Зерттеу объектісі ретінде алынған еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру жүйесін жан-жақты қарастырып талдап оны жетілдіру жолдарын және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын зерделеу
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде нарықтық экономикалық қатынастардың дамуына байланысты
қазақстандық бухгалтерлік есеп жүйесі халықарылық стандарттарға
біртіндеп көшірілді, яғни шарушылық басқарудың тиімді механизмін жасауға
қолайлы жағдай туды деген сөз. Біз бәсекеге қабілетті экономиканың
үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікті дамытуға экономикалық қарымы мол
басым салаларды таңдап алдық, сол арқылы экономикалық жүйені дамытуға жол
ашық. Бүгінде Қазақстан дамыған елдердің қолданып жүрген халықаралық
қаржылық есеп стандартын, заңдарын және икемді салық жүйесін толық
пайдалануға талпыныс жасауда. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті,
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Шағын бизнесті
мамандандыруды келешекте оларды орта деңгейге көшіру перспективасымен
дамыту шараларын қабылдау маңызды болмақ. Осы сектор субъектілерінің
банкроттығының айқын тетіктерін енгізген жөн. Шағын және орта бизнес жаңа
инновациялық кәсіпорындар төңірегінде дамуға тиіс. Мен Үкіметке
индустрияландырудың екінші бесжылдығы жоспарын Бизнес-2020 жол картасымен
үйлестіруді тапсырдым. Үкімет Ұлттық кәсіпкерлер палатасымен бірлесіп,
жұмысын жаңа бастаған бизнесмендерге әдістемелік көмектің тиімді тетіктерін
жасауы керек.-деген еді [1]. Мұндай жағдайға қол жеткізу мекемелердің
еңбек ақы есебін, оның талдауы мен жүргізілетін аудитіне ерекше назар
аудару қажет. Себебі мекемелер мен жеке ұйымдардың дамуы тиімді және дұрыс
жүргізіліп есептелген еңбек ақыға тікелей байланысты. Оған себеп
жұмысшыларды негізгі ынталандырушы фактор еңбек ақы және оның тұрақты өсуі
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі
Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір ұйымның қызмет ету процесіне
нарықтық қатынастарға қатысушы мүдделі тұлғалар үлкен көңіл аударатыны
белгілі. Сол себепті олар есеп мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның
қаржылық жағдайын бағалауға ұмтылады.
Еңбек ақы – жұмысшының өз еңбегінің нәтижелі болуына, құрылыс – монтаж
жұмысының көлемі мен сапасын көтеруге мүдделілігін арттырудағы ең басты
құрал. Ол күрделі экономикалық қарым - қатынастардың жиынтығын сипаттайды.
Айталық, біріншіден, бұл - жұмысшы мен жалпы қоғам арасындағы қарым -
қатынас. Еңбек ақы төңірегіндегі, ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеу,
ұжымдық келісім – шартты бекіту секілді мемлекеттік саясаттың қажеттілігі,
яғни мемлекеттік реттеу қызметі. Екіншіден, еңбек ұжымы мен құрылыс ұйымы
арасындағы қарым – қатынас, басқаша айтқанда, еңбек ақы мөлшерінің құрылыс
ұйымының қаржы - шаруашылық есебімен тығыз байланыстылығы.
Еңбек және еңбекақы есебі – жұмысшылар санынынң өзгеруі, жұмыс
уақытының шығындары, жұмысшылар категориялары, өндірістік шығын сияқты
мағлұматар түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса
маңызды да күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.
Жаңа шаруашылықтанудың шарттарындағы маңызды міндеттер мыналар:
еңбекке ақы төлеу бойынша кәсіпорын персоналдармен есептесудің белгіленген
мерзімінде орындау, жалақыға аударылған сомалардың өнімдердің өзіндік
құнына дұрыс қосылуы және дер кезінде, басшылық үшін жалақы төлемі мен
еңбек бойынша көрсеткіштерді біріктіріп, жинау және қажетті есеп беруді
құру, сондай-ақ зейнеткерлік қорлармен есептесу.
Еңбекке ақы төлеу бойынша қызметкерлермен есептесудің есебі мен аудиті
бухгалтерлік есеп аспектілерінде ең маңыздылардың бірі, сондай-ақ бұл
шығындар кәіпорында үлкен орынға ие. Сондықтан да бұл шығындарға арнап
ішкі бақылауды үлкейту керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты – зерттеу объектісі ретінде алынған
еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру жүйесін жан-жақты қарастырып талдап оны
жетілдіру жолдарын және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын
зерделеу болып табылады.
Осы тақырыпты таңдап алудағы негізгі міндеттер:
- еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып, жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
- бастапқы құжаттарды уақытылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
жалақыны ұстап қалу;
- ұйымның әрбір жұмысшысына жалақыны уақытылы және дұрыс есептеу:
- белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
- жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына
дұрыс әрі уақытылы қосу керек.
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы заңының 5 – бабына сәйкес жұмыс
беруші мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті-құқықтық
актілермен реттеледі. Ал еңбекақы мөлшері Қазақстан Республикасының Еңбек
туралы Заңының 71 – бабына сәйкес ең аз шамадағы еңбекақы мөлшерінен аз
болмауы керек [2].
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі
Зерттеу объектісіне еңбек ақы категориясы, оны саралау факторлары,
еңбек төлемін реттеу тәжірибесі, ұжымдық-келісімдік қатынастары жатады.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін Асыл Арна ЖШС-нің есеп мәліметтері,
сондай – ақ Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп саласындағы
нормативтік – құқықтық ақпараттары, арнайы әдебиеттер пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі мен құрылысыҚазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру саласындағы
заңдық, нормативтік актілері, зерттеу жүргізілген мекеменің соңғы үш жылдың
қаржылық қорытынды есебі пайдаланылды.
1 Еңбек ақының теориялық негіздері
1.1 Еңбек ақы есептеу түрлері мен жүйелері
Еңбекке қарай бөлудің нақтылы нысандары еңбек ақы және жалақы арқылы
жүзеге асады. Жалақы еңбекпен жасалған қажетті өнімнің негізгі бөлігі.
Еңбек шығындарын өлшеу тәсіліне, айталық жұмыс уақыты бірлігіне немесе
өндірілген өнім санына байланысты ақы төлеудің екі нысаны қолданылады:
1) кесімді;
2) мерзімдік.
Кесімді – қызметтің көлемдік, сандық көрсеткіштерін жақсартуды
ынталандырады. Ол өндіріс учаскелерінде қол еңбегінің немесе машина – қол
еңбегінің басымдылығы жағдайында қолданылады.
Кесімді нысаны мына жағдайларда қолданылады:
1) тікелей жұмысшының немесе олардың бригадасының жұмыстарының
сандық көрсеткіштерінің бар болуы;
2) жұмысшының өндірімін немесе орындалған жұмыстың көлемін арттыру
мүмкіншілігі;
3) осы учаскеде жұмысшыларды өнім өндірімінің немесе орындалған
жұмыстың көлемін одан әрі арттыруды ынталандыру қажеттілігі;
4) орындалатын жұмыс көлемінің дәлме – дәл есептеу мүмкіншілігі;
5) техникалық негізделген еңбек мөлшерін қолдану.
Кесімді еңбекақыны төмендегі жүйелерге бөлуге болады:
1) тікелей немесе жай кесімді;
2) кесімді – сыйлықақы ;
3) үдемелі – кесімді;
4) жанама кесімді;
5) аккордты – кесімді [3, 34-35бб.].
Болашақта өндірісті кешенді түрде механикаландыру мен
автоматтандырудың даму, жұмысшылардың мамандықтары жетіліп еңбек ақысында
нақты сараланудың кемуі нәтижесінде кесімді жүйенің қолданыс аясы қысқарады
да, ал жұмысшылардың еңбек ақысының мерзімдік-ұжымдық және мерзімдік
сыйлықтық жүйесімен алмастыратын болады.
Мерзімдік – қызметкерлердің еңбегіне олардың нақты істеген уақытына
сәйкес, олардың біліктілігі мен еңбек жағдайын ескере отырып ақы төлеу.
Еңбекақының мерзімдік нысаны жұмыс істеушілердің біліктілігін көтеру және
еңбек тәртібін нығайтуды ынталандырады [4, 68-70бб.].
Еңбекке мерзімдік ақы төлеу нысанын қолдану жағдайы:
1) егер де жұмысшы машиналар немесе агрегаттардың өнімділігін арттыру
есебінен өнім шығаруды молайтуға ықпалын тигізе алмаса;
2) егер де қажетті келісімді бағалауды белгілеу үшін өндірімнің сандық
көрсеткіштерінің жоқ болуы;
3) ақы төлеудің мөлшері дұрыс қолданған жағдайда.
Еңбекке мерзімдік ақы төлеудің екі түрі бар:
1) жай мерзімдік;
2) мерзімді сыйлықақы.
Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру еңбек ақы
қорынан мынадай және тұтыну қорынан мынадай көрсеткіштер (ережелер) бойынша
жүзеге асырылады: өндірістік тапсырмалар және жеке тапсырмалардың,
техникалық тұрғыдан негізделген өндірім нормаларының, нормаланған
тапсырмалардың орындалуы және асыра орындалуы, еңбек өнімділігінің,
өндірімнің өсуі, бұйымдардың нормаланатын көп жұмыстылығының төмендеуі
өндірім (уақыттың және қызмет көрсетудің) жаңа нормаларының игерілуі
өндіріс бригадасының учаскесінің, цехының шаруашылық қызметінің соңғы
нәтижелерінің жақсартылуы және т.б. Сыйлықтардың мөлшері істеген
жұмыстарының маңыздылығы мен күрделілігіне қарай жұмысшылардың кәсіптері
мен топтары бойынша сараланып белгілейді. Бригада ұжымдары бүкіл бригада
ұжымының жұмыс нәтижелері үшін төленілетін қаражат мөлшеріне бригаданың
әрбір мүшесіне жұмыстың жалпы нәтижелеріне қосқан нақты үлесін, еңбек
тәртібі мен ішкі тәртіп ережелерін сақталуын ескере отырып, сыйлықтардың
мөлшерін анықтауға құқылы. Сыйлық әдетте айлық жұмыс нәтижелері бойынша
беріледі.
Еңбек ақы өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып
табылады: оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің өсуіне өнімнің
өзіндік құнын төмендеуіне және халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына
септігін тигізеді. Әрбір қызметкердің еңбек ақысы жұмыстың соңғы
нәтижелерімен қызметкердің жеке өзінің қосқан үлестерімен анықталуға тиіс
және ең көп мөлшерімен шектелмейді.
Жалпы жұмысшы қызметкерлерге есептелетін еңбек ақы негізгі және
қосымша болып бөлінеді.
Негізгі төлем – қызметкерлерге нақты жұмыс істеген уақыты үшін
істелген жұмыстардың немесе берілген баға немесе айлық еңбек ақы бойынша
өндірілген өнімнің саны мен сапасы үшін есептелген еңбек ақысы
Қосымша төлем – еңбек туралы заңға сәйкес қызметкерлерге кәсіпорында
жұмыс істелген уақыты үшін есептелетін еңбек ақысы. Оған кезекті демалыстар
төлемі, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді және т.б. орындалғаны үшін
берілетін төлемдер, түнгі немесе мерзімнен тыс уақыттарда істегені үшін
төленетін төлемдер, және т.б жатқызылады. Экономиканың барлық салаларындағы
және меншіктің барлық түрлеріндегі шаруашылық субъектілеріндегі еңбек
төлемінің негізінен тарифтік төлем мөлшері алынады. Олар қызметкерлердің
мамандық топтары бойынша сараланған. Экономиканың барлық салаларындағы
қызметкерлердің бірыңғай тарифтік кестені құруға тарифтік төлем мөлшерін
және қызмет орындарының айлық еңбек ақыларын есептеуге тұтастай республика
бойынша заң жүзінде белгіленген жалақының ең аз мөлшері негіз болып
табылады. Еңбек ақы төлемі ақшалай немесе заттай есептеліп төленуге тиіс.
Ақшалай еңбек ақы – еңбек ақысының қолданыстағы жүйесіне сәйкес
есептелген сомалар.
Заттай еңбек ақы - төлем ретінде заттай берілген өнімнің құны, тегін
немесе төмендетілген бағамен тамақтандыру, қызметкерлерге берілетін немесе
қоғамдық жолаушылар тасымалының үшін қосалқы шаруашылықтардан бөлінетін
өнімнің жұмыстың және көрсетілген қызметтік баға айырмашылығына орнын
толтыру және т.б.
Еңбекақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді:
1) Негізгі еңбекақы төлеу тәсіліне төмендегідей төлемдер жатады:
а) мерзімдік, үдемелі және кесімді еңбекақы төлеу кезіндегі орындалған
жұмыстың сапасы мен
мөлшері, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер;
б) еңбекке қалыпты жағдайымен байланысты төлемдер, ағын мерзімінен
тыс жұмыстар, түнгі уақыттарға, мереке
күндерде т.б. күндерде жұмыс
жасағаны үшін төленетін төлемдер;
в) сыйлықтар, сыйлықақы үстемелер;
г) жұмысшыларға қатысы жоқ себептерден техника мен жабдықтардың
тоқтап қалған уақытына төлемдер.
2) Қосымша еңбекақы төлеу, еңбек туралы заңда, мекеменің келісім –
шартында қарастырылған.
Сонымен бірге жұмыс уақытын пайдаланбаған келесі кездердегі төлемдер
жатады:
1) демалыс уақыттарында ақы төлеу;
2) мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындағаны үшін ақы төлеу;
3) декретке шығып, нәресте көрген аналарға, жұмыстағы үзілістері үшін
ақы төлеу;
4) кәмілеттік жасқа толмаған жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік
сағаттарға ақы төлеу [5, 45-47бб.].
Еңбекке қатысатын жас мөлшері, яғни жеке еңбек шартын он алты жасқа
толған адамдармен жасауға жол беріледі. Ал жұмысқа қабылдаудың ең төменгі
шегі ата-анасының біреуінің келісімімен 14 жастан басталады. Сондай-ақ
табиғи және климат жағдайларына байланысты бүкіл күнтізбелік жылдан немесе
айдан аспайтын белгілі бір кезең (маусым) ішінде жұмыс атқаратын
қызметкерлер маусымдық қызмкеткерлер болып танылады. Мұндай қызметкерлерді
жұмысқа қабылдау кезінде қызметкердің оған тапсырылатын жұмысқа сәйкестігін
тексеру мақсатымен сынақ белгіленбейді. Сондай-ақ жұмыс беруші мен өзінің
материалдарымен және өзіндегі немесе жұмыс беруші бөлетін немесе жұмыс
берушінің қаражаты есебінен сатып алынатын жабдықтарды құрал-саймандармен
тетіктерін пайдалана отырып жұмысты үйінде өз еңбегімен орындау туралы жеке
шартын жасасқан адамдар үйде жұмыс істейтін қызметкерлерге жатады.
Қызметкерлердің өзге де санаттарының еңбек қатынастарын реттеуге осы
заңға және қызметкерлердің жекелеген санаттарының айқындайтын өзге де заң
актілерге сәйкес жүзеге асырылады.
Кәсіпорындағы еңбек ақыны ұйымдастыру үнемі өзара байланысты және
өзара тәуелді элементтермен, атап айтқанда, тарифтік жүйемен еңбекті
нормалаумен және еңбек ақы төлеудің түрлерімен анықталады.
Тарифтік жүйе – еңбекақыны және оның дифференциясының жұмыскердің
біліктілігіне, өндірістік процеске қатысуына және еңбек жағдайына
тәуелділіктерге байланысты анықтайтын нормативтердің жиынтығы. Тарифтік
жүйе еңбекті сапасына қарай бағалауға, нормалау жұмсалған еңбек төлемін
есепке алуға ал тәртібін анықтауға мүмкіндік береді. Тарифтік жүйе
жұмысшыларға еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі ретінде қызмет етеді.
Сонымен қатар жұмысшылардың біліктілігіне еңбек ақы төлеу түрлері мен
маңызына тәуелді түрде құрылады.
Тарифтік жүйе келесі элементтерден тұрады:
1) тарифтік мөлшерлеме;
2) тарифтік тор;
3) тарифтік коэффициент.
Тарифтік мөлшерлеме – бұл жұмыс уақытының бірлігі үшін (сағат, күн,
ай) біліктіліктің айқын күрделілігінде еңбек мөлшерін орындаған
қызметкердің
еңбекақысының белгіленген мөлшері.
Орташа тарифтік мөлшерлеме:
,
(1)
мұндағы, – сәйкес разрядтардағы жұмысшылардың тарифтік
мөлшерлемесі.
Тарифтік тор – бұл разрядтардың және оған меншіктелінген тарифтік
коэффициенттердің арақатынасы. Тарифтік тордағы разрядтардың саны және
тарифтік коэффициенттер арасындағы алшақтықтар әртүрлі және олар
өнеркәсіптің әр түрлі саласында орын иемденген нақты ерекшеліктермен және
бөлінісінің дәрежесімен анықталады.
Тарифтік коэффициенттің ең төмеңгі разряды бірге тең. 1993жылдың 1 –
қаңтарынан бастап бірыңғай тарифтік тор халық шаруашылығындағы
қызметкерлердің барлық дәрежесіне қолданыла бастады.
Тарифтік коэффициенттің келесі разряды тариф ставкасының тиісінше әрі
қарай бірінші разрядтан жоғарлап өсуін көрсетеді [6, 141-143бб.].
Бірыңғай тарифтік торда 21 – тарифтік разряд бар. Бұл жүйе
шаруашылықты жүргізу нысанына, меншік нысанына және бюджеттік ұйымдарға
тәуелсіз барлық кәсіпорындарға арналған:
1) 1– 8 разрядтар бойынша – жұмысшыларға төлемдер;
2) 6 – 15 разрядтар бойынша – линиялық қызметкерлердің төлемдері;
3) 4 – 11 разрядтар бойынша – орта білімді мамандардың төлемдері;
4) 7 – 15 разрядтар бойынша – жоғары білімді мамандардың төлемдері;
5) 10 – 20 разрядтар бойынша – мекеменің басшылары, бөлімдердің,
функционалдық қызметтер басшыларының төлемдері;
6) 9 – 21 разрядтар бойынша – ғылыми қызметкерлердің төлемдері.
Қазақстан Республикасының бюджеттік салаларындағы қызметкерлердің
еңбекақыларына арналған бірыңғай тарифтік тор қызметкерлердің дәрежесін,
міндетін, разрядтар санын және разрядтарға қатысты тарифтік
коэффициенттерін қамтиды.
1- кесте – Тарифтік тор
Еңбекақы Тарифтік Еңбекақы төлеудің Тарифтік
төлеудің коэффициенттер разрядтары коэффициенттер
разрядтары
1 1.0 12 2.20
2 1.07 13 2.37
3 1.05 14 2.55
4 1.24 15 2.74
5 1.33 16 2.95
6 1.43 17 3.17
7 1.54 18 3.43
8 1.66 19 3.67
9 1.78 20 3.94
10 1.91 21 4.24
Ескерту - Бухгалтерлік есеп ІІ.Оқулық.- Қарағанды, 2009
Тарифтік коэффициент – әрбір берілген разрядтың тарифтік мөлшерлемесі
бірінші разрядтың тарифтік мөлшерлемесінен қанша рет жоғары болатынын
анықтайтын көрсеткіш.
Тарифтік жүйеге мыналар кіреді:
- бір күнге немесе бір сағатқа төленетін еңбек ақыны анықтайтын
тарифтік ставка;
- әртүрлі жұмыстармен біліктілігімен разрядтары арсында еңбек ақының
қатынасын көрсететін тарифтік сетка;
- тарифтік сеткаға сәйкес жұмыс пен жұмысшының разрядтарын анықтауға
болатын тарифтік біліктілік анықталады.
1.2 Асыл Арна ЖШС экономикалық сипаттамасы мен негізгі
көрсеткіштері
Асыл арна студиясы ЖШС 2007 жылы 27 қыркүйекте Қазақстан
Республикасының Әділет министрлігінде тіркелді. Куәлік - № 88062-1910-ЖШС
Асыл арна студиясы ЖШС 2011 жылы 23 қарашада Қазақстан Республикасының
Әділет министрлігінде қайта мемлекеттік тіркеуден өтті. Куәлік - № 281-1910-
01 ЖШС.
Асыл арна студиясы 2008 жылы 26 шілдеде ҚР Мәдениет және ақпарат
министрлігі Ақпарат және Мұрағат комитетінің бұқаралық ақпарат құралын
есепке қою туралы № 9467-Э куәлігін алды.
Негізгі тақырыптық бағыты: қазақ халқының тарихын, салт-дәстүрін
зерделеу, рухани-діни сауаттандыру, ислам дінінің ағартушылық мүмкіндігін
пайдалану туралы хабарлар тарату.
Студия 2009 жылы тамыз айынан кабельдік жүйе арқылы республика
аумағына хабар тарата бастады. Асыл арнаның жеке телеарна ретінде бөлек
шаңырақ көтеруі де осы уақыттан басталады. Бір жылдың ішінде көрерменге 40-
тан астам жоба ұсынылды. Олар өзінің тақырыбы жағынан ақпараттық-
сараптамалық, тарихи-танымдық, рухани-өмірбаяндық, оқу-ағартушылық және
әлеуметтік-экономикалық деп бөлінеді. Телеарна ҚР Дін істері агенттігінің
қолдауымен және Қазақстан мұсылмандары Діни басқармасымен бірлесе жұмыс
істейді.
Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының толықтай қолдауына ие бола
отырып, 2009 жылы Асыл арна ислами-ағартушылық телеарнасы ашылды. Осы 6
жыл ішінде Асыл арнаның эфирлік қамтуы 65% жетіп қалды. Бұл Отау ТВ
желісінің негізгі пакетіндегі және Alma TV, Digital TV, Icon, ID TV секілді
барлық аймақтық һәм республикалық кабельдік, спутниктік желілерді қосқанда
шыққан цифр. Асыл арна осы мерзім ішінде бірегей контент теңгерімін
қалыптастырды. Эфирден берілетін контенттің тек 10%-ы түрік, ағылшын, малай
және т.б. әріптестерімізден алынған десек, қалған 90% контентті өз күшімен
өндіреді.
Асыл арна қызметкерлері ай сайын 25 сағаттан астам жаңа контент
өндіреді. Арнаға шығатын хабарлар қазақ және орыс тілдерінде дайындалады,
соның 70 пайыздан астамы – қазақ тілінде. Бұрындары арнаның бір айда 50
сағаттай контент өндірген кезі болған, бірақ ол кезде штат қазіргіден 3 есе
көп еді. Ал қазір саннан сапаға өтіп жатыр.
Асыл арнаның хабарлары телекөрермендердің сұраныстарына сай әр
алуан. Біз Еуропа мұсылмандарының тұрмысы жайлы айтып келе жатып, байтақ
еліміздің ауылдары туралы көрсетпей кетпейді. Сан түрлі заңдық құжаттарды
рәсімдеудің қыр-сырымен қатар, дәмді тағам әзірлеуді де үйретеді.
Айта кетерлігі, Асыл арнаның бейнехостингтердегі, әлеуметтік
желілердегі бағдарламалары мен роликтері былтыр 2 млн 200 мың мәрте
қаралған. Ал осы желілерде жазылған аккаунттар саны 700 000-ға жуықтап
қалды. Биыл өзімізге 4,5 миллион қаралым мен 1 миллиондай жазылушы
жинақтауды міндет етіп мойнына алды. Сонымен бірге, www.asylarna.kz сайты
арқылы арнамызды онлайн көруге мүмкіндік жасадық.
Осы бағытта Асыл арна 5 жылдан бері қаншама бағдарламалар циклін
әзірлеп, эфирге ұсынды. Мемлекет басшысының Исламдағы орыны, Ел
тыныштығы – ертеңіміздің кепілі секілді дөңгелек үстелдер ұйымдастырылып,
тікелей эфирде Иман нұры, Дария-дәстүр атты студиялық бағдарламалар
жүрді. Өнегелі аналарымызға арнап Шуақты аналар, қыз-келіншектерге
арналған Ақ жаулық, Иман гүлі, жөн-жоралғылар жайлы Рухани өмір, жас
ұрпақтың бойында отансүйгіштік сезімді қалыптастыруды мақсат еткен Болар
елдің баласы, Айна және Ислам қағидаларымен біте қайнасқан, бүтіндей
қазақы өмірдің қайнарына айналып кеткен құндылықтарды насихаттайтын Ислам
және мәдениет секілді арнайы бағдарламалар жарыққа шықты [7].
Нарықтық экономика кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау негізінде
өндіріс тиімділігін, өнімнің бәсекелестігін арттыру қажеттілігімен
байланысты. Талдау кәсіпорынға қажетті стратегия мен даму тактикасын
орнатуға мүмкіндік береді және осының негізінде кәсіпорынның нарықтық
жағдайдағы қаржылық жағдайы айқындалады. Қаржылық жағдайы айқын және
нарықтық ортада тұрақты қызмет жасайтын кез-келген кәсіпорынмен есеп
айырысу мәселесі оңай шешімін табады. Олардың негізінде өндірістік
бағдарлама қалыптасады, өндіріс тиімділігін арттыру резервтері айқындалады.
Қаржылық талдаудың әдістері пәні алдымен кәсіпорынның өндірістік
қаржылық өызметін талдау барысында әдістер мен тәсілдерді кең қолдана
білуді және әрбір шаруашылық субъектісінің қызмет ерекшеліктеріне
байланысты тиімді әдістерді пайдалау маңыздылығын сипаттайды. Сонымен
қатар, қаржылық, материалдық, техникалық ресурстарды тиімді пайдалануға,
еңбек өнімділігін арттыруға, айналым құралдардың айналымдылығын
жылдамдатуға, өндіріс рентабельділігін көтеруге баса назар аударады.
Сондықтан қаржылық талдау әдістері ғылыми пән ретінде кәсіпорындардың
өндірістік – шаруашылық қызметін басқару мен бақылаудың негізгі құралына
жатқызылады.
Кәсіпорындар деңгейінде талдау экономикалық микродеңгейде
қарастырылады:
- өндіріс мүмкіндіктері мен өнімді өткізуді талдау;
- өнім сапасын талдау;
- кәсіпорынның ішкі жағдайларын талдау;
- кәсіпорынның ресурстарын талдау және т.б.
- өндіріс мүмкіндіктері мен өнімді өткізуді талдау;
- өнім сапасын талдау;
- кәсіпорынның ішкі жағдайларын талдау;
- кәсіпорынның ресурстарын талдау және т.б.
Талдау кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметіне аналитикалық –
синтетикалық 3 сатыны зерттеуге негізделеді:
1) өндіріс нәтижелерін айқындайтын факторлар жүйесін бақылау және
тіркеу сатысы;
2) зерттеліп отырған факторлар жүйесін модельдеу сатысы;
3) тиімді басқару шешімдерін анықтау сатысы.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау барысында синтетикалық,
бухгалтерлік және экономико-математикалық әдістер кең қолданылады. Қаржылық
есептемені талдау (баланс, кірістер мен шығыстар, ақша қаражатының
қозғалысы)
Қаржылық есеп беруді жасамас бұрын оның деректерінің шынайылығын
қамтамасыз ету үшін Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы
Заңға, Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру бухгалтерлік есептің стандартына
сәйкес субъект мүлікті және міндеттемелерді түгендеуге міндетті.
Берілген есептің тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен
акционерлерге түсінікті болуы есеп беруге қойылатын маңызды талап болып
табылады. Есеп белгіленген мерзімдерде беріліп отыруға тиіс.
Жоғарыдағы ұйымдарға және мемлекеттік статистика органдарына, салық
органдарына кәсіпорыннан бекітілген есеп беруді талап етуге,ал
кәсіпорындарға ондай есеп беруге тыйым салынады.
Кәсіпорындар құрылтайшылардың шешімі бойынша өзінің өндірістері мен
шаруашылықтарын жеке балансқа бөлек жазуы мүмкін. Бұл баланстың активтері
мен пассивтері кәсіпорындардың негізгі қызметі бойынша жасалған жалпы
балансқа енгізіледі. Отау (еншілес) кәсіпорындар өз алдарына бөлек баланс
жасайды.
Баланста және басқа да берілетін есептерді уақытында әрі сапалы жасау
үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелердің барлық құжаттарын, белгіленген
матаериалдық және басқа есептерді кестеге сәйкес әрі толық көлемде беруін
қамтамасыз етуге тиіс.
Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші
қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының
кестесін белгілеудің маңызы өте зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық
құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдердегі есептік
тізімдерде жинақталған бастапқы құжаттардың деректері бойынша жасалуға
тиіс. Есептк тізімдерде талдау деректері болуға тиісті екендігін есте ұстау
керек, оларда есеп беру үшін қажетті жыл басындағы және аяғындағы ақпарат
жинақталады.
Бухгалтерлік баланс - кәсіпорынның жылдық есеп берунің негізгі үлгісі.
Баланс жасалғанға дейін есепке алу тізімдеріндегі барлық синтетикалық
шоттары бойынша толтырылған айналымдар мен қалдықтарды талдау есебінің
деректерімен салыстыр қажет. Жылдың басындағы және аяғындағы баланстардың
деректерін салыстыру үшін жыл басындағы бекітілген баланс баптарының
номенклатурасы жыл аяғындағы баланс үшін бекітілген номенклатурамен және
бөлімдер мен баптардың топтамаларымен сәйкестендірілуі тиіс.
Есеп ақша қозғалысының есебі шоттары бойынша мәліметтер негізінде
құрылады және есеп беру кезеңінің басындағы және аяғындағы қалдықтар есебі
мен ақша ағымы туралы мәліметтерді қамтиды. Ақша ағымы туралы мәліметтер
есеп беруде операциялық, инвестициялық және қаржылық кесімдерде ұсынылады.
Бізге белгілі, халықаралық практикада ақша қозғалысы туралы есеп
беруді құрудың екі әдісі бар - тура және жанама. Құру әдісі ұсынылатын
ақпараттың мазмұнынан білінеді. Екі әдістің бірде біреуі қай елде болмасын
жалғыз емес, әрі міндетті емес.
Есеп айырысулардың әртүрлі әдістерді қолдану мен жұмыс кестелерінің
көлемі мен құрылымы ҚР Қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп саласына
байланысты қабылдаған шешімдеріне сәйкес әрқашанда өзгеріп отырады.
Көпшілігінде, қазіргі уақытта қаржылық есеп беруді құру жөніндегі
Әдістемелік рекомендацияда талдамалық сипаттағы жұмыс кестелерінің әртүрлі
варианттары бар.
2 - кесте – Асыл Арна жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
технико-экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2011 жыл2012 жыл 2013 жыл2013 жылды 2012
жылмен
салыстырғанда
(+;-)
Қызмет көрсету мен жұмыстарды35332 44106 27634761299-9344977
орындаудан түскен табыс, 000
теңге
Қызмет көрсету мен жұмыстарды27034 36658 80528014367-8644438
орындауға кеткен шығын, теңге023
Жалпы табыс, теңге 8 297 7 447 4716746932 -700539
977
Кезең шығындары, теңге 7273838 5155279 275539 -4879740
Салық салғанға дейінгі табыс,1024139 1246602 3788450 +2541848
теңге
Дебиторлық қарыздар, теңге 4 750 12537 0198350260 -4186759
050
Кредиторлық қарыздар, теңге 1865131427427387 15892181-11535206
Негізгі құралдардың жылдық 1458886 13172 97210722514-2450458
құны, теңге
Жұмысшылардың тізімдік саны, 5 5 6 +1
адам
Еңбекақы қоры, теңге 2277145 2458480 2960876 +502396
2 - кестенің жалғасы
Көрсеткіштер 2011 жыл2012 жыл 2013 жыл2013 жылды 2012
жылмен
салыстырғанда
(+;-)
Орташа айлық еңбекақы, теңге 41402 44699 44862 +163
Еңбек өнімділігі,теңге 7066400 8821255,25793549,-3027705,4
8
Қор қайтарымдылығы, теңге 2,422 3,350 3,242 -0,108
Корпоративтік табыс салығы, 204828 249320 757690 +508370
теңге
Таза табыс, теңге 819311 997282 3030760 +2033478
Рентабельділік деңгейі,% 3,0 2,7 10,8 +8,1
Ескерту - Кәсіпорын мәліметтері негізінде есептелінді
Осы мақсатта серіктестіктің негізгі қызметіне тоқталатын болсақ:
автомашиналардың баллондарын желімдеу мен жел бер, техникалық жөндеу
жұмыстарын жүргізу, ақауы бар машиналарды сырлау мен дәнекерлеу және басқа
да коммерциялық жұмыстарды жүргізеді.
Серіктестіктің соңғы үш жылдағы коммерциялық қызметіне талдау
жүргізетін болсақ, 2013 жылды 2012 жылмен салыстырамыз. Қызмет көрсету мен
жұмыстарды орындаудан түскен табыс пен оған жұмсалған шығын көлемдері
сәйкесінше 9344977 теңге және 8644438 теңгеге төмендеген. Нәтижесінде жалпы
табыс көлемі 700539 теңгеге азайды. Серіктестік тұрақты шығын көлемін
барынша төмендету жолдарын іздестіру нәтижесінде салық салғанға дейінгі
табыс мөлшері 2541848 теңгеге артты. Серіктестік дебиторлық және
кредиторлық қарыздар шамасын барынша төмендетіп келеді. Талдау жасалынған
шаруашылық жылдарын серіктестік таза табыспен аяқтап отыр. Соңғы жылдары
шығынды басқару мәселесіне айрықша мән беріп отыр.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың сатқан өнімдерінің, тауарларының басқа да
активтерінің өзіндік құны, сондай-ақ оларды сату, есептен шығару
барысында пайда болатын шығындар сомасының жиынтығы субъектінің шығыстары
болып табылады. Шаруашылық субъектісіндегі шығыстардың есебі 7000 –
Өткізілген өнім мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құны; 7100 –
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар; 7200 –
Әкімшілік шығыстар,7300 – Қаржыландырудан шығыстар, 7400 – Өзге
шығыстар, 7500 – Тоқтатылған қызметке байланысты шығыстар, 7600 –
Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын ұйымның шығын үлесі шоттарында
жүргізіледі.
7100 – Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар деп
аталатын және 7200 – Әкімшілік шығыстар, деген шоттарының дебетіне, 3350
– Қызметкерлерге еңбекақы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек деп
аталатын шоттын кредиті субъектінің жұмысшылары мен қызметкерлеріне
есептелген еңбекақы сомасы, сыйақылар сомасы, демалыс уақыттарына
есептелінген ақылар басқадай төленетін шығындар сомалары жазылады.
3-кесте – Өнімді өткізуден түскен табыс көлемінің өзгерісін талдау,
теңге
Көрсеткіштер 2011 жыл 2012 жыл 2013 жыл 2013 жылды 2012
жылмен
салыстырғанда
(-;+)
Өнімді(қызмет көрсету) 50548377 35332000 44106276 +8774276
сатудан түскен табыс
Өткізілген(қызмет 40930071 27034023 36658805 +9624782
көрсетуден) өнімнің
өзіндік құны
Жалпы табыс 9618306 8297977 7447471 -850506
Әкімшілік шығыстар 7672314 5688891 5155279 -533612
Қаржыландыру шығындары 1463989 1584947 1045590 -539357
Салыққа дейінгі табыс 482003 1024139 1246602 +222463
Корпоративтік табыс 144601 204828 249320 +44492
салығы
Таза пайда 337402 819311 997282 +177971
Ескерту - Асыл Арна ЖШС кірістер мен шығыстар туралы есеп мәліметтері
Кәсіпорында сатудан түскен табыс көлемі 2013 жылды 2012 жылмен
салыстырғанда 8774276 теңгеге өскен. Бұл кәсіпорында тауарды сату мен
қызмет көрсету көлемінің ұлғайғандығы және тауарлар мен қызмет сапасының
сұранысты толық қанағаттандыратындығын сипатайды. Табыстың артуына
байланысты оған жұмсалған шығын да бір мезетте артатыны белгілі. Шығынның
ұлғюына орай жалпы табыс көлемі 850506 теңгеге төмендеді. Кәсіпорынның
қаржылық нәтижесіне тұрақты шығындар тікелей әсер етеді. Тұрақты
шығындардың төмендеуіне орай таза табыс көлемі 177971 теңгеге ұлғайды.
4-кесте – Ұйымның активтерінің қалыптасу көздерінің құрамы мен
құрылымы
Активтер 2012 ж 2013 ж Ауытқу
(+, -)
мың теңге үлесі, % мың теңге үлесі, үлесі, %
%
Меншікті капитал 7 149 022 67,9 6 912 446 64,94 -2,96
Қарыз капиталы 3 379 728 32,1 3 731 911 35,06 +2,96
Баланс валютасы 10 528 750,0100 10 644 357,0100 -
Ескерту - Кесте ұйымның есеп мәліметтері негізінде жасалынды
Кәсіпорынның активтерінің қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылымы
2012-2013 жылдардагы көрсеткен ауытқуларының үлесі жайлы берілген
мәліметтер негізінде ұсыныла отырылып жасалған кесте.
Талдау барысында меншікті капиталы -2,96% кемеді, қарыз капиталы
+2,96 керісінше өсті.
5 - кесте – Асыл Арна ЖШС-нің меншікті капитал құрылымы, жыл соңы
Капитал көздері 2012 ж 2013 ж Ауытқу (+, -)
мың теңге үлесімың теңгеүлесі, мың үлесі,
, % % теңге
%
Шығарылған капитал 4 936 966,9,05 5 036 81272,87 +99846,0+20,25
0 ,0
Резервтік капитал 493 196,0 ,9 503 681,07,28 +10485,0+2,1
Бөлінбеген кіріс 1 718 860,4,05 1371 953,19,85 -346069,-20,1
(зиян) 0 0 0
Барлығы 7 149 022,00 6 912 446100 -236576,-3,3
0 ,0 0
Ескерту - Кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде жасалынды
Асыл Арна ЖШС-нің меншікті капитал құрылымы мәліметтері бойынша
кәсіпорынның соңғы екі жылдағы өзгерісін қарастырамыз. 2012 жылды 2013
жылмен салыстырғанда Шығарылған капитал +99846,0 теңге ,ауытқуы +20,25%
өскен. Ал Резервтік капитал +10485,0 теңгеге ауытқуы +2,1% өскен.
Бөлінбеген кіріс(зиян)-346069,0 тг,ауытқуы -20,1% кемыды. Барлығы
7 149 022,0 тг құраса,2012-2013 жылмен салыстырғанда ауытқу -236576,0 тг
яғни -3,3% кемыды.
Кәсіпорынның соңғы үш жылдағы мәліметтерін негізге ала отырып
мемлекетке төлейтін міндетті төлемдерінің көлемін қарастырамыз. Ол келесі
кестеде көрсетілген.
6 - кесте – Қысқа мерзімді міндеттмелердің көлемінің өзгерісін
талдау, теңге
Көрсеткіштер 2011 жыл 2012 жыл 2013 жыл 2013 жылды 2012
жылмен
салыстырғанда
(-;+)
Барлық міндеттемелер 13720333 18651314 27427387 +8776073
оның ішінде:
Салық бойынша міндеттемелер304675 332582 229210 -103372
Ерікті және міндетті 41367 - - -
төлемдер
Басқа да қысқа мерзімді 13374291 18318732 27198177 +8879445
міндеттемелер
Ескерту - Асыл Арна ЖШС бухгалтерлік баланс мәліметтері
6-кесте мәліметтері бойынша кәсіпорынның қысқа мерзімді
міндеттемелерінің соңғы үш жылдағы өзгерісін қарастырамыз. 2013 жылды 2012
жылмен салыстырғанда барлық қысқа мерзімді міндеттемелер көлемі 8776073
теңгеге өскен. Оның көлемі басқа да міндеттемелер негізінен болған. Ал
салық бойынша міндеттемелер көлемі 103372 теңгеге төмендеген. Барлық
міндеттемелердің ішінде 0,8 пайызы салықтық төлемдер үлесін құраса, ал
99,2 пайызы басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер үлесін құрайды.
1.3 Асыл Арна ЖШС бухгалтерлік есебі мен есеп саясаты
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдісінің жиынтығын, яғни алғашқы
бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық және басқа)
қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік есеп
шоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі, мәліметті
өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Ұйымның өзінің есеп саясатын өңдеу мүмкіндігі мен қажеттілігі
бухгалтерлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша
баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген
мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. "Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру туралы" Қазақстан Республикасының заңы мен Бухгалтерлік
есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық
немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі
көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:
- бухгалтерлік есептің уақтылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сөйкес жүргізілуі;
- бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қодданылатын
синтетикалық және аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
- алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
-ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
- актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентаризациясын)
өткізу төртібі (реті);
- актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
- құжат айналымы ережелері мен есеп, ақпараттарын өндеу технологиясы;
- шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
- бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорынның қабылдаған есеп саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің
маңызды мәселелерінің бірі.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар
әсер етеді:
- меншік нысаны мен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны;
- салық салу жүйесімен арақатынасы (әр тұрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы
басқа);
- қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы;
- ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне
қажетті барлық бағыттары бойынша);
- материалдық базасының болуы;
- кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының (қаржы бөлімі
қызметкерлерінің) біліктілігі.
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама -қайшылықсыздығы мен
орындылық талаптарына сай болу қажет.
Есеп саясатының ашылуы – бұл қаржылық есептемеге түсіндірме жазудағы
неғұрлым елеулі аспектілерге сипаттама беру.
Қаржылық есептеменің деректері бойынша кәсіпорынның мүліктік және
қаржылық жағдайы, оның төлемі қабілеті, шаруашылық етудің негізгі басқа
көрсеткіштер белгіленеді.
Бұйрық рәсімделген есеп саясатын нормативтік құжат болуға тиіс.
Есеп саясаты:
1) жалпылама қабылданған белгілі жиынын таңдау;
2) нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлікті таңдау;
3) ұйымның есептік нұсқасын, нұсқаулар рұхсат еткен объектілерін
бағалаудың, сондай-ақ белгіленген нормалардың талаптарына және кәсіпорын
қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізумен ұйымдастыру
техникасының нысандарын таңдау;
4) кәсіпорын есеп жүйесіндегі принциптерді белгілеу;
5) шынайы ақпараттар жүйесін қалыптастыру.
Есеп саясатын қалыптастырылған және қолданылған кезде есептің мынадай
принциптерін сақтау керек:
1) есептеу, үздіксіз, түсініктілік, маңыздылық, мәңгілік, растық,
бейтараптылық, сақтық, аяқталғандық, салыстырмалық. Дәйектілік,
күмәнсіздік;
2) негізділік, дұрыстық,баланстық,тепе-теңдік;
3) құжаттылық, бірегейлік, мерзімдік;
4) табыстылық, түсініктілік, күмәнділік;
5) мерзімділік, дәйектілік, жүйелік, әдістемелік.
Еліміздің нарықтық экономикалық жолмен дамуы барысында қаржылық
инвестициялардың маңызы зор, ал біздің еліміздің экономикасын көтеру үшін
қаржылық инвестициясы тарту бүгінгі күні аса қажетті болып отыр. Қазақстан
Республикасының қаржы нарығы әлемдік деңгейде жаңадан бой көтеріп келе
жатқан қаржы нарықтарының қатарына жатады, ал қаржы нарығы келесі
нарықтардан пайда болады:
1) валюталық нарық;
2) құнды қағаздар нарығы;
3) несие капиталы нарығы;
4) асыл металдар нарығы.
Қаржы нарығының айрықша бөлігі ол құнды қағаздар нарығы және де бұл
бойынша осы кезде қалыптастыру процесі аяқ басып келеді. Ал қаржылық
инвестициямен осы құнды қағаздар нарығы тікелей байланысты. Елімізде
мыңдаған акционерлік қоғамдар мен басқа да шаруашылық субъектілері,
жүздеген сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары тіркелген.
Асыл Арна ЖШС есеп саясатының ерекшелігі
Асыл Арна жауапкершілігі шектеулі серіктестікте қаржылық есеп
беруіне талдау жасап және есебінің ұйымдастырылуына байланысты өндірістік
іс-тәжірибе жұмысында бірнеше сұрақтарды қарастырдық. Осыған орай жұмыста
қарастырылған тақырыптар бухгалтерлік есепте ерекше алатын орны да белгілі.
Мәселен, қай ұйым болмасын өз жұмысын бастар алдында,қысқа және ұзақ
мерзімді активитердің көлеміне көңіл бөледі. Зерттеу нәтижесі көрсетіп
отырғандай, Асыл Арна жауапкершілігі шектеулі серіктестікте бухгалтерлік
есеп пен аудит және талдау жағдайы қанағаттанарлық. Алғашқы құжаттары,
мемлекеттік құзыретті органдардан тіркеуден өту құжаттары жалпы алғанда
нормативтік құжаттарға сәйкес дұрыс толтырылған.
Экономикалық дамуының жаңа кезеңінде жоғары білімі бар мамандар тек
теориялық білімге ие болмай, сонымен қатар оларды практикалық қызметте
жемісті қолдана білуі қажет. Өндірістік іс-тәжірибе оқу процесінің маңызды
бөлігі болып табылады және студентке есеп және аудит қызметінде практикалық
таным алуға мүмкіндік береді.
Нарықтық экономика экономикалық кадрларды даярлау жүйесіне жаңа
талаптар қояды, талаптарды жоғарылатады. Мамандарды даярлау процесі
нарықтың заңдары мен талаптарына сай келетін пәндер бойынша білімдерді
игеруді талап етеді.
Дебиторлық борыш деп белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты заңды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған
тауарларды, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
борыштарын айтады. Осы субъектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен
ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
борыштар ағымдағы активтер қатарында есептелінеді. Олардың қатарына
жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық төлем;
- тапсырылған шоттар бойынша алынуға тиісті шоттар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар.
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер пайдаланылады:
- № 7 Журнал-ордер – 1200 Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі - деп аталатын шоттың кредиті бойынша;
- № 8 Журнал – ордер – 1420 – ҚҚС деп аталатын шоттың, 1270 –
Арнауға арналған- деп аталатын шоттың, 1400 Ағымдағы салықтық
активтер - деп аталатын бөлімше шотының және өзге ұзақ мерзімді
қаржылық 1610 Берілген қысқа мерзімді аванстар бас шотындағы
бөлімше шоттарының кредиті бойынша;
- № 8 Журнал – ордерге қосымша ведомость – 1610 Берілген қысқа
мерзімді аванстар бас шотындағы бөлімше шоттарының дебеті бойынша;
- № 10 Журнал – ордер – 1290 Күмәнді талаптар бойыша резерв бас
шотының бөлімше шоттары және 2920 Алдағы кезең шығындары бас
шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша;
- № 11 Журнал – ордер – 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі бас шотындағы
бөлімшенің кредиті бойынша жүргізіледі.
Дебиторлық борыштардың шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен
олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар
бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы
жүргізіледі. Болып отырған ақша дематерилизациясы, яғни ақшалардың
электрондық формаларға ауысуы, әртүрлі есеп айырысулар бойынша бухгалтерлік
есепті енгізудің тәртіптерін түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр етіп отыр.
Сондықтан дебиторлық борыштың әлемдік тәжірибесінде біршама жақсы тәжірибе
жиналғандығы жайлы ұмытпаған дұрыс.
2 Еңбек ақы шығындарының есебі
2.1 Жұмыскерлердің құрамы мен жұмыс уақытының есебі
Еңбек өнімділігінің өсуіне және өнімнің өзіндік құнын төмендетіп оның
сапасын арттыруға еңбек тәртібін нығайтуға еңбекақы есебі біршама септігін
тигізеді. Кәсіпорынның шаруашылық қызметі процесінде қызметкерлер жұмысқа
қабылданып және жұмыстан босатылып жатады, олардың саны өзгеріп отырады,
жұмыс бабына қарай ауыстырулар болып тұрады. Асыл Арна ЖШС қызметкерлер
құрамының есебін кадрлар бөлімі жүргізеді. Олар бүкіл кәсіпорындағы оның
құрылымдық бөлімшелеріндегі қызметкерлердің саны мен өзгеру себептері,
жынысы, жас мөлшері категориялары, кәсіптері, қызмет орындары,
мамандықтары, біліктілігі, жұмыс стажы, білім және басқа белгілері бойынша
қызметкерлер құрамы туралы деректер алуды қамтамасыз етеді. Кәсіпорындағы
қызмет атқаратын адамдардың жалпы саны олардың тізімдегі саны деп аталады.
Жұмысқа қандай мерзімге қабылдағанына қарай қызметкерлер тұрақты,
уақытша және маусымдық болып бөлінеді. Жұмыстың бітер мерзімі көрсетілмей
қабылданғандар тұрақты қызметкерлерге екі ай мөлшерден белгілі бір мерзімге
немесе белгісіз мерзімінен, бірақ екі айдан аспайтын уақытқа сондай-ақ
(ауруына, бала тууға байланысты алған демалысқа орай) заңдарға сәйкес
қызмет орны сақталатын жұмысы жоқ қызметкерлердің мерзімді жұмысқа
қабылданғандар уақытша қызметкерлерге: маусымдық жұмыстар істеу кезінде
қабылданғандар маусымдық қызметкерлерге жатады.
Кәсіпорындағы қызмет істеп жүргендерді тізімдік және тізімдік емес
қызметкерлер деп бөледі. Тізімдік қызметкерлерге кәсіпорынның негізгі
қызметі бойынша 1 күннен артық мерзімге, ал қызметінің қалған түрлері
бойынша кем дегенде 5 күн мерзімге жұмысқа қабылданған барлық тұрақты
маусымдық және уақытша қызметкерлерде енгізеді. Қызметкерлер тобы мынадай
категорияларға бөлінеді: басшылар мамандар және осы топқа жататын басқа да
қызметкерлер.
Қызметке алынған адамға табельдік номер беріліп жеке карточкасын
ашады. Бұл жеке карточкада жұмыс істейтін қызметі жалақысы, табельдік
номері және жұмыстағы қозғалысы көрсетіледі. Сонымен қатар бұл карточкада
еңбек ақы бойынша есеп айырысулар да көрсетіледі. Кәсіпорындағы орташа
қызметкерлердің орташа санын анықтау үшін олардың күнделікті сандық есебін
жүргізеді. Ол үшін қызметкерлердің тізімдік санын жұмысшылардың жұмысқа
алынғаны басқа жұмысқы ауысқандығы, жұмыстан шығарылғаны бұйрықтар
негізінде дәлелденіп отырады.
Есеп беретін кәсіпорынның жұмысшы қызметкерлерін орташа саны сол
алдағы әрбір календарлық күндегі жұмысшы қызметкерлердің тізімдегі санын
қосып (1-31 күн аралығындағы) мейрам немесе жұмыс істемейтін демалыс
күндерін қоса алғандағы қосынды санды календерлық күн санына бөлу арқылы
алынады. Сондай-ақ басқа жұмыс істемейтін күндердегі қызметкерлердің
тізімдік саны сол күннің алдындағы жұмыс күннің мәліметіне сәйкес алынады.
Қызметкерлер мен жұмысшыларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі кезде нарықтық экономикалық қатынастардың дамуына байланысты
қазақстандық бухгалтерлік есеп жүйесі халықарылық стандарттарға
біртіндеп көшірілді, яғни шарушылық басқарудың тиімді механизмін жасауға
қолайлы жағдай туды деген сөз. Біз бәсекеге қабілетті экономиканың
үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікті дамытуға экономикалық қарымы мол
басым салаларды таңдап алдық, сол арқылы экономикалық жүйені дамытуға жол
ашық. Бүгінде Қазақстан дамыған елдердің қолданып жүрген халықаралық
қаржылық есеп стандартын, заңдарын және икемді салық жүйесін толық
пайдалануға талпыныс жасауда. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті,
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Шағын бизнесті
мамандандыруды келешекте оларды орта деңгейге көшіру перспективасымен
дамыту шараларын қабылдау маңызды болмақ. Осы сектор субъектілерінің
банкроттығының айқын тетіктерін енгізген жөн. Шағын және орта бизнес жаңа
инновациялық кәсіпорындар төңірегінде дамуға тиіс. Мен Үкіметке
индустрияландырудың екінші бесжылдығы жоспарын Бизнес-2020 жол картасымен
үйлестіруді тапсырдым. Үкімет Ұлттық кәсіпкерлер палатасымен бірлесіп,
жұмысын жаңа бастаған бизнесмендерге әдістемелік көмектің тиімді тетіктерін
жасауы керек.-деген еді [1]. Мұндай жағдайға қол жеткізу мекемелердің
еңбек ақы есебін, оның талдауы мен жүргізілетін аудитіне ерекше назар
аудару қажет. Себебі мекемелер мен жеке ұйымдардың дамуы тиімді және дұрыс
жүргізіліп есептелген еңбек ақыға тікелей байланысты. Оған себеп
жұмысшыларды негізгі ынталандырушы фактор еңбек ақы және оның тұрақты өсуі
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі
Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір ұйымның қызмет ету процесіне
нарықтық қатынастарға қатысушы мүдделі тұлғалар үлкен көңіл аударатыны
белгілі. Сол себепті олар есеп мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның
қаржылық жағдайын бағалауға ұмтылады.
Еңбек ақы – жұмысшының өз еңбегінің нәтижелі болуына, құрылыс – монтаж
жұмысының көлемі мен сапасын көтеруге мүдделілігін арттырудағы ең басты
құрал. Ол күрделі экономикалық қарым - қатынастардың жиынтығын сипаттайды.
Айталық, біріншіден, бұл - жұмысшы мен жалпы қоғам арасындағы қарым -
қатынас. Еңбек ақы төңірегіндегі, ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеу,
ұжымдық келісім – шартты бекіту секілді мемлекеттік саясаттың қажеттілігі,
яғни мемлекеттік реттеу қызметі. Екіншіден, еңбек ұжымы мен құрылыс ұйымы
арасындағы қарым – қатынас, басқаша айтқанда, еңбек ақы мөлшерінің құрылыс
ұйымының қаржы - шаруашылық есебімен тығыз байланыстылығы.
Еңбек және еңбекақы есебі – жұмысшылар санынынң өзгеруі, жұмыс
уақытының шығындары, жұмысшылар категориялары, өндірістік шығын сияқты
мағлұматар түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса
маңызды да күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.
Жаңа шаруашылықтанудың шарттарындағы маңызды міндеттер мыналар:
еңбекке ақы төлеу бойынша кәсіпорын персоналдармен есептесудің белгіленген
мерзімінде орындау, жалақыға аударылған сомалардың өнімдердің өзіндік
құнына дұрыс қосылуы және дер кезінде, басшылық үшін жалақы төлемі мен
еңбек бойынша көрсеткіштерді біріктіріп, жинау және қажетті есеп беруді
құру, сондай-ақ зейнеткерлік қорлармен есептесу.
Еңбекке ақы төлеу бойынша қызметкерлермен есептесудің есебі мен аудиті
бухгалтерлік есеп аспектілерінде ең маңыздылардың бірі, сондай-ақ бұл
шығындар кәіпорында үлкен орынға ие. Сондықтан да бұл шығындарға арнап
ішкі бақылауды үлкейту керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты – зерттеу объектісі ретінде алынған
еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру жүйесін жан-жақты қарастырып талдап оны
жетілдіру жолдарын және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын
зерделеу болып табылады.
Осы тақырыпты таңдап алудағы негізгі міндеттер:
- еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып, жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
- бастапқы құжаттарды уақытылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
жалақыны ұстап қалу;
- ұйымның әрбір жұмысшысына жалақыны уақытылы және дұрыс есептеу:
- белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
- жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына
дұрыс әрі уақытылы қосу керек.
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы заңының 5 – бабына сәйкес жұмыс
беруші мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті-құқықтық
актілермен реттеледі. Ал еңбекақы мөлшері Қазақстан Республикасының Еңбек
туралы Заңының 71 – бабына сәйкес ең аз шамадағы еңбекақы мөлшерінен аз
болмауы керек [2].
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі
Зерттеу объектісіне еңбек ақы категориясы, оны саралау факторлары,
еңбек төлемін реттеу тәжірибесі, ұжымдық-келісімдік қатынастары жатады.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін Асыл Арна ЖШС-нің есеп мәліметтері,
сондай – ақ Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп саласындағы
нормативтік – құқықтық ақпараттары, арнайы әдебиеттер пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі мен құрылысыҚазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру саласындағы
заңдық, нормативтік актілері, зерттеу жүргізілген мекеменің соңғы үш жылдың
қаржылық қорытынды есебі пайдаланылды.
1 Еңбек ақының теориялық негіздері
1.1 Еңбек ақы есептеу түрлері мен жүйелері
Еңбекке қарай бөлудің нақтылы нысандары еңбек ақы және жалақы арқылы
жүзеге асады. Жалақы еңбекпен жасалған қажетті өнімнің негізгі бөлігі.
Еңбек шығындарын өлшеу тәсіліне, айталық жұмыс уақыты бірлігіне немесе
өндірілген өнім санына байланысты ақы төлеудің екі нысаны қолданылады:
1) кесімді;
2) мерзімдік.
Кесімді – қызметтің көлемдік, сандық көрсеткіштерін жақсартуды
ынталандырады. Ол өндіріс учаскелерінде қол еңбегінің немесе машина – қол
еңбегінің басымдылығы жағдайында қолданылады.
Кесімді нысаны мына жағдайларда қолданылады:
1) тікелей жұмысшының немесе олардың бригадасының жұмыстарының
сандық көрсеткіштерінің бар болуы;
2) жұмысшының өндірімін немесе орындалған жұмыстың көлемін арттыру
мүмкіншілігі;
3) осы учаскеде жұмысшыларды өнім өндірімінің немесе орындалған
жұмыстың көлемін одан әрі арттыруды ынталандыру қажеттілігі;
4) орындалатын жұмыс көлемінің дәлме – дәл есептеу мүмкіншілігі;
5) техникалық негізделген еңбек мөлшерін қолдану.
Кесімді еңбекақыны төмендегі жүйелерге бөлуге болады:
1) тікелей немесе жай кесімді;
2) кесімді – сыйлықақы ;
3) үдемелі – кесімді;
4) жанама кесімді;
5) аккордты – кесімді [3, 34-35бб.].
Болашақта өндірісті кешенді түрде механикаландыру мен
автоматтандырудың даму, жұмысшылардың мамандықтары жетіліп еңбек ақысында
нақты сараланудың кемуі нәтижесінде кесімді жүйенің қолданыс аясы қысқарады
да, ал жұмысшылардың еңбек ақысының мерзімдік-ұжымдық және мерзімдік
сыйлықтық жүйесімен алмастыратын болады.
Мерзімдік – қызметкерлердің еңбегіне олардың нақты істеген уақытына
сәйкес, олардың біліктілігі мен еңбек жағдайын ескере отырып ақы төлеу.
Еңбекақының мерзімдік нысаны жұмыс істеушілердің біліктілігін көтеру және
еңбек тәртібін нығайтуды ынталандырады [4, 68-70бб.].
Еңбекке мерзімдік ақы төлеу нысанын қолдану жағдайы:
1) егер де жұмысшы машиналар немесе агрегаттардың өнімділігін арттыру
есебінен өнім шығаруды молайтуға ықпалын тигізе алмаса;
2) егер де қажетті келісімді бағалауды белгілеу үшін өндірімнің сандық
көрсеткіштерінің жоқ болуы;
3) ақы төлеудің мөлшері дұрыс қолданған жағдайда.
Еңбекке мерзімдік ақы төлеудің екі түрі бар:
1) жай мерзімдік;
2) мерзімді сыйлықақы.
Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру еңбек ақы
қорынан мынадай және тұтыну қорынан мынадай көрсеткіштер (ережелер) бойынша
жүзеге асырылады: өндірістік тапсырмалар және жеке тапсырмалардың,
техникалық тұрғыдан негізделген өндірім нормаларының, нормаланған
тапсырмалардың орындалуы және асыра орындалуы, еңбек өнімділігінің,
өндірімнің өсуі, бұйымдардың нормаланатын көп жұмыстылығының төмендеуі
өндірім (уақыттың және қызмет көрсетудің) жаңа нормаларының игерілуі
өндіріс бригадасының учаскесінің, цехының шаруашылық қызметінің соңғы
нәтижелерінің жақсартылуы және т.б. Сыйлықтардың мөлшері істеген
жұмыстарының маңыздылығы мен күрделілігіне қарай жұмысшылардың кәсіптері
мен топтары бойынша сараланып белгілейді. Бригада ұжымдары бүкіл бригада
ұжымының жұмыс нәтижелері үшін төленілетін қаражат мөлшеріне бригаданың
әрбір мүшесіне жұмыстың жалпы нәтижелеріне қосқан нақты үлесін, еңбек
тәртібі мен ішкі тәртіп ережелерін сақталуын ескере отырып, сыйлықтардың
мөлшерін анықтауға құқылы. Сыйлық әдетте айлық жұмыс нәтижелері бойынша
беріледі.
Еңбек ақы өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып
табылады: оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің өсуіне өнімнің
өзіндік құнын төмендеуіне және халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына
септігін тигізеді. Әрбір қызметкердің еңбек ақысы жұмыстың соңғы
нәтижелерімен қызметкердің жеке өзінің қосқан үлестерімен анықталуға тиіс
және ең көп мөлшерімен шектелмейді.
Жалпы жұмысшы қызметкерлерге есептелетін еңбек ақы негізгі және
қосымша болып бөлінеді.
Негізгі төлем – қызметкерлерге нақты жұмыс істеген уақыты үшін
істелген жұмыстардың немесе берілген баға немесе айлық еңбек ақы бойынша
өндірілген өнімнің саны мен сапасы үшін есептелген еңбек ақысы
Қосымша төлем – еңбек туралы заңға сәйкес қызметкерлерге кәсіпорында
жұмыс істелген уақыты үшін есептелетін еңбек ақысы. Оған кезекті демалыстар
төлемі, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді және т.б. орындалғаны үшін
берілетін төлемдер, түнгі немесе мерзімнен тыс уақыттарда істегені үшін
төленетін төлемдер, және т.б жатқызылады. Экономиканың барлық салаларындағы
және меншіктің барлық түрлеріндегі шаруашылық субъектілеріндегі еңбек
төлемінің негізінен тарифтік төлем мөлшері алынады. Олар қызметкерлердің
мамандық топтары бойынша сараланған. Экономиканың барлық салаларындағы
қызметкерлердің бірыңғай тарифтік кестені құруға тарифтік төлем мөлшерін
және қызмет орындарының айлық еңбек ақыларын есептеуге тұтастай республика
бойынша заң жүзінде белгіленген жалақының ең аз мөлшері негіз болып
табылады. Еңбек ақы төлемі ақшалай немесе заттай есептеліп төленуге тиіс.
Ақшалай еңбек ақы – еңбек ақысының қолданыстағы жүйесіне сәйкес
есептелген сомалар.
Заттай еңбек ақы - төлем ретінде заттай берілген өнімнің құны, тегін
немесе төмендетілген бағамен тамақтандыру, қызметкерлерге берілетін немесе
қоғамдық жолаушылар тасымалының үшін қосалқы шаруашылықтардан бөлінетін
өнімнің жұмыстың және көрсетілген қызметтік баға айырмашылығына орнын
толтыру және т.б.
Еңбекақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді:
1) Негізгі еңбекақы төлеу тәсіліне төмендегідей төлемдер жатады:
а) мерзімдік, үдемелі және кесімді еңбекақы төлеу кезіндегі орындалған
жұмыстың сапасы мен
мөлшері, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер;
б) еңбекке қалыпты жағдайымен байланысты төлемдер, ағын мерзімінен
тыс жұмыстар, түнгі уақыттарға, мереке
күндерде т.б. күндерде жұмыс
жасағаны үшін төленетін төлемдер;
в) сыйлықтар, сыйлықақы үстемелер;
г) жұмысшыларға қатысы жоқ себептерден техника мен жабдықтардың
тоқтап қалған уақытына төлемдер.
2) Қосымша еңбекақы төлеу, еңбек туралы заңда, мекеменің келісім –
шартында қарастырылған.
Сонымен бірге жұмыс уақытын пайдаланбаған келесі кездердегі төлемдер
жатады:
1) демалыс уақыттарында ақы төлеу;
2) мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындағаны үшін ақы төлеу;
3) декретке шығып, нәресте көрген аналарға, жұмыстағы үзілістері үшін
ақы төлеу;
4) кәмілеттік жасқа толмаған жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік
сағаттарға ақы төлеу [5, 45-47бб.].
Еңбекке қатысатын жас мөлшері, яғни жеке еңбек шартын он алты жасқа
толған адамдармен жасауға жол беріледі. Ал жұмысқа қабылдаудың ең төменгі
шегі ата-анасының біреуінің келісімімен 14 жастан басталады. Сондай-ақ
табиғи және климат жағдайларына байланысты бүкіл күнтізбелік жылдан немесе
айдан аспайтын белгілі бір кезең (маусым) ішінде жұмыс атқаратын
қызметкерлер маусымдық қызмкеткерлер болып танылады. Мұндай қызметкерлерді
жұмысқа қабылдау кезінде қызметкердің оған тапсырылатын жұмысқа сәйкестігін
тексеру мақсатымен сынақ белгіленбейді. Сондай-ақ жұмыс беруші мен өзінің
материалдарымен және өзіндегі немесе жұмыс беруші бөлетін немесе жұмыс
берушінің қаражаты есебінен сатып алынатын жабдықтарды құрал-саймандармен
тетіктерін пайдалана отырып жұмысты үйінде өз еңбегімен орындау туралы жеке
шартын жасасқан адамдар үйде жұмыс істейтін қызметкерлерге жатады.
Қызметкерлердің өзге де санаттарының еңбек қатынастарын реттеуге осы
заңға және қызметкерлердің жекелеген санаттарының айқындайтын өзге де заң
актілерге сәйкес жүзеге асырылады.
Кәсіпорындағы еңбек ақыны ұйымдастыру үнемі өзара байланысты және
өзара тәуелді элементтермен, атап айтқанда, тарифтік жүйемен еңбекті
нормалаумен және еңбек ақы төлеудің түрлерімен анықталады.
Тарифтік жүйе – еңбекақыны және оның дифференциясының жұмыскердің
біліктілігіне, өндірістік процеске қатысуына және еңбек жағдайына
тәуелділіктерге байланысты анықтайтын нормативтердің жиынтығы. Тарифтік
жүйе еңбекті сапасына қарай бағалауға, нормалау жұмсалған еңбек төлемін
есепке алуға ал тәртібін анықтауға мүмкіндік береді. Тарифтік жүйе
жұмысшыларға еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі ретінде қызмет етеді.
Сонымен қатар жұмысшылардың біліктілігіне еңбек ақы төлеу түрлері мен
маңызына тәуелді түрде құрылады.
Тарифтік жүйе келесі элементтерден тұрады:
1) тарифтік мөлшерлеме;
2) тарифтік тор;
3) тарифтік коэффициент.
Тарифтік мөлшерлеме – бұл жұмыс уақытының бірлігі үшін (сағат, күн,
ай) біліктіліктің айқын күрделілігінде еңбек мөлшерін орындаған
қызметкердің
еңбекақысының белгіленген мөлшері.
Орташа тарифтік мөлшерлеме:
,
(1)
мұндағы, – сәйкес разрядтардағы жұмысшылардың тарифтік
мөлшерлемесі.
Тарифтік тор – бұл разрядтардың және оған меншіктелінген тарифтік
коэффициенттердің арақатынасы. Тарифтік тордағы разрядтардың саны және
тарифтік коэффициенттер арасындағы алшақтықтар әртүрлі және олар
өнеркәсіптің әр түрлі саласында орын иемденген нақты ерекшеліктермен және
бөлінісінің дәрежесімен анықталады.
Тарифтік коэффициенттің ең төмеңгі разряды бірге тең. 1993жылдың 1 –
қаңтарынан бастап бірыңғай тарифтік тор халық шаруашылығындағы
қызметкерлердің барлық дәрежесіне қолданыла бастады.
Тарифтік коэффициенттің келесі разряды тариф ставкасының тиісінше әрі
қарай бірінші разрядтан жоғарлап өсуін көрсетеді [6, 141-143бб.].
Бірыңғай тарифтік торда 21 – тарифтік разряд бар. Бұл жүйе
шаруашылықты жүргізу нысанына, меншік нысанына және бюджеттік ұйымдарға
тәуелсіз барлық кәсіпорындарға арналған:
1) 1– 8 разрядтар бойынша – жұмысшыларға төлемдер;
2) 6 – 15 разрядтар бойынша – линиялық қызметкерлердің төлемдері;
3) 4 – 11 разрядтар бойынша – орта білімді мамандардың төлемдері;
4) 7 – 15 разрядтар бойынша – жоғары білімді мамандардың төлемдері;
5) 10 – 20 разрядтар бойынша – мекеменің басшылары, бөлімдердің,
функционалдық қызметтер басшыларының төлемдері;
6) 9 – 21 разрядтар бойынша – ғылыми қызметкерлердің төлемдері.
Қазақстан Республикасының бюджеттік салаларындағы қызметкерлердің
еңбекақыларына арналған бірыңғай тарифтік тор қызметкерлердің дәрежесін,
міндетін, разрядтар санын және разрядтарға қатысты тарифтік
коэффициенттерін қамтиды.
1- кесте – Тарифтік тор
Еңбекақы Тарифтік Еңбекақы төлеудің Тарифтік
төлеудің коэффициенттер разрядтары коэффициенттер
разрядтары
1 1.0 12 2.20
2 1.07 13 2.37
3 1.05 14 2.55
4 1.24 15 2.74
5 1.33 16 2.95
6 1.43 17 3.17
7 1.54 18 3.43
8 1.66 19 3.67
9 1.78 20 3.94
10 1.91 21 4.24
Ескерту - Бухгалтерлік есеп ІІ.Оқулық.- Қарағанды, 2009
Тарифтік коэффициент – әрбір берілген разрядтың тарифтік мөлшерлемесі
бірінші разрядтың тарифтік мөлшерлемесінен қанша рет жоғары болатынын
анықтайтын көрсеткіш.
Тарифтік жүйеге мыналар кіреді:
- бір күнге немесе бір сағатқа төленетін еңбек ақыны анықтайтын
тарифтік ставка;
- әртүрлі жұмыстармен біліктілігімен разрядтары арсында еңбек ақының
қатынасын көрсететін тарифтік сетка;
- тарифтік сеткаға сәйкес жұмыс пен жұмысшының разрядтарын анықтауға
болатын тарифтік біліктілік анықталады.
1.2 Асыл Арна ЖШС экономикалық сипаттамасы мен негізгі
көрсеткіштері
Асыл арна студиясы ЖШС 2007 жылы 27 қыркүйекте Қазақстан
Республикасының Әділет министрлігінде тіркелді. Куәлік - № 88062-1910-ЖШС
Асыл арна студиясы ЖШС 2011 жылы 23 қарашада Қазақстан Республикасының
Әділет министрлігінде қайта мемлекеттік тіркеуден өтті. Куәлік - № 281-1910-
01 ЖШС.
Асыл арна студиясы 2008 жылы 26 шілдеде ҚР Мәдениет және ақпарат
министрлігі Ақпарат және Мұрағат комитетінің бұқаралық ақпарат құралын
есепке қою туралы № 9467-Э куәлігін алды.
Негізгі тақырыптық бағыты: қазақ халқының тарихын, салт-дәстүрін
зерделеу, рухани-діни сауаттандыру, ислам дінінің ағартушылық мүмкіндігін
пайдалану туралы хабарлар тарату.
Студия 2009 жылы тамыз айынан кабельдік жүйе арқылы республика
аумағына хабар тарата бастады. Асыл арнаның жеке телеарна ретінде бөлек
шаңырақ көтеруі де осы уақыттан басталады. Бір жылдың ішінде көрерменге 40-
тан астам жоба ұсынылды. Олар өзінің тақырыбы жағынан ақпараттық-
сараптамалық, тарихи-танымдық, рухани-өмірбаяндық, оқу-ағартушылық және
әлеуметтік-экономикалық деп бөлінеді. Телеарна ҚР Дін істері агенттігінің
қолдауымен және Қазақстан мұсылмандары Діни басқармасымен бірлесе жұмыс
істейді.
Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының толықтай қолдауына ие бола
отырып, 2009 жылы Асыл арна ислами-ағартушылық телеарнасы ашылды. Осы 6
жыл ішінде Асыл арнаның эфирлік қамтуы 65% жетіп қалды. Бұл Отау ТВ
желісінің негізгі пакетіндегі және Alma TV, Digital TV, Icon, ID TV секілді
барлық аймақтық һәм республикалық кабельдік, спутниктік желілерді қосқанда
шыққан цифр. Асыл арна осы мерзім ішінде бірегей контент теңгерімін
қалыптастырды. Эфирден берілетін контенттің тек 10%-ы түрік, ағылшын, малай
және т.б. әріптестерімізден алынған десек, қалған 90% контентті өз күшімен
өндіреді.
Асыл арна қызметкерлері ай сайын 25 сағаттан астам жаңа контент
өндіреді. Арнаға шығатын хабарлар қазақ және орыс тілдерінде дайындалады,
соның 70 пайыздан астамы – қазақ тілінде. Бұрындары арнаның бір айда 50
сағаттай контент өндірген кезі болған, бірақ ол кезде штат қазіргіден 3 есе
көп еді. Ал қазір саннан сапаға өтіп жатыр.
Асыл арнаның хабарлары телекөрермендердің сұраныстарына сай әр
алуан. Біз Еуропа мұсылмандарының тұрмысы жайлы айтып келе жатып, байтақ
еліміздің ауылдары туралы көрсетпей кетпейді. Сан түрлі заңдық құжаттарды
рәсімдеудің қыр-сырымен қатар, дәмді тағам әзірлеуді де үйретеді.
Айта кетерлігі, Асыл арнаның бейнехостингтердегі, әлеуметтік
желілердегі бағдарламалары мен роликтері былтыр 2 млн 200 мың мәрте
қаралған. Ал осы желілерде жазылған аккаунттар саны 700 000-ға жуықтап
қалды. Биыл өзімізге 4,5 миллион қаралым мен 1 миллиондай жазылушы
жинақтауды міндет етіп мойнына алды. Сонымен бірге, www.asylarna.kz сайты
арқылы арнамызды онлайн көруге мүмкіндік жасадық.
Осы бағытта Асыл арна 5 жылдан бері қаншама бағдарламалар циклін
әзірлеп, эфирге ұсынды. Мемлекет басшысының Исламдағы орыны, Ел
тыныштығы – ертеңіміздің кепілі секілді дөңгелек үстелдер ұйымдастырылып,
тікелей эфирде Иман нұры, Дария-дәстүр атты студиялық бағдарламалар
жүрді. Өнегелі аналарымызға арнап Шуақты аналар, қыз-келіншектерге
арналған Ақ жаулық, Иман гүлі, жөн-жоралғылар жайлы Рухани өмір, жас
ұрпақтың бойында отансүйгіштік сезімді қалыптастыруды мақсат еткен Болар
елдің баласы, Айна және Ислам қағидаларымен біте қайнасқан, бүтіндей
қазақы өмірдің қайнарына айналып кеткен құндылықтарды насихаттайтын Ислам
және мәдениет секілді арнайы бағдарламалар жарыққа шықты [7].
Нарықтық экономика кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау негізінде
өндіріс тиімділігін, өнімнің бәсекелестігін арттыру қажеттілігімен
байланысты. Талдау кәсіпорынға қажетті стратегия мен даму тактикасын
орнатуға мүмкіндік береді және осының негізінде кәсіпорынның нарықтық
жағдайдағы қаржылық жағдайы айқындалады. Қаржылық жағдайы айқын және
нарықтық ортада тұрақты қызмет жасайтын кез-келген кәсіпорынмен есеп
айырысу мәселесі оңай шешімін табады. Олардың негізінде өндірістік
бағдарлама қалыптасады, өндіріс тиімділігін арттыру резервтері айқындалады.
Қаржылық талдаудың әдістері пәні алдымен кәсіпорынның өндірістік
қаржылық өызметін талдау барысында әдістер мен тәсілдерді кең қолдана
білуді және әрбір шаруашылық субъектісінің қызмет ерекшеліктеріне
байланысты тиімді әдістерді пайдалау маңыздылығын сипаттайды. Сонымен
қатар, қаржылық, материалдық, техникалық ресурстарды тиімді пайдалануға,
еңбек өнімділігін арттыруға, айналым құралдардың айналымдылығын
жылдамдатуға, өндіріс рентабельділігін көтеруге баса назар аударады.
Сондықтан қаржылық талдау әдістері ғылыми пән ретінде кәсіпорындардың
өндірістік – шаруашылық қызметін басқару мен бақылаудың негізгі құралына
жатқызылады.
Кәсіпорындар деңгейінде талдау экономикалық микродеңгейде
қарастырылады:
- өндіріс мүмкіндіктері мен өнімді өткізуді талдау;
- өнім сапасын талдау;
- кәсіпорынның ішкі жағдайларын талдау;
- кәсіпорынның ресурстарын талдау және т.б.
- өндіріс мүмкіндіктері мен өнімді өткізуді талдау;
- өнім сапасын талдау;
- кәсіпорынның ішкі жағдайларын талдау;
- кәсіпорынның ресурстарын талдау және т.б.
Талдау кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметіне аналитикалық –
синтетикалық 3 сатыны зерттеуге негізделеді:
1) өндіріс нәтижелерін айқындайтын факторлар жүйесін бақылау және
тіркеу сатысы;
2) зерттеліп отырған факторлар жүйесін модельдеу сатысы;
3) тиімді басқару шешімдерін анықтау сатысы.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау барысында синтетикалық,
бухгалтерлік және экономико-математикалық әдістер кең қолданылады. Қаржылық
есептемені талдау (баланс, кірістер мен шығыстар, ақша қаражатының
қозғалысы)
Қаржылық есеп беруді жасамас бұрын оның деректерінің шынайылығын
қамтамасыз ету үшін Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы
Заңға, Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру бухгалтерлік есептің стандартына
сәйкес субъект мүлікті және міндеттемелерді түгендеуге міндетті.
Берілген есептің тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен
акционерлерге түсінікті болуы есеп беруге қойылатын маңызды талап болып
табылады. Есеп белгіленген мерзімдерде беріліп отыруға тиіс.
Жоғарыдағы ұйымдарға және мемлекеттік статистика органдарына, салық
органдарына кәсіпорыннан бекітілген есеп беруді талап етуге,ал
кәсіпорындарға ондай есеп беруге тыйым салынады.
Кәсіпорындар құрылтайшылардың шешімі бойынша өзінің өндірістері мен
шаруашылықтарын жеке балансқа бөлек жазуы мүмкін. Бұл баланстың активтері
мен пассивтері кәсіпорындардың негізгі қызметі бойынша жасалған жалпы
балансқа енгізіледі. Отау (еншілес) кәсіпорындар өз алдарына бөлек баланс
жасайды.
Баланста және басқа да берілетін есептерді уақытында әрі сапалы жасау
үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелердің барлық құжаттарын, белгіленген
матаериалдық және басқа есептерді кестеге сәйкес әрі толық көлемде беруін
қамтамасыз етуге тиіс.
Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші
қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының
кестесін белгілеудің маңызы өте зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық
құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдердегі есептік
тізімдерде жинақталған бастапқы құжаттардың деректері бойынша жасалуға
тиіс. Есептк тізімдерде талдау деректері болуға тиісті екендігін есте ұстау
керек, оларда есеп беру үшін қажетті жыл басындағы және аяғындағы ақпарат
жинақталады.
Бухгалтерлік баланс - кәсіпорынның жылдық есеп берунің негізгі үлгісі.
Баланс жасалғанға дейін есепке алу тізімдеріндегі барлық синтетикалық
шоттары бойынша толтырылған айналымдар мен қалдықтарды талдау есебінің
деректерімен салыстыр қажет. Жылдың басындағы және аяғындағы баланстардың
деректерін салыстыру үшін жыл басындағы бекітілген баланс баптарының
номенклатурасы жыл аяғындағы баланс үшін бекітілген номенклатурамен және
бөлімдер мен баптардың топтамаларымен сәйкестендірілуі тиіс.
Есеп ақша қозғалысының есебі шоттары бойынша мәліметтер негізінде
құрылады және есеп беру кезеңінің басындағы және аяғындағы қалдықтар есебі
мен ақша ағымы туралы мәліметтерді қамтиды. Ақша ағымы туралы мәліметтер
есеп беруде операциялық, инвестициялық және қаржылық кесімдерде ұсынылады.
Бізге белгілі, халықаралық практикада ақша қозғалысы туралы есеп
беруді құрудың екі әдісі бар - тура және жанама. Құру әдісі ұсынылатын
ақпараттың мазмұнынан білінеді. Екі әдістің бірде біреуі қай елде болмасын
жалғыз емес, әрі міндетті емес.
Есеп айырысулардың әртүрлі әдістерді қолдану мен жұмыс кестелерінің
көлемі мен құрылымы ҚР Қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп саласына
байланысты қабылдаған шешімдеріне сәйкес әрқашанда өзгеріп отырады.
Көпшілігінде, қазіргі уақытта қаржылық есеп беруді құру жөніндегі
Әдістемелік рекомендацияда талдамалық сипаттағы жұмыс кестелерінің әртүрлі
варианттары бар.
2 - кесте – Асыл Арна жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
технико-экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2011 жыл2012 жыл 2013 жыл2013 жылды 2012
жылмен
салыстырғанда
(+;-)
Қызмет көрсету мен жұмыстарды35332 44106 27634761299-9344977
орындаудан түскен табыс, 000
теңге
Қызмет көрсету мен жұмыстарды27034 36658 80528014367-8644438
орындауға кеткен шығын, теңге023
Жалпы табыс, теңге 8 297 7 447 4716746932 -700539
977
Кезең шығындары, теңге 7273838 5155279 275539 -4879740
Салық салғанға дейінгі табыс,1024139 1246602 3788450 +2541848
теңге
Дебиторлық қарыздар, теңге 4 750 12537 0198350260 -4186759
050
Кредиторлық қарыздар, теңге 1865131427427387 15892181-11535206
Негізгі құралдардың жылдық 1458886 13172 97210722514-2450458
құны, теңге
Жұмысшылардың тізімдік саны, 5 5 6 +1
адам
Еңбекақы қоры, теңге 2277145 2458480 2960876 +502396
2 - кестенің жалғасы
Көрсеткіштер 2011 жыл2012 жыл 2013 жыл2013 жылды 2012
жылмен
салыстырғанда
(+;-)
Орташа айлық еңбекақы, теңге 41402 44699 44862 +163
Еңбек өнімділігі,теңге 7066400 8821255,25793549,-3027705,4
8
Қор қайтарымдылығы, теңге 2,422 3,350 3,242 -0,108
Корпоративтік табыс салығы, 204828 249320 757690 +508370
теңге
Таза табыс, теңге 819311 997282 3030760 +2033478
Рентабельділік деңгейі,% 3,0 2,7 10,8 +8,1
Ескерту - Кәсіпорын мәліметтері негізінде есептелінді
Осы мақсатта серіктестіктің негізгі қызметіне тоқталатын болсақ:
автомашиналардың баллондарын желімдеу мен жел бер, техникалық жөндеу
жұмыстарын жүргізу, ақауы бар машиналарды сырлау мен дәнекерлеу және басқа
да коммерциялық жұмыстарды жүргізеді.
Серіктестіктің соңғы үш жылдағы коммерциялық қызметіне талдау
жүргізетін болсақ, 2013 жылды 2012 жылмен салыстырамыз. Қызмет көрсету мен
жұмыстарды орындаудан түскен табыс пен оған жұмсалған шығын көлемдері
сәйкесінше 9344977 теңге және 8644438 теңгеге төмендеген. Нәтижесінде жалпы
табыс көлемі 700539 теңгеге азайды. Серіктестік тұрақты шығын көлемін
барынша төмендету жолдарын іздестіру нәтижесінде салық салғанға дейінгі
табыс мөлшері 2541848 теңгеге артты. Серіктестік дебиторлық және
кредиторлық қарыздар шамасын барынша төмендетіп келеді. Талдау жасалынған
шаруашылық жылдарын серіктестік таза табыспен аяқтап отыр. Соңғы жылдары
шығынды басқару мәселесіне айрықша мән беріп отыр.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың сатқан өнімдерінің, тауарларының басқа да
активтерінің өзіндік құны, сондай-ақ оларды сату, есептен шығару
барысында пайда болатын шығындар сомасының жиынтығы субъектінің шығыстары
болып табылады. Шаруашылық субъектісіндегі шығыстардың есебі 7000 –
Өткізілген өнім мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құны; 7100 –
Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар; 7200 –
Әкімшілік шығыстар,7300 – Қаржыландырудан шығыстар, 7400 – Өзге
шығыстар, 7500 – Тоқтатылған қызметке байланысты шығыстар, 7600 –
Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын ұйымның шығын үлесі шоттарында
жүргізіледі.
7100 – Өнімдерді өткізу мен қызметтерді көрсету бойынша шығыстар деп
аталатын және 7200 – Әкімшілік шығыстар, деген шоттарының дебетіне, 3350
– Қызметкерлерге еңбекақы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек деп
аталатын шоттын кредиті субъектінің жұмысшылары мен қызметкерлеріне
есептелген еңбекақы сомасы, сыйақылар сомасы, демалыс уақыттарына
есептелінген ақылар басқадай төленетін шығындар сомалары жазылады.
3-кесте – Өнімді өткізуден түскен табыс көлемінің өзгерісін талдау,
теңге
Көрсеткіштер 2011 жыл 2012 жыл 2013 жыл 2013 жылды 2012
жылмен
салыстырғанда
(-;+)
Өнімді(қызмет көрсету) 50548377 35332000 44106276 +8774276
сатудан түскен табыс
Өткізілген(қызмет 40930071 27034023 36658805 +9624782
көрсетуден) өнімнің
өзіндік құны
Жалпы табыс 9618306 8297977 7447471 -850506
Әкімшілік шығыстар 7672314 5688891 5155279 -533612
Қаржыландыру шығындары 1463989 1584947 1045590 -539357
Салыққа дейінгі табыс 482003 1024139 1246602 +222463
Корпоративтік табыс 144601 204828 249320 +44492
салығы
Таза пайда 337402 819311 997282 +177971
Ескерту - Асыл Арна ЖШС кірістер мен шығыстар туралы есеп мәліметтері
Кәсіпорында сатудан түскен табыс көлемі 2013 жылды 2012 жылмен
салыстырғанда 8774276 теңгеге өскен. Бұл кәсіпорында тауарды сату мен
қызмет көрсету көлемінің ұлғайғандығы және тауарлар мен қызмет сапасының
сұранысты толық қанағаттандыратындығын сипатайды. Табыстың артуына
байланысты оған жұмсалған шығын да бір мезетте артатыны белгілі. Шығынның
ұлғюына орай жалпы табыс көлемі 850506 теңгеге төмендеді. Кәсіпорынның
қаржылық нәтижесіне тұрақты шығындар тікелей әсер етеді. Тұрақты
шығындардың төмендеуіне орай таза табыс көлемі 177971 теңгеге ұлғайды.
4-кесте – Ұйымның активтерінің қалыптасу көздерінің құрамы мен
құрылымы
Активтер 2012 ж 2013 ж Ауытқу
(+, -)
мың теңге үлесі, % мың теңге үлесі, үлесі, %
%
Меншікті капитал 7 149 022 67,9 6 912 446 64,94 -2,96
Қарыз капиталы 3 379 728 32,1 3 731 911 35,06 +2,96
Баланс валютасы 10 528 750,0100 10 644 357,0100 -
Ескерту - Кесте ұйымның есеп мәліметтері негізінде жасалынды
Кәсіпорынның активтерінің қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылымы
2012-2013 жылдардагы көрсеткен ауытқуларының үлесі жайлы берілген
мәліметтер негізінде ұсыныла отырылып жасалған кесте.
Талдау барысында меншікті капиталы -2,96% кемеді, қарыз капиталы
+2,96 керісінше өсті.
5 - кесте – Асыл Арна ЖШС-нің меншікті капитал құрылымы, жыл соңы
Капитал көздері 2012 ж 2013 ж Ауытқу (+, -)
мың теңге үлесімың теңгеүлесі, мың үлесі,
, % % теңге
%
Шығарылған капитал 4 936 966,9,05 5 036 81272,87 +99846,0+20,25
0 ,0
Резервтік капитал 493 196,0 ,9 503 681,07,28 +10485,0+2,1
Бөлінбеген кіріс 1 718 860,4,05 1371 953,19,85 -346069,-20,1
(зиян) 0 0 0
Барлығы 7 149 022,00 6 912 446100 -236576,-3,3
0 ,0 0
Ескерту - Кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде жасалынды
Асыл Арна ЖШС-нің меншікті капитал құрылымы мәліметтері бойынша
кәсіпорынның соңғы екі жылдағы өзгерісін қарастырамыз. 2012 жылды 2013
жылмен салыстырғанда Шығарылған капитал +99846,0 теңге ,ауытқуы +20,25%
өскен. Ал Резервтік капитал +10485,0 теңгеге ауытқуы +2,1% өскен.
Бөлінбеген кіріс(зиян)-346069,0 тг,ауытқуы -20,1% кемыды. Барлығы
7 149 022,0 тг құраса,2012-2013 жылмен салыстырғанда ауытқу -236576,0 тг
яғни -3,3% кемыды.
Кәсіпорынның соңғы үш жылдағы мәліметтерін негізге ала отырып
мемлекетке төлейтін міндетті төлемдерінің көлемін қарастырамыз. Ол келесі
кестеде көрсетілген.
6 - кесте – Қысқа мерзімді міндеттмелердің көлемінің өзгерісін
талдау, теңге
Көрсеткіштер 2011 жыл 2012 жыл 2013 жыл 2013 жылды 2012
жылмен
салыстырғанда
(-;+)
Барлық міндеттемелер 13720333 18651314 27427387 +8776073
оның ішінде:
Салық бойынша міндеттемелер304675 332582 229210 -103372
Ерікті және міндетті 41367 - - -
төлемдер
Басқа да қысқа мерзімді 13374291 18318732 27198177 +8879445
міндеттемелер
Ескерту - Асыл Арна ЖШС бухгалтерлік баланс мәліметтері
6-кесте мәліметтері бойынша кәсіпорынның қысқа мерзімді
міндеттемелерінің соңғы үш жылдағы өзгерісін қарастырамыз. 2013 жылды 2012
жылмен салыстырғанда барлық қысқа мерзімді міндеттемелер көлемі 8776073
теңгеге өскен. Оның көлемі басқа да міндеттемелер негізінен болған. Ал
салық бойынша міндеттемелер көлемі 103372 теңгеге төмендеген. Барлық
міндеттемелердің ішінде 0,8 пайызы салықтық төлемдер үлесін құраса, ал
99,2 пайызы басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер үлесін құрайды.
1.3 Асыл Арна ЖШС бухгалтерлік есебі мен есеп саясаты
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдісінің жиынтығын, яғни алғашқы
бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық және басқа)
қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік есеп
шоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі, мәліметті
өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Ұйымның өзінің есеп саясатын өңдеу мүмкіндігі мен қажеттілігі
бухгалтерлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша
баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген
мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. "Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру туралы" Қазақстан Республикасының заңы мен Бухгалтерлік
есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық
немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі
көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:
- бухгалтерлік есептің уақтылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сөйкес жүргізілуі;
- бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қодданылатын
синтетикалық және аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
- алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
-ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
- актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентаризациясын)
өткізу төртібі (реті);
- актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
- құжат айналымы ережелері мен есеп, ақпараттарын өндеу технологиясы;
- шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
- бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорынның қабылдаған есеп саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің
маңызды мәселелерінің бірі.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар
әсер етеді:
- меншік нысаны мен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны;
- салық салу жүйесімен арақатынасы (әр тұрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы
басқа);
- қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы;
- ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне
қажетті барлық бағыттары бойынша);
- материалдық базасының болуы;
- кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының (қаржы бөлімі
қызметкерлерінің) біліктілігі.
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама -қайшылықсыздығы мен
орындылық талаптарына сай болу қажет.
Есеп саясатының ашылуы – бұл қаржылық есептемеге түсіндірме жазудағы
неғұрлым елеулі аспектілерге сипаттама беру.
Қаржылық есептеменің деректері бойынша кәсіпорынның мүліктік және
қаржылық жағдайы, оның төлемі қабілеті, шаруашылық етудің негізгі басқа
көрсеткіштер белгіленеді.
Бұйрық рәсімделген есеп саясатын нормативтік құжат болуға тиіс.
Есеп саясаты:
1) жалпылама қабылданған белгілі жиынын таңдау;
2) нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлікті таңдау;
3) ұйымның есептік нұсқасын, нұсқаулар рұхсат еткен объектілерін
бағалаудың, сондай-ақ белгіленген нормалардың талаптарына және кәсіпорын
қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізумен ұйымдастыру
техникасының нысандарын таңдау;
4) кәсіпорын есеп жүйесіндегі принциптерді белгілеу;
5) шынайы ақпараттар жүйесін қалыптастыру.
Есеп саясатын қалыптастырылған және қолданылған кезде есептің мынадай
принциптерін сақтау керек:
1) есептеу, үздіксіз, түсініктілік, маңыздылық, мәңгілік, растық,
бейтараптылық, сақтық, аяқталғандық, салыстырмалық. Дәйектілік,
күмәнсіздік;
2) негізділік, дұрыстық,баланстық,тепе-теңдік;
3) құжаттылық, бірегейлік, мерзімдік;
4) табыстылық, түсініктілік, күмәнділік;
5) мерзімділік, дәйектілік, жүйелік, әдістемелік.
Еліміздің нарықтық экономикалық жолмен дамуы барысында қаржылық
инвестициялардың маңызы зор, ал біздің еліміздің экономикасын көтеру үшін
қаржылық инвестициясы тарту бүгінгі күні аса қажетті болып отыр. Қазақстан
Республикасының қаржы нарығы әлемдік деңгейде жаңадан бой көтеріп келе
жатқан қаржы нарықтарының қатарына жатады, ал қаржы нарығы келесі
нарықтардан пайда болады:
1) валюталық нарық;
2) құнды қағаздар нарығы;
3) несие капиталы нарығы;
4) асыл металдар нарығы.
Қаржы нарығының айрықша бөлігі ол құнды қағаздар нарығы және де бұл
бойынша осы кезде қалыптастыру процесі аяқ басып келеді. Ал қаржылық
инвестициямен осы құнды қағаздар нарығы тікелей байланысты. Елімізде
мыңдаған акционерлік қоғамдар мен басқа да шаруашылық субъектілері,
жүздеген сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары тіркелген.
Асыл Арна ЖШС есеп саясатының ерекшелігі
Асыл Арна жауапкершілігі шектеулі серіктестікте қаржылық есеп
беруіне талдау жасап және есебінің ұйымдастырылуына байланысты өндірістік
іс-тәжірибе жұмысында бірнеше сұрақтарды қарастырдық. Осыған орай жұмыста
қарастырылған тақырыптар бухгалтерлік есепте ерекше алатын орны да белгілі.
Мәселен, қай ұйым болмасын өз жұмысын бастар алдында,қысқа және ұзақ
мерзімді активитердің көлеміне көңіл бөледі. Зерттеу нәтижесі көрсетіп
отырғандай, Асыл Арна жауапкершілігі шектеулі серіктестікте бухгалтерлік
есеп пен аудит және талдау жағдайы қанағаттанарлық. Алғашқы құжаттары,
мемлекеттік құзыретті органдардан тіркеуден өту құжаттары жалпы алғанда
нормативтік құжаттарға сәйкес дұрыс толтырылған.
Экономикалық дамуының жаңа кезеңінде жоғары білімі бар мамандар тек
теориялық білімге ие болмай, сонымен қатар оларды практикалық қызметте
жемісті қолдана білуі қажет. Өндірістік іс-тәжірибе оқу процесінің маңызды
бөлігі болып табылады және студентке есеп және аудит қызметінде практикалық
таным алуға мүмкіндік береді.
Нарықтық экономика экономикалық кадрларды даярлау жүйесіне жаңа
талаптар қояды, талаптарды жоғарылатады. Мамандарды даярлау процесі
нарықтың заңдары мен талаптарына сай келетін пәндер бойынша білімдерді
игеруді талап етеді.
Дебиторлық борыш деп белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты заңды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған
тауарларды, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
борыштарын айтады. Осы субъектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен
ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық
борыштар ағымдағы активтер қатарында есептелінеді. Олардың қатарына
жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық төлем;
- тапсырылған шоттар бойынша алынуға тиісті шоттар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар.
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер пайдаланылады:
- № 7 Журнал-ордер – 1200 Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі - деп аталатын шоттың кредиті бойынша;
- № 8 Журнал – ордер – 1420 – ҚҚС деп аталатын шоттың, 1270 –
Арнауға арналған- деп аталатын шоттың, 1400 Ағымдағы салықтық
активтер - деп аталатын бөлімше шотының және өзге ұзақ мерзімді
қаржылық 1610 Берілген қысқа мерзімді аванстар бас шотындағы
бөлімше шоттарының кредиті бойынша;
- № 8 Журнал – ордерге қосымша ведомость – 1610 Берілген қысқа
мерзімді аванстар бас шотындағы бөлімше шоттарының дебеті бойынша;
- № 10 Журнал – ордер – 1290 Күмәнді талаптар бойыша резерв бас
шотының бөлімше шоттары және 2920 Алдағы кезең шығындары бас
шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша;
- № 11 Журнал – ордер – 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі бас шотындағы
бөлімшенің кредиті бойынша жүргізіледі.
Дебиторлық борыштардың шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен
олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар
бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы
жүргізіледі. Болып отырған ақша дематерилизациясы, яғни ақшалардың
электрондық формаларға ауысуы, әртүрлі есеп айырысулар бойынша бухгалтерлік
есепті енгізудің тәртіптерін түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр етіп отыр.
Сондықтан дебиторлық борыштың әлемдік тәжірибесінде біршама жақсы тәжірибе
жиналғандығы жайлы ұмытпаған дұрыс.
2 Еңбек ақы шығындарының есебі
2.1 Жұмыскерлердің құрамы мен жұмыс уақытының есебі
Еңбек өнімділігінің өсуіне және өнімнің өзіндік құнын төмендетіп оның
сапасын арттыруға еңбек тәртібін нығайтуға еңбекақы есебі біршама септігін
тигізеді. Кәсіпорынның шаруашылық қызметі процесінде қызметкерлер жұмысқа
қабылданып және жұмыстан босатылып жатады, олардың саны өзгеріп отырады,
жұмыс бабына қарай ауыстырулар болып тұрады. Асыл Арна ЖШС қызметкерлер
құрамының есебін кадрлар бөлімі жүргізеді. Олар бүкіл кәсіпорындағы оның
құрылымдық бөлімшелеріндегі қызметкерлердің саны мен өзгеру себептері,
жынысы, жас мөлшері категориялары, кәсіптері, қызмет орындары,
мамандықтары, біліктілігі, жұмыс стажы, білім және басқа белгілері бойынша
қызметкерлер құрамы туралы деректер алуды қамтамасыз етеді. Кәсіпорындағы
қызмет атқаратын адамдардың жалпы саны олардың тізімдегі саны деп аталады.
Жұмысқа қандай мерзімге қабылдағанына қарай қызметкерлер тұрақты,
уақытша және маусымдық болып бөлінеді. Жұмыстың бітер мерзімі көрсетілмей
қабылданғандар тұрақты қызметкерлерге екі ай мөлшерден белгілі бір мерзімге
немесе белгісіз мерзімінен, бірақ екі айдан аспайтын уақытқа сондай-ақ
(ауруына, бала тууға байланысты алған демалысқа орай) заңдарға сәйкес
қызмет орны сақталатын жұмысы жоқ қызметкерлердің мерзімді жұмысқа
қабылданғандар уақытша қызметкерлерге: маусымдық жұмыстар істеу кезінде
қабылданғандар маусымдық қызметкерлерге жатады.
Кәсіпорындағы қызмет істеп жүргендерді тізімдік және тізімдік емес
қызметкерлер деп бөледі. Тізімдік қызметкерлерге кәсіпорынның негізгі
қызметі бойынша 1 күннен артық мерзімге, ал қызметінің қалған түрлері
бойынша кем дегенде 5 күн мерзімге жұмысқа қабылданған барлық тұрақты
маусымдық және уақытша қызметкерлерде енгізеді. Қызметкерлер тобы мынадай
категорияларға бөлінеді: басшылар мамандар және осы топқа жататын басқа да
қызметкерлер.
Қызметке алынған адамға табельдік номер беріліп жеке карточкасын
ашады. Бұл жеке карточкада жұмыс істейтін қызметі жалақысы, табельдік
номері және жұмыстағы қозғалысы көрсетіледі. Сонымен қатар бұл карточкада
еңбек ақы бойынша есеп айырысулар да көрсетіледі. Кәсіпорындағы орташа
қызметкерлердің орташа санын анықтау үшін олардың күнделікті сандық есебін
жүргізеді. Ол үшін қызметкерлердің тізімдік санын жұмысшылардың жұмысқа
алынғаны басқа жұмысқы ауысқандығы, жұмыстан шығарылғаны бұйрықтар
негізінде дәлелденіп отырады.
Есеп беретін кәсіпорынның жұмысшы қызметкерлерін орташа саны сол
алдағы әрбір календарлық күндегі жұмысшы қызметкерлердің тізімдегі санын
қосып (1-31 күн аралығындағы) мейрам немесе жұмыс істемейтін демалыс
күндерін қоса алғандағы қосынды санды календерлық күн санына бөлу арқылы
алынады. Сондай-ақ басқа жұмыс істемейтін күндердегі қызметкерлердің
тізімдік саны сол күннің алдындағы жұмыс күннің мәліметіне сәйкес алынады.
Қызметкерлер мен жұмысшыларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz