтіндерді сұрыптап талдау;
- тіл-тілдің образдар дүниесінде орын алатын ұқсастықтарын көрсету және олардың түпнегізін анықтау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде қазақ тілінен Ө.Тұрманжановтың, М.Аққозиннің, Б.Ақмұқанованың, Ә. Диваевтың, П.Пантусовтың әр жылдары жарық көрген мақал-мәтелдер жинақтары, ағылшын тілінен Smith W. C, Cowie A.P., Mackin Rand Mc.Caig I.K., Taylor A., Whiting B.J., Seidl J,, Me Mordie W., Ridout R. and Witting C, Apperson
G. L., Linda and Roger Flavell, A.B. Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби шығармалар алынды. Сондай-ақ, тақырыпқа қатысты қазақ, ағылшын, орыс тілдеріндегі әдебиеттер, ғылыми еңбектер мүмкіндігінше қамтылды. Олардың ішінде фольклорға, тарихқа, этнографияға, этнолингвистикаға қатысты зерттеу жұмыстары мен ішінара ел аузынан жазылып алынған деректер бар.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Иностранные языки в школе//2005
2. Мақал – мәтелдерде ағылшын сабағына қолдану// Иностранные языки в школе, 2005, 3
3. Smith W. С, Сowie А.Р., Маскіn Rаnd Мс.Саіg І.К., Тауlог А., Whiting В.J., Seidi J., Мс Моrdiе W., Ridout R. Аnd Witting С, Аррегsоn G. L., Lindа аnd Rоgеr Ғlаvеll, А.В. Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби шығармалары қолданылды.
4. Жүсіпова Р.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мақал – мәтелдердің синонимдік мәні// Қаз ҰУ Хабаршысы – Филология сериясы // N 3- 2003
5. Аргингазина Ш.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің лексика – семантикалық сипаты// Алматы – 2004
6. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің синонимдігі// АГУ им. Казахстанская филология: проблемы и перспективы. – Алматы – 2002
7. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі кейбір ұқсастықтар туралы // Қазақстан
мектебі – 2001, N 3
8. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі сөздіктер, 2001
9. Адамбаев Б. Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық және мағыналық ұқсастықтары //Алматы-1996, 17 б.
10. Словарь употребительских английских пословиц//Москва-1985
11. Иманбаева К. Мақал-мәтелдерді қолдану//Ағылшын тілі мектепте,
2006,№ 3
12. Жабықбаев М.Қ. Мақал – мәтелдерді ағылшын сабағында
пайдалану//Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері// № 3, 2005
13. Кеңесбаев I. - Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер.- Алматы: Ғылым, 1987. - Б.22.
14. Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии. Воронеж: Изд-во Воронежского университета,1989. -192 с.
15. Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты: Докт.дисс. Алматы, 1997. -260 б.
16. Айтбаев Ә.Ө. «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс» - Алматы: Ғылым, 1975. -14 б.
17. Современный русский язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.: Высшая школа, 1979.-С. 56)
18. Сәрсенбаев Мақал – мәтелдердің аударылуы//Алматы-1998-177
19. Бейсенов Қ. Қазақ топырағыңда қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері. Алматы: Ғылым, 1994. -168 б.
20. Морозова Л.А. Художественные формы пословиц // Вопросы жанров русского фольклора. Москва: Изд-во Московского университа,1972. -с.3-16.
21.А.В. Кунин Мақал – мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшеліктеріндегі "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер//М., 1981-77
22. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. Москва: Наука, 1979. -671 с.
23. Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар: Канд. дисс. Алматы, 2001. -114 б.
24. Мұқанов М. Ақыл-ой өресі. Алматы: Қазақстан, 1980. - 172 б. 21. б.
25. Ахманова О.С., Гюббент И.В. Вертикальный контекст как филологическая проблема // Вопросы языкознания. М., 1977. N3. — С.49.
26. Ерназарова 3. Сөйлеу тілі синтаксисінін прагмалингвистикалық аспектісі. Алматы, 2001. - 194 б.
27. Сәдуақасов Ж. Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер. Алматты: Білім, 1996. - 202 б.
28. Қазақ тіліндегі жай сөйлем түріңде келген мақал-мәтелдердің кұрьгльімдық ерекшеліктері // Н.Сауранбаев және қазақ тіл білімі.Алматы,2000, 76-81 б.
29. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің варианттылығы // Тіл деңгейлері және олардың өзара қатынасы (ғылыми мақалалар жинағы). Алматы,2000, 72-79 б.
30. Мақал-мәтелдердің көркем шығарма тілінде берілуі // Мәдениетаралық коммуникация және аударманың көкейтесті мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Абылай хан атыңдағы ҚМХҚ ӘТУ,2001 419-421 б.
31. Фразеология және мақал-мәтелдер // Қазақ тілі мен әдебиеті. N8,2001, 50-52 б.
32. Қазақ мақал-мәтелдерінің жасалуыңдағы этнолингвистикалық уәждері//Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы. Халықаралық гылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Қаз. мем. қыздар педагогика институты, 2001, 236-239 б.
33. Қазақ макал-мәтелдерінің логика-семиотикалық және прагматикалық сипаты // Тілтаным-Языкознание. N1,2001,66-71 б.
34. Ағылшын-қазак мақадцарының салыстырмалы сараптамасы // Мир языка. Н. М. Құрманбаевтың 75-жылдық мерейтойы қүрметіне үйымдастырылған "Мышление-Язык-Лингводидактика" атты ғылыми конференция материалдары. Алматы, 171-174 бб.
35. Ағылшын-қазақ мақалдарының этнолингвистикалық ерекшеліктері // Мир языка. "Аударманың көкейкесті мәселелері" атты халықаралық ғылыми конференция материалдары. Алматы, 2001. 208-210 бб.
36. Қазақ мақал-мәтелдерінің зтнолингвистикалық сипаты// Мир Языка. Казақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығы мен Абьшай хан атыңдағы Кязақ мемлекеттік халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің 60-жылдығына арналған "Лингвистиканың көкейкесті мәселелері және шет тілдерін оқытудың әдістемелері" атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Алматы, 2001. 187-190 бб.
37. Кісі есімдері мен мекен атауларына қатысты макал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаты // "Тіл әлемі". М. М. Копыленконы еске алу қүрметіне арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материаддары. Алматы, 2002. 112-115 бб.
38. Гендерлік қатынасқа байланысты мақал-мәтелдердегі этнолингвистикалық мотивтер // Тіл тағлымы. Алматы, 2003. 215-21866.
39. Табиғат кұбылыстарына байланысты ағылшын және қазақ мақал-мәтелдері // Поиск-Ізденіс. Серия
гуманитарная. Алматы, 2003. 189-191 бб.
40. Қазақ макал-мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаты //Вестник КазНУ им. Аль. Фараби. Серия филологическая. Алматы, 2003. 207-210 бб.
41. I.V.Arnold, «The English Word», Мәскеу «Высшая школа», 1986 жыл.
42. Ә.Қайдар, Қазақ тілінің өзекті меселелері, Алматы, «Ана тілі», 1998 жыл, Беттері 25-26,221-227.
43. Ө.Тұрманжанов. Қазақтың мақал-мәтелдері, Алматы «Раритет», 2004 жыл.
44. А. Нысаналин. Қазақтың мақал-мәтелдері, Алматы «ҚАЗақпарат», 2004 жыл.
45. Ә.Есентемірова, Тілашар, Алматы «Қазақ энциклопедиясы», 1992 жыл, Беттері 147-149.
1. Иностранные языки в школе//2005
2. Мақал – мәтелдерде ағылшын сабағына қолдану// Иностранные языки в школе, 2005, 3
3. Smith W. С, Сowie А.Р., Маскіn Rаnd Мс.Саіg І.К., Тауlог А., Whiting В.J., Seidi J., Мс Моrdiе W., Ridout R. Аnd Witting С, Аррегsоn G. L., Lindа аnd Rоgеr Ғlаvеll, А.В. Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби шығармалары қолданылды.
4. Жүсіпова Р.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мақал – мәтелдердің синонимдік мәні// Қаз ҰУ Хабаршысы – Филология сериясы // N 3- 2003
5. Аргингазина Ш.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің лексика – семантикалық сипаты// Алматы – 2004
6. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің синонимдігі// АГУ им. Казахстанская филология: проблемы и перспективы. – Алматы – 2002
7. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі кейбір ұқсастықтар туралы // Қазақстан
мектебі – 2001, N 3
8. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі сөздіктер, 2001
9. Адамбаев Б. Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық және мағыналық ұқсастықтары //Алматы-1996, 17 б.
10. Словарь употребительских английских пословиц//Москва-1985
11. Иманбаева К. Мақал-мәтелдерді қолдану//Ағылшын тілі мектепте,
2006,№ 3
12. Жабықбаев М.Қ. Мақал – мәтелдерді ағылшын сабағында
пайдалану//Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері// № 3, 2005
13. Кеңесбаев I. - Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер.- Алматы: Ғылым, 1987. - Б.22.
14. Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии. Воронеж: Изд-во Воронежского университета,1989. -192 с.
15. Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты: Докт.дисс. Алматы, 1997. -260 б.
16. Айтбаев Ә.Ө. «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс» - Алматы: Ғылым, 1975. -14 б.
17. Современный русский язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.: Высшая школа, 1979.-С. 56)
18. Сәрсенбаев Мақал – мәтелдердің аударылуы//Алматы-1998-177
19. Бейсенов Қ. Қазақ топырағыңда қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері. Алматы: Ғылым, 1994. -168 б.
20. Морозова Л.А. Художественные формы пословиц // Вопросы жанров русского фольклора. Москва: Изд-во Московского университа,1972. -с.3-16.
21.А.В. Кунин Мақал – мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшеліктеріндегі "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер//М., 1981-77
22. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. Москва: Наука, 1979. -671 с.
23. Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар: Канд. дисс. Алматы, 2001. -114 б.
24. Мұқанов М. Ақыл-ой өресі. Алматы: Қазақстан, 1980. - 172 б. 21. б.
25. Ахманова О.С., Гюббент И.В. Вертикальный контекст как филологическая проблема // Вопросы языкознания. М., 1977. N3. — С.49.
26. Ерназарова 3. Сөйлеу тілі синтаксисінін прагмалингвистикалық аспектісі. Алматы, 2001. - 194 б.
27. Сәдуақасов Ж. Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер. Алматты: Білім, 1996. - 202 б.
28. Қазақ тіліндегі жай сөйлем түріңде келген мақал-мәтелдердің кұрьгльімдық ерекшеліктері // Н.Сауранбаев және қазақ тіл білімі.Алматы,2000, 76-81 б.
29. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің варианттылығы // Тіл деңгейлері және олардың өзара қатынасы (ғылыми мақалалар жинағы). Алматы,2000, 72-79 б.
30. Мақал-мәтелдердің көркем шығарма тілінде берілуі // Мәдениетаралық коммуникация және аударманың көкейтесті мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Абылай хан атыңдағы ҚМХҚ ӘТУ,2001 419-421 б.
31. Фразеология және мақал-мәтелдер // Қазақ тілі мен әдебиеті. N8,2001, 50-52 б.
32. Қазақ мақал-мәтелдерінің жасалуыңдағы этнолингвистикалық уәждері//Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы. Халықаралық гылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Қаз. мем. қыздар педагогика институты, 2001, 236-239 б.
33. Қазақ макал-мәтелдерінің логика-семиотикалық және прагматикалық сипаты // Тілтаным-Языкознание. N1,2001,66-71 б.
34. Ағылшын-қазак мақадцарының салыстырмалы сараптамасы // Мир языка. Н. М. Құрманбаевтың 75-жылдық мерейтойы қүрметіне үйымдастырылған "Мышление-Язык-Лингводидактика" атты ғылыми конференция материалдары. Алматы, 171-174 бб.
35. Ағылшын-қазақ мақалдарының этнолингвистикалық ерекшеліктері // Мир языка. "Аударманың көкейкесті мәселелері" атты халықаралық ғылыми конференция материалдары. Алматы, 2001. 208-210 бб.
36. Қазақ мақал-мәтелдерінің зтнолингвистикалық сипаты// Мир Языка. Казақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығы мен Абьшай хан атыңдағы Кязақ мемлекеттік халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің 60-жылдығына арналған "Лингвистиканың көкейкесті мәселелері және шет тілдерін оқытудың әдістемелері" атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Алматы, 2001. 187-190 бб.
37. Кісі есімдері мен мекен атауларына қатысты макал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаты // "Тіл әлемі". М. М. Копыленконы еске алу қүрметіне арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материаддары. Алматы, 2002. 112-115 бб.
38. Гендерлік қатынасқа байланысты мақал-мәтелдердегі этнолингвистикалық мотивтер // Тіл тағлымы. Алматы, 2003. 215-21866.
39. Табиғат кұбылыстарына байланысты ағылшын және қазақ мақал-мәтелдері // Поиск-Ізденіс. Серия
гуманитарная. Алматы, 2003. 189-191 бб.
40. Қазақ макал-мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаты //Вестник КазНУ им. Аль. Фараби. Серия филологическая. Алматы, 2003. 207-210 бб.
41. I.V.Arnold, «The English Word», Мәскеу «Высшая школа», 1986 жыл.
42. Ә.Қайдар, Қазақ тілінің өзекті меселелері, Алматы, «Ана тілі», 1998 жыл, Беттері 25-26,221-227.
43. Ө.Тұрманжанов. Қазақтың мақал-мәтелдері, Алматы «Раритет», 2004 жыл.
44. А. Нысаналин. Қазақтың мақал-мәтелдері, Алматы «ҚАЗақпарат», 2004 жыл.
45. Ә.Есентемірова, Тілашар, Алматы «Қазақ энциклопедиясы», 1992 жыл, Беттері 147-149.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
3
1.АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ АУДАРЫЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі
6
1.2 Мақал – мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі
7
2.АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ ҚҰРЫМДЫЛЫҚ, МАҒЫНАЛЫҚ
ЕРЕШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ҰҚСАСТЫҒЫ
2.1 Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық, мағыналық
ерекшеліктері және оларды топтастыру
13
2.2 Ағылшын және қазақ мақал - мәтелдерінің этнолингвистикалық
сипаттары
20
2.3 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал - мәтелдердің құрылымдық жэне
мағыналылық ерекшеліктері мен ұқсастықтары
20
ҚОРЫТЫНДЫ
25
ГЛОССАРИЙ
27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
28
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Мақал-мәтелдер —сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилыкезеңдерді,
қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі
ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-
мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-
мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық
тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас
бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған,
олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен
жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес
қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М.
Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев
т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі
деген ғылыми негіздемелер ұсынады.
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек
сіңірген ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар
тарапынан да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін
ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы,
мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды
фразеологазмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік
береді.5
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел,
халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебе алуына байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның
халықаралық қатынастар деңгейіндегі қатысымда қолданылу ықтималдығын жоқка
шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың,
ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық,
көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке
ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне
аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал шет тілін үйретуде және аударма
жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен
мақал-мәтелдер.
Мақал-мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, казақ және ағылшын
тілдерінде әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім. Зерттеу нысанына
қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, мақал-мәтелдердің тілдік табиғаты,
олардың баска тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе ерекшеліктері
А. Байтұрсынов, I. Кеңесбаев, P. Сәрсенбаев, Б. Адамбаев, Ә.Қайдар,
С. Нұрышев, Ғ. Мұсабаев, М. Ғабдуллин, Ғ. Тұрабаева, салыстырмалы-
салғастырмалы тұрғыдан А. Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А. Донбаева, Д.
Бегалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы және орыс тіл
білімінде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагаев, Н. М. Шанский, Г.
Л. Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен,
құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі.
Ағылшын тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз байланысты
тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді жан-жақты, түбегейлі зерттеген
ғалымдар — Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А. Тэйлер,
Г.Л. Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер. Аталған ғалымдардың зерттеулері
жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылықка алынды.
Зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр
түрлі қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдерді салыстыра зерттеу
арқылы тілдегі алатын орнын, тілдік табиғатын, өзге тұрақты тұлғалармен
сәйкес тұстарын, өзгешеліктерін анықтау және этнолингвистикалық төркінін
ашу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты —
қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерін салыстыра зерттей отырып, олардың мазмұн
межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Аталған тілдік
бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ тұстары мен ерекшеліктерін
және олардың себеп-салдарын айқындау.
Сонымен бірге ММ-дердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың
құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын тетіктерді анықтау -
жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін
жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
- ММ-дердің орыс, түркология, қазақ тіл біліміндегі зерттелу жайын
сипаттау;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын қөрсету;
- мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
- ММ-дер мен нақыл сөздердің арақатысын айқындау;
- ММ-дердің логика-семиотикалық құрылымын сипаттау;
- ММ-дердің жасалуындағы этнолингвистикалык уәждерді, көрсету;
- түркі халықтарының ММ-деріндегі ортақ ойлау жүйесінің көріністерін
көрсету;
- ММ-дердің практикалық қызметіне байланысты ММ-дердің мәтіндік
мағынасын, варианттылығын талдау;
- ММ-дердің құрылымдық - тұрпаттық межесіне байланысты бір (таңды,
қос тағанды ММ-дердің құрылымдық сипатын бір құрамды және қос құрамды жай
сөйлем негізіңде талдау;
- зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық әдістемелік қағидаларды
айқындау және негіздеу;
- этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасап, оларға
қысқаша сипаттама беру;
- мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір
тақырыптық топтар бойынша жүйелеу;
- қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерінің семантикасындағы ұқсастықтар
мен айырма белгілерді айқындау үшін прецедентті мәтіндерді сұрыптап талдау;
- тіл-тілдің образдар дүниесінде орын алатын ұқсастықтарын көрсету
және олардың түпнегізін анықтау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде қазақ тілінен Ө.Тұрманжановтың,
М.Аққозиннің, Б.Ақмұқанованың, Ә. Диваевтың, П.Пантусовтың әр жылдары жарық
көрген мақал-мәтелдер жинақтары, ағылшын тілінен Smith W. C, Cowie A.P.,
Mackin Rand Mc.Caig I.K., Taylor A., Whiting B.J., Seidl J,, Me Mordie W.,
Ridout R. and Witting C, Apperson
G. L., Linda and Roger Flavell, A.B. Куниннің сөздіктері мен көркем
әдеби шығармалар алынды. Сондай-ақ, тақырыпқа қатысты қазақ, ағылшын, орыс
тілдеріндегі әдебиеттер, ғылыми еңбектер мүмкіндігінше қамтылды. Олардың
ішінде фольклорға, тарихқа, этнографияға, этнолингвистикаға қатысты зерттеу
жұмыстары мен ішінара ел аузынан жазылып алынған деректер бар.
1.АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ АУДАРЫЛУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау
барысында оларды жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, жариялау ісінің екі кезеңнен
тұратыны анықталды, оның алғашқысы — XIX ғасырдың екінші жартысы. Кеңес
дәуірінің 1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек халық аузынан жинап,
жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса, екінші кезең -
оларды тілдік тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым —
Ш.Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен Н.Н. Березин архивтерінде XIX ғасырдың
елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер
сақталған. Сондай-ақ, қазақ ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ
мақалдары мен мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен
әдебиетінің, тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан
Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Щ.Ибрагимов, М.Терентьев,
т.б. сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше.
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне арналған іргелі
монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық. Солардың ішінен ғалым
Б. Шалабаев алғашқылардың бірі болып, аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, олардың негізгі мағыналық топтарын, жанрлық
ерекшеліктерін анықтады. М. Ғабдуллин өзінің "Қазақ халкының ауыз әдебиеті"
деген еңбегінде қазақ халкының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс-тіршілігін
сипаттайтын мақал-мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметін айқындаса,
С. Нұрышев оларды даму тарихы тұрғысынан қарастырды.
Мақал-мәтелдер – қалай, тура сол ойды әртүрлі сөздермен айтуды үйрену
үшін берекелі мәлімет. Монолог және диалог сөйлеуіне үйретуде олар
ауыспалы, сондықтан таңдалған тақырып өзекті болып табылады. Мақал-мәтелдер
– ауызша халық шығармашылығының кең тараған жанры. Олар адамдарды баяғыдан
бері алып жүреді. Тиянақты ұйқас, кәдімгі формасы, қысқалылық сияқты
мәнерлі сөздер мақал-мәтелдерді тұрақты, есте сақтаулы, сөйлеуде қажет
етеді.
Мақал-мәтелдер – халық шығармашылығының көне жанры. Олар көне заманда
пайда болды, және өз пайда болу тарихымен ғасырлар тереңіне кетеді. Олардың
көбі жазу шықпай тұрып пайда болды. Сондықтан олардың алғашқы қайнар-
көздері туралы мәселе ашық болып саналады. Ағылшын мақал-мәтелдер пайда
болуының осындай негізгі қайнар көздері: халықтық, әдебиеттік, библиялы
пайда болуы, басқа тілден алынуы және мақал-мәтелдер ретінде Шекспир
цитаталарының пайдаланылуы.
Мақалдарды мәтелдерден айыру керек. Мақалдың басты өзгешелігі болып
оның бітімі және дидактикалық мазмұны табылады. Мәтел үйрету мінезімен,
ақылды қорытындының бітімсіздігімен айырылады.
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді,
қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі
ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-
мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, кеңілге түйгенін мақал-
мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық
тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
1.2 Мақал – мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі
Ағылшын тіліндегі жалпыхалықтық мұраны жинақтап, жариялау жұмыстары
сонау көне ғасырда қалыптасып, күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып
келеді. Тарихи деректерге сүйенер болсақ, ете көне мақал-мәтелдер тізбегін
қамтитын алғашқы "Book of Proverbs in the Old Testament" атты топтама V
ғасырда жарық көрген. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы іске
етене араласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дезидериус Эрасмус
есімімен тығыз байланысты. Оның 1500 жылы "Collectanea" (818 MM), 1508 жылы
Венецияда "Chiliades" (3260 MM) деген атпен жарияланған жинақтары 1515-1536
жылдары аралығында толықтырылып қайта басылып шықты.
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың бірі Джон Хеуд (John
Heywood) өзінің алғашқы "A Dialogue Containing the Number in Effect of all
the Proverbs in the English Tongue" атты еңбегін 1546 жылы, кейінгілерін
1550, 1555, 1560 жылдары жарыққа шығарды. Сондай-ақ, 1610-1680 жылдар
аралығында бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612 жылы
ағылшын шіркеу қызметшісі Thomas Draxe "Bibliotheca Scholastica
Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious
Proverbes", 1639 жылы пастор Дж. Клардың (John Clarke) "Paroemiologia Anglo-
Latina", 1640 жылы Дж. Хербергтің "Outlandish Proverbs", 1659 жылы Дж.
Хауэльдің "Proverbs", 1670, 1678 жылдары Дж. Рэйдің 'English Proverbs"
атты енбектері жарық көрді. Келесі ғасырларда бұрынғы ескі жинақтар
толықтырылып, қайта бастырылып отырды. Зерттеу барысында мамандардың
көбінесе ағылшын тілі мақал-мәтелдерін жинаққа енгізу үрдісімен шектелгенін
көреміз.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты
қарастырған зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім. Мысалы,
Л. И. Швыдкояның ғылыми зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер "клише"
деген атаумен бір топқа біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген.
С.И. Вяльцеваның ағылшын мақал-мәтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованың
зерттеуі синтаксистік ерекшеліктері тұрғысынан талдауға арналған. Ағылшын
тілінің тұрақты тіркестерін зерттеу жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен
тығыз байланысты. Ол өзінің "Курс английского языка", "Курс фразеологии
современного английского языка" тәрізді көлемді ғылыми еңбектері мен "Англо-
русский фразеологический словарь" сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілі
табиғатының кейбір өзгеге беймәлім тұстарын айқындап, жалпы тіл ғылымына
елеулі үлес қосты және салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар
берді. Мақал-мәтелдердің басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда
өзіндік ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмұнының терендігін айқын
көрсететін тұстардың бірі — аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық
универсалдық сипатқа ие түрлерін есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер
бір тілден екінші тілге тікелей аударылмайды. Бір тілден екінші тілге
тәржімелеу барысында мағынасы мен тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме-дәл
келетін теңбе-тең баламасы (абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы
сәйкес эквиваленті қолданылуы мүмкін. Әсіресе, ілеспе аудармада шапшаңдық,
жинақылық, нолдік қажет. Осы мақсатка негізделген, практикалық мәні бар
жұмыстардың бірі — Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың
құрастыруымен жарық көрген "Английские пословицы и поговорки и их
эквиваленты в русском и казахском языках" атты еңбек. Жұмыста мақал-
мәтелдер он мағыналық топқа бөлініп, олардың орыс және казақ тілдеріндегі
баламалары берілген. Алайда, ағылшын ММ-дерінің қазақ тілінде баламалары
бола тұра, тікелей аударылған тұстары да баршылық.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің негізінде қолдануға даяр
тілдік бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
тұпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
айқындалды. Мысалы: Үоu саn nоt sегvе Gоt and mаmmоn (сөзбе-сөз аудармасы:
Сен құдай мен мамонаға бірдей қызмет ете алмайсың); А soft answer turneth
away wrath (с.с.а.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады) т.б. Түп-төркіні
інжілге барып саятын мақал-мәтелдердің сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де
кездеседі.
Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұғымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі
нұсқа, айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір
үлес қосқаны нақтыланды. Мысалы: Тһе customer is always right (с.с.а.:
Әрқашан тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен сауда
орталықтарының бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge’s) ашқан Г.Селфриджге
тиесілілігі жөнінде деректер бар. Себебі, оның барлық дүкендерінде "Тһе
сustоmег іs аlways гіgһt", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген қатаң
қағида қалыптасқан. Көпшілік көңілінен шыкқан осы сөз кейіннен халық
арасында жиі айтылып, дәстүрлі қолданыска енген. Ағылшын тілінде бұл
тәрізді қолдануға даяр, астарлы "авторлы" тіркестердің мол қоры бар.
Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті
кітап інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир сыңды керкемсөз
шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың туындыларынан, сондай-ақ,
көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандықтары байқалады.
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі
айырма мынада: Қазақ ММ-дерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға (би,шешен,
ақылғөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша
таралып отырған. Ал ағылшын ММ-дерінің негізгі бұлағы діни ағым, қасиетті
кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады және сондай-ақ Шекспир
сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орын алады. 1
Ағылшын зерттеушілері аталмыш тіркестің қазіргі заман ағымына сай келіп
тұрғанымен, көненің көзі екендігін ескертеді және оның алғашқы қолданысын
біздің жыл санауымыз бойынша 320 жылдардағы Теопрастус (Тһеорatrus)
жазбаларымен ұштастырады.
"Тһеге іs а timе оf еvегуthing (с.с.а.: Әр нәрсенің өз уақыты бар).
Қазақша баламасы: Сабапқы ине сәтімен.
Бұл ағылшын мақалы қасиетті кітап Інжілдің " То еvегуthing tһеге іs а
sеаsоn, апd а tіmе tо еvегу риrроsе under tһе һеаvеn". (с.с.а.: Аспан
астында әр нәрсенің, әр мақсаттың өз мерзімі бар) деген өсиет, өнегелерінен
ықтималдық, тұрақты қалыпқа енген.9
Қазақ және ағылшын тілдерінде ақша-қаражат жайлы мақал-мәтелдер де
кездеседі.
Мысалы, " Таке саrе оf реnсе апd the роunds will tаке саrе оf
thеmsеlvеs" (с.с.а.: Пэнсті үнемдеп ұстасаң, фунт өз-өзін үнемдейді). Теңге
тиыннан өсер, Жылқы құлыннан өсер; Береке бір тиыннан.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерінің алтын қорынан ауа-райына, аспан
денелеріне, табиғат құбылыстарына қатысты мақал-мәтелдерді жиі кездестіруге
болады.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Маппеrs таке the тап",
Маппеrs таке thе тап" (с.с.а.: Адамды адам ететін оның әдептілігі) тұлғасы
ықшам, алайда мәні зор тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида,
дәстүрлерге, заман талабына байланысты калыптаскдн. Әсіресе, ХІV ғасырда
Англияда мәдениеттіліктің негізгі шарттарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне
баса назар аударылып, мүлтіксіз орындалуы талап етілді. Әдептілік,
ізеттілік ережелерін қамтитын арнайы жинақтар шығарыла бастады. Уақыт өте
келе осы ұстанымдардың бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып,
кеңінен қолданыс тапты.
Мысалы,Good таппеss таке the а тап.
Адамды адам ететін оның әдептілігі) ; If yои sit bу worthier тап thап
thуsеlf аrt опе, Suffеr hіт fіrst tо tоисһ thе теаt (с.с.а.: Егер өзіңнен
салауаттырақ адаммен дастархандас болсаң, одан үлгі ал, ягаи соған қарап ас
іш) т.б.
"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген мақал.
қазақтың әдет-ғұрпына, өмір салтына байланысты тілде қалыптасқан деп
ойлаймыз. Өзара қарым-катынасын жекжат болып нығайтқысы келген адамдардың
балаларын атастырып, күйеу жігіт қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған
бауырының, болмаса жас ерекшелігіне карамай туыстарының біріне қосуы
тәрізді мәселелер ата дәстүрі бойынша шешімін табатын. Балғын жас қаздардың
тіпті әкесінен де үлкен қарт кісілерге тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының
негізгі себептері, қыз әкесінің сіңірі шыққан кедейлігі, не жетім қыздың
жалғыздығы екендігін көптеген мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда
келтірілген мақалдың шығуына мұның шаға алмай, тағдырдың дегеніне көнген
арулардың қайғы-қасіреті себеп болған тәрізді.
Діни мифологиялық наным-сенімге байланысты ММ-дердің
этнолингвистикалық уәжі. Ағылшын және казақ тілдеріңде наным-сенімге
байланысты макал-мәтелдер де кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі "Gоd
hеlрs thоsе who hеlр thеmself" (с.с.а.: Өзіне өзі көмектескендерге құдай да
жәрдемдеседі) тіркесінің шығу төркінің біздің жыл санауымызға дейінгі 570
жылы жазылған "Геракл және күймеші" атты Эзоптың (Аезор) аңыз әңгімесімен
байланыстырамыз. Мифтік әңгіменің жалпы мазмұнына келер болсақ, күймесі
батпақка батып түрып калған күймеші оны шығаруға талпыныс жасамастан,
көмекке құдіретті де күшті Гераклді шандырады. Адамның бұл қылығына катты
ашуланған Геракл: "күйменің доңғалағының артына иығынды тіреп итер де,
өгізінді алға айда" дейді және алдағы уақытта еш әрекет қылмастан өзін
шақыруға қатаң тыйым салады. Осы ой түйіні XVIII ғ. дейінгі әдебиеттерде әр
түрлі жолдармен берілген. Мысалы, Дж.Барэт (Jоһn Вагеі) "Аn Аtуеагіе"
(1580) атты еңбегінде: "Gоd helps thоsе іn tһеіг аnаіге, which aге
іndustrious" (с.с.а.: Құдай еңбек сүйгіштерге көмектеседі) десе, Дж.
Херберт (G. Herbert) "Jасulа Рtudеntum" деген шығармасында "Неlр tһуsеlf,
аnd Gоt will һеlр tһее" (с.с.а.: Өзіңе өзің көмектес, сонда сондай да
жәрдем береді) деп, сәл түрлендіре қолданған. Қазіргі уақытта тұрақты
қолданысқа ие "Got һеlр thоsе, wһо һеlр tһеmsеlf" мақалы алғаш рет 1736
жылы Б.Франклиннің (В. Frаnкlіn) "Рооr Rісһагd's Аlmаnаск" атта еңбегінде
қолданылды.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі наным-сенімге, оның ішінде, жаратқан
ие, алла тағалаға қатысты ММ-дерді салғастыра зерттей отырып, олардың
семантикалық жағынан өзара сәйкес келетіндігі анықталды. ММ-дер арқылы
берілетін ойдың өзара өзектесіп, астасып келу себебін әртектес тілдер
өкілдерінің өмір сабағының, ғасырлар бойғы тіршілікте көзі жетіп, көкейіне
түйген тәжірибе жиынтығының ұқсастығымен ұштастырамыз.
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті
тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың
көзқарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдық-
мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік
фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады.21 Сондай-ақ,
автор құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын
яғни, "all is well that ends well" (сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған істің
бәрі жақсы), "Арреаrances аге dесерtіvе" (сөзбе-сөз ауд.: келбет —
алдамшы), Better late than nеvег" (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді
,оралымдарды фразеологиядан тыс, "фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар"
аясында қарастырды.
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар
- Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жухов, М. Нагиев,
М.А. Филипповская, А.Н. Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология
саласынан тыс қарайтын ғалымдардың көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің
зерттеу нысаны қатарына жатқызады. Ал осы бағыттағы көлемді зерттеулерімен
танымал ғалым Н.Н. Амосова "мақал-мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға
болмайды, олар мазмұны жағынан да, сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан да
фразеологиялық бірліктердің белгілеріне жауап бермейді" деген пікір
ұсынады.
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек
сіңірген ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар
тарапынан да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін
ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы,
мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды
фразеологазмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік
береді.
Мақал-мәтелдер – ауыз халық шығармашылығының кең таралған жанры. Мақал-
мәтелдердің пайда болуының уақыты белгісіз, бірақ бірі дұрыс: мақалдар да,
мәтелдер де көне заманда пайда болған, содан бері тарихының бүкіл бойында
халыққа ілеседі. Мақал-мәтелдердің тұрақтылығына және еске алушылығына
жететін көмегімен құралдарға да көңіл аударылады. Сондай құралдардың бірі –
айқын немесе ассонансты ұйқас:
Little strokes tell great oaks
A stitch in time saves nine.
Мақал-мәтелдердің кәдімгі балансталған формасы ең жиі пайдаланылатын
тәсіл, мысалы:
More haste, less speed
Easy come, easy go
Like father, like son.
Қысқалылық еске алынатын айтулардың маңызды аспектісі болып табылады.
Тек ең көп емес мақал-мәтелдер көпсөзді, олардың көпшілігі бес сөзден
тұрады:
Boys will be boys.
Dead men tell no tales.
Better late than never.
Practice makes perfect.
Тіл туралы ғылымда мақал-мәтелдерге жалпы қабылданған көзқарас құрылған
жоқ.
Кейде мақал-мәтелдер астында өмірдің әртүрлі құбылыстарын бейнелейтін
және аяқталған сөйлемнің формасымен ие болатын мерген бейнелі нақыл сөздер
түсіндірілді. Мақалдар аяқталған пікірді белгілйді.
Мәтелмен мақалдан ақыл қорытындысының бітімсіздігімен айырылатын қысқа
бейнелі нақыл сөздерді атайды.
Ұқсас анықтама барлық түсіндірме сөздіктерінде де, көптеген арнайы
баптарда да, зерттеулерде де кездесуі мүмкін.
Фразеология бойынша бөлек жұмыстарда мақалдың мәтелден басты
айырмашылығы: мақал жалпы пікірді түсіндіреді, мәтел – пікірді жиілік
мінезінде. Осы лингвистердің пікірі бойынша тек қана мақалдар емес, және де
мәтелдер аяқталған сөйлем формасымен ие бола алады.
Мәтел сондай құрылыстың тұрақты сөйлемі болып саналады, мақал сияқты,
бірақ дидактикалық мазмұнынан айырылған.
Көбінесе мәтелдер ретінде мынандай сөйлемшелер келтіріледі:
When pigs can fly. When two
Sundays come together.
When hell freezes over. The Dutch have taken
Holland.
2. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ – МӘТЕЛДЕРІНІҢ
ҚҰРЫЛЫМДЫҚ, МАҒЫНАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, ҰҚСАСТЫҚТАРЫ
2.1 Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық, мағыналық
ерекшеліктері және оларды топтастыру
Мақал-мәтелдерді топтастырудың негізгі қағидалары. Тіл білімінде ММ-
дерді топтастырудың бірнеше қағидасы бар, енді солардың негізгі түрлеріне
тоқталайық.
1. Әріптік, әліпбилік (алфавиттік) топтастыру. Аты айтып тұрғандай,
топтастырудың бұл түрінде мақал құрамындағы алғашқы сөздің басқы әрпі
негізге алынады. И.С. Гварджаладзенің, Г.Л. Айшерсонның, B.C. Смиттің
жинақтарында ағылшын ММ-дері әліпбилік тәсілмен түзілген, Тілдік
бірліктерді осы тұрғыдан топтастырудың тиімділігін оның қарапайымдылығымен,
қолдануға қолайлығымен, ал кемшілігін басқы әріп негізге алынатындықтан,
мағыналас тіркестердің басқа топқа саралануымен түсіндіруге болады.
2. Ұйытқы сөз арқылы (лексикалық энциклопедиялық) топтастыру.
Зерттеу барысында белгілі паремиологтар А.Жигулиев, М.В. Буковская және
бірқатар шетел ғалымдарының осы әдіске зор мән беретіндігі байқалды. Қажет
тілдік бірлікті ұйытқы сөзге сүйене отырып, оңай тауып алуға болатындығын
аталмыш әдістің ерекшелігі деп танимыз. Ал кемшіл тұсы
жоғарыда аталған әдіспен пара-пар, өзара мағыналас мақалдар бөлек,
ал, керісінше, лексемалары бір, мазмұны бөлек түрлері бір топқа енеді.
Мысалы,
"Жуас түйе жөндеуге жақсы",
"Түйе бойына сеніп жылдан құр қалыпты",
"Түйе көп болса, жүк сыймас" тәрізді ММ-дер семантикалық
алшақтыққа қарамастан, болғандықтан, бір тақырыптық топқа біріктіріледі.
Зерттеу нәтижесінде қазақ тілінде аталмыш әдіс бойынша құрастырылған
MM жинағының жоқтығы анықталды.
3. Монографиялық топтастыру. Мұнда MM жинақталған уақытына,
кезеңіне, таралу аймағына орай жіктелген. "Пословицы, поговорки, загадки в
рукописных сборниках ХІІІ-ХХ веков" және "Ақылдың көзі, Ташкент маңы және
Сырдария жағалауындағы Қазығұрт пен Қаратау бөктеріндегі ежелден тұратын
қазақтардың мақалдары" атты жинақтар монографиялық топтастырудың айқын
үлгісі.
4. Генетикалық тұрғыдан топтастыруда ММ-дердің шыгу төркіні, белгілі
бір халыққа, тілге қатыстылығы негізге алынады. М.Брагинскийдің
жетекшілігімен жарық көрген "Шығыс халықтарының мақал-мәтелдері" жинағы
осы генетикалық әдіспен түзілген.
5. Тақырыптық (тематикалық) топтастыру. Бұл қағида бойынша мақал-
мәтелдер мән-мағынасына қарай топтастырылады. Зерттеу барысында көп
жағдайда қазақ мақал-мәтелдерінің осы қағидамен топтастырылғандығы
байқалды. Топтастырудың бұл қағидасы мағыналас мақал-мәтелдерді бір топтан
оңай тауып алуға болатындығымен ерекшеленеді. Деп ұрғанмен, топтастырудың
бұл жолы да кемшіліксіз емес. Біріншіден, көптеген мақал-мәтелдер
ауыспалы мәнге ие болғандықтан, көп тақырыпты болып келеді де, оларды бір
топ аясына енгізу қиындық туғызады. Екіншіден, көп мақал-мәтелдердің
тақырыптық тобын айқындау да едәуір қиындық туғызады. Үшіншіден, мақал-
мәтелдерді тақырыптық топқа саралау, топ жиынтығын құрайтын
топшалардың жалпы санын айқындау, мақалдардың топ-топқа меншіктігін анықтау
тәрізді мәселелерді шешу зерттеуші немесе жинақтаушының құзырында. Бірақ,
жоғарыда аталған кемшіліктерге қарамастан, мақал-мәтелдерді тақырыптық
тұрғыдан топтастырған жөн деп ойлаймыз. Себебі, ізденуші немесе тілді
үйренуші өзінің мақсат-мүддесіне орай қажет мақал-мәтелді тақырыбына қарап
оңай тауып алады, әрі қолдануға да өте ыңғайлы, Мақал-мәтелдер табиғатын
арнайы зерттеп жүрген тілші қауымға да аталмыш топтастырудың мәні зор
екендігі айтпаса да түсінікті.
6. Мақал-мәтелдерді зерттеуге зор үлес қосқан белгілі
паремиолог ғалым Г.Л.Пермяков жоғарыдағы топтастыру үлгілерінің
кемшін тұстарын ескере отырып, мақал-мәтелдерді жүйелеудің жаңа бір
принципін ұсынды. Бұл мақал-мәтелдерді инвариантты тақырыптық жұптармен
(инвариантные тематические пары) топтастыру. Бұл принцип бойынша, мақал-
мәтелдер тобы "жақсы - жаман", "кәрі-жас", "бай-кедей" т.б. деген
тақырыптар бойынша жіктеледі. Мысалы: "Жақсыға айтсаң ұғар, Жаманға
айтсаң күлер" тұлғасының ықшам, мазмұнының терендігімен
ерекшеленетін тілдік орам "Жақсы-жаман" тобына енеді.
7. Академик Ә. Қайдар көп жылдан бергі ізденуі нәтижесінде этнография
мен лингвистика ғылымдарында қолданылып жүрген топтастыру принциптерін
ескере отырып, қазақ тілінің өз ерекшеліктеріне сәйкес,
"Табиғат-Адам-Қоғам" деген идеографиялық классификацияны ұсынған еді.
Бұл топтастыру бойынша "Табиғат" бөлімі төрт тараудан (жануарлар,
өсімдіктер дүниесі, аспан әлемі, т.б), "Адам" бөлімі (адамның ішкі дүниесі
мен сипаты, іс-әрекеті т.б.) он бір тараудан, "Қоғам" бөлімі (қоғамдық
қарым-қатынас, шаруашылық, кәсіп т.б.) жиырмадан астам тараудан
тұрады. Соңғы аталған принцип ағылшын және казақ тілдеріндегі мақал-
мәтелдердің этнолингвистикалық ерекшеліктерін ашуға қолайлы.
Этнолингвистиканың пәні, зерттеу нысаны, мақсат-міндеттері тәрізді
мәселелер отандық және шетел ғалымдарын ойландырып келгені белгілі. Олар
тарапынан берілген сипаттамалар кейде бір-бірімен ұштасып, бірін-бірі
толықтырып отырса, кей тұста ауқымын, қолданыс аясын тарылтып, екіұшты
пікір қалыптастыратындығын да жоққа шығаруға болмайды. Енді солардың бір-
екеуіне тоқталып өтейік.
Британ энциклопедиясында берілген анықтама:
"Ethnolinguistics, that part of anthropological linguistics concerned
with the study of the interrelation between a language and the cultural
behavior of those who speak it".
Қазақшасы: Этнолингвистика — тіл мен сол тілде сөйлейтін халықтың
мәдениеті арасындағы арақатынасты зерттейтін антропологиялық тіл білімінің
саласы.
Этнолингвистика — гректің ethnos (халық,тайпа) және лингвистика деген
ұғымдарынан туындайтын, тілді оның мәдениетке қатысы тұрғысынан зерделейтін
әрі лингвистикалық, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың біте
кайнаса келіп, тілдің қызметі мен дамуына тигізетін әсерін зерттейтін тіл
білімінің саласы. Кең мағынада этнолингвистика — мәдениеттің,
психологиясының және мифологияның қарқын лингвистикалық әдістердің
көмегімен зерттейтін күрделі ғылыми арна.
Қазақ этнолингвистикасын дербес пән ретінде қалыптастырып, бағыт-
бағдарын айқындау, одан әрі дамыту жұмыстары академик Ә.Қайдардың есімімен
тығыз байланысты. Оның қазақ тіл біліміндегі жас әрі жаңа сала екенін айта
келіп, мақсаты мен нысаны жөнінде: " Бұл ғылым саласының кереметтігі де,
бүгінгі тандағы ғылыми-практикалық маңызы да — оның монолиттік
тұтастығында, бір-біріне етене жақын, тіпті бірінсіз бірін толық түсінуге
болмайтын нысан екендігінде. Ол нысан — этнос және оның тілі. Өйткені
тілсіз — этнос, этноссыз — тіл өмір сүре алмайды. Этнос пен оның тілін
этнолингвистика тұрғысынан қарастыру деген сөз оның сол балаң кезеңінен
есейгенге дейінгі болмысы мен өмір тіршілігін, дүние тануы мен мәдени,
рухани байлығын ана тілінде сақгалған фактілер мен деректер негізінде
зерттеп білу және оларды бүгінгі таңның игілігіне асыру болып табылады," —
дейді. Тілдік бірліктерде көрініс тапқан материалдық және рухани мәдениет
мәселелері, сондай-ақ, М.М. Копыленко, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиев, Ә.Ахметов,
Ж.Манкеева, С.Сәтенова, С.Смағұлова, Ғабитханұлы т.б. қарастырылған.
Этнолингвистика саласының қазақ және ағылшын тіл білімінде
қалыптасуына, зерттелуіне салғастырмалы шолу жасай отырып, оның, әсіресе,
отандық тіл білімінде кеңірек ауқымда қарастырылып, ұлттық материалдық және
рухани мәдениетке байланысты бірқатар мәселелердің басы ашылғаны
айқындалды. Этнолингвистикалық уәжі халықтың тұрмыс-тіршілігі, менталитеті,
әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен тығыз байланысты тұрақты тіркестердің тұп-
төркінін айқындау - әр басқа ұлттар мен әртиптес тілдер жөнінде мол
мағлұмат алуға, танымдық көзқарасты қалыптастыруға, септігін тигізері
сөзсіз.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Manners make thе man",
(c.c.a.: Адамды адам ететін оның әдептілігі) тұлғасы ықшам, алайда мәні зор
тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида, дәстүрлерге, заман талабына
байланысты қалыптасқан. Әсіресе, ХІУ ғасырда Англияда мәдениеттіліктің
негізгі шартгарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне баса назар аударылып,
мүлтіксіз орындалуы талап етілді. Әдептілік, ізеттілік ережелерін
қамтитын арнайы жинақтар шығарыла бастады. Уақыт өте келе осы
ұстанымдардың бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып, кеңінен
қолданыс тапты. Мысалы, Good manners make the a man (c.c.a.:
Адамды адам ететін оның әдептілігі) ; Уou sit by a worthier man than
thyselfs art one, Suffer him first to touch the meat (c.c.a.: Erep өзіңнен
салауаттырақ адаммен дастархандас болсан, одан үлгі ал, яғни соған қарап ас
іш) т.б.
"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген мақал
қазақтың әдет-ғұрпына, өмір салтына байланысты тілде қалыптасқан деп
ойлаймыз. Өзара қарым-қатынасын жекжат болып нығайтқысы келген адамдардың
балаларын атастырып, күйеу жігіт қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған
бауырының, болмаса жас ерекшелігіне қарамай туыстарының біріне қосуы
тәрізді мәселелер ата дәстүрі бойынша шешімін табатын. Балғын жас қыздардың
тіпті әкесінен де үлкен қарт кісілерге тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының
негізгі себептері, қыз әкесінің сіңірі шыққан кедейлігі,өгейлігі не жетім
қыздың жалғыздыгы екендігін көптеген мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда
келтірілген мақалдың шығуына мұңын шаға алмай, тағдырдың дегеніне көнген
арулардың қайғы-қасіреті себеп болған тәрізді.
Үй-жайға, отбасына қатысты ММ-дердің этнолингвистикалық уәжі.
Қай халық болмасын, адамзат үшін үйдің алатын орны ерекше. Зерттеу
барысында осы тақырып аясына жататын ММ-дердің екі тілде де көптеп
кездесетіндігі байкалды. Мысалы, ағылшындар "My house is my castle"
(c.c.a.: Өз үйім - қорғаным) десе, қазақ халқы "Өз үйім-өлең төсегім" деп,
оған бейнелі түрде ерекше сипат береді.
Тарихи деректерге сүйенсек, ежелгі ағылшын баспаналары қорғаныс үшін
аса мықты болмаған және Англияда қорғандардың салына бастауы 1066 жылғы
нормандар басқыншылығымен байланысты. Жергілікті халық қаһарынан
қауіптенген нормандар "түнгі ұйқы кезінде бауыздап кетпеуі үшін мықты
баспана керек" деген ұйғарымға келіп, батпақтан үй салып, ағаштан мұнаралар
тұрғыза бастаған. Бұларды балшықтан жасалған биік қабырғалармен қоршап
немесе айналдыра ор қазатын. Демек, өзге халықтарға тән тарихи қалыптың,
дәстүрдің жергілікті халықтарға сыналап енуі, үйдің ассоциативті түрде
қорғанға балануы " My house is my castle " тәрізді тұрақты тіркестердің
тілде қалыптасуына негіз болған деп ойлаймыз.
Ал, "өз үйім - өлең төсегім" тұрақты тіркесіндегі "өлең" лексемасына
Э.В. Севортянның сөздігінде берілген анықтама бойынша аталмыш тілдік
единица түркі тілдеріне монғол тілінен енген кірме сөз, "сулы, сазды жерде
өсетін шөп; нәрлі, жұғымдылығы шамалы, жұмсақ шөп" деген мағынаны
білдіреді. Қазіргі танда бұл бейнелі орам "Біреудің байлыққа толы кең
сарайында қысылып, қымтырылып отырғаннан гөрі өзіннің қарапайым, жұпыны
төрінде көсіліп жатқанға не жетсін" деген ұғымда қолданылады. Жалпы
алғанда, қос тілдегі ММ-дер арқылы берілетін негізгі ой біреу, яғни адамның
үйіне деген ыстық сезімі мен үйдің адам өмірінде алатын орны. Бірақ осы ой
ағылшын және казақ мақалында сол халықтың әдет-ғұрпына, салт-санасына,
дүниетанымына байланысты пайымдаулар арқылы берілген.
Гендерлік қатынасқа байланысты этнолингвистикалық уәжі.
Адам өмірінде отбасының алатын орны ерекше, себебі ол шағын мемлекет
іспетті. Осы шағын мемлекетте әйелге артылар жүк те, жауапкершілік те
айтарлықтай. Қазақтың құтты босағасында ер адам — отағасы, үйдің қожайыны,
алайда, үй ішінің бүкіл тауқыметі, тұрмыс-тіршілігі, бала тәрбиесі, әдеп
пен әдет, рухани қарым-қатынас т.б. барлығы әйел адамнық құзыретінде.
Ағылшын және казақ тілінің паремологиялық қорындағы әйелдердің жеке басына
қатысты мақал-мәтелдерден әйелдердің қоғамдағы, отбасындағы мәдени-
әлеуметтік орнын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1.АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ АУДАРЫЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі
6
1.2 Мақал – мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі
7
2.АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ ҚҰРЫМДЫЛЫҚ, МАҒЫНАЛЫҚ
ЕРЕШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ҰҚСАСТЫҒЫ
2.1 Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық, мағыналық
ерекшеліктері және оларды топтастыру
13
2.2 Ағылшын және қазақ мақал - мәтелдерінің этнолингвистикалық
сипаттары
20
2.3 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал - мәтелдердің құрылымдық жэне
мағыналылық ерекшеліктері мен ұқсастықтары
20
ҚОРЫТЫНДЫ
25
ГЛОССАРИЙ
27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
28
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Мақал-мәтелдер —сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилыкезеңдерді,
қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі
ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-
мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-
мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық
тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас
бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған,
олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен
жөн. Мысалы, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес
қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М.
Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев
т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі
деген ғылыми негіздемелер ұсынады.
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек
сіңірген ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар
тарапынан да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін
ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы,
мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды
фразеологазмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік
береді.5
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел,
халықаралық қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебе алуына байланысты, Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның
халықаралық қатынастар деңгейіндегі қатысымда қолданылу ықтималдығын жоқка
шығаруға болмайды. Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың,
ағылшын - қазақ қостілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық,
көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке
ие құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне
аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал шет тілін үйретуде және аударма
жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен
мақал-мәтелдер.
Мақал-мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, казақ және ағылшын
тілдерінде әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім. Зерттеу нысанына
қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, мақал-мәтелдердің тілдік табиғаты,
олардың баска тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе ерекшеліктері
А. Байтұрсынов, I. Кеңесбаев, P. Сәрсенбаев, Б. Адамбаев, Ә.Қайдар,
С. Нұрышев, Ғ. Мұсабаев, М. Ғабдуллин, Ғ. Тұрабаева, салыстырмалы-
салғастырмалы тұрғыдан А. Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А. Донбаева, Д.
Бегалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған. Жалпы және орыс тіл
білімінде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагаев, Н. М. Шанский, Г.
Л. Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен,
құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі.
Ағылшын тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз байланысты
тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді жан-жақты, түбегейлі зерттеген
ғалымдар — Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А. Тэйлер,
Г.Л. Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер. Аталған ғалымдардың зерттеулері
жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылықка алынды.
Зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр
түрлі қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдерді салыстыра зерттеу
арқылы тілдегі алатын орнын, тілдік табиғатын, өзге тұрақты тұлғалармен
сәйкес тұстарын, өзгешеліктерін анықтау және этнолингвистикалық төркінін
ашу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты —
қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерін салыстыра зерттей отырып, олардың мазмұн
межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Аталған тілдік
бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ тұстары мен ерекшеліктерін
және олардың себеп-салдарын айқындау.
Сонымен бірге ММ-дердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың
құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын тетіктерді анықтау -
жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін
жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
- ММ-дердің орыс, түркология, қазақ тіл біліміндегі зерттелу жайын
сипаттау;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын қөрсету;
- мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
- ММ-дер мен нақыл сөздердің арақатысын айқындау;
- ММ-дердің логика-семиотикалық құрылымын сипаттау;
- ММ-дердің жасалуындағы этнолингвистикалык уәждерді, көрсету;
- түркі халықтарының ММ-деріндегі ортақ ойлау жүйесінің көріністерін
көрсету;
- ММ-дердің практикалық қызметіне байланысты ММ-дердің мәтіндік
мағынасын, варианттылығын талдау;
- ММ-дердің құрылымдық - тұрпаттық межесіне байланысты бір (таңды,
қос тағанды ММ-дердің құрылымдық сипатын бір құрамды және қос құрамды жай
сөйлем негізіңде талдау;
- зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық әдістемелік қағидаларды
айқындау және негіздеу;
- этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасап, оларға
қысқаша сипаттама беру;
- мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір
тақырыптық топтар бойынша жүйелеу;
- қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерінің семантикасындағы ұқсастықтар
мен айырма белгілерді айқындау үшін прецедентті мәтіндерді сұрыптап талдау;
- тіл-тілдің образдар дүниесінде орын алатын ұқсастықтарын көрсету
және олардың түпнегізін анықтау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде қазақ тілінен Ө.Тұрманжановтың,
М.Аққозиннің, Б.Ақмұқанованың, Ә. Диваевтың, П.Пантусовтың әр жылдары жарық
көрген мақал-мәтелдер жинақтары, ағылшын тілінен Smith W. C, Cowie A.P.,
Mackin Rand Mc.Caig I.K., Taylor A., Whiting B.J., Seidl J,, Me Mordie W.,
Ridout R. and Witting C, Apperson
G. L., Linda and Roger Flavell, A.B. Куниннің сөздіктері мен көркем
әдеби шығармалар алынды. Сондай-ақ, тақырыпқа қатысты қазақ, ағылшын, орыс
тілдеріндегі әдебиеттер, ғылыми еңбектер мүмкіндігінше қамтылды. Олардың
ішінде фольклорға, тарихқа, этнографияға, этнолингвистикаға қатысты зерттеу
жұмыстары мен ішінара ел аузынан жазылып алынған деректер бар.
1.АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ АУДАРЫЛУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау
барысында оларды жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, жариялау ісінің екі кезеңнен
тұратыны анықталды, оның алғашқысы — XIX ғасырдың екінші жартысы. Кеңес
дәуірінің 1948 жылдарына дейін мақал-мәтелдерді тек халық аузынан жинап,
жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса, екінші кезең -
оларды тілдік тұрғыдан зерттеудің қалыптасуымен сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым —
Ш.Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен Н.Н. Березин архивтерінде XIX ғасырдың
елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер
сақталған. Сондай-ақ, қазақ ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ
мақалдары мен мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен
әдебиетінің, тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан
Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Щ.Ибрагимов, М.Терентьев,
т.б. сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше.
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне арналған іргелі
монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық. Солардың ішінен ғалым
Б. Шалабаев алғашқылардың бірі болып, аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, олардың негізгі мағыналық топтарын, жанрлық
ерекшеліктерін анықтады. М. Ғабдуллин өзінің "Қазақ халкының ауыз әдебиеті"
деген еңбегінде қазақ халкының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс-тіршілігін
сипаттайтын мақал-мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметін айқындаса,
С. Нұрышев оларды даму тарихы тұрғысынан қарастырды.
Мақал-мәтелдер – қалай, тура сол ойды әртүрлі сөздермен айтуды үйрену
үшін берекелі мәлімет. Монолог және диалог сөйлеуіне үйретуде олар
ауыспалы, сондықтан таңдалған тақырып өзекті болып табылады. Мақал-мәтелдер
– ауызша халық шығармашылығының кең тараған жанры. Олар адамдарды баяғыдан
бері алып жүреді. Тиянақты ұйқас, кәдімгі формасы, қысқалылық сияқты
мәнерлі сөздер мақал-мәтелдерді тұрақты, есте сақтаулы, сөйлеуде қажет
етеді.
Мақал-мәтелдер – халық шығармашылығының көне жанры. Олар көне заманда
пайда болды, және өз пайда болу тарихымен ғасырлар тереңіне кетеді. Олардың
көбі жазу шықпай тұрып пайда болды. Сондықтан олардың алғашқы қайнар-
көздері туралы мәселе ашық болып саналады. Ағылшын мақал-мәтелдер пайда
болуының осындай негізгі қайнар көздері: халықтық, әдебиеттік, библиялы
пайда болуы, басқа тілден алынуы және мақал-мәтелдер ретінде Шекспир
цитаталарының пайдаланылуы.
Мақалдарды мәтелдерден айыру керек. Мақалдың басты өзгешелігі болып
оның бітімі және дидактикалық мазмұны табылады. Мәтел үйрету мінезімен,
ақылды қорытындының бітімсіздігімен айырылады.
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді,
қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі
ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-
мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, кеңілге түйгенін мақал-
мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік
бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім
алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық
тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
1.2 Мақал – мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі
Ағылшын тіліндегі жалпыхалықтық мұраны жинақтап, жариялау жұмыстары
сонау көне ғасырда қалыптасып, күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып
келеді. Тарихи деректерге сүйенер болсақ, ете көне мақал-мәтелдер тізбегін
қамтитын алғашқы "Book of Proverbs in the Old Testament" атты топтама V
ғасырда жарық көрген. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы іске
етене араласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дезидериус Эрасмус
есімімен тығыз байланысты. Оның 1500 жылы "Collectanea" (818 MM), 1508 жылы
Венецияда "Chiliades" (3260 MM) деген атпен жарияланған жинақтары 1515-1536
жылдары аралығында толықтырылып қайта басылып шықты.
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың бірі Джон Хеуд (John
Heywood) өзінің алғашқы "A Dialogue Containing the Number in Effect of all
the Proverbs in the English Tongue" атты еңбегін 1546 жылы, кейінгілерін
1550, 1555, 1560 жылдары жарыққа шығарды. Сондай-ақ, 1610-1680 жылдар
аралығында бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612 жылы
ағылшын шіркеу қызметшісі Thomas Draxe "Bibliotheca Scholastica
Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious
Proverbes", 1639 жылы пастор Дж. Клардың (John Clarke) "Paroemiologia Anglo-
Latina", 1640 жылы Дж. Хербергтің "Outlandish Proverbs", 1659 жылы Дж.
Хауэльдің "Proverbs", 1670, 1678 жылдары Дж. Рэйдің 'English Proverbs"
атты енбектері жарық көрді. Келесі ғасырларда бұрынғы ескі жинақтар
толықтырылып, қайта бастырылып отырды. Зерттеу барысында мамандардың
көбінесе ағылшын тілі мақал-мәтелдерін жинаққа енгізу үрдісімен шектелгенін
көреміз.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты
қарастырған зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім. Мысалы,
Л. И. Швыдкояның ғылыми зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер "клише"
деген атаумен бір топқа біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген.
С.И. Вяльцеваның ағылшын мақал-мәтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованың
зерттеуі синтаксистік ерекшеліктері тұрғысынан талдауға арналған. Ағылшын
тілінің тұрақты тіркестерін зерттеу жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен
тығыз байланысты. Ол өзінің "Курс английского языка", "Курс фразеологии
современного английского языка" тәрізді көлемді ғылыми еңбектері мен "Англо-
русский фразеологический словарь" сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілі
табиғатының кейбір өзгеге беймәлім тұстарын айқындап, жалпы тіл ғылымына
елеулі үлес қосты және салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар
берді. Мақал-мәтелдердің басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда
өзіндік ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмұнының терендігін айқын
көрсететін тұстардың бірі — аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық
универсалдық сипатқа ие түрлерін есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер
бір тілден екінші тілге тікелей аударылмайды. Бір тілден екінші тілге
тәржімелеу барысында мағынасы мен тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме-дәл
келетін теңбе-тең баламасы (абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы
сәйкес эквиваленті қолданылуы мүмкін. Әсіресе, ілеспе аудармада шапшаңдық,
жинақылық, нолдік қажет. Осы мақсатка негізделген, практикалық мәні бар
жұмыстардың бірі — Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың
құрастыруымен жарық көрген "Английские пословицы и поговорки и их
эквиваленты в русском и казахском языках" атты еңбек. Жұмыста мақал-
мәтелдер он мағыналық топқа бөлініп, олардың орыс және казақ тілдеріндегі
баламалары берілген. Алайда, ағылшын ММ-дерінің қазақ тілінде баламалары
бола тұра, тікелей аударылған тұстары да баршылық.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап
інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасына кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан, інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің негізінде қолдануға даяр
тілдік бірлікке айналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
тұпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
айқындалды. Мысалы: Үоu саn nоt sегvе Gоt and mаmmоn (сөзбе-сөз аудармасы:
Сен құдай мен мамонаға бірдей қызмет ете алмайсың); А soft answer turneth
away wrath (с.с.а.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады) т.б. Түп-төркіні
інжілге барып саятын мақал-мәтелдердің сәл өзгеріске ұшыраған түрлері де
кездеседі.
Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұғымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі
нұсқа, айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір
үлес қосқаны нақтыланды. Мысалы: Тһе customer is always right (с.с.а.:
Әрқашан тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен сауда
орталықтарының бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge’s) ашқан Г.Селфриджге
тиесілілігі жөнінде деректер бар. Себебі, оның барлық дүкендерінде "Тһе
сustоmег іs аlways гіgһt", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген қатаң
қағида қалыптасқан. Көпшілік көңілінен шыкқан осы сөз кейіннен халық
арасында жиі айтылып, дәстүрлі қолданыска енген. Ағылшын тілінде бұл
тәрізді қолдануға даяр, астарлы "авторлы" тіркестердің мол қоры бар.
Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті
кітап інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир сыңды керкемсөз
шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың туындыларынан, сондай-ақ,
көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандықтары байқалады.
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі
айырма мынада: Қазақ ММ-дерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға (би,шешен,
ақылғөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша
таралып отырған. Ал ағылшын ММ-дерінің негізгі бұлағы діни ағым, қасиетті
кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады және сондай-ақ Шекспир
сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орын алады. 1
Ағылшын зерттеушілері аталмыш тіркестің қазіргі заман ағымына сай келіп
тұрғанымен, көненің көзі екендігін ескертеді және оның алғашқы қолданысын
біздің жыл санауымыз бойынша 320 жылдардағы Теопрастус (Тһеорatrus)
жазбаларымен ұштастырады.
"Тһеге іs а timе оf еvегуthing (с.с.а.: Әр нәрсенің өз уақыты бар).
Қазақша баламасы: Сабапқы ине сәтімен.
Бұл ағылшын мақалы қасиетті кітап Інжілдің " То еvегуthing tһеге іs а
sеаsоn, апd а tіmе tо еvегу риrроsе under tһе һеаvеn". (с.с.а.: Аспан
астында әр нәрсенің, әр мақсаттың өз мерзімі бар) деген өсиет, өнегелерінен
ықтималдық, тұрақты қалыпқа енген.9
Қазақ және ағылшын тілдерінде ақша-қаражат жайлы мақал-мәтелдер де
кездеседі.
Мысалы, " Таке саrе оf реnсе апd the роunds will tаке саrе оf
thеmsеlvеs" (с.с.а.: Пэнсті үнемдеп ұстасаң, фунт өз-өзін үнемдейді). Теңге
тиыннан өсер, Жылқы құлыннан өсер; Береке бір тиыннан.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерінің алтын қорынан ауа-райына, аспан
денелеріне, табиғат құбылыстарына қатысты мақал-мәтелдерді жиі кездестіруге
болады.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Маппеrs таке the тап",
Маппеrs таке thе тап" (с.с.а.: Адамды адам ететін оның әдептілігі) тұлғасы
ықшам, алайда мәні зор тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида,
дәстүрлерге, заман талабына байланысты калыптаскдн. Әсіресе, ХІV ғасырда
Англияда мәдениеттіліктің негізгі шарттарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне
баса назар аударылып, мүлтіксіз орындалуы талап етілді. Әдептілік,
ізеттілік ережелерін қамтитын арнайы жинақтар шығарыла бастады. Уақыт өте
келе осы ұстанымдардың бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып,
кеңінен қолданыс тапты.
Мысалы,Good таппеss таке the а тап.
Адамды адам ететін оның әдептілігі) ; If yои sit bу worthier тап thап
thуsеlf аrt опе, Suffеr hіт fіrst tо tоисһ thе теаt (с.с.а.: Егер өзіңнен
салауаттырақ адаммен дастархандас болсаң, одан үлгі ал, ягаи соған қарап ас
іш) т.б.
"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген мақал.
қазақтың әдет-ғұрпына, өмір салтына байланысты тілде қалыптасқан деп
ойлаймыз. Өзара қарым-катынасын жекжат болып нығайтқысы келген адамдардың
балаларын атастырып, күйеу жігіт қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған
бауырының, болмаса жас ерекшелігіне карамай туыстарының біріне қосуы
тәрізді мәселелер ата дәстүрі бойынша шешімін табатын. Балғын жас қаздардың
тіпті әкесінен де үлкен қарт кісілерге тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының
негізгі себептері, қыз әкесінің сіңірі шыққан кедейлігі, не жетім қыздың
жалғыздығы екендігін көптеген мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда
келтірілген мақалдың шығуына мұның шаға алмай, тағдырдың дегеніне көнген
арулардың қайғы-қасіреті себеп болған тәрізді.
Діни мифологиялық наным-сенімге байланысты ММ-дердің
этнолингвистикалық уәжі. Ағылшын және казақ тілдеріңде наным-сенімге
байланысты макал-мәтелдер де кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі "Gоd
hеlрs thоsе who hеlр thеmself" (с.с.а.: Өзіне өзі көмектескендерге құдай да
жәрдемдеседі) тіркесінің шығу төркінің біздің жыл санауымызға дейінгі 570
жылы жазылған "Геракл және күймеші" атты Эзоптың (Аезор) аңыз әңгімесімен
байланыстырамыз. Мифтік әңгіменің жалпы мазмұнына келер болсақ, күймесі
батпақка батып түрып калған күймеші оны шығаруға талпыныс жасамастан,
көмекке құдіретті де күшті Гераклді шандырады. Адамның бұл қылығына катты
ашуланған Геракл: "күйменің доңғалағының артына иығынды тіреп итер де,
өгізінді алға айда" дейді және алдағы уақытта еш әрекет қылмастан өзін
шақыруға қатаң тыйым салады. Осы ой түйіні XVIII ғ. дейінгі әдебиеттерде әр
түрлі жолдармен берілген. Мысалы, Дж.Барэт (Jоһn Вагеі) "Аn Аtуеагіе"
(1580) атты еңбегінде: "Gоd helps thоsе іn tһеіг аnаіге, which aге
іndustrious" (с.с.а.: Құдай еңбек сүйгіштерге көмектеседі) десе, Дж.
Херберт (G. Herbert) "Jасulа Рtudеntum" деген шығармасында "Неlр tһуsеlf,
аnd Gоt will һеlр tһее" (с.с.а.: Өзіңе өзің көмектес, сонда сондай да
жәрдем береді) деп, сәл түрлендіре қолданған. Қазіргі уақытта тұрақты
қолданысқа ие "Got һеlр thоsе, wһо һеlр tһеmsеlf" мақалы алғаш рет 1736
жылы Б.Франклиннің (В. Frаnкlіn) "Рооr Rісһагd's Аlmаnаск" атта еңбегінде
қолданылды.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі наным-сенімге, оның ішінде, жаратқан
ие, алла тағалаға қатысты ММ-дерді салғастыра зерттей отырып, олардың
семантикалық жағынан өзара сәйкес келетіндігі анықталды. ММ-дер арқылы
берілетін ойдың өзара өзектесіп, астасып келу себебін әртектес тілдер
өкілдерінің өмір сабағының, ғасырлар бойғы тіршілікте көзі жетіп, көкейіне
түйген тәжірибе жиынтығының ұқсастығымен ұштастырамыз.
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті
тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың
көзқарасын ұстанады, алайда, аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдық-
мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік
фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады.21 Сондай-ақ,
автор құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын
яғни, "all is well that ends well" (сөзбе-сөз ауд.: сәтті аяқталған істің
бәрі жақсы), "Арреаrances аге dесерtіvе" (сөзбе-сөз ауд.: келбет —
алдамшы), Better late than nеvег" (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы) тәрізді
,оралымдарды фразеологиядан тыс, "фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар"
аясында қарастырды.
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар
- Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жухов, М. Нагиев,
М.А. Филипповская, А.Н. Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология
саласынан тыс қарайтын ғалымдардың көпшілігі оларды ауыз әдебиетінің
зерттеу нысаны қатарына жатқызады. Ал осы бағыттағы көлемді зерттеулерімен
танымал ғалым Н.Н. Амосова "мақал-мәтелдерді фразеология қорына жатқызуға
болмайды, олар мазмұны жағынан да, сөйлемде атқаратын қызметі тұрғысынан да
фразеологиялық бірліктердің белгілеріне жауап бермейді" деген пікір
ұсынады.
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек
сіңірген ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар
тарапынан да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін
ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
сүйенер болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы,
мағына тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды
фразеологазмдер қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік
береді.
Мақал-мәтелдер – ауыз халық шығармашылығының кең таралған жанры. Мақал-
мәтелдердің пайда болуының уақыты белгісіз, бірақ бірі дұрыс: мақалдар да,
мәтелдер де көне заманда пайда болған, содан бері тарихының бүкіл бойында
халыққа ілеседі. Мақал-мәтелдердің тұрақтылығына және еске алушылығына
жететін көмегімен құралдарға да көңіл аударылады. Сондай құралдардың бірі –
айқын немесе ассонансты ұйқас:
Little strokes tell great oaks
A stitch in time saves nine.
Мақал-мәтелдердің кәдімгі балансталған формасы ең жиі пайдаланылатын
тәсіл, мысалы:
More haste, less speed
Easy come, easy go
Like father, like son.
Қысқалылық еске алынатын айтулардың маңызды аспектісі болып табылады.
Тек ең көп емес мақал-мәтелдер көпсөзді, олардың көпшілігі бес сөзден
тұрады:
Boys will be boys.
Dead men tell no tales.
Better late than never.
Practice makes perfect.
Тіл туралы ғылымда мақал-мәтелдерге жалпы қабылданған көзқарас құрылған
жоқ.
Кейде мақал-мәтелдер астында өмірдің әртүрлі құбылыстарын бейнелейтін
және аяқталған сөйлемнің формасымен ие болатын мерген бейнелі нақыл сөздер
түсіндірілді. Мақалдар аяқталған пікірді белгілйді.
Мәтелмен мақалдан ақыл қорытындысының бітімсіздігімен айырылатын қысқа
бейнелі нақыл сөздерді атайды.
Ұқсас анықтама барлық түсіндірме сөздіктерінде де, көптеген арнайы
баптарда да, зерттеулерде де кездесуі мүмкін.
Фразеология бойынша бөлек жұмыстарда мақалдың мәтелден басты
айырмашылығы: мақал жалпы пікірді түсіндіреді, мәтел – пікірді жиілік
мінезінде. Осы лингвистердің пікірі бойынша тек қана мақалдар емес, және де
мәтелдер аяқталған сөйлем формасымен ие бола алады.
Мәтел сондай құрылыстың тұрақты сөйлемі болып саналады, мақал сияқты,
бірақ дидактикалық мазмұнынан айырылған.
Көбінесе мәтелдер ретінде мынандай сөйлемшелер келтіріледі:
When pigs can fly. When two
Sundays come together.
When hell freezes over. The Dutch have taken
Holland.
2. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ – МӘТЕЛДЕРІНІҢ
ҚҰРЫЛЫМДЫҚ, МАҒЫНАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, ҰҚСАСТЫҚТАРЫ
2.1 Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық, мағыналық
ерекшеліктері және оларды топтастыру
Мақал-мәтелдерді топтастырудың негізгі қағидалары. Тіл білімінде ММ-
дерді топтастырудың бірнеше қағидасы бар, енді солардың негізгі түрлеріне
тоқталайық.
1. Әріптік, әліпбилік (алфавиттік) топтастыру. Аты айтып тұрғандай,
топтастырудың бұл түрінде мақал құрамындағы алғашқы сөздің басқы әрпі
негізге алынады. И.С. Гварджаладзенің, Г.Л. Айшерсонның, B.C. Смиттің
жинақтарында ағылшын ММ-дері әліпбилік тәсілмен түзілген, Тілдік
бірліктерді осы тұрғыдан топтастырудың тиімділігін оның қарапайымдылығымен,
қолдануға қолайлығымен, ал кемшілігін басқы әріп негізге алынатындықтан,
мағыналас тіркестердің басқа топқа саралануымен түсіндіруге болады.
2. Ұйытқы сөз арқылы (лексикалық энциклопедиялық) топтастыру.
Зерттеу барысында белгілі паремиологтар А.Жигулиев, М.В. Буковская және
бірқатар шетел ғалымдарының осы әдіске зор мән беретіндігі байқалды. Қажет
тілдік бірлікті ұйытқы сөзге сүйене отырып, оңай тауып алуға болатындығын
аталмыш әдістің ерекшелігі деп танимыз. Ал кемшіл тұсы
жоғарыда аталған әдіспен пара-пар, өзара мағыналас мақалдар бөлек,
ал, керісінше, лексемалары бір, мазмұны бөлек түрлері бір топқа енеді.
Мысалы,
"Жуас түйе жөндеуге жақсы",
"Түйе бойына сеніп жылдан құр қалыпты",
"Түйе көп болса, жүк сыймас" тәрізді ММ-дер семантикалық
алшақтыққа қарамастан, болғандықтан, бір тақырыптық топқа біріктіріледі.
Зерттеу нәтижесінде қазақ тілінде аталмыш әдіс бойынша құрастырылған
MM жинағының жоқтығы анықталды.
3. Монографиялық топтастыру. Мұнда MM жинақталған уақытына,
кезеңіне, таралу аймағына орай жіктелген. "Пословицы, поговорки, загадки в
рукописных сборниках ХІІІ-ХХ веков" және "Ақылдың көзі, Ташкент маңы және
Сырдария жағалауындағы Қазығұрт пен Қаратау бөктеріндегі ежелден тұратын
қазақтардың мақалдары" атты жинақтар монографиялық топтастырудың айқын
үлгісі.
4. Генетикалық тұрғыдан топтастыруда ММ-дердің шыгу төркіні, белгілі
бір халыққа, тілге қатыстылығы негізге алынады. М.Брагинскийдің
жетекшілігімен жарық көрген "Шығыс халықтарының мақал-мәтелдері" жинағы
осы генетикалық әдіспен түзілген.
5. Тақырыптық (тематикалық) топтастыру. Бұл қағида бойынша мақал-
мәтелдер мән-мағынасына қарай топтастырылады. Зерттеу барысында көп
жағдайда қазақ мақал-мәтелдерінің осы қағидамен топтастырылғандығы
байқалды. Топтастырудың бұл қағидасы мағыналас мақал-мәтелдерді бір топтан
оңай тауып алуға болатындығымен ерекшеленеді. Деп ұрғанмен, топтастырудың
бұл жолы да кемшіліксіз емес. Біріншіден, көптеген мақал-мәтелдер
ауыспалы мәнге ие болғандықтан, көп тақырыпты болып келеді де, оларды бір
топ аясына енгізу қиындық туғызады. Екіншіден, көп мақал-мәтелдердің
тақырыптық тобын айқындау да едәуір қиындық туғызады. Үшіншіден, мақал-
мәтелдерді тақырыптық топқа саралау, топ жиынтығын құрайтын
топшалардың жалпы санын айқындау, мақалдардың топ-топқа меншіктігін анықтау
тәрізді мәселелерді шешу зерттеуші немесе жинақтаушының құзырында. Бірақ,
жоғарыда аталған кемшіліктерге қарамастан, мақал-мәтелдерді тақырыптық
тұрғыдан топтастырған жөн деп ойлаймыз. Себебі, ізденуші немесе тілді
үйренуші өзінің мақсат-мүддесіне орай қажет мақал-мәтелді тақырыбына қарап
оңай тауып алады, әрі қолдануға да өте ыңғайлы, Мақал-мәтелдер табиғатын
арнайы зерттеп жүрген тілші қауымға да аталмыш топтастырудың мәні зор
екендігі айтпаса да түсінікті.
6. Мақал-мәтелдерді зерттеуге зор үлес қосқан белгілі
паремиолог ғалым Г.Л.Пермяков жоғарыдағы топтастыру үлгілерінің
кемшін тұстарын ескере отырып, мақал-мәтелдерді жүйелеудің жаңа бір
принципін ұсынды. Бұл мақал-мәтелдерді инвариантты тақырыптық жұптармен
(инвариантные тематические пары) топтастыру. Бұл принцип бойынша, мақал-
мәтелдер тобы "жақсы - жаман", "кәрі-жас", "бай-кедей" т.б. деген
тақырыптар бойынша жіктеледі. Мысалы: "Жақсыға айтсаң ұғар, Жаманға
айтсаң күлер" тұлғасының ықшам, мазмұнының терендігімен
ерекшеленетін тілдік орам "Жақсы-жаман" тобына енеді.
7. Академик Ә. Қайдар көп жылдан бергі ізденуі нәтижесінде этнография
мен лингвистика ғылымдарында қолданылып жүрген топтастыру принциптерін
ескере отырып, қазақ тілінің өз ерекшеліктеріне сәйкес,
"Табиғат-Адам-Қоғам" деген идеографиялық классификацияны ұсынған еді.
Бұл топтастыру бойынша "Табиғат" бөлімі төрт тараудан (жануарлар,
өсімдіктер дүниесі, аспан әлемі, т.б), "Адам" бөлімі (адамның ішкі дүниесі
мен сипаты, іс-әрекеті т.б.) он бір тараудан, "Қоғам" бөлімі (қоғамдық
қарым-қатынас, шаруашылық, кәсіп т.б.) жиырмадан астам тараудан
тұрады. Соңғы аталған принцип ағылшын және казақ тілдеріндегі мақал-
мәтелдердің этнолингвистикалық ерекшеліктерін ашуға қолайлы.
Этнолингвистиканың пәні, зерттеу нысаны, мақсат-міндеттері тәрізді
мәселелер отандық және шетел ғалымдарын ойландырып келгені белгілі. Олар
тарапынан берілген сипаттамалар кейде бір-бірімен ұштасып, бірін-бірі
толықтырып отырса, кей тұста ауқымын, қолданыс аясын тарылтып, екіұшты
пікір қалыптастыратындығын да жоққа шығаруға болмайды. Енді солардың бір-
екеуіне тоқталып өтейік.
Британ энциклопедиясында берілген анықтама:
"Ethnolinguistics, that part of anthropological linguistics concerned
with the study of the interrelation between a language and the cultural
behavior of those who speak it".
Қазақшасы: Этнолингвистика — тіл мен сол тілде сөйлейтін халықтың
мәдениеті арасындағы арақатынасты зерттейтін антропологиялық тіл білімінің
саласы.
Этнолингвистика — гректің ethnos (халық,тайпа) және лингвистика деген
ұғымдарынан туындайтын, тілді оның мәдениетке қатысы тұрғысынан зерделейтін
әрі лингвистикалық, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың біте
кайнаса келіп, тілдің қызметі мен дамуына тигізетін әсерін зерттейтін тіл
білімінің саласы. Кең мағынада этнолингвистика — мәдениеттің,
психологиясының және мифологияның қарқын лингвистикалық әдістердің
көмегімен зерттейтін күрделі ғылыми арна.
Қазақ этнолингвистикасын дербес пән ретінде қалыптастырып, бағыт-
бағдарын айқындау, одан әрі дамыту жұмыстары академик Ә.Қайдардың есімімен
тығыз байланысты. Оның қазақ тіл біліміндегі жас әрі жаңа сала екенін айта
келіп, мақсаты мен нысаны жөнінде: " Бұл ғылым саласының кереметтігі де,
бүгінгі тандағы ғылыми-практикалық маңызы да — оның монолиттік
тұтастығында, бір-біріне етене жақын, тіпті бірінсіз бірін толық түсінуге
болмайтын нысан екендігінде. Ол нысан — этнос және оның тілі. Өйткені
тілсіз — этнос, этноссыз — тіл өмір сүре алмайды. Этнос пен оның тілін
этнолингвистика тұрғысынан қарастыру деген сөз оның сол балаң кезеңінен
есейгенге дейінгі болмысы мен өмір тіршілігін, дүние тануы мен мәдени,
рухани байлығын ана тілінде сақгалған фактілер мен деректер негізінде
зерттеп білу және оларды бүгінгі таңның игілігіне асыру болып табылады," —
дейді. Тілдік бірліктерде көрініс тапқан материалдық және рухани мәдениет
мәселелері, сондай-ақ, М.М. Копыленко, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиев, Ә.Ахметов,
Ж.Манкеева, С.Сәтенова, С.Смағұлова, Ғабитханұлы т.б. қарастырылған.
Этнолингвистика саласының қазақ және ағылшын тіл білімінде
қалыптасуына, зерттелуіне салғастырмалы шолу жасай отырып, оның, әсіресе,
отандық тіл білімінде кеңірек ауқымда қарастырылып, ұлттық материалдық және
рухани мәдениетке байланысты бірқатар мәселелердің басы ашылғаны
айқындалды. Этнолингвистикалық уәжі халықтың тұрмыс-тіршілігі, менталитеті,
әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен тығыз байланысты тұрақты тіркестердің тұп-
төркінін айқындау - әр басқа ұлттар мен әртиптес тілдер жөнінде мол
мағлұмат алуға, танымдық көзқарасты қалыптастыруға, септігін тигізері
сөзсіз.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Manners make thе man",
(c.c.a.: Адамды адам ететін оның әдептілігі) тұлғасы ықшам, алайда мәні зор
тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида, дәстүрлерге, заман талабына
байланысты қалыптасқан. Әсіресе, ХІУ ғасырда Англияда мәдениеттіліктің
негізгі шартгарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне баса назар аударылып,
мүлтіксіз орындалуы талап етілді. Әдептілік, ізеттілік ережелерін
қамтитын арнайы жинақтар шығарыла бастады. Уақыт өте келе осы
ұстанымдардың бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып, кеңінен
қолданыс тапты. Мысалы, Good manners make the a man (c.c.a.:
Адамды адам ететін оның әдептілігі) ; Уou sit by a worthier man than
thyselfs art one, Suffer him first to touch the meat (c.c.a.: Erep өзіңнен
салауаттырақ адаммен дастархандас болсан, одан үлгі ал, яғни соған қарап ас
іш) т.б.
"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген мақал
қазақтың әдет-ғұрпына, өмір салтына байланысты тілде қалыптасқан деп
ойлаймыз. Өзара қарым-қатынасын жекжат болып нығайтқысы келген адамдардың
балаларын атастырып, күйеу жігіт қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған
бауырының, болмаса жас ерекшелігіне қарамай туыстарының біріне қосуы
тәрізді мәселелер ата дәстүрі бойынша шешімін табатын. Балғын жас қыздардың
тіпті әкесінен де үлкен қарт кісілерге тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының
негізгі себептері, қыз әкесінің сіңірі шыққан кедейлігі,өгейлігі не жетім
қыздың жалғыздыгы екендігін көптеген мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда
келтірілген мақалдың шығуына мұңын шаға алмай, тағдырдың дегеніне көнген
арулардың қайғы-қасіреті себеп болған тәрізді.
Үй-жайға, отбасына қатысты ММ-дердің этнолингвистикалық уәжі.
Қай халық болмасын, адамзат үшін үйдің алатын орны ерекше. Зерттеу
барысында осы тақырып аясына жататын ММ-дердің екі тілде де көптеп
кездесетіндігі байкалды. Мысалы, ағылшындар "My house is my castle"
(c.c.a.: Өз үйім - қорғаным) десе, қазақ халқы "Өз үйім-өлең төсегім" деп,
оған бейнелі түрде ерекше сипат береді.
Тарихи деректерге сүйенсек, ежелгі ағылшын баспаналары қорғаныс үшін
аса мықты болмаған және Англияда қорғандардың салына бастауы 1066 жылғы
нормандар басқыншылығымен байланысты. Жергілікті халық қаһарынан
қауіптенген нормандар "түнгі ұйқы кезінде бауыздап кетпеуі үшін мықты
баспана керек" деген ұйғарымға келіп, батпақтан үй салып, ағаштан мұнаралар
тұрғыза бастаған. Бұларды балшықтан жасалған биік қабырғалармен қоршап
немесе айналдыра ор қазатын. Демек, өзге халықтарға тән тарихи қалыптың,
дәстүрдің жергілікті халықтарға сыналап енуі, үйдің ассоциативті түрде
қорғанға балануы " My house is my castle " тәрізді тұрақты тіркестердің
тілде қалыптасуына негіз болған деп ойлаймыз.
Ал, "өз үйім - өлең төсегім" тұрақты тіркесіндегі "өлең" лексемасына
Э.В. Севортянның сөздігінде берілген анықтама бойынша аталмыш тілдік
единица түркі тілдеріне монғол тілінен енген кірме сөз, "сулы, сазды жерде
өсетін шөп; нәрлі, жұғымдылығы шамалы, жұмсақ шөп" деген мағынаны
білдіреді. Қазіргі танда бұл бейнелі орам "Біреудің байлыққа толы кең
сарайында қысылып, қымтырылып отырғаннан гөрі өзіннің қарапайым, жұпыны
төрінде көсіліп жатқанға не жетсін" деген ұғымда қолданылады. Жалпы
алғанда, қос тілдегі ММ-дер арқылы берілетін негізгі ой біреу, яғни адамның
үйіне деген ыстық сезімі мен үйдің адам өмірінде алатын орны. Бірақ осы ой
ағылшын және казақ мақалында сол халықтың әдет-ғұрпына, салт-санасына,
дүниетанымына байланысты пайымдаулар арқылы берілген.
Гендерлік қатынасқа байланысты этнолингвистикалық уәжі.
Адам өмірінде отбасының алатын орны ерекше, себебі ол шағын мемлекет
іспетті. Осы шағын мемлекетте әйелге артылар жүк те, жауапкершілік те
айтарлықтай. Қазақтың құтты босағасында ер адам — отағасы, үйдің қожайыны,
алайда, үй ішінің бүкіл тауқыметі, тұрмыс-тіршілігі, бала тәрбиесі, әдеп
пен әдет, рухани қарым-қатынас т.б. барлығы әйел адамнық құзыретінде.
Ағылшын және казақ тілінің паремологиялық қорындағы әйелдердің жеке басына
қатысты мақал-мәтелдерден әйелдердің қоғамдағы, отбасындағы мәдени-
әлеуметтік орнын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz