ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРҒА БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА МҮСІНДІК КОМПОЗИЦИЯ ЖАСАУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРҒА БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА МҮСІНДІК КОМПОЗИЦИЯ
ЖАСАУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... .
Қазақ бейнелеу өнерінің түрлері мен 6
1.1жанрлары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
1.2Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде мүсін өнерінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.3Қазақстан мүсіншілерінің жұмыстарымен оқушыларды таныстыру ... ... . 20
2 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫН ОРТА СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА
МҮСІНДІК КОМПОЗИЦИЯ ЖАСАТУҒА ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... .. 29
2.1Мектепте бейнелеу өнерін оқытудың 29
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2Бейнелеу өнерінен үйірме жұмыстарын жүргізу 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3Шығармашылық композицияның құрылымы 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН 52
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Мәдени мұра
бағдарламасына сәйкес, мемлекеттік білім беру саясатының негізгі
қағидалары соңғы жылдардағы әлемдік білім кеңістігінде орын алып жатқан
үрдістерімен үндесіп жатыр. Қазақстан Республикасының Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасы аясында атқарылып келе жатқан игілікті іс-шаралар
келер ұрпаққа қазақ халқының ұлттық мәдениетінің баға жетпес құнды
дүниелерін мұра етіп қалдыруды көздеп, адамзат қоғамын жаңа әлемдегі
оң өзгерістерге жетелейді.
Өркениетті дамушы елдер қатарына ену мақсатында жүргізілген іс-
шараларға қатысты алғаш күннен бастап ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне
кеңінен жол ашылды. Оған, Қазақстан Республикасының президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде атты
еңбегінде: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі
болып келді. ...Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті дамытуға барынша
қолдау жасалып отыр - деген сөзі осының айғағы ретінде баяндалған.
Елбасы сөзінде Еліміздің болашағы ұрпақ тәрбиесіне байланыстылығын
қоғамдық тарихи кезеңдер айқындап берді, сондықтан да, бүгінгі таңда
жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру,
оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру,
сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігін, іскерлігін арттыру әділетті
қоғамның міндеті болып табылады деп түсіндіреді [1].
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ бейнелеу өнерінің
шығармаларын, мүсіндік композицияны оқыту оқушылардың өз халқына
сүйіспеншілігін арттырады, жастарды өз отанына деген мақтаныш сезіміне
тәрбиелейді. Сондай-ақ, мектепте оқушыларды мүсіндік композиция жасауға
үйрету арқылы көркем мәдениетке деген оң көзқарасын қалыптастыруға және
қоғамның белсенді болашақ мүшесін тәрбиелеуге лайықты үлесін қосады.
Оқушылар бейнелеу өнері арқылы табиғат пен қоғамның дамуының, қоршаған
ортадағы әсемдікпен, адам қолымен жасаған әсемдіктің мәнін түсініп, олардың
даму заңдылығына көз жеткізеді.
Тәрбие берудің жалпы мақсаттарына сәйкес мектепте бейнелеу өнерін
оқыту бірнеше мақсаттарды көздейді. Оларға тоқталар болсақ, бірінші
қоғамның жан-жақты дамыған белсенді мүшесін дайындау. Орта мектепте
бейнелеу өнерін оқытуда жалпы білім беру мақсатын көздейді. Орта және
жоғары білім беретін оқу орындарында математиктер, дизайнерлер,
композиторлар дайындау сияқты суретшілерді де дайындайды. Соған дейін
мектептегі әрбір пән бірлесе отытып, оқушыларды жан-жақты гармониялық
дамуын қамтамасыз етеді. Адам бейнелеу сауаттылығының негізін меңгермесе,
өнерді бағалауға да түсінуге де үйрене алмайды.
Екінші, оқушылардың дүние танымын қалыптастыру негізінде эстетика және
көркемдік тәрбие беру. Эстетикалық тәрбие дегеніміз оқушылардың қоғамдағы,
ғылымдағы, өнердегі, табиғаттағы әсемдік қабілетін толық қабылдау,
тәрбиелеу болып табылады. Эстетикалық тәрбиенің мәні әрбір адамның әсем
өмір сүруіне, әсемдікті жан-жақты қырынан көре білуге, эстетикалық тәрбие
беру процесінде адамдардың сезімін, талғамын, көзқарасы мен идеясын
қалыптастыру. Мектептің міндеті эсетикалық тәрбиенің әр түрлі әдістері
арқылы бала жүрегі мен сезіміне әсер ету белсенділігі болып табылады [2].
Оқушыларға мүсіндік композиция жасауда эстетикалық тәрбие беру,
олардың деңгейін көркемдік білімге дейін көтеру мәселесі бүгінгі таңда
айрықша мәнге ие болып отыр. Қазіргі уақытта халықтың өнерге деген ынта
ықыласы анағұрлым артты. Халықтың творчествасын жаңғыртып одан әрі дамыту
бүгінгі күннің көкейкесі мәселесі болып табылады. Бұл орайда эстетикалық
талғам ерекшеліктерінің бірі – адамның тарихи мұраты халық өнеріне көз
қарасының өзі өмір тәжірибесінің атасы жатуда.
Бейнелеу өнері шығармаларын сыныпта және сыныптан тыс жұмыстарда
эстетикалық тәрбие беру жұмыстарында қолдану мәселелері Қ.Ералин,
Ж.Балкеновтың, И.Смановтың, Р.Мизамбаевтың және т.б. ғылыми еңбектерінде
қарастырылған. Бейнелеу өнерін оқыту ғалымдар С.Аманжолов, Б.Әлмұханбетов,
Д.А.Кемешов, А.Қамақов, Б.Оспанов, М.Тәңірбергенов, С.Бейсенбаев,
Ж.Бейсенбеков, Т.Бүркітбаев, Е.Әуелбеков, Б.Жолдасова еңбектерінде
негізделген.
Өнер мектеп өмiрiнiң алғашқы күнiнен бастап-ақ баланың әлемге
көзқарасын қалыптастыру құралы ретiнде, әлемдi бiртұтас эстетикалық жағымды
мәнiмен қабылдауға, бағалауға және ассоциациялауға, яғни оймен
байланыстыруға, бейнелi ойлауға үйретiп, көркемдік білім, біліктілігін
дамытады. Әсемдікке баулып, өнер шығармаларын әсерлі сезініп, түсінуін және
оны толқыныспен қабылдауын қалыптастырады. Аңдау, аңғару түріндегі ойлау
машығына жақындау көркемдік таным әрекетінің өзіндік бір ерекшелігі өрісі
ашылмай-ақ жедел қабылдау нәтежиесі ғана көрінетін ой қисынымен кәдімгі
сыршылдық сезім бірлігін іздеу керек. Логикалық тыныс, сезімдік сипат
қашанда жаратылыс құбылысын суреткер санасы байыта қорытып, келісті
мүсіндеген бейне бойында біте қайнасып жатады. Әрине логикалық жүйеге өз
алдына жеке бөлініп ап-айқын, бадырайып тұрмайды, ол тек сезім арқылы
өріліп жетеді. Өйткені, мүсіндік композиция жасауда сұлулық игілігін сомдау
жолында жас жеткіншек қашанда ойлана отырып, тіршілік жарасымын бұрмаламай,
өз әл қадірінше дүние құбылысын бар болмысымен мейлінше қаз қалпында,
дәлелді бейнелеуге тырысады.
Осындай құндылықтардың болашақта қолданыстан шығып қалмасы үшін мектеп
оқушыларын мүсіндік композиция жасауға үйретуге көркем білім беру
бағытында зерттеу жұмысын жүргізу үшін тақырыпты Оқушыларды бейнелеу өнері
сабақтарында мүсіндік композиция жасауға үйрету - деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Бейнелеу өнері пәнінен мектеп оқушыларына көркем
білім беру жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі: жалпы білім беретін орта мектептің оқушыларына
көркем білім беру үдерісі.
Зерттеу пәні: бейнелеу өнері сабағында мүсіндік композиция үйрету
сабақтарын тиімді жүргізу әдіс-тәсілдерін айқындау
Зерттеу міндеттері:
- мүсіндік композиция сабақтарында мектеп оқушыларына көркем білім
беру мүмкіндіктерін айқындау;
- мектеп оқушыларын бейнелеу өнеріне бейімдеу мәселелері бойынша
арнайы, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау;
- мектеп оқушыларына мүсіндік композиция сабақтарында көркемдік білім
берудің мазмұнын анықтап, әдістері мен формаларын сипаттау, сабақ үлгісін
жасау;
- Шығармашылық композиция орындау жолдарын мазмұндау.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді оқу және оларға талдау жасау;
- мектеп оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін бақылау;
- мектепте іс-тәжірибе барысында әдіскерлермен, ұстаздармен және
мектеп оқушыларымен әңгімелесу;
- озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу және талдау, салыстыру
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРҒА БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА МҮСІНДІК КОМПОЗИЦИЯ
ЖАСАУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары
Қазақ бейнелеу өнері - көркем кескіндеме, сәулет, мүсіндеме, графика,
сән және қолданбалы өнер салаларын қамтитын, ұлттық дүниетанымға
негізделген көркем өнер. Қазақ бейнелеу өнерінің бұқаралық ең ежелгі түрі –
халықтың қолөнері болып табылады. Әдебиет пен музыкаға қарағанда, кәсіби
қазақ бейнелеу өнерінің қалыптасу және даму жолы өте күрделі болды. Оның
бастауында этнограф-ғалым Ш.Уәлиханов тұрды. Кейінгі зерттеулер Шоқан
туындыларынан (әсіресе, графикалық суреттері), “Потанин”, “Тезек төре”,
т.б. портреттік жұмыстарынан оның кәсіби суретшілерге тән шеберлігі
байқалатынын анықтады. Шоқанның қас-қағым сәтте салған графикалық долбар
суреттері қайта өрлеу дәуірі өкілдері (Леонардо Да Винчи, Рафаэль Санти)
шығармаларымен сабақтасып жатыр (“Аға сұлтан портреті”, “Бақсы”, “Қазақ
музыканттары”, “Шығыс ұйғырларының киімі” т.б.). Шоқан қазақ бейнелеу
өнерінің графикалық саласында ғана емес, сонымен қоса, кескіндеме саласында
да жоғары шеберлікке жеткен (“Алатау көрінісі”, “Жатақ”) [3].
Қазақстанда бейнелеу өнерінің кәсіпқой шеберлерін даярлайтын студия
1920 жылы ұйымдастырылып, онда Н.Г.Хлудов, Н.Антонов және мүсінші
А.С.Пономарев сабақ берді.
XX ғасырдың 20 – 30 жылдары қазақ бейнелеу өнері шеберлері алғашқы
қадамдарын жасады. Жас суретшілер кескіндеме мен графиканың кәсіптік
шеберлігін меңгерді. Олар (Н.И.Крутильников, Ә.Қастеев, Ә.Ысмайылов, И.И.
Савельев, Б.Сәрсенбаев, Қ.Қожықов, т.б.) өздерінің қарапайым мазмұнға
құрылған алғашқы еңбектерінде елімізде болып жатқан өзекті өзгерістерді
бейнелеуге ұмтылды.
1928 жылы Семейде бейнелеу өнері шығармаларының алғашқы көрмесі
ұйымдастырылды. Қазақстан суретшілерінің кәсіптік шеберлікті тез игеруіне
сол кездегі одақтас республикалардың, Мәскеу мен Санкт-Петербург
шеберлерінің тәжірибесі көп көмектесті.
1933 жылы республика Суретшілер одағының ұйымдастыру комитеті құрылды.
1934 жылы Мәскеудегі Шығыс мәдениетінің мемлекеттік мұражайында қазақ
суретшілерінің тұңғыш көрмесі ұйымдастырылып, бір жыл өткен соң Алматыда
Қазақ мемлекеттік көркемсурет галереясы ашылды. Әлеуметтік-экономикалық
және мәдени өмірдің жаңа жағдайлары, түбегейлі уақыт талаптары шығармаларға
тың тақырып болды. Ә.Қастеев шығармаларының өзіндік ұлттық бояуы осы кезде
жарқырап көрінді. Қазақ бейнелеу өнері қалыптасу және өркендеу жолы осы
суреткер шығарм-мен тығыз байланысты. Шығармалары бүкіл Отан келбетін
бейнелейтін Ә.Ысмайылов та қазақ кескіндемешілерінің аға буынына жатады.
1940 жылы маусымда ашылған Қазақстан суретшілерінің І-съезі
шығармашылық ұжымның біраз жылғы жұмыстарын қорытындылап, ұлттық өнерді
одан әрі дамытудың жолдарын белгілеп берді. 40-жылдардың басында қазақ
кескіндемесі мен графикасы едәуір табыстарға жетті. Екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында республика қыл қалам шеберлері өз өнерлерін фашист-
басқыншыларына қарсы үгіт-насихат құралына айналдырып, бүкілхалықтық
ерлікті, қаһармандық пен қайсарлықты көрсетуге күш салды. Бұл жылдары
Леонтьев, К.Я.Баранов, Риттих, А.И.Черкасский, И.Я.Иткинд, М.С.Лизогуб және
т.б. табысты еңбек етті [4].
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда Қазақ бейнелеу өнерінің
барлық түрі: кескіндеме, мүсіндеме, графика ілгері дамыды. Қазақ және өзбек
халықтарына ортақ суреткер – қазақ табиғатын тамсана жазған, алғашқы
академик-суретші О.Н.Таңсықбаев Қазақ бейнелеу өнерінде ерекше орын алады.
Ол елден жырақ жүрсе де (Өзбекстанда тұрған) бар болмысымен, жүрегімен өзін
әрқашанда елімен, жерімен бірге сезінген, қазақ табиғатын ерекше бір
сүйіспеншілікпен жазған суретшінің бірі болды (“Қазақстан жолдары”, “Көш”,
т.б.). Қазақ бейнелеу өнері жанрлық және ізденіс бағыттарының сонылығымен
ерекшеленеді. Қазақ бейнелеу өнерінде графика елеулі орын алады. 60-жылдары
акварельдің, офорттың, линогравюраның, автолитографияның өзіндік бағыттары
бар дарынды шеберлері (А.А.Дячкин, Е.Г.Сидоркин, Н.С.Гаев, Ш.Б.Кенжебаев,
И.Г.Квачко, т.б.) өсіп жетілді.
Қазақ бейнелеу өнерінде халықтың өзіндік дүниетанымын, оның мәдениеті
мен дәстүрлік ерекшеліктерін танытатын белгілер барған сайын айқын
қалыптасты. Бұл кезеңдегі өнердің дамуына А.Ғалымбаева, Г.Ысмайылова,
Қ.Телжанов, М.Кенбаев, С.Мәмбеев, Ә.Жүсіпов, С.Романов, А.М. Степанов,
К.Шаяхметов, Ү.Әжиев, т.б. суретшілердің тақырыптық картиналары үлкен үлес
қосты. Ауыл тақырыбы көптеген Қазақстан суретшілерінің назарында болып,
әсіресе, шығармашылық жолын 60 – 70-жылдары бастаған шеберлердің ең басты
тақырыбына айналды. С.Айтбаев, Ш.Сариев, Т.Тоғызбаев, Ә.Садыханов,
О.Нұржұмаев, А.Ақанаев шығармаларына өзіндік дүниетаным, өмірді кең көлемде
тани білу, символикаға құштарлық тән болды.
Бұл суретшілердің шығармалары айқын да күрделі түсімен, шиыршық атқан
бояуымен, белсенді кеңістік ортасымен, бейнелердің әсемдігімен және
сырлылығымен ерекше көзге түседі.
М.Қисамединов еңбектері жұртшылықтың қызығушылығын туғызды. Оның
Махамбет Өтемісұлының өлеңдеріне салған суреттерінде (1973) өз халқының
азаттығы жолында күрескен батырдың тарихи бейнесін жасады. И.Исабаев қазақ
әдебиеті классиктерінің, Қазақстан жазушыларының шығармалары, балалар
әдебиеті бойынша суреттер салумен қатар көптеген қондырғылы графика
шығармаларын берді.
20 ғасырдың 70 – 80-жылдар шығармаларында өзіндік қолтаңбасы айқын
графиктер қатары көбейді. 80 – 90-жылдары Қазақ бейнелеу өнері тың
ізденіспен, еуропа жаңа сипаттағы ағымдардың әдіснамасын меңгеруімен
ерекшеленеді (А.А. Ақанаев, Е.Мергенов, Д.Әлиев, Е.Төлепбаев, Б.Түлкиев,
Ж.Аралбаев, т.б.). Одан беріде күнделікті қарапайым қазақ өмірін, белгілі
тарихи кезеңдерді жаңаша сипат беріп, ерекше тәсілмен бейнелей білген
суретшілер бой көтерді (М.Аманжолов, А.Нақысбеков, К.Каметов, Е.Сергебаев,
А.Қорғанбаев, Т.Ордабеков, А.Дүзелханов, т.б.). Елімізге қасірет әкелген,
көп жылдар бойы жабық тақырып болып келген Семей атом полигонының, Аралдың
қасіретті ащы шындығы бейнеленді (Ақанаев, М.Аманжолов, А.Губашев,
Ә.Төлебиев, т.б.). Е.Төлепбаев 2002 ж. халықаралық С.Дали атындағы алтын
белгіге ие болды [5].
Бейнелеу өнерінің бірнеше түрлері бар, олар:
1. Бейнелеу өнеріне түсініктеме беруде біз алдымен графика өнерінен
бастаймыз. Бейнелеу өнерінің ең кең тараған түрі - графиканы көп жағдайда
басқа өнер түрлерінің дайындық кезеңіне жатқызғанымызбен, ол өзінің мақсат-
міндеттерімен және өзіне тән ерекше әдістерімен өз бетінше жеке дербес өнер
туындысы бола алады.
Графика термині - грек тілінен; graphein, тырнау, жазу деген
мағынаны білдіреді. Графика – графикалық деп аталатын, өнер құрамының
ерекше бір түріне негізделетін, бейнелеу өнері, бейнеленуші беті (көбінесе
ақ қағаз), сызықтар, штрихтар, дақтар, нүктелер.
Өнердің графика түрі тырнайтын, жазатын, грифель құралының көмегінен
сызылып пайда болатындықтан, графика өнері каллиграфиямен, жазбамен тығыз
байланысты. ХІХ ғасырға дейін графика мен сурет түсініктері қатаң екіге
ажыратылып қаралды. Графика деп тек баспа техникасымен салынатын жұмыстарды
атаса, суретке – қолмен салынатын жұмыстарды: нобайды, этюдты,
наброскаларды жатқызды [6].
2. Мүсін өнеріне табиғи материалдан ойылып, қашалып, құйылып жасалатын
бұйымдарды, заттарды және т.б жатқызамыз. Мысалы, тас дәуірінен жеткен
тастан қашалған кішкентай құдай ана мүсіні немесе саз балшықтан жасалған
жануар мүсіні, темірден құйылған адамның мүсіндері, т.б.
Мүсін - үш өлшемді өнер түріне жатады. Оны көру нүктесі жан-жақтан
болғандықтан оны айналып жүріп көруге болады. Мүсін көбіне сәулет өнерімен
тығыз байланыста дамиды. Сондықтан да болар, мүсін сәулет өнерінде тірек
қызметін атқарып, құрылыс конструкциясына қатысты дамыды (кариатида,
атланттар, капительдер, консондар). Нарюрморт, пейзаж тақырыптары мүсінге
үйлесе бермейтін болғандықтан, көбіне гүлдер мен өсімдіктер мүсін өнерінің
тек сәндік қызметін атқарып, олар жазық бетте рельефті бедерленеді.
Мүсіншінің материалдары - саз балшық, ағаш, темір, гипс, тас, мәрмәр
т.б.
3. Кескіндеме өнері көпшілік қауым ұнататын өнер түрі. Өйткені
кескіндеменің тіліне ұшқыр қиял, мәңгі идеялар, бір сәттік мезет пен мінез-
құлықтың нәзік құбылыстары мен дүниенің барлық құбылыстарын, сезімдерін,
мінез-құлқын, күйзелістерін, нұсқаның нәзік қатынастырын бейнелеп көрсету
тән. Кескіндеме – бір ғана көру нүктесі бар және кеңістік пен бейнелеушінің
жұмыр көлемі тек иллюзиялы өмір сүретін жазық бетте орындалатын өнер түрі.
Бұл кеңістік кескіндеменің негізгі шарттылығын құрады. Батыс Еуропалық
кескіндемеде үшінші өлшемнен бас тарту деген жоқ, ал көрермендер
кескіндеменің екі өлшемді екендігін ұмытып та кетеді. Әрбір картинаның
орындайтын екі функциясы бар – бейнелеуші және экспрессивті-сәнді. Кенеп
(картина) кеңістігіндегі декоративті-ритмді кім түсінетін болса, сол адам
кескіндемешінің тілін де түсіне алады [7].
4. Сәулет өнері дегеніміз (лат. агсһіtectura, грек. агсһіtеctіоn -
құрылысшы) - құрылысты жобалау, тұрғызу мен салу, оған көркемдік бейне беру
өнері. Сәулет өнері туындылары адамның күнделікті тіршілік ортасын
қалыптастырады. Олар: әртүрлі қажеттіліктерді атқаруға арналған және
адамның эстетикалық талғамына жауап бере алатындай болып салынған тұрғын
үйлер, коғамдық ғимараттар, өнеркәсіптік кешендер.
Сәулет өнері, графика, кескіндеме өнерлерімен туысқан, өйткені ол да
сызықтар мен жазық беттерге жүгінеді. Сәулет және мүсін өнерлері
туыстастықта, екі өнер де масса мен көлемге бағынады. Олардағы тереңдік
кеңістікке сүйенеді. Сәулет өнерінде барлық өнер түрлері бірігіп
жинақталған синтезді өнер. Сәулет өнері мен мүсін өнерінің синонимдік атауы
– пластика.
5. Ең көне адамзат жаратылғаннан бері пайда болып, дамып адамның
күнделікті өмірінде, тұрмысында ажырамастай бірге келе жатқан өнердің түрі
– қол өнері. Қол өнерінің атқаратын негізгі екі функциясы бар: бұйым және
көркем өнер туындысы. Қол өнеріне қолдан жасап шығарған өнер туындыларын
жатқызамыз. Қол өнері қайталанып жасалып шығарылғанымен, оны жасаушының
эмоционалды күйі (халі) ешқашан да қайталанбайтын болғандықтан, жасалған
бұйым да ешқандай қайталанбайтын сонылыққа ие болады. Қол өнері ұлттық
өнермен тікелей байланысты, сондықтан да онда ұлттық дүниетаным, ұлттық
түсініктер мен ұлттық тәжірибелер жемісінің нәтижесі байқалады .
6. Дизайн өнері - құрастырамын, ойлап табамын деген мағыналарды береді.
Дизайн өнері көбіне сәулет өнерімен байланысты. Сондықтан ғимараттың ішкі
интеръерінің және сыртқы эстеръерінің дизайны деген түсініктер бар.
Дизайн өнері әсіресе ХІХ ғасырдың аяғында пайда болып қарқынды
дами бастайды. Ол өнерде осы кездегі жаңа формаларды іздестіру құбылысы
дамыған тұста пайда бола бастайды [8].
Ал өнерді тудырған қоғамдық қажеттіліктер қандай?
Адам еңбек процесінде айналадағы дүниені танып біледі. Бұл білім
оған өте қажет, өйткені еңбек дегеніміз білімді қажет ететін мақсатты да
саналы іс-әрекет. Алайда еңбек ету процесінде көздеген мақсатқа жету үшін
білім ғана жеткіліксіз, ол үшін белгілі бір мінез-құлық сапалары, мысалы
табандылық, ержүректілік, ынтымақтылық сезім және сондай-ақ қара күш
сапалары – күш-қуат, төзімділік, ептілік тағы басқалары керек. Ал бұлардың
бәрі адамға өздігінен келмейді, оларды тәрбиелеу қажет. Өнер сол сапаларды
тәрбиелеудің маңызды бір құралы ретінде пайда болды. Қысқасы, өнерді
тудырған қоғамдық өмір қажеттіліктері, біріншіден, дүниетану және,
екіншіден, адамды тәрбиелеу.
Өнердің мынадай үш негізгі ерекшелігін атап көрсету керек:
біріншіден, өнер шындықты бейнелендіру формасы, яғни дүниетану формасы;
екіншіден, өнер қоғамдық сананың адам эстетикалық сезім тудыратын формасы.
Өнердің шындықты бейнелендіру формасы ретіндегі ерекшелігі ең
алдымен оның нені және қалай бейнелендіретінімен анықталады.
Өнер дүниені адамның нақты сезімдік формада бейнелендіру қабілетіне
негізделеді.
Егер құбылыс пен мән бір-біріне сәйкес келсе, демек, адам сезім
мүшелерімен құбылыстардың мәнін тікелей танып біліп отырса, онда ешқандай
ғылымның керегі болмас еді. Бірақ құбылыстың мәнін тікелей сезіну арқылы
білуге болмайды. Ғылым заттар мен құбылыстарға тән жалпы, маңызды
қасиеттердің, қатынастардың бейнесі, демек мәннің бейнесі. Бұл жалпы мәнді
ғылым жалпы ұғымдар мен категориялар, заңдылықтар формасында бейнелендіреді
Өнер де жалпыны бейнелендіреді, бірақ оны абстракция формасында
емес, жинақталған жеке образ формасында немесе, өнер тілімен айтқанда,
типтік образ формасында бейнелендіріледі. Шындықта жалпы типтік образ жеке
нәрселерде ғана өмір сүруде, демек, жеке нәрселер арқылы көрінеді.
Сондықтан өнердегі типтік образ дегеніміз жинақталған, жалпыланған образ.
Бірақ ол жалпыланған типтік образ жеке образ арқылы бейнелендіріп
көрсетіледі.
Өнердің шындықты бейнелеу формасының ерекшелігі сол, ол көркем образ
болып табылады.
Көркем образ дегеніміз ең маңызды, типтік образды жеке образ арқылы
көрсету немесе өмірдің жалпы, маңызды типтік жақтарын жеке құбылыс
формасында, яғни нақтылы сезімдік формада бейнелеп көрсету.
Демек, көркемобразды (бейнені) ұғыммен де, түйсікпен де теңгеріп
қарауға болмайды. Көркем образдың ерекшелігі сол, ол жалпыны жеке арқылы
танып білу. Нағыз өнер шығармаларындағы көркем образдар шындықтың сырт
белгілерін бейнелемей, маңызды жақтарын бейнелейді.
Өнер – қоғамдық сананың идеологиялық формасы. Өнер идеологиямен екі
тұрғыдан байланысты. Біріншіден, ол белгілі бір таптың мүддесіне қызмет
етіп, оның саяси, моральдық, философиялық, эстетикалық және тағы
басқалардың көзқарастарының насихатшысы және, екіншіден, ол адамдардың
қоғамдық қатынастарымен тығыз байланысты, қоғамдық сананың басқа формалары
сияқты, қоғам алдында тұрған әлеуметтік мәселелерді шешуге қызмет етеді.
Өнердің келесі ерекшелігі сол, ол – қоғамдық сананың эстетикалық
сезім тудыратын формасы. Суретші, жазушы шындық құбылыстарына тән
эстетикалық сапаларды ашып көрсетеді. Сондықтан көркем шығармаларда өмір
белгілі бір эстетикалық идеяларға сәйкес бейнеленеді, яғни өнер шындық
нәрселері мен құбылыстарын көрікті немесе көріксіз, көңілді немесе
көңілсіз, қайғылы немесе күлкілі деген сияқты категориялар формасында
бейнелеп, баға береді.
Әдемілік, көркемділік адамның күнделікті өмірінде зор роль атқарады.
Адамды қоршаған орта көркем болса, оның өзі адамды көңілдендіріп, еңбек пен
өмір шабытын тудырады. Адам тек ғылым заңдарына сәйкес қана емес, әдемілік
заңы бойынша да еңбек етеді деп атап көрсеткен болатын К.Маркс.
Өнер арқылы мәдениет өзінің тұңғиық тереңінде болып жатқан
құбылыстерын дәп бір айнаға қарап көргендей, байқап отырады. Сондықтан да
өнерді мәдениеттің айнасы деп анықтауда негіз бар. Нақты тарихи жағдайлар
шеңберінде белгілі бір ұлттың, этностың мәдениетінде өнер аоқылы сол
мәдениеттің әлемді және әлемдегі адамды түсінуін көреміз.
Өнер - мәдениеттің айнасы деп бекерде бекер айтылмаған. Ол
мәдениеттің жаны, оның өзіндік танымының түрі. Сұлулық заңы бойынша адамның
дүниені игеру барысында әдеби мәтіндерге, мүсінге, сәулет туындыларына,
суреттерге, әуенге, биге және тағы сол сияқты негізделген өнер түрлері
қалыптасады.
Өнер деп адамның рухани болмысына, сезіміне, эмоциясына әсер етіп,
оны толғандыратын суреткер қолынан шыққан шығармашылық үлгісін айтамыз.
Өнер – адами ақиқат, адамдандырылған екінші әлем. Өнер, көркем бейне және
жасампаздық тікелей әлеуметтік адам тұлғасымен байланысты категориялар.
Өнерде үйлесімділік ретінде танылған кемелділік бейнесі жасалады.
Өнер арқылы адамның әмбебаптылығы ашылады. Өнер адамның шексіз болмыстық
сұрақтарына жауап табуға талпыныс барысында гуманистік принциптерді
қалыптастырады. Нәтижесінде, өнер тек белгілі бір қоғамның даму нәтижелерін
көрнекілеп қана қоймай, сонымен қатар, әлеуметтік-рухани өмірдің күйіне
әсер ететіндігін білдіреді.
Әсемдік, әдемілік, сұлулық сынды бірдеңгейлік ұғымдар мазмұнына
негізделген өнер туындысы үшін адам мен қоғамнің еркіндік туралы
түсінігінің мәні зор. Өнерді көп ойшылдар өз ләззаты, өз рахаты өзінде,
ешнәрсеге тәуелсіз мақсатсыз мақсат көздегіштік деп анықтайды. Бірақ, бұл
сипаттамалардан өнерді беталды, тізгінсіз әрекет деп түсінуге болмайды. Бұл
тұста таза өнер мен кәсіп-өнерді ажырата білген абзал. Мысалы, неміс
философы И.Кант таза өнер мен кәсіп-өнерді ажыратып қарастырды да,
біріншісін – еркін өнері, екіншісін – табыс үшін жасалатын өнер дейді. Кант
бұл жерде еркін өнер деп адамныңөзінің рухани болмысынан шыққан образды
шешімдермен байланысты өнерді айтып отыр. Ал табыс үшін, сауда-саттық
мақсатында жасалған өнер өзіне емес, өзгеге ұнау үшін, сатып алушы
талғамына, сұранысына аңғайластырып жасалынады.
Өнердің жекелеген түрлерін және олардың бір-бірінен ерекшеліктерін
білу, ажырату адамзатты көнеден бері толғандырып келеді.
Бейнелеу өнері – дүниені көзбен көріп түйсіну негізінде бейнелейтін
пластикалық өнердің бір саласы.
Бейнелеу өнері негізінен кескіндеме, мүсін, графика жатады. Бейнелеу
өнерінің белгілері архитектура, безендіру және қолданбалы өнерде көрініс
табуы тиіс. Сондықтан шартты түрде оларды да бейнелеу өнері қатарына
жатқызамыз. Сондай-ақ, театр, кино, теледидарға безендіруді, көркем
дизайнды да бейнелеу өнері ретінде таниды. Бұл өнердің де негізінде адам,
табиғат және заттық әлемді тұтастықта, бірлікте қарастыру жатыр.
Бейнелу өнері дүниені байқау, бақылау, көру нәтижесінде оның көркем
бейнесін жасайды. Әр ғасыр, дәуір, кезеңде пайда болды. Бейнелеу өнерінің
туындылары өзіндік бейнелеу жүйесі мен көркемдік үндесудің түрлі типтерін
құрайды. Бұл өнер танымдық, құндылық және қарым-қатынастық қызметімен де
ерекшеленеді. Уақыттық даму процесі басқа өнер түрлеріне (әдебиет, музыка,
театр, кино) қарағанда бейнелеу өнерінде шектеулі, ол негізінен кеңістіктік
ауқымымен ерекшеленеді. Суретші өз көзімен көріп, түйсінген шындығын сол
сәттегі қалпымен көрсетуге ұмтылады.
Бейнелеу өнерінде заттардың мәніне байланысты, тарихи даму барысында
қалыптасқан, жалпы көркем шығармашылыққа тән – жанрдың түрлері. Жанр –
көркем шығармашылықтың ішкі түрлерге бөлінуі. Жанр француздың genre-түр
деген сөзінен алынған, шығармалардың нені бейнелегенін білдіреді. Бейнелеу
өнерінің түрлері әр алуан ұғымдардың мән-мағынасын түсіндіреді [9].
Өткен уақыттың уақиғаларына арналған туындыларды тарихи жанрға
жатқызады.
Адамдардың тұрмыс-тіршілігінен құралған шығарманы тұрмыстық жанрға
жатқызады.
Ұрыс даласындағы шайқастарды бейнелейтін суреттер батальды жанр, оны
салған суретшіні баталист деп атайды.
Анималистер деп бірыңғай аңдарды бейнелейтін суретшілерді айтады. Ол
латынның animal (хайуанат) деген сөзінен шыққан.
Маринистер теңіз көріністерін салады, ол латынның marinus - теңіз
деген мағынаны білдіреді.
Витраж - терезеге салынған сурет. Ол француздың vitre (терезе әйнегі)
деген сөзінен шыққан. Орта ғасырларда салынған соборлардың барлығы дерлік
витраждарымен ерекшеленеді.
Графика-сурет салу өнері. Гректің grapho (жазамын, суретке
саламын) деген сөзінен шыққан.
Кескіндеме ең бір ежелгі өнер. Ол көне дәуір мен қайта өрлеу
дәуірінде де, Ежелгі Египет пен Грецияда да өмір сүрген. Кескіндеме
станоктік және монументтік деп екіге бөлінеді. Мольбертке немесе керілген
кенепке салынған шығармалар станоктік, ал үйлердің ішкі немесе сыртқы
қабырғаларының өзіне салынған шығармалар монументтікживописке жатады.
Композиция - латынның compositio ойлап шығару, құрастыру деген
сөзінен шыққан. Суретші өз шығармасында айтпақ ойы анық әрі әсерлі болу
үшін, онда бейнеленетін адамдар мен оларды қоршаған нәрселерді белгілі бір
ретпен орналастыруға көп көңіл бөледі.
Миниатюра – ескі қолжазба кітаптардың беттерінде айтылып отырған
оқиғаны бейнелейтін суреттер. Суреттердің көлемі шағын болса да, суретші
ондағы ең бір елеусіз нәрселердің өзін мүлт жібермей, тәптіштеп көрсетеді.
Мозайка – (франц. mosaique) ең ежелгі өнердің бірі. Ол асыл шынының
түрлі-түсті сынықтарынан құрастырылған сурет.
Мүсін - ең ежелгі өнерлердің бірі. Ол латынның sculpere-
қашау деген сөзінен шыққан. Мүсінші өз шығармасын тастан, мәрмәрдан
қашайды, не саздан жасайды. Ол өз ойын картинадағыдай тек бір жазықтықта
кескіндемей, кеңістікте жан-жағынан бірдей көрінетіндей қылып, толық
мүсіндейді.
Натюрморт - (франц. naturemorte) өлі табиғат деген ұғымды
білдіреді. Оған тұрмыста кездесіп жүретін заттарды бейнелейтін картиналар
жатады. Натюрморт алғаш рет ХҮІІ ғасырдың басында Голландияда пайда болды.
Портрет – француздың portrait- бейнелеу деген сөзінен шыққан, арнайы
адамдардың суретін салу бейнелеу өнеріндегі жанрдың бір түрі.
Пейзаж - (франц.paysage) табиғат көріністерін бейнелейтін бейнелеу
өнерінің жанры. Кейбір пейзаждар өмірде бар нақты өлкелердің көрінісін
бейнелесе, енді біреулері суретшінің қиялынан туады. Адамдар әу бастан
табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке дейін белгілі бір оқиға мен адамның
тұлға-тұрпатын бейнелегенде керек фон ретінде пайдаланып келген. Тек ХҮІІ
ғасырда ғана бірыңғай табиғат көрінісін бейнелейтін картиналар туа бастады.
Мұндай жанрды голланд суретшілері ойлап тапты.
Мүсіндеме, мүсін (лат. sculptura, seuplo-шекимін, қашаймын) – бейнелеу
өнерінің бір түрі. Мүсіндеме туындылары үш өлшемнен (биіктік, ендік,
аумақтық) құралады. Мүсіндеме қатты заттардан немесе пластикалық
материалдардан жасалады. Осыған байланысты, місіндеме жасайтын адамды -
мүсінші деп атайды. Мүсіндеме төмендегідей негізгі жанрларға бөлінеді:
- портрет
- тарихи мүсіндер
- тұрмыстық мүсіндер
- символикалық мүсіндер
- аллегориялық фигуралар
- анималистикалық жанр
Мүсіндеме орындалу техникасына байланысты негізінен 2 түрге бөлінеді:
- жұмыр (мүсінді жан-жағынан түгел көрсету)
- рельефті (тегіс заттың бетіне бедер түсіру). Рельефті мүсіндеме
түрлері:
- барельеф (фигураның жартысынан көбі сыртқа шығып тұрады);
- горельеф (фигураның жартысы сыртқа шығып тұрады);
- контррельеф (фигура сыртқа емес, ішке кіріп тұрады).
Рельефті бедермен ойылып жасалған күрделі композициядағы мүсіндерді тек
монументтік туындыларда ғана қолданады (мысалы, Қазақстан Жазушылар
одағы үйіндегі “Кітап бейнесі” атты монументтік мүсін).
Мүсіндеме мазмұнына қарай:
• монументтік-декоративті,
• қондырғылы немесе шағын пішінді болып екіге бөлінеді.
Шағын пішінді мүсіндеменің әрқайсысы бір-бірімен мазмұндық жағынан
тығыз байланыста болғанымен олардың өздеріне тән ерекшеліктері болады.
Өңдеу тәсілдері:
• ою,
• құю,
• шеку, т.б. болып келеді.
Мүсіндеменің ерекшелігі көп жағдайда жасау техникасы мен пайдаланатын
материалдарына (тас, металл, саз, балауыз, ағаш, гипс, тағы басқа)
байланысты.
Архитектуралық және табиғи ортамен байланысты:
• монументтік мүсіндеме (ескерткіштер, монументтер, мемориалды
құрылыстар) идеялық мазмұнының мәні мен көлеміне қарай ерекшеленеді.
• Монументтік-декоративті мүсіндеме архитектуралық құрылыс пен
кешендерде (атланттар, кариатидалар, фриздер, фронтондық, бақ-
саяжайлық мүсіндер) қала көшелері мен алаңдарда, тағы басқа мекеме
ғимараттарының алды мен интерьерлерінде орналасқан.
Архитектурамен тікелей байланысы жоқ қондырғылы мүсіндеменің көлемі
түпнұсқаға сай немесе одан кішілеу болып келеді. Олар негізінен тұрғын үйді
көркемдеуге, мұражайлар мен көрмелерге қоюға арналады. Мұндайда ол
мүсіндеменің пластиалық мүмкіндігін, көлемін, жанрының ерекшелігін ескеріп,
көбінесе декоративтік-сән және қолөнері түрінде қолданады [10].
Мүсіндеме жасауда әр түрлі материалдар қолданылады және оларды ұқсату
тәсілі де түрліше болып келеді:
• Мүсіндеме жасауда саз, балауыз, пластилин қолданыылады. Бірақ бұлардан
жасалған мүсіндемелер тез тозатын болғандықтан, көбінесе гипстен
көшірме жасалады. Мүсіндеме жасар алдында темірден, ағаштан, сүйектен
болашақ образдың қаңқасы пішінделіп, соған тартылған материалдың бәрін
жабыстыру арқылы мүсінші ойындағысын орындап шығады.
• Металдар (қола, мыс, қалайы, шойын, болат т.б.), гипс, бетон,
пластмасса сұйық (ерітілген, араластырған) күйінде алдын ала жасалған
қалыпқа құйылады. Металдар қатты күйінде де қақтау, бедерлеу әдістері
арқылы өңделеді. Ежелгі Грекияда хрисоэлефантинналық бедерлі алтын
қаңылтыр мен ағаш қаңқаға жапсырылған піл сүйегінен жасалды
• Тас (мәрмәр, гранит, әк тасы, құмайт тас, базальт, диорит т.б.), ағаш
және сүйектен де жасауға болады. Ол үшін материалдың іші-сыртындағысы
образ жасауға қажетсіздерінің бәрі қашау, шеку, егеу, бедерлеу арқылы
алынып тасталады. Тас мүсіндеме қашауға саймандар (тескіш, кескіш,
балға т,б,) қолданылады. Ағашты пайдаланғанда қашау, пышақ т.б. өткір
құралдар пайдаланады.
• Керамикадан да мүсіндеме жасалады. Ол үшін саздан істелген мүсінше
үлгілерді арнайы пештерде күйдіріліп, оған ақ немесе түрлі түсті
жылтырақ (майолика, фаянас, фарфор), кейде жылтырамайтын бояулар
(терракота, фарфордың бисквит деген түрі) жалатылады. Мүсіндеме тарихы
ертеден бастау алады. Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде жауынгерлерді,
балалы ананы бейнелейтін тас мүсіндер кеңінен тараса, біздің
заманымыздан бұрын 8 – 2 ғасырларда дамыған “Аң стилі” ежелгі
мүсіндеменің көрнекті мысалы бола алады. Көктегі күш пен жердегі
билеушілердің құдіретін бейнелеу үшін жасалынған. Мүсіндеме ежелгі
дәуірдегі өркениеттердің (Грекия, Рим, Ассирия, Вавилон) ажырамас
бөлігіне айналды. Көлемдері өте үлкен, тылсым күшті сипаттаған және
ғұрыптық бағыттағы мүсіндеме тек құдай мен билеушілердің, жеке
тұлғалардың, аңыздық кейіпкерлердің (Мирон, Скопас, Геркулес, Циклоп
тағы басқа) бейнесін жасауға бағытталды. Орта ғасырлардағы
мүсіндеменің негізгі бағыттары шіркеулерді, ғибадатханаларды
көркемдеуге (Құдай ана ғибадатханасы, Париж; Буддистік
шіркеулер, Үндістан т.б.) арналды.
Қайта өркендеу дәуірінде, мүсіндеме адамзаттың ерлікке, еркіндікке
деген ұмтылысын, тұлғалық қасиеттерін, табиғат сұлулығын
бейнеледі. Донателло, Микеланджело, Гужон, Пилон, тағы басқа туындылары
соңғы орта ғасырларда және жаңа дәуірде Еуропаның көптеген қала-
қамалдарының іші-сыртын көркемдеу үшін кеңінен қолданылды. 18 – 19
ғасырларда мүсіндеме адам бейнелері мен ескерткіш тұрғызу бағытында дамыды.
Оның құрамында, классикалық, примитивизм, кубизм (П.Пикассо),
конструктивизм (Н.Певзнер), сюрреализм, абстракционизм, тағы басқа
бағыттағы мүсіндеме бар.
Қазақстан жеріндегі мүсіндеменің пайда болу тарихы 3000 жылға созылады.
Ол палеолит дәуірінде пайда болып, сақтар мен Түрік қағанаты тұсында
кеңінен дамыды. Ата-баба рухына сену, жер, су, от иелеріне табыну (Көк
Тәңірі, Жер-Су иесі, өмай ана, балбал тас, тағы басқа) және исламдық сенім
(құлпытас, қойтас; кесенедегі бейнелер) мүсіндеменің көптүрлілігіне әкеліп
соқты. Кеңес дәуіріндегі Мүсіндеме өкілдерінің
(Б.Төлеков, Е.Сергебаев, Х.Наурызба ев, Б.Төленов, Т.Досмағамбетов, тағы
басқа) еңбектері халық батырлары, еңбек ерлері және соғыс ардагерлерін
бейнелеуге арналса, соңғы кезеңдегі мүсіндеме бағыты әлемдік құндылықтар
мен жергілікті салт-дәстүр ерекшеліктерімен ұштаса отырып дамып келеді
(Е.Рахмадиев, Н.Далбай, Ш.Төлешев). Сонымен қатар, мүсіндеме әлемдік
техника жетістіктерін, өткен мен бүгінгінің өзара үндестігін және
дүниежүзіндегі мүсіндеме саласындағы жетістіктерді бейнелеуге және халық
мақтанышы: ақындар, батырлар, қоғам қайраткерлері мүсіндерін сомдауға
бағытталған мүсіншінің жұмыс тәсілі негізінен төмендегіше: пластилиннен не
саздан кішкене нұсқа жасалып, ол одан кейін сазға үлкейтіп көшіріледі.
Үлкен мүсіндемелерді жасарда ең алдымен айналмалы қондырғыға металл
діңгек бекітіліп, діңгекке сымнан, ағаштан мүсіндеме қаңқасы жасалады.
Қаңқаға саз жапсыру арқылы болашақ образ сомдалады. Саздан жасалған үлгі
бойынша екіге немесе бірнешеге бөлінген бедерлі гипс қалып алынады. Осы
қалып бойынша кейіннен гипс көшірме құйылады. Саз мүсіндеме тасқа
көшірілетін жағдайда, қалыптың шығыңқы және ойыңқы жерлері түгел өлшеніп,
тас соған қарай қашалады. Мүсіндемені металдан құю өте ұзақ және күрделі
жұмыс.
1.2 Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде мүсін өнерінің алатын орны
Қазақстанда мемлекет тәуелсіздігін нық ұстап тұру мақсатымен жүргізіліп
жатқан шараларға қатысты ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол
ашылды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ...азаматтықпен ел
жандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілік, мемлекеттік
рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және
отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың
басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу..., -
деп айрықша атап көрсетілсе, бұл мәселені Президентіміз халыққа жолдауында
Біз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап
түлете береміз - деп бекіте түседі [11].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Білім министрлігі Қазақ
мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелерінде имандылық-эстетикалық
тәрбие берудің кешенді бағдарламасын, ҚР үзіліссіз тәрбие
тұжырымдамасын, Қазақстан Республикасының мәдени-этникалық білім беру
тұжырымдамасын т.б. ұлттық тәрбие мазмұнын жандандыруға бағытталған
ұсыныстарды республика мектептерінде оқу-тәрбие жұмыстарын қайта құруда
басшылыққа алатын құжат етіп ұсынды. Бұл педагогикалық шаралар, егемен
Қазақстан мектебінің жаңа үлгісін жасауға ықпал етті.
Ұлттық бейнелеу өнерін мектептің тәрбие ісінде қолдану қажеттілігінің
бірі - қазақтың дәстүрлі рухани мәдениетінің тәрбиелік мүмкіндіктерін жас
ұрпақтың эстетикалық тәрбиесінде тиімді пайдалану. Халықтың бай тарихын,
мәдени құбылыстарының сан-қилы ерекшеліктерін білмей, бүгінгі тәрбие
жүйесін қалыптастыру мүмкін емес. Бұл туралы Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында Тәуелсіз Қазақстанның
әлеуметтік мәдени дамуы - ең алдымен адамзат қазыналарына баса назар
аудару, прогресшіл халық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының толымды түлеуі,
гуманитарлық ғылымдарда, өнерге, халықтардың рухани байлықтарына қайта
оралу, мәдениеттің қазыналары мен дербестігін мойындау - деп көрсетілген
[12].
Бүгінгі таңда, еліміздің өткен дәуірлеріндегі рухани-эстетикалық
құндылықтарын зерттеу, тану, оның бар мүмкіндіктерін жас ұрпақ тәрбиесінде
пайдалану мәселелеріне байланысты Этномәдениет тәрбиесі тұжырымдамасы,
Мәдени мұра бағдарламасы бойынша іс-шаралар жүзеге асырылуда. Олар,
ұлттық мәдениетіміздің асыл арналары саналатын халықтық рухани қазыналарын,
материалдық мәдениеті құндылықтарын, мектеп жасынан бастап әр азаматтың
шығармашылықпен игеруіне мүмкіндік жасайтын мемлекеттік әрі педагогикалық
міндеттерді қамтиды. Сонымен бірге, мектеп оқушыларының өнер пәндері арқылы
әсерлі эстетикалық ой-өрісін, көркемдік талғамын дамытуда, ол құндылықтарды
тиімді пайдалану талаптарын да алдымызға қояды.
Жас ұрпаққа дәстүрлі ұлттық өнердің қыры мен сырын, бейнелілік тілін
меңгерту және олардың шығармашылық іс-әрекеттерін дамыту арқылы халқымыздың
көркемдік мәдени бай мұрасын игерту, туған халқының өнеріндегі парасатты
дәстүрлеріне деген эстетикалық көзқарастарын калыптастыру, қазіргі
кезеңдегі білім беру жүйесінің барлық саласындағы эстетикалық тәрбиенің
непзгі де, басты міндеттердің бірі болып табылады.
Жеке тұлғаның рухани-эстетикалық дамуына өнердің ықпалы туралы
теориялық мәліметтер, ерте дәуір ойшылдарының (Платон, Аристотель, әл
Фараби т.б) философиялық, эстетикалық ой-пікірлерінде, өнерді - нақтылы
шындық болмысты танып білуге жетелейтін ғылым дәрежесіне көтерген Қайта
өрлеу дәуірінің дара тұлғаларының (Леонардо, Альберти, Дюрер т.б.)
трактаттарында, өнердің әлеуметтік қызметі мен гуманистік тәрбие сипатын
ашып көрсеткен ағартушылық дәуір қайраткерлерінің (Дидро, Руссо,
Песталоцции, Коменский т.б.) және олардан кейінгілердің (Кант, Гегель)
эстетикалық, педагогикалық, философиялық тұжырымдарынан бастау алады.
Эстетикалық тәрбие теориясының және көркем-эстетикалық талғамды дамыту
мәселелерін шешуде, орыс демократ-ағартушыларының (В.Г.Белинский,
Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернышевский, К.Д.Ушинский) қосқан үлесі зор.
Кеңестік кезеңде, эстетикалық тәрбиенің, қоғам талаптарына сай
дамытудың психологиялық, педагогикалық мәселелері Л.С.Выготский,
П.П.Блонский, Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, А.В.Бакушинский, С.Т.Шацкий
және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады. Философиялық, өнертану,
эстетикалық тәрбие теориясына байланысты педагогикалық, психологиялық
еңбектерде, көркемдік, эстетикалық талғамды қалыптастырудың факторлары,
құралдары, психологиялық негізі туралы ғалымдардың (Н.И.Киященко,
Н.Л.Лейзеров, Ш.Н.Герман, Б.Т.Лихачев, А.А.Радугин, В.Скатерщиков т.б.)
тұжырымдары маңызды.
Өнер саласындағы ұлттық рухани құндылықтардың жас ұрпақтың эстетикалық
дамуына ықпалы туралы, қазақтың ағартушы-педагогтары Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов т.б. артына мол мұра қалдырды. Олар болашақ ұрпақтың
дүниетанымдық, имандылық-эстетикалық, ақыл-ой сияқты қасиеттерін
тәрбиелеуде халықтың рухани-материалдық мәдениетінің ықпалын жоғары
бағалаған. Бүгінгі таңда, өнер құралдары арқылы мектеп оқушыларының
эстетикалық тәрбие берудің педагогикалық, әдістемелік проблемалары, педагог
ғалымдарымыз: М.Х.Балтабаев, А.А.Қалыбекова, С.А.Ұзақбаева, Қ.Ералин,
Е.Асылханов, Б.Байжігітов, Т.А.Қышқашбаев, Р.К.Дүйсенбінова,
С.Ә.Жолдасбекова, Ә.О.Қамақов, Б.С.Өтемұратова, Б.А.Әлмұханбетов,
А.Қ.Ералина, И.В.Коваленко, Б.Ж.Жиентаева және т.б. еңбектерінде арнайы
зерттелген.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру құралдарының үлкен бір саласы –
бейнелеу өнері. Бейнелеу өнері – халықтың эстетикалық мұраттары мен
адамдардың қоршаған ортадағы әлеуметтік айырмашылықтарының көріністік
бейнесі ретінде және ұлттық көркемдік стилдің негізгі даму заңдылықтарына
бағына отырып дамыды. Қазақстан бейнелеу өнері негізінен этнографиялық,
тарихи және өнертану тұрғысы жағынан зерттелді. Қазақстан бейнелеу өнерін
зерттеуге Г.Сарықұлова, Е.Вандаровская, Н.Нұрмұханбетов, К.Ли,
Е.Көпбосынова зор үлес қосты. Бұған қолөнер зерттеушілері Ә.Марғұлан,
Х.Арғынбаев, Ө.Жәнібеков, Ш.Тоқтабаева, сынды зерттеушілердің еңбектері
толық дәлел болды [13].
Оқушылара эстетикалық тәрбие беру ісін дұрыс жолға қою ішін оның
табиғатын тану орынды. Эстетика – көркемдік таным теориясы. Дүниетаным
үрдісінде болмысты логикалық ұғым, категория, заң арқылы таныса, көркемдік
сана дүниені нақты сезіммен түйілген бейнелер арқылы таниды. Қоғамдық
сананың ерекше формасы болып табылатын өнер – эстетиканың арнайы зерттейтін
саласы. Көркемдік таным ақиқатына жету тәсілі мен өнер бейнелерінің
болмысқа сай келу жайы, яғни шығармашылықтың әдіс проблемасы да эстетикалық
ғылымның зерттейтін мәселесі. Эстетика термині гректің эстезис -
сезімталдық деген сөзінен шыққан. Бұл сөзді алғаш рет немістің өнертанушы
ғалымы Баумгартен ғылыми атау ретінде енгізді. 1750 жылы оның Эстетика
деген еңбегі жарық көрді. Сол кезден бастап эстетика ғылымның жеке бір
саласына айналды. Эстетиканың өнер тану ғылымдарынан айырмасы: ол өнердің
барлық жанрына қатысты жалпы заңдылықтарды зерттейді. Эстетика өнердің
барлық түріне байланысты мәселені шешеді. Өркениет өрісінде адам өзін
қоршаған ортадан сұлулық іздеп, сезінуге үйренеді. Бұл қабілет эстетикалық
сезім деп атауын алды. Ол еңбек процесіне орай дамиды және кемелденеді.
Адам табиғатты жаңалау, өзгерту арқылы өз табиғатын, әлеуметтік қарым-
қатынасын қалыптастырып отырады. Эстетикалық тәрбиенің басты міндетінің
бірі, тұлғада әсемдік сезімін дамыту болып табылады. Адам әсемдікті
сезінуден, өз өмірін сұлулық заңымен құруға ұмтылады. Эстетикалық тәрбие
адамгершілік, ақыл-ой, еңбек және дене тәрбиесімен тығыз байланысты.
Табиғатқа, көркем сурет және т.б. өнерге деген сүйіспеншілік адамның жан-
жақты әсемдік тұрғысынан саналы дамуына әсер етеді [14].
Адам бойында адамгершілік қасиетті қалыптастыруда эстетикалық тәрбиенің
маңызы зор. Әсемдік рахаты әр адамды жақсылыққа, ұжымшылдыққа, адал еңбекке
жетелейді. Эстетика категориясының ең негізгісі - әдемілік, әсемдік
категориясы. Әсемдік – бұл өмірдің өзі, табиғат және адам қарым-қатынасы
мен оның еңбегінің жемісі ретінде танылады.Адамдардың эстетикалық сезімдері
олардың өмірінде зор роль атқарады. Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу
адамның рухани өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани
ләзаттануға мүмкіндік береді.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі –
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу. Өмірдегі,
өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі болады. Біреулер
әдемілікті үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал кейбіреулер оған
онша мән бермейді.
Әдемілікті сезіп, оны түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері саласынан
әрбір адамда білім болуы қажет. Білім адамды әдеміліктің объективтік
критерийлерімен қаруландырады. Бейнелеу өнерінен білімді адам сұлулықты
бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге сезімталдық, эстетикалық
қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық дамуының
негізі болады. Баланың эстетика туралы ұғымды пайымдауы, табиғат пен
өнердегі әсемдікке баға беруді қалыптастыру – эстетикалық тәрбиенің басты
міндеті. Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін
бейнелеу өнері туралы білім. Сондықтан бала қолөнер, бейнелеу өнері
саласындағы ырғақ, үндестік, перспектива мен композиция, жарықтану мен
түстану, өнер тарихы және өнерді жасау әдістері туралы білімді игеруі
қажет. Осыған байланысты ол табиғат пен өнердегі әсемдікке эстетикалық
тұрғыдан терең түсінуге тырысады, пайымдауға және бағалай білуге ұмтылады.
Оқушыларға эстетиклық тәрбие беруде мүсін шығармаларының көркемдік
ерекшеліктеріне талдау жасаудың орны ерекше. Бейнелеу өнерінің мүсін
шығармалары өзіндік ерекшеліктерімен анықталады. Мүсін шығармалары портрет,
ескерткіш, кеуде мүсін, рельеф, горельеф, барелеф түрлеріне бөлінеді.
Мүсін туындылары үш өлшемнен (биіктік, ендік, аумақтық) жасалады. Мүсін
жасауға қатты немесе пластикалық заттар қолданылады. Мүсін өнерінің
тақырыптық басты жанрлары : портрет, тарихи және тұрмыстық мүсіндер болып
табылады. Мүсіннің көркемдік тілінің бір ерекшелігі, көп жағдайда жасалу
техникасы мен пайдаланатын материялына байланысты болады. Мүсін мазмұнына
қарай монументік сәндік, қондырғылы немесе шағын пошымдағы мүсін болып
екіге бөлінеді. Мүсінді өңдеу тәсілдері: ою, құю, шену. Мүсін негізінен екі
түрге бөлінеді: көлемді және рельефті . Көлемді мүсін жан-жағынан
қарағанда жақсы көрініс, үйлесімді өлшемдер қатынасымен сипатталады. Ал
рельефті мүсін бір ғана жағынан көрінеді, және бейнеленген зат көрінісі
азғана бедермен сипатталып көрсетіледі. Мүсіннің әрқайсысы бір-
бірімен мазмұны жағынан тығыз байланыста болғанымен, олардың
әрқайсысының өздеріне тән ерекшеліктері болады. Архитектурамен және
табиғи ортамен байланысты монументтік мүсіннің идеялық мазмұнының
мәнімиен көлеміне қарай ерекшеленеді .
Қазақстан териториясындағы көне ескерткіштер палеолит дәуірінде
пайда болды. Алғашқы қауымдық мүсінге жауынгер жасақтары , кейде балалы
ананы бейнелейтін балбалдар жатады. Мұндай ескерткіштер Қазақстанның барлық
жерінде кездеседі. Орта ғасырға жататын қорымдардағы тас-мүсіндердің бетіне
көбінесе көгеніс пен геометриялық салынып безендірілген. Қазақстан
территориясындағы мүсіндердің пайда болуы үш мың жылдан асады. Тас мүсіндер
тарихта болған адамдарды еске түсіру үшін жасалған жеке кісінің бейнесі
ретінде танылады. Мүсін өнерініңі бұл түрі түркі қағандығы мен оғыз заманы
өнерінде қана жайды. Реалистік тұрғыдан жасалған мүсін туындыларына Едіге
тауындағы тас мүсіндер, Қарқаралы тауындағы тас мүсіндер, Ерейментау
мүсіндері, Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер жатады.
Жиырмасыншы ғасырдың алпысыншы жылдары Қазақстанда кәсіби төл
мүсіншілер өсіп жетілді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1 ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРҒА БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА МҮСІНДІК КОМПОЗИЦИЯ
ЖАСАУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ... ... ... .
Қазақ бейнелеу өнерінің түрлері мен 6
1.1жанрлары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
1.2Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде мүсін өнерінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.3Қазақстан мүсіншілерінің жұмыстарымен оқушыларды таныстыру ... ... . 20
2 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫН ОРТА СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА
МҮСІНДІК КОМПОЗИЦИЯ ЖАСАТУҒА ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... .. 29
2.1Мектепте бейнелеу өнерін оқытудың 29
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2Бейнелеу өнерінен үйірме жұмыстарын жүргізу 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3Шығармашылық композицияның құрылымы 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН 52
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Мәдени мұра
бағдарламасына сәйкес, мемлекеттік білім беру саясатының негізгі
қағидалары соңғы жылдардағы әлемдік білім кеңістігінде орын алып жатқан
үрдістерімен үндесіп жатыр. Қазақстан Республикасының Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасы аясында атқарылып келе жатқан игілікті іс-шаралар
келер ұрпаққа қазақ халқының ұлттық мәдениетінің баға жетпес құнды
дүниелерін мұра етіп қалдыруды көздеп, адамзат қоғамын жаңа әлемдегі
оң өзгерістерге жетелейді.
Өркениетті дамушы елдер қатарына ену мақсатында жүргізілген іс-
шараларға қатысты алғаш күннен бастап ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне
кеңінен жол ашылды. Оған, Қазақстан Республикасының президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде атты
еңбегінде: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі
болып келді. ...Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті дамытуға барынша
қолдау жасалып отыр - деген сөзі осының айғағы ретінде баяндалған.
Елбасы сөзінде Еліміздің болашағы ұрпақ тәрбиесіне байланыстылығын
қоғамдық тарихи кезеңдер айқындап берді, сондықтан да, бүгінгі таңда
жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру,
оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру,
сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігін, іскерлігін арттыру әділетті
қоғамның міндеті болып табылады деп түсіндіреді [1].
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ бейнелеу өнерінің
шығармаларын, мүсіндік композицияны оқыту оқушылардың өз халқына
сүйіспеншілігін арттырады, жастарды өз отанына деген мақтаныш сезіміне
тәрбиелейді. Сондай-ақ, мектепте оқушыларды мүсіндік композиция жасауға
үйрету арқылы көркем мәдениетке деген оң көзқарасын қалыптастыруға және
қоғамның белсенді болашақ мүшесін тәрбиелеуге лайықты үлесін қосады.
Оқушылар бейнелеу өнері арқылы табиғат пен қоғамның дамуының, қоршаған
ортадағы әсемдікпен, адам қолымен жасаған әсемдіктің мәнін түсініп, олардың
даму заңдылығына көз жеткізеді.
Тәрбие берудің жалпы мақсаттарына сәйкес мектепте бейнелеу өнерін
оқыту бірнеше мақсаттарды көздейді. Оларға тоқталар болсақ, бірінші
қоғамның жан-жақты дамыған белсенді мүшесін дайындау. Орта мектепте
бейнелеу өнерін оқытуда жалпы білім беру мақсатын көздейді. Орта және
жоғары білім беретін оқу орындарында математиктер, дизайнерлер,
композиторлар дайындау сияқты суретшілерді де дайындайды. Соған дейін
мектептегі әрбір пән бірлесе отытып, оқушыларды жан-жақты гармониялық
дамуын қамтамасыз етеді. Адам бейнелеу сауаттылығының негізін меңгермесе,
өнерді бағалауға да түсінуге де үйрене алмайды.
Екінші, оқушылардың дүние танымын қалыптастыру негізінде эстетика және
көркемдік тәрбие беру. Эстетикалық тәрбие дегеніміз оқушылардың қоғамдағы,
ғылымдағы, өнердегі, табиғаттағы әсемдік қабілетін толық қабылдау,
тәрбиелеу болып табылады. Эстетикалық тәрбиенің мәні әрбір адамның әсем
өмір сүруіне, әсемдікті жан-жақты қырынан көре білуге, эстетикалық тәрбие
беру процесінде адамдардың сезімін, талғамын, көзқарасы мен идеясын
қалыптастыру. Мектептің міндеті эсетикалық тәрбиенің әр түрлі әдістері
арқылы бала жүрегі мен сезіміне әсер ету белсенділігі болып табылады [2].
Оқушыларға мүсіндік композиция жасауда эстетикалық тәрбие беру,
олардың деңгейін көркемдік білімге дейін көтеру мәселесі бүгінгі таңда
айрықша мәнге ие болып отыр. Қазіргі уақытта халықтың өнерге деген ынта
ықыласы анағұрлым артты. Халықтың творчествасын жаңғыртып одан әрі дамыту
бүгінгі күннің көкейкесі мәселесі болып табылады. Бұл орайда эстетикалық
талғам ерекшеліктерінің бірі – адамның тарихи мұраты халық өнеріне көз
қарасының өзі өмір тәжірибесінің атасы жатуда.
Бейнелеу өнері шығармаларын сыныпта және сыныптан тыс жұмыстарда
эстетикалық тәрбие беру жұмыстарында қолдану мәселелері Қ.Ералин,
Ж.Балкеновтың, И.Смановтың, Р.Мизамбаевтың және т.б. ғылыми еңбектерінде
қарастырылған. Бейнелеу өнерін оқыту ғалымдар С.Аманжолов, Б.Әлмұханбетов,
Д.А.Кемешов, А.Қамақов, Б.Оспанов, М.Тәңірбергенов, С.Бейсенбаев,
Ж.Бейсенбеков, Т.Бүркітбаев, Е.Әуелбеков, Б.Жолдасова еңбектерінде
негізделген.
Өнер мектеп өмiрiнiң алғашқы күнiнен бастап-ақ баланың әлемге
көзқарасын қалыптастыру құралы ретiнде, әлемдi бiртұтас эстетикалық жағымды
мәнiмен қабылдауға, бағалауға және ассоциациялауға, яғни оймен
байланыстыруға, бейнелi ойлауға үйретiп, көркемдік білім, біліктілігін
дамытады. Әсемдікке баулып, өнер шығармаларын әсерлі сезініп, түсінуін және
оны толқыныспен қабылдауын қалыптастырады. Аңдау, аңғару түріндегі ойлау
машығына жақындау көркемдік таным әрекетінің өзіндік бір ерекшелігі өрісі
ашылмай-ақ жедел қабылдау нәтежиесі ғана көрінетін ой қисынымен кәдімгі
сыршылдық сезім бірлігін іздеу керек. Логикалық тыныс, сезімдік сипат
қашанда жаратылыс құбылысын суреткер санасы байыта қорытып, келісті
мүсіндеген бейне бойында біте қайнасып жатады. Әрине логикалық жүйеге өз
алдына жеке бөлініп ап-айқын, бадырайып тұрмайды, ол тек сезім арқылы
өріліп жетеді. Өйткені, мүсіндік композиция жасауда сұлулық игілігін сомдау
жолында жас жеткіншек қашанда ойлана отырып, тіршілік жарасымын бұрмаламай,
өз әл қадірінше дүние құбылысын бар болмысымен мейлінше қаз қалпында,
дәлелді бейнелеуге тырысады.
Осындай құндылықтардың болашақта қолданыстан шығып қалмасы үшін мектеп
оқушыларын мүсіндік композиция жасауға үйретуге көркем білім беру
бағытында зерттеу жұмысын жүргізу үшін тақырыпты Оқушыларды бейнелеу өнері
сабақтарында мүсіндік композиция жасауға үйрету - деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Бейнелеу өнері пәнінен мектеп оқушыларына көркем
білім беру жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі: жалпы білім беретін орта мектептің оқушыларына
көркем білім беру үдерісі.
Зерттеу пәні: бейнелеу өнері сабағында мүсіндік композиция үйрету
сабақтарын тиімді жүргізу әдіс-тәсілдерін айқындау
Зерттеу міндеттері:
- мүсіндік композиция сабақтарында мектеп оқушыларына көркем білім
беру мүмкіндіктерін айқындау;
- мектеп оқушыларын бейнелеу өнеріне бейімдеу мәселелері бойынша
арнайы, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау;
- мектеп оқушыларына мүсіндік композиция сабақтарында көркемдік білім
берудің мазмұнын анықтап, әдістері мен формаларын сипаттау, сабақ үлгісін
жасау;
- Шығармашылық композиция орындау жолдарын мазмұндау.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді оқу және оларға талдау жасау;
- мектеп оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін бақылау;
- мектепте іс-тәжірибе барысында әдіскерлермен, ұстаздармен және
мектеп оқушыларымен әңгімелесу;
- озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу және талдау, салыстыру
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРҒА БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА МҮСІНДІК КОМПОЗИЦИЯ
ЖАСАУҒА ҮЙРЕТУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары
Қазақ бейнелеу өнері - көркем кескіндеме, сәулет, мүсіндеме, графика,
сән және қолданбалы өнер салаларын қамтитын, ұлттық дүниетанымға
негізделген көркем өнер. Қазақ бейнелеу өнерінің бұқаралық ең ежелгі түрі –
халықтың қолөнері болып табылады. Әдебиет пен музыкаға қарағанда, кәсіби
қазақ бейнелеу өнерінің қалыптасу және даму жолы өте күрделі болды. Оның
бастауында этнограф-ғалым Ш.Уәлиханов тұрды. Кейінгі зерттеулер Шоқан
туындыларынан (әсіресе, графикалық суреттері), “Потанин”, “Тезек төре”,
т.б. портреттік жұмыстарынан оның кәсіби суретшілерге тән шеберлігі
байқалатынын анықтады. Шоқанның қас-қағым сәтте салған графикалық долбар
суреттері қайта өрлеу дәуірі өкілдері (Леонардо Да Винчи, Рафаэль Санти)
шығармаларымен сабақтасып жатыр (“Аға сұлтан портреті”, “Бақсы”, “Қазақ
музыканттары”, “Шығыс ұйғырларының киімі” т.б.). Шоқан қазақ бейнелеу
өнерінің графикалық саласында ғана емес, сонымен қоса, кескіндеме саласында
да жоғары шеберлікке жеткен (“Алатау көрінісі”, “Жатақ”) [3].
Қазақстанда бейнелеу өнерінің кәсіпқой шеберлерін даярлайтын студия
1920 жылы ұйымдастырылып, онда Н.Г.Хлудов, Н.Антонов және мүсінші
А.С.Пономарев сабақ берді.
XX ғасырдың 20 – 30 жылдары қазақ бейнелеу өнері шеберлері алғашқы
қадамдарын жасады. Жас суретшілер кескіндеме мен графиканың кәсіптік
шеберлігін меңгерді. Олар (Н.И.Крутильников, Ә.Қастеев, Ә.Ысмайылов, И.И.
Савельев, Б.Сәрсенбаев, Қ.Қожықов, т.б.) өздерінің қарапайым мазмұнға
құрылған алғашқы еңбектерінде елімізде болып жатқан өзекті өзгерістерді
бейнелеуге ұмтылды.
1928 жылы Семейде бейнелеу өнері шығармаларының алғашқы көрмесі
ұйымдастырылды. Қазақстан суретшілерінің кәсіптік шеберлікті тез игеруіне
сол кездегі одақтас республикалардың, Мәскеу мен Санкт-Петербург
шеберлерінің тәжірибесі көп көмектесті.
1933 жылы республика Суретшілер одағының ұйымдастыру комитеті құрылды.
1934 жылы Мәскеудегі Шығыс мәдениетінің мемлекеттік мұражайында қазақ
суретшілерінің тұңғыш көрмесі ұйымдастырылып, бір жыл өткен соң Алматыда
Қазақ мемлекеттік көркемсурет галереясы ашылды. Әлеуметтік-экономикалық
және мәдени өмірдің жаңа жағдайлары, түбегейлі уақыт талаптары шығармаларға
тың тақырып болды. Ә.Қастеев шығармаларының өзіндік ұлттық бояуы осы кезде
жарқырап көрінді. Қазақ бейнелеу өнері қалыптасу және өркендеу жолы осы
суреткер шығарм-мен тығыз байланысты. Шығармалары бүкіл Отан келбетін
бейнелейтін Ә.Ысмайылов та қазақ кескіндемешілерінің аға буынына жатады.
1940 жылы маусымда ашылған Қазақстан суретшілерінің І-съезі
шығармашылық ұжымның біраз жылғы жұмыстарын қорытындылап, ұлттық өнерді
одан әрі дамытудың жолдарын белгілеп берді. 40-жылдардың басында қазақ
кескіндемесі мен графикасы едәуір табыстарға жетті. Екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында республика қыл қалам шеберлері өз өнерлерін фашист-
басқыншыларына қарсы үгіт-насихат құралына айналдырып, бүкілхалықтық
ерлікті, қаһармандық пен қайсарлықты көрсетуге күш салды. Бұл жылдары
Леонтьев, К.Я.Баранов, Риттих, А.И.Черкасский, И.Я.Иткинд, М.С.Лизогуб және
т.б. табысты еңбек етті [4].
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда Қазақ бейнелеу өнерінің
барлық түрі: кескіндеме, мүсіндеме, графика ілгері дамыды. Қазақ және өзбек
халықтарына ортақ суреткер – қазақ табиғатын тамсана жазған, алғашқы
академик-суретші О.Н.Таңсықбаев Қазақ бейнелеу өнерінде ерекше орын алады.
Ол елден жырақ жүрсе де (Өзбекстанда тұрған) бар болмысымен, жүрегімен өзін
әрқашанда елімен, жерімен бірге сезінген, қазақ табиғатын ерекше бір
сүйіспеншілікпен жазған суретшінің бірі болды (“Қазақстан жолдары”, “Көш”,
т.б.). Қазақ бейнелеу өнері жанрлық және ізденіс бағыттарының сонылығымен
ерекшеленеді. Қазақ бейнелеу өнерінде графика елеулі орын алады. 60-жылдары
акварельдің, офорттың, линогравюраның, автолитографияның өзіндік бағыттары
бар дарынды шеберлері (А.А.Дячкин, Е.Г.Сидоркин, Н.С.Гаев, Ш.Б.Кенжебаев,
И.Г.Квачко, т.б.) өсіп жетілді.
Қазақ бейнелеу өнерінде халықтың өзіндік дүниетанымын, оның мәдениеті
мен дәстүрлік ерекшеліктерін танытатын белгілер барған сайын айқын
қалыптасты. Бұл кезеңдегі өнердің дамуына А.Ғалымбаева, Г.Ысмайылова,
Қ.Телжанов, М.Кенбаев, С.Мәмбеев, Ә.Жүсіпов, С.Романов, А.М. Степанов,
К.Шаяхметов, Ү.Әжиев, т.б. суретшілердің тақырыптық картиналары үлкен үлес
қосты. Ауыл тақырыбы көптеген Қазақстан суретшілерінің назарында болып,
әсіресе, шығармашылық жолын 60 – 70-жылдары бастаған шеберлердің ең басты
тақырыбына айналды. С.Айтбаев, Ш.Сариев, Т.Тоғызбаев, Ә.Садыханов,
О.Нұржұмаев, А.Ақанаев шығармаларына өзіндік дүниетаным, өмірді кең көлемде
тани білу, символикаға құштарлық тән болды.
Бұл суретшілердің шығармалары айқын да күрделі түсімен, шиыршық атқан
бояуымен, белсенді кеңістік ортасымен, бейнелердің әсемдігімен және
сырлылығымен ерекше көзге түседі.
М.Қисамединов еңбектері жұртшылықтың қызығушылығын туғызды. Оның
Махамбет Өтемісұлының өлеңдеріне салған суреттерінде (1973) өз халқының
азаттығы жолында күрескен батырдың тарихи бейнесін жасады. И.Исабаев қазақ
әдебиеті классиктерінің, Қазақстан жазушыларының шығармалары, балалар
әдебиеті бойынша суреттер салумен қатар көптеген қондырғылы графика
шығармаларын берді.
20 ғасырдың 70 – 80-жылдар шығармаларында өзіндік қолтаңбасы айқын
графиктер қатары көбейді. 80 – 90-жылдары Қазақ бейнелеу өнері тың
ізденіспен, еуропа жаңа сипаттағы ағымдардың әдіснамасын меңгеруімен
ерекшеленеді (А.А. Ақанаев, Е.Мергенов, Д.Әлиев, Е.Төлепбаев, Б.Түлкиев,
Ж.Аралбаев, т.б.). Одан беріде күнделікті қарапайым қазақ өмірін, белгілі
тарихи кезеңдерді жаңаша сипат беріп, ерекше тәсілмен бейнелей білген
суретшілер бой көтерді (М.Аманжолов, А.Нақысбеков, К.Каметов, Е.Сергебаев,
А.Қорғанбаев, Т.Ордабеков, А.Дүзелханов, т.б.). Елімізге қасірет әкелген,
көп жылдар бойы жабық тақырып болып келген Семей атом полигонының, Аралдың
қасіретті ащы шындығы бейнеленді (Ақанаев, М.Аманжолов, А.Губашев,
Ә.Төлебиев, т.б.). Е.Төлепбаев 2002 ж. халықаралық С.Дали атындағы алтын
белгіге ие болды [5].
Бейнелеу өнерінің бірнеше түрлері бар, олар:
1. Бейнелеу өнеріне түсініктеме беруде біз алдымен графика өнерінен
бастаймыз. Бейнелеу өнерінің ең кең тараған түрі - графиканы көп жағдайда
басқа өнер түрлерінің дайындық кезеңіне жатқызғанымызбен, ол өзінің мақсат-
міндеттерімен және өзіне тән ерекше әдістерімен өз бетінше жеке дербес өнер
туындысы бола алады.
Графика термині - грек тілінен; graphein, тырнау, жазу деген
мағынаны білдіреді. Графика – графикалық деп аталатын, өнер құрамының
ерекше бір түріне негізделетін, бейнелеу өнері, бейнеленуші беті (көбінесе
ақ қағаз), сызықтар, штрихтар, дақтар, нүктелер.
Өнердің графика түрі тырнайтын, жазатын, грифель құралының көмегінен
сызылып пайда болатындықтан, графика өнері каллиграфиямен, жазбамен тығыз
байланысты. ХІХ ғасырға дейін графика мен сурет түсініктері қатаң екіге
ажыратылып қаралды. Графика деп тек баспа техникасымен салынатын жұмыстарды
атаса, суретке – қолмен салынатын жұмыстарды: нобайды, этюдты,
наброскаларды жатқызды [6].
2. Мүсін өнеріне табиғи материалдан ойылып, қашалып, құйылып жасалатын
бұйымдарды, заттарды және т.б жатқызамыз. Мысалы, тас дәуірінен жеткен
тастан қашалған кішкентай құдай ана мүсіні немесе саз балшықтан жасалған
жануар мүсіні, темірден құйылған адамның мүсіндері, т.б.
Мүсін - үш өлшемді өнер түріне жатады. Оны көру нүктесі жан-жақтан
болғандықтан оны айналып жүріп көруге болады. Мүсін көбіне сәулет өнерімен
тығыз байланыста дамиды. Сондықтан да болар, мүсін сәулет өнерінде тірек
қызметін атқарып, құрылыс конструкциясына қатысты дамыды (кариатида,
атланттар, капительдер, консондар). Нарюрморт, пейзаж тақырыптары мүсінге
үйлесе бермейтін болғандықтан, көбіне гүлдер мен өсімдіктер мүсін өнерінің
тек сәндік қызметін атқарып, олар жазық бетте рельефті бедерленеді.
Мүсіншінің материалдары - саз балшық, ағаш, темір, гипс, тас, мәрмәр
т.б.
3. Кескіндеме өнері көпшілік қауым ұнататын өнер түрі. Өйткені
кескіндеменің тіліне ұшқыр қиял, мәңгі идеялар, бір сәттік мезет пен мінез-
құлықтың нәзік құбылыстары мен дүниенің барлық құбылыстарын, сезімдерін,
мінез-құлқын, күйзелістерін, нұсқаның нәзік қатынастырын бейнелеп көрсету
тән. Кескіндеме – бір ғана көру нүктесі бар және кеңістік пен бейнелеушінің
жұмыр көлемі тек иллюзиялы өмір сүретін жазық бетте орындалатын өнер түрі.
Бұл кеңістік кескіндеменің негізгі шарттылығын құрады. Батыс Еуропалық
кескіндемеде үшінші өлшемнен бас тарту деген жоқ, ал көрермендер
кескіндеменің екі өлшемді екендігін ұмытып та кетеді. Әрбір картинаның
орындайтын екі функциясы бар – бейнелеуші және экспрессивті-сәнді. Кенеп
(картина) кеңістігіндегі декоративті-ритмді кім түсінетін болса, сол адам
кескіндемешінің тілін де түсіне алады [7].
4. Сәулет өнері дегеніміз (лат. агсһіtectura, грек. агсһіtеctіоn -
құрылысшы) - құрылысты жобалау, тұрғызу мен салу, оған көркемдік бейне беру
өнері. Сәулет өнері туындылары адамның күнделікті тіршілік ортасын
қалыптастырады. Олар: әртүрлі қажеттіліктерді атқаруға арналған және
адамның эстетикалық талғамына жауап бере алатындай болып салынған тұрғын
үйлер, коғамдық ғимараттар, өнеркәсіптік кешендер.
Сәулет өнері, графика, кескіндеме өнерлерімен туысқан, өйткені ол да
сызықтар мен жазық беттерге жүгінеді. Сәулет және мүсін өнерлері
туыстастықта, екі өнер де масса мен көлемге бағынады. Олардағы тереңдік
кеңістікке сүйенеді. Сәулет өнерінде барлық өнер түрлері бірігіп
жинақталған синтезді өнер. Сәулет өнері мен мүсін өнерінің синонимдік атауы
– пластика.
5. Ең көне адамзат жаратылғаннан бері пайда болып, дамып адамның
күнделікті өмірінде, тұрмысында ажырамастай бірге келе жатқан өнердің түрі
– қол өнері. Қол өнерінің атқаратын негізгі екі функциясы бар: бұйым және
көркем өнер туындысы. Қол өнеріне қолдан жасап шығарған өнер туындыларын
жатқызамыз. Қол өнері қайталанып жасалып шығарылғанымен, оны жасаушының
эмоционалды күйі (халі) ешқашан да қайталанбайтын болғандықтан, жасалған
бұйым да ешқандай қайталанбайтын сонылыққа ие болады. Қол өнері ұлттық
өнермен тікелей байланысты, сондықтан да онда ұлттық дүниетаным, ұлттық
түсініктер мен ұлттық тәжірибелер жемісінің нәтижесі байқалады .
6. Дизайн өнері - құрастырамын, ойлап табамын деген мағыналарды береді.
Дизайн өнері көбіне сәулет өнерімен байланысты. Сондықтан ғимараттың ішкі
интеръерінің және сыртқы эстеръерінің дизайны деген түсініктер бар.
Дизайн өнері әсіресе ХІХ ғасырдың аяғында пайда болып қарқынды
дами бастайды. Ол өнерде осы кездегі жаңа формаларды іздестіру құбылысы
дамыған тұста пайда бола бастайды [8].
Ал өнерді тудырған қоғамдық қажеттіліктер қандай?
Адам еңбек процесінде айналадағы дүниені танып біледі. Бұл білім
оған өте қажет, өйткені еңбек дегеніміз білімді қажет ететін мақсатты да
саналы іс-әрекет. Алайда еңбек ету процесінде көздеген мақсатқа жету үшін
білім ғана жеткіліксіз, ол үшін белгілі бір мінез-құлық сапалары, мысалы
табандылық, ержүректілік, ынтымақтылық сезім және сондай-ақ қара күш
сапалары – күш-қуат, төзімділік, ептілік тағы басқалары керек. Ал бұлардың
бәрі адамға өздігінен келмейді, оларды тәрбиелеу қажет. Өнер сол сапаларды
тәрбиелеудің маңызды бір құралы ретінде пайда болды. Қысқасы, өнерді
тудырған қоғамдық өмір қажеттіліктері, біріншіден, дүниетану және,
екіншіден, адамды тәрбиелеу.
Өнердің мынадай үш негізгі ерекшелігін атап көрсету керек:
біріншіден, өнер шындықты бейнелендіру формасы, яғни дүниетану формасы;
екіншіден, өнер қоғамдық сананың адам эстетикалық сезім тудыратын формасы.
Өнердің шындықты бейнелендіру формасы ретіндегі ерекшелігі ең
алдымен оның нені және қалай бейнелендіретінімен анықталады.
Өнер дүниені адамның нақты сезімдік формада бейнелендіру қабілетіне
негізделеді.
Егер құбылыс пен мән бір-біріне сәйкес келсе, демек, адам сезім
мүшелерімен құбылыстардың мәнін тікелей танып біліп отырса, онда ешқандай
ғылымның керегі болмас еді. Бірақ құбылыстың мәнін тікелей сезіну арқылы
білуге болмайды. Ғылым заттар мен құбылыстарға тән жалпы, маңызды
қасиеттердің, қатынастардың бейнесі, демек мәннің бейнесі. Бұл жалпы мәнді
ғылым жалпы ұғымдар мен категориялар, заңдылықтар формасында бейнелендіреді
Өнер де жалпыны бейнелендіреді, бірақ оны абстракция формасында
емес, жинақталған жеке образ формасында немесе, өнер тілімен айтқанда,
типтік образ формасында бейнелендіріледі. Шындықта жалпы типтік образ жеке
нәрселерде ғана өмір сүруде, демек, жеке нәрселер арқылы көрінеді.
Сондықтан өнердегі типтік образ дегеніміз жинақталған, жалпыланған образ.
Бірақ ол жалпыланған типтік образ жеке образ арқылы бейнелендіріп
көрсетіледі.
Өнердің шындықты бейнелеу формасының ерекшелігі сол, ол көркем образ
болып табылады.
Көркем образ дегеніміз ең маңызды, типтік образды жеке образ арқылы
көрсету немесе өмірдің жалпы, маңызды типтік жақтарын жеке құбылыс
формасында, яғни нақтылы сезімдік формада бейнелеп көрсету.
Демек, көркемобразды (бейнені) ұғыммен де, түйсікпен де теңгеріп
қарауға болмайды. Көркем образдың ерекшелігі сол, ол жалпыны жеке арқылы
танып білу. Нағыз өнер шығармаларындағы көркем образдар шындықтың сырт
белгілерін бейнелемей, маңызды жақтарын бейнелейді.
Өнер – қоғамдық сананың идеологиялық формасы. Өнер идеологиямен екі
тұрғыдан байланысты. Біріншіден, ол белгілі бір таптың мүддесіне қызмет
етіп, оның саяси, моральдық, философиялық, эстетикалық және тағы
басқалардың көзқарастарының насихатшысы және, екіншіден, ол адамдардың
қоғамдық қатынастарымен тығыз байланысты, қоғамдық сананың басқа формалары
сияқты, қоғам алдында тұрған әлеуметтік мәселелерді шешуге қызмет етеді.
Өнердің келесі ерекшелігі сол, ол – қоғамдық сананың эстетикалық
сезім тудыратын формасы. Суретші, жазушы шындық құбылыстарына тән
эстетикалық сапаларды ашып көрсетеді. Сондықтан көркем шығармаларда өмір
белгілі бір эстетикалық идеяларға сәйкес бейнеленеді, яғни өнер шындық
нәрселері мен құбылыстарын көрікті немесе көріксіз, көңілді немесе
көңілсіз, қайғылы немесе күлкілі деген сияқты категориялар формасында
бейнелеп, баға береді.
Әдемілік, көркемділік адамның күнделікті өмірінде зор роль атқарады.
Адамды қоршаған орта көркем болса, оның өзі адамды көңілдендіріп, еңбек пен
өмір шабытын тудырады. Адам тек ғылым заңдарына сәйкес қана емес, әдемілік
заңы бойынша да еңбек етеді деп атап көрсеткен болатын К.Маркс.
Өнер арқылы мәдениет өзінің тұңғиық тереңінде болып жатқан
құбылыстерын дәп бір айнаға қарап көргендей, байқап отырады. Сондықтан да
өнерді мәдениеттің айнасы деп анықтауда негіз бар. Нақты тарихи жағдайлар
шеңберінде белгілі бір ұлттың, этностың мәдениетінде өнер аоқылы сол
мәдениеттің әлемді және әлемдегі адамды түсінуін көреміз.
Өнер - мәдениеттің айнасы деп бекерде бекер айтылмаған. Ол
мәдениеттің жаны, оның өзіндік танымының түрі. Сұлулық заңы бойынша адамның
дүниені игеру барысында әдеби мәтіндерге, мүсінге, сәулет туындыларына,
суреттерге, әуенге, биге және тағы сол сияқты негізделген өнер түрлері
қалыптасады.
Өнер деп адамның рухани болмысына, сезіміне, эмоциясына әсер етіп,
оны толғандыратын суреткер қолынан шыққан шығармашылық үлгісін айтамыз.
Өнер – адами ақиқат, адамдандырылған екінші әлем. Өнер, көркем бейне және
жасампаздық тікелей әлеуметтік адам тұлғасымен байланысты категориялар.
Өнерде үйлесімділік ретінде танылған кемелділік бейнесі жасалады.
Өнер арқылы адамның әмбебаптылығы ашылады. Өнер адамның шексіз болмыстық
сұрақтарына жауап табуға талпыныс барысында гуманистік принциптерді
қалыптастырады. Нәтижесінде, өнер тек белгілі бір қоғамның даму нәтижелерін
көрнекілеп қана қоймай, сонымен қатар, әлеуметтік-рухани өмірдің күйіне
әсер ететіндігін білдіреді.
Әсемдік, әдемілік, сұлулық сынды бірдеңгейлік ұғымдар мазмұнына
негізделген өнер туындысы үшін адам мен қоғамнің еркіндік туралы
түсінігінің мәні зор. Өнерді көп ойшылдар өз ләззаты, өз рахаты өзінде,
ешнәрсеге тәуелсіз мақсатсыз мақсат көздегіштік деп анықтайды. Бірақ, бұл
сипаттамалардан өнерді беталды, тізгінсіз әрекет деп түсінуге болмайды. Бұл
тұста таза өнер мен кәсіп-өнерді ажырата білген абзал. Мысалы, неміс
философы И.Кант таза өнер мен кәсіп-өнерді ажыратып қарастырды да,
біріншісін – еркін өнері, екіншісін – табыс үшін жасалатын өнер дейді. Кант
бұл жерде еркін өнер деп адамныңөзінің рухани болмысынан шыққан образды
шешімдермен байланысты өнерді айтып отыр. Ал табыс үшін, сауда-саттық
мақсатында жасалған өнер өзіне емес, өзгеге ұнау үшін, сатып алушы
талғамына, сұранысына аңғайластырып жасалынады.
Өнердің жекелеген түрлерін және олардың бір-бірінен ерекшеліктерін
білу, ажырату адамзатты көнеден бері толғандырып келеді.
Бейнелеу өнері – дүниені көзбен көріп түйсіну негізінде бейнелейтін
пластикалық өнердің бір саласы.
Бейнелеу өнері негізінен кескіндеме, мүсін, графика жатады. Бейнелеу
өнерінің белгілері архитектура, безендіру және қолданбалы өнерде көрініс
табуы тиіс. Сондықтан шартты түрде оларды да бейнелеу өнері қатарына
жатқызамыз. Сондай-ақ, театр, кино, теледидарға безендіруді, көркем
дизайнды да бейнелеу өнері ретінде таниды. Бұл өнердің де негізінде адам,
табиғат және заттық әлемді тұтастықта, бірлікте қарастыру жатыр.
Бейнелу өнері дүниені байқау, бақылау, көру нәтижесінде оның көркем
бейнесін жасайды. Әр ғасыр, дәуір, кезеңде пайда болды. Бейнелеу өнерінің
туындылары өзіндік бейнелеу жүйесі мен көркемдік үндесудің түрлі типтерін
құрайды. Бұл өнер танымдық, құндылық және қарым-қатынастық қызметімен де
ерекшеленеді. Уақыттық даму процесі басқа өнер түрлеріне (әдебиет, музыка,
театр, кино) қарағанда бейнелеу өнерінде шектеулі, ол негізінен кеңістіктік
ауқымымен ерекшеленеді. Суретші өз көзімен көріп, түйсінген шындығын сол
сәттегі қалпымен көрсетуге ұмтылады.
Бейнелеу өнерінде заттардың мәніне байланысты, тарихи даму барысында
қалыптасқан, жалпы көркем шығармашылыққа тән – жанрдың түрлері. Жанр –
көркем шығармашылықтың ішкі түрлерге бөлінуі. Жанр француздың genre-түр
деген сөзінен алынған, шығармалардың нені бейнелегенін білдіреді. Бейнелеу
өнерінің түрлері әр алуан ұғымдардың мән-мағынасын түсіндіреді [9].
Өткен уақыттың уақиғаларына арналған туындыларды тарихи жанрға
жатқызады.
Адамдардың тұрмыс-тіршілігінен құралған шығарманы тұрмыстық жанрға
жатқызады.
Ұрыс даласындағы шайқастарды бейнелейтін суреттер батальды жанр, оны
салған суретшіні баталист деп атайды.
Анималистер деп бірыңғай аңдарды бейнелейтін суретшілерді айтады. Ол
латынның animal (хайуанат) деген сөзінен шыққан.
Маринистер теңіз көріністерін салады, ол латынның marinus - теңіз
деген мағынаны білдіреді.
Витраж - терезеге салынған сурет. Ол француздың vitre (терезе әйнегі)
деген сөзінен шыққан. Орта ғасырларда салынған соборлардың барлығы дерлік
витраждарымен ерекшеленеді.
Графика-сурет салу өнері. Гректің grapho (жазамын, суретке
саламын) деген сөзінен шыққан.
Кескіндеме ең бір ежелгі өнер. Ол көне дәуір мен қайта өрлеу
дәуірінде де, Ежелгі Египет пен Грецияда да өмір сүрген. Кескіндеме
станоктік және монументтік деп екіге бөлінеді. Мольбертке немесе керілген
кенепке салынған шығармалар станоктік, ал үйлердің ішкі немесе сыртқы
қабырғаларының өзіне салынған шығармалар монументтікживописке жатады.
Композиция - латынның compositio ойлап шығару, құрастыру деген
сөзінен шыққан. Суретші өз шығармасында айтпақ ойы анық әрі әсерлі болу
үшін, онда бейнеленетін адамдар мен оларды қоршаған нәрселерді белгілі бір
ретпен орналастыруға көп көңіл бөледі.
Миниатюра – ескі қолжазба кітаптардың беттерінде айтылып отырған
оқиғаны бейнелейтін суреттер. Суреттердің көлемі шағын болса да, суретші
ондағы ең бір елеусіз нәрселердің өзін мүлт жібермей, тәптіштеп көрсетеді.
Мозайка – (франц. mosaique) ең ежелгі өнердің бірі. Ол асыл шынының
түрлі-түсті сынықтарынан құрастырылған сурет.
Мүсін - ең ежелгі өнерлердің бірі. Ол латынның sculpere-
қашау деген сөзінен шыққан. Мүсінші өз шығармасын тастан, мәрмәрдан
қашайды, не саздан жасайды. Ол өз ойын картинадағыдай тек бір жазықтықта
кескіндемей, кеңістікте жан-жағынан бірдей көрінетіндей қылып, толық
мүсіндейді.
Натюрморт - (франц. naturemorte) өлі табиғат деген ұғымды
білдіреді. Оған тұрмыста кездесіп жүретін заттарды бейнелейтін картиналар
жатады. Натюрморт алғаш рет ХҮІІ ғасырдың басында Голландияда пайда болды.
Портрет – француздың portrait- бейнелеу деген сөзінен шыққан, арнайы
адамдардың суретін салу бейнелеу өнеріндегі жанрдың бір түрі.
Пейзаж - (франц.paysage) табиғат көріністерін бейнелейтін бейнелеу
өнерінің жанры. Кейбір пейзаждар өмірде бар нақты өлкелердің көрінісін
бейнелесе, енді біреулері суретшінің қиялынан туады. Адамдар әу бастан
табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке дейін белгілі бір оқиға мен адамның
тұлға-тұрпатын бейнелегенде керек фон ретінде пайдаланып келген. Тек ХҮІІ
ғасырда ғана бірыңғай табиғат көрінісін бейнелейтін картиналар туа бастады.
Мұндай жанрды голланд суретшілері ойлап тапты.
Мүсіндеме, мүсін (лат. sculptura, seuplo-шекимін, қашаймын) – бейнелеу
өнерінің бір түрі. Мүсіндеме туындылары үш өлшемнен (биіктік, ендік,
аумақтық) құралады. Мүсіндеме қатты заттардан немесе пластикалық
материалдардан жасалады. Осыған байланысты, місіндеме жасайтын адамды -
мүсінші деп атайды. Мүсіндеме төмендегідей негізгі жанрларға бөлінеді:
- портрет
- тарихи мүсіндер
- тұрмыстық мүсіндер
- символикалық мүсіндер
- аллегориялық фигуралар
- анималистикалық жанр
Мүсіндеме орындалу техникасына байланысты негізінен 2 түрге бөлінеді:
- жұмыр (мүсінді жан-жағынан түгел көрсету)
- рельефті (тегіс заттың бетіне бедер түсіру). Рельефті мүсіндеме
түрлері:
- барельеф (фигураның жартысынан көбі сыртқа шығып тұрады);
- горельеф (фигураның жартысы сыртқа шығып тұрады);
- контррельеф (фигура сыртқа емес, ішке кіріп тұрады).
Рельефті бедермен ойылып жасалған күрделі композициядағы мүсіндерді тек
монументтік туындыларда ғана қолданады (мысалы, Қазақстан Жазушылар
одағы үйіндегі “Кітап бейнесі” атты монументтік мүсін).
Мүсіндеме мазмұнына қарай:
• монументтік-декоративті,
• қондырғылы немесе шағын пішінді болып екіге бөлінеді.
Шағын пішінді мүсіндеменің әрқайсысы бір-бірімен мазмұндық жағынан
тығыз байланыста болғанымен олардың өздеріне тән ерекшеліктері болады.
Өңдеу тәсілдері:
• ою,
• құю,
• шеку, т.б. болып келеді.
Мүсіндеменің ерекшелігі көп жағдайда жасау техникасы мен пайдаланатын
материалдарына (тас, металл, саз, балауыз, ағаш, гипс, тағы басқа)
байланысты.
Архитектуралық және табиғи ортамен байланысты:
• монументтік мүсіндеме (ескерткіштер, монументтер, мемориалды
құрылыстар) идеялық мазмұнының мәні мен көлеміне қарай ерекшеленеді.
• Монументтік-декоративті мүсіндеме архитектуралық құрылыс пен
кешендерде (атланттар, кариатидалар, фриздер, фронтондық, бақ-
саяжайлық мүсіндер) қала көшелері мен алаңдарда, тағы басқа мекеме
ғимараттарының алды мен интерьерлерінде орналасқан.
Архитектурамен тікелей байланысы жоқ қондырғылы мүсіндеменің көлемі
түпнұсқаға сай немесе одан кішілеу болып келеді. Олар негізінен тұрғын үйді
көркемдеуге, мұражайлар мен көрмелерге қоюға арналады. Мұндайда ол
мүсіндеменің пластиалық мүмкіндігін, көлемін, жанрының ерекшелігін ескеріп,
көбінесе декоративтік-сән және қолөнері түрінде қолданады [10].
Мүсіндеме жасауда әр түрлі материалдар қолданылады және оларды ұқсату
тәсілі де түрліше болып келеді:
• Мүсіндеме жасауда саз, балауыз, пластилин қолданыылады. Бірақ бұлардан
жасалған мүсіндемелер тез тозатын болғандықтан, көбінесе гипстен
көшірме жасалады. Мүсіндеме жасар алдында темірден, ағаштан, сүйектен
болашақ образдың қаңқасы пішінделіп, соған тартылған материалдың бәрін
жабыстыру арқылы мүсінші ойындағысын орындап шығады.
• Металдар (қола, мыс, қалайы, шойын, болат т.б.), гипс, бетон,
пластмасса сұйық (ерітілген, араластырған) күйінде алдын ала жасалған
қалыпқа құйылады. Металдар қатты күйінде де қақтау, бедерлеу әдістері
арқылы өңделеді. Ежелгі Грекияда хрисоэлефантинналық бедерлі алтын
қаңылтыр мен ағаш қаңқаға жапсырылған піл сүйегінен жасалды
• Тас (мәрмәр, гранит, әк тасы, құмайт тас, базальт, диорит т.б.), ағаш
және сүйектен де жасауға болады. Ол үшін материалдың іші-сыртындағысы
образ жасауға қажетсіздерінің бәрі қашау, шеку, егеу, бедерлеу арқылы
алынып тасталады. Тас мүсіндеме қашауға саймандар (тескіш, кескіш,
балға т,б,) қолданылады. Ағашты пайдаланғанда қашау, пышақ т.б. өткір
құралдар пайдаланады.
• Керамикадан да мүсіндеме жасалады. Ол үшін саздан істелген мүсінше
үлгілерді арнайы пештерде күйдіріліп, оған ақ немесе түрлі түсті
жылтырақ (майолика, фаянас, фарфор), кейде жылтырамайтын бояулар
(терракота, фарфордың бисквит деген түрі) жалатылады. Мүсіндеме тарихы
ертеден бастау алады. Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде жауынгерлерді,
балалы ананы бейнелейтін тас мүсіндер кеңінен тараса, біздің
заманымыздан бұрын 8 – 2 ғасырларда дамыған “Аң стилі” ежелгі
мүсіндеменің көрнекті мысалы бола алады. Көктегі күш пен жердегі
билеушілердің құдіретін бейнелеу үшін жасалынған. Мүсіндеме ежелгі
дәуірдегі өркениеттердің (Грекия, Рим, Ассирия, Вавилон) ажырамас
бөлігіне айналды. Көлемдері өте үлкен, тылсым күшті сипаттаған және
ғұрыптық бағыттағы мүсіндеме тек құдай мен билеушілердің, жеке
тұлғалардың, аңыздық кейіпкерлердің (Мирон, Скопас, Геркулес, Циклоп
тағы басқа) бейнесін жасауға бағытталды. Орта ғасырлардағы
мүсіндеменің негізгі бағыттары шіркеулерді, ғибадатханаларды
көркемдеуге (Құдай ана ғибадатханасы, Париж; Буддистік
шіркеулер, Үндістан т.б.) арналды.
Қайта өркендеу дәуірінде, мүсіндеме адамзаттың ерлікке, еркіндікке
деген ұмтылысын, тұлғалық қасиеттерін, табиғат сұлулығын
бейнеледі. Донателло, Микеланджело, Гужон, Пилон, тағы басқа туындылары
соңғы орта ғасырларда және жаңа дәуірде Еуропаның көптеген қала-
қамалдарының іші-сыртын көркемдеу үшін кеңінен қолданылды. 18 – 19
ғасырларда мүсіндеме адам бейнелері мен ескерткіш тұрғызу бағытында дамыды.
Оның құрамында, классикалық, примитивизм, кубизм (П.Пикассо),
конструктивизм (Н.Певзнер), сюрреализм, абстракционизм, тағы басқа
бағыттағы мүсіндеме бар.
Қазақстан жеріндегі мүсіндеменің пайда болу тарихы 3000 жылға созылады.
Ол палеолит дәуірінде пайда болып, сақтар мен Түрік қағанаты тұсында
кеңінен дамыды. Ата-баба рухына сену, жер, су, от иелеріне табыну (Көк
Тәңірі, Жер-Су иесі, өмай ана, балбал тас, тағы басқа) және исламдық сенім
(құлпытас, қойтас; кесенедегі бейнелер) мүсіндеменің көптүрлілігіне әкеліп
соқты. Кеңес дәуіріндегі Мүсіндеме өкілдерінің
(Б.Төлеков, Е.Сергебаев, Х.Наурызба ев, Б.Төленов, Т.Досмағамбетов, тағы
басқа) еңбектері халық батырлары, еңбек ерлері және соғыс ардагерлерін
бейнелеуге арналса, соңғы кезеңдегі мүсіндеме бағыты әлемдік құндылықтар
мен жергілікті салт-дәстүр ерекшеліктерімен ұштаса отырып дамып келеді
(Е.Рахмадиев, Н.Далбай, Ш.Төлешев). Сонымен қатар, мүсіндеме әлемдік
техника жетістіктерін, өткен мен бүгінгінің өзара үндестігін және
дүниежүзіндегі мүсіндеме саласындағы жетістіктерді бейнелеуге және халық
мақтанышы: ақындар, батырлар, қоғам қайраткерлері мүсіндерін сомдауға
бағытталған мүсіншінің жұмыс тәсілі негізінен төмендегіше: пластилиннен не
саздан кішкене нұсқа жасалып, ол одан кейін сазға үлкейтіп көшіріледі.
Үлкен мүсіндемелерді жасарда ең алдымен айналмалы қондырғыға металл
діңгек бекітіліп, діңгекке сымнан, ағаштан мүсіндеме қаңқасы жасалады.
Қаңқаға саз жапсыру арқылы болашақ образ сомдалады. Саздан жасалған үлгі
бойынша екіге немесе бірнешеге бөлінген бедерлі гипс қалып алынады. Осы
қалып бойынша кейіннен гипс көшірме құйылады. Саз мүсіндеме тасқа
көшірілетін жағдайда, қалыптың шығыңқы және ойыңқы жерлері түгел өлшеніп,
тас соған қарай қашалады. Мүсіндемені металдан құю өте ұзақ және күрделі
жұмыс.
1.2 Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде мүсін өнерінің алатын орны
Қазақстанда мемлекет тәуелсіздігін нық ұстап тұру мақсатымен жүргізіліп
жатқан шараларға қатысты ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол
ашылды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ...азаматтықпен ел
жандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілік, мемлекеттік
рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және
отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың
басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу..., -
деп айрықша атап көрсетілсе, бұл мәселені Президентіміз халыққа жолдауында
Біз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап
түлете береміз - деп бекіте түседі [11].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Білім министрлігі Қазақ
мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелерінде имандылық-эстетикалық
тәрбие берудің кешенді бағдарламасын, ҚР үзіліссіз тәрбие
тұжырымдамасын, Қазақстан Республикасының мәдени-этникалық білім беру
тұжырымдамасын т.б. ұлттық тәрбие мазмұнын жандандыруға бағытталған
ұсыныстарды республика мектептерінде оқу-тәрбие жұмыстарын қайта құруда
басшылыққа алатын құжат етіп ұсынды. Бұл педагогикалық шаралар, егемен
Қазақстан мектебінің жаңа үлгісін жасауға ықпал етті.
Ұлттық бейнелеу өнерін мектептің тәрбие ісінде қолдану қажеттілігінің
бірі - қазақтың дәстүрлі рухани мәдениетінің тәрбиелік мүмкіндіктерін жас
ұрпақтың эстетикалық тәрбиесінде тиімді пайдалану. Халықтың бай тарихын,
мәдени құбылыстарының сан-қилы ерекшеліктерін білмей, бүгінгі тәрбие
жүйесін қалыптастыру мүмкін емес. Бұл туралы Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында Тәуелсіз Қазақстанның
әлеуметтік мәдени дамуы - ең алдымен адамзат қазыналарына баса назар
аудару, прогресшіл халық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының толымды түлеуі,
гуманитарлық ғылымдарда, өнерге, халықтардың рухани байлықтарына қайта
оралу, мәдениеттің қазыналары мен дербестігін мойындау - деп көрсетілген
[12].
Бүгінгі таңда, еліміздің өткен дәуірлеріндегі рухани-эстетикалық
құндылықтарын зерттеу, тану, оның бар мүмкіндіктерін жас ұрпақ тәрбиесінде
пайдалану мәселелеріне байланысты Этномәдениет тәрбиесі тұжырымдамасы,
Мәдени мұра бағдарламасы бойынша іс-шаралар жүзеге асырылуда. Олар,
ұлттық мәдениетіміздің асыл арналары саналатын халықтық рухани қазыналарын,
материалдық мәдениеті құндылықтарын, мектеп жасынан бастап әр азаматтың
шығармашылықпен игеруіне мүмкіндік жасайтын мемлекеттік әрі педагогикалық
міндеттерді қамтиды. Сонымен бірге, мектеп оқушыларының өнер пәндері арқылы
әсерлі эстетикалық ой-өрісін, көркемдік талғамын дамытуда, ол құндылықтарды
тиімді пайдалану талаптарын да алдымызға қояды.
Жас ұрпаққа дәстүрлі ұлттық өнердің қыры мен сырын, бейнелілік тілін
меңгерту және олардың шығармашылық іс-әрекеттерін дамыту арқылы халқымыздың
көркемдік мәдени бай мұрасын игерту, туған халқының өнеріндегі парасатты
дәстүрлеріне деген эстетикалық көзқарастарын калыптастыру, қазіргі
кезеңдегі білім беру жүйесінің барлық саласындағы эстетикалық тәрбиенің
непзгі де, басты міндеттердің бірі болып табылады.
Жеке тұлғаның рухани-эстетикалық дамуына өнердің ықпалы туралы
теориялық мәліметтер, ерте дәуір ойшылдарының (Платон, Аристотель, әл
Фараби т.б) философиялық, эстетикалық ой-пікірлерінде, өнерді - нақтылы
шындық болмысты танып білуге жетелейтін ғылым дәрежесіне көтерген Қайта
өрлеу дәуірінің дара тұлғаларының (Леонардо, Альберти, Дюрер т.б.)
трактаттарында, өнердің әлеуметтік қызметі мен гуманистік тәрбие сипатын
ашып көрсеткен ағартушылық дәуір қайраткерлерінің (Дидро, Руссо,
Песталоцции, Коменский т.б.) және олардан кейінгілердің (Кант, Гегель)
эстетикалық, педагогикалық, философиялық тұжырымдарынан бастау алады.
Эстетикалық тәрбие теориясының және көркем-эстетикалық талғамды дамыту
мәселелерін шешуде, орыс демократ-ағартушыларының (В.Г.Белинский,
Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернышевский, К.Д.Ушинский) қосқан үлесі зор.
Кеңестік кезеңде, эстетикалық тәрбиенің, қоғам талаптарына сай
дамытудың психологиялық, педагогикалық мәселелері Л.С.Выготский,
П.П.Блонский, Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, А.В.Бакушинский, С.Т.Шацкий
және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады. Философиялық, өнертану,
эстетикалық тәрбие теориясына байланысты педагогикалық, психологиялық
еңбектерде, көркемдік, эстетикалық талғамды қалыптастырудың факторлары,
құралдары, психологиялық негізі туралы ғалымдардың (Н.И.Киященко,
Н.Л.Лейзеров, Ш.Н.Герман, Б.Т.Лихачев, А.А.Радугин, В.Скатерщиков т.б.)
тұжырымдары маңызды.
Өнер саласындағы ұлттық рухани құндылықтардың жас ұрпақтың эстетикалық
дамуына ықпалы туралы, қазақтың ағартушы-педагогтары Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов т.б. артына мол мұра қалдырды. Олар болашақ ұрпақтың
дүниетанымдық, имандылық-эстетикалық, ақыл-ой сияқты қасиеттерін
тәрбиелеуде халықтың рухани-материалдық мәдениетінің ықпалын жоғары
бағалаған. Бүгінгі таңда, өнер құралдары арқылы мектеп оқушыларының
эстетикалық тәрбие берудің педагогикалық, әдістемелік проблемалары, педагог
ғалымдарымыз: М.Х.Балтабаев, А.А.Қалыбекова, С.А.Ұзақбаева, Қ.Ералин,
Е.Асылханов, Б.Байжігітов, Т.А.Қышқашбаев, Р.К.Дүйсенбінова,
С.Ә.Жолдасбекова, Ә.О.Қамақов, Б.С.Өтемұратова, Б.А.Әлмұханбетов,
А.Қ.Ералина, И.В.Коваленко, Б.Ж.Жиентаева және т.б. еңбектерінде арнайы
зерттелген.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру құралдарының үлкен бір саласы –
бейнелеу өнері. Бейнелеу өнері – халықтың эстетикалық мұраттары мен
адамдардың қоршаған ортадағы әлеуметтік айырмашылықтарының көріністік
бейнесі ретінде және ұлттық көркемдік стилдің негізгі даму заңдылықтарына
бағына отырып дамыды. Қазақстан бейнелеу өнері негізінен этнографиялық,
тарихи және өнертану тұрғысы жағынан зерттелді. Қазақстан бейнелеу өнерін
зерттеуге Г.Сарықұлова, Е.Вандаровская, Н.Нұрмұханбетов, К.Ли,
Е.Көпбосынова зор үлес қосты. Бұған қолөнер зерттеушілері Ә.Марғұлан,
Х.Арғынбаев, Ө.Жәнібеков, Ш.Тоқтабаева, сынды зерттеушілердің еңбектері
толық дәлел болды [13].
Оқушылара эстетикалық тәрбие беру ісін дұрыс жолға қою ішін оның
табиғатын тану орынды. Эстетика – көркемдік таным теориясы. Дүниетаным
үрдісінде болмысты логикалық ұғым, категория, заң арқылы таныса, көркемдік
сана дүниені нақты сезіммен түйілген бейнелер арқылы таниды. Қоғамдық
сананың ерекше формасы болып табылатын өнер – эстетиканың арнайы зерттейтін
саласы. Көркемдік таным ақиқатына жету тәсілі мен өнер бейнелерінің
болмысқа сай келу жайы, яғни шығармашылықтың әдіс проблемасы да эстетикалық
ғылымның зерттейтін мәселесі. Эстетика термині гректің эстезис -
сезімталдық деген сөзінен шыққан. Бұл сөзді алғаш рет немістің өнертанушы
ғалымы Баумгартен ғылыми атау ретінде енгізді. 1750 жылы оның Эстетика
деген еңбегі жарық көрді. Сол кезден бастап эстетика ғылымның жеке бір
саласына айналды. Эстетиканың өнер тану ғылымдарынан айырмасы: ол өнердің
барлық жанрына қатысты жалпы заңдылықтарды зерттейді. Эстетика өнердің
барлық түріне байланысты мәселені шешеді. Өркениет өрісінде адам өзін
қоршаған ортадан сұлулық іздеп, сезінуге үйренеді. Бұл қабілет эстетикалық
сезім деп атауын алды. Ол еңбек процесіне орай дамиды және кемелденеді.
Адам табиғатты жаңалау, өзгерту арқылы өз табиғатын, әлеуметтік қарым-
қатынасын қалыптастырып отырады. Эстетикалық тәрбиенің басты міндетінің
бірі, тұлғада әсемдік сезімін дамыту болып табылады. Адам әсемдікті
сезінуден, өз өмірін сұлулық заңымен құруға ұмтылады. Эстетикалық тәрбие
адамгершілік, ақыл-ой, еңбек және дене тәрбиесімен тығыз байланысты.
Табиғатқа, көркем сурет және т.б. өнерге деген сүйіспеншілік адамның жан-
жақты әсемдік тұрғысынан саналы дамуына әсер етеді [14].
Адам бойында адамгершілік қасиетті қалыптастыруда эстетикалық тәрбиенің
маңызы зор. Әсемдік рахаты әр адамды жақсылыққа, ұжымшылдыққа, адал еңбекке
жетелейді. Эстетика категориясының ең негізгісі - әдемілік, әсемдік
категориясы. Әсемдік – бұл өмірдің өзі, табиғат және адам қарым-қатынасы
мен оның еңбегінің жемісі ретінде танылады.Адамдардың эстетикалық сезімдері
олардың өмірінде зор роль атқарады. Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу
адамның рухани өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани
ләзаттануға мүмкіндік береді.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән міндеттері бар. Олардың бірі –
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу. Өмірдегі,
өнердегі әдемілікті сезу және көру адамдарда әр түрлі болады. Біреулер
әдемілікті үңіле қарап, оның сырын білуге тырысады, ал кейбіреулер оған
онша мән бермейді.
Әдемілікті сезіп, оны түсіну үшін ең алдымен бейнелеу өнері саласынан
әрбір адамда білім болуы қажет. Білім адамды әдеміліктің объективтік
критерийлерімен қаруландырады. Бейнелеу өнерінен білімді адам сұлулықты
бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге сезімталдық, эстетикалық
қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық дамуының
негізі болады. Баланың эстетика туралы ұғымды пайымдауы, табиғат пен
өнердегі әсемдікке баға беруді қалыптастыру – эстетикалық тәрбиенің басты
міндеті. Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін балаға негізінен көмектесетін
бейнелеу өнері туралы білім. Сондықтан бала қолөнер, бейнелеу өнері
саласындағы ырғақ, үндестік, перспектива мен композиция, жарықтану мен
түстану, өнер тарихы және өнерді жасау әдістері туралы білімді игеруі
қажет. Осыған байланысты ол табиғат пен өнердегі әсемдікке эстетикалық
тұрғыдан терең түсінуге тырысады, пайымдауға және бағалай білуге ұмтылады.
Оқушыларға эстетиклық тәрбие беруде мүсін шығармаларының көркемдік
ерекшеліктеріне талдау жасаудың орны ерекше. Бейнелеу өнерінің мүсін
шығармалары өзіндік ерекшеліктерімен анықталады. Мүсін шығармалары портрет,
ескерткіш, кеуде мүсін, рельеф, горельеф, барелеф түрлеріне бөлінеді.
Мүсін туындылары үш өлшемнен (биіктік, ендік, аумақтық) жасалады. Мүсін
жасауға қатты немесе пластикалық заттар қолданылады. Мүсін өнерінің
тақырыптық басты жанрлары : портрет, тарихи және тұрмыстық мүсіндер болып
табылады. Мүсіннің көркемдік тілінің бір ерекшелігі, көп жағдайда жасалу
техникасы мен пайдаланатын материялына байланысты болады. Мүсін мазмұнына
қарай монументік сәндік, қондырғылы немесе шағын пошымдағы мүсін болып
екіге бөлінеді. Мүсінді өңдеу тәсілдері: ою, құю, шену. Мүсін негізінен екі
түрге бөлінеді: көлемді және рельефті . Көлемді мүсін жан-жағынан
қарағанда жақсы көрініс, үйлесімді өлшемдер қатынасымен сипатталады. Ал
рельефті мүсін бір ғана жағынан көрінеді, және бейнеленген зат көрінісі
азғана бедермен сипатталып көрсетіледі. Мүсіннің әрқайсысы бір-
бірімен мазмұны жағынан тығыз байланыста болғанымен, олардың
әрқайсысының өздеріне тән ерекшеліктері болады. Архитектурамен және
табиғи ортамен байланысты монументтік мүсіннің идеялық мазмұнының
мәнімиен көлеміне қарай ерекшеленеді .
Қазақстан териториясындағы көне ескерткіштер палеолит дәуірінде
пайда болды. Алғашқы қауымдық мүсінге жауынгер жасақтары , кейде балалы
ананы бейнелейтін балбалдар жатады. Мұндай ескерткіштер Қазақстанның барлық
жерінде кездеседі. Орта ғасырға жататын қорымдардағы тас-мүсіндердің бетіне
көбінесе көгеніс пен геометриялық салынып безендірілген. Қазақстан
территориясындағы мүсіндердің пайда болуы үш мың жылдан асады. Тас мүсіндер
тарихта болған адамдарды еске түсіру үшін жасалған жеке кісінің бейнесі
ретінде танылады. Мүсін өнерініңі бұл түрі түркі қағандығы мен оғыз заманы
өнерінде қана жайды. Реалистік тұрғыдан жасалған мүсін туындыларына Едіге
тауындағы тас мүсіндер, Қарқаралы тауындағы тас мүсіндер, Ерейментау
мүсіндері, Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер жатады.
Жиырмасыншы ғасырдың алпысыншы жылдары Қазақстанда кәсіби төл
мүсіншілер өсіп жетілді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz