Ортағасыр христиан философиясы

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

4-лекция.

Тақырыбы. Ортағасыр христиан философиясы.

Қарастыратын сұрақтар:

1. Ортағасырдағы христиан философиясының өзіндік ерекшеліктері,
даму кезеңдері.

2. Ф.Аквинскийдің еңбектеріндегі схоластикалық идеялар.
3. Номинализм иен реализм тартысы.

1-сұрақ. Батыс Европа елдеріндегі – феодалдық қоғам философиясы, ол
Рим империясының күйреуімен бастап (5ғ.) капиталистік қоғамның алғашқы
формалары пайда болғанға дейін (14-15ғ.ғ.) өмір сүрді. Құл иленушілік
қоғамның құлауымен ежелгі философиялық мұра жоғалып, ол батыс Европа
ғалымдарында 12 ғасырдың екінші жартысына дейін белгісіз болып қала
берді. Алдыңғы Азияда, араб тілдес елдерде – мұсылман, Европада - екі
түрлі христиан ( рим католицизмі мен византия православиясы) діни
идеология үстем болды. Мектеп, ағарту ісі шіркеудің қолына көшті, оның
көзқарасы табиғат, дүние және адам туралы түсініктерге негіз болды.
Бұл дәуірдің өзіндік философиясы болды. Оны схоластика ( мектептік ілім)
деп атады.
1. Балауса схоластика (ІХ-ХІІғғ.) ғылым, философия, теология (дін
ілімі) әлі бір-бірімен біте қайнасып, ажырамаған, бірақ ақыл ой-
әрекетінің жемісі мен құндылығын түсінуді және универсалийлерге
())жалпылық) байланысты пікірталас негізінде ақыл-ойға діни сенімнің
үстемдігін жүргізуді және сол үстемдіктің заңдылығын дәлелдеуді өзіне
мақсат етіп қойған схоластикалық тәсіл қалыптасты. Негізгі өкілдері: А.
Кентер-берийский, П.Абеляр, А.Аврелий т.б.
2. Кемеліне жеткен схоластика (ХІІІғ.). Бұл – философиялық-
теологиялық ілімнің қалыптасып кең етек алған кезі болды. Негізгі
өкілдері: Ұлы Альберт, Ф.Аквинский, Д.Скотт т.б.
3. Құлдырау кезеңі (ХІҮ-ХҮғғ.) ғылыми және философиялық ойлардың
тез қарқындап дамуына байланысты теологияның өмірден алшақ, мистикалық
ілімге айналуына орай схоластика мүлдем нәтижесіз, тіл безеген ғылымға
айналды. Негізгі өкілдері: У.Окком, Ж.Буридан т.б.
Схоластикалық пікір-талас үстінде христиандық догмаға сәйкес келе
бермейтін көптеген философиялық мәселелер көтеріліп, өзінің шешімін
тапты.
2-сұрақ. Христиандық діни ілімді Аристотельдің философиясымен
байланыстырып, шіркеудің алғашқы схолас-тикалық ұстазы болған Фома
Аквинский (1225-1274ж.ж.) Негізгі еңбегі: Теология жиынтығы. Ол
Аристотельдің іліміне сүйене отырып белсенді түр (реттілік принципі) мен
тұрақсыз және қалыптсапаған материяның (болмыстың әлсіз түрі) арасындағы
байланысты түсіндіру арқылы Иусус Христостың бойындағы құдайлық
(идеалдық және адамдық) материалдық қасиеттерін теориялық жолмен
негіздеуге тырысады. Ф.Аквинский Аристотельдің жалпы ұғымдар жалқылардың
түр қалыптастыратын принципі ретінде өмір сүреді деген іліміне сүйене
отырып, универсалийлер ақыл-ойдың жемісі болғанымен, санадан тыс,
құдайдың ойында орын алғандықтан өз алдында жеке дара тіршілік етеді деп
есептейді. Осыдан кейін ол универсалилердің үш түрлі өмір сүретіндігін
көрсетеді.
1. зат пайда болғанға дейін құдайдың ойында;
2. заттардың өзінде;
3. заттардан кейін, адамның ақыл-ойы да – сол заттардың ұғымы,
абстракциялық ойдың нәтижесі ретінде өмір сүруі.
Ф.Аквинскийдің пікірінше, дін құдайдың табиғатын түсіндіретін ілім.
Сондықтан шіркеу оны уағыздаушы ретінде адамзаттық қоғамнан жоғары
тұрады. Демек, өкімет билігі құдайдан рухани билікті жүргізетін, аспанда
– христос, жерде Рим папасы.
3-сұрақ. Дунс Скотт (1268-1308ж.ж.) шотланд схоласты,
Аквинскийдің іліміне қарсы сын айтып, құдайдың да, адамның да ақыл-ойы
оның ерік жігеріне тәуелді, сондықтан да құдайдың жігері не істеймін
десе де абсолютті ерікті, ал оның қалағанын істегенінің өзі игілік.
Құдай жігерінің арқасында әлемдегі жеке заттарды жаратқан. Ол жаратушы
ғана емес, сонымен бірге ол заттардың рухани түп негізі. Осындай рух
адам да бар. Адамның рухы (жаны) мәңгі, ал оның денесі кеңістік пен
уақытта шектеулі. Рухтың негізгі мақсаты - танып-білу. Адамдар сезімдік
түйсіктер арқылы заттардың қасиет сипаттарын таныса, ақыл-ой осы алынған
мәліметтер негізінде жалпылықтың мәнін түсінуге ұмтылады.. Олар әр
уақытта болған және мәңгі бола береді. Тек адамдар таным процесі кезінде
оларды заттардан бөліп алады да, жалпың ұғымын қалыптастырады.
Ортағасырлық философияның көптеген идеяларымен келіспей, өзіндік
пікір айтып, таным процесінде тәжір биенің беделін көтерген ойшылдардың
бірі Роджер Бэкон (1214-1294ж.ж.) болды. Ол философия, табиғаттану
ғылымдарын теологиядан бөлу керектігін уағыздап, ғылымның негізгі
тәжірбие, эксперимент және математика деп есептейді.
Уильям Оккамның (1300-1350ж.ж.) пікірінше әлем жеке заттар мен
мәндерден тұрады. Мәнділіктердің негізгі анықтамаларының қасиеттері
(трансцен-денталий) өзінен бөлінбейді және қажеттіліктің арқасында оның
мәнінен тікелей туындайды. Трансцендаталийлер категориядан да,
біртекетес заттарды қамтитын жалпы ұғымдардан да жоғары тұрады. Ал,
категориялар мен жалпы ұғымдар заттардың таңбасы, белгілері ғана, олай
болса олар жеке-дара өмір сүре алмайды, тек адамның ақыл-ойында болады.
Ол қал-ойдан тыс өмір сүретін тек жалқылар болғандықтан таным процесі
заттарды, құбылыстарды түйсіктер арқылы бейнелеуден басталады. Танымның
өзі сыртқы және ішкі тәжірбие арқылы түйсініп білуден тұрады. Ішкі
тәжірбиеде адам жалқыларды бейнелеудің нәтижесінде оларды түйсініп,
нақты білім алса, сыртқы тәжірбиеде трансцендаталилер туралы абстрактілі
білім жинайды. Бірақ ақыл-ой күшімен құдайды, оның бар екендігін
бұлжытпай дәлелдейтін фактілер болмағандықтан, оған сену ғана керек.
Олай болса, Оккамның пікірінше философиялық ақиқат пен діни ақиқат екі
түрлі құбылыс, ғылым мен философия үшін ең маңызды нәрсе – интуиция мен
білім арқылы ақиқаттығы дәлелденетін фактілер. Ал дәлелдеудің өзі
қарапайымдылыққа, түсініктілікке негізделуі шарт.

5-лекция.

Тақырыбы. Орта ғасырдағы мұсылман философиясы.

Қарастыратын сұрақтар:

1. Мұсылман философиясының қалыптасуы мен ерекшелігі.
2. Суфизм-мұсылмандық діни-философиялық ойлардың бағыты ретінде.
3. Мұсылман ойшылдарының ғылыми философиялық мұрасы.

1-сұрақ. Орта ғасырда пайда болып, жаңа заманға дейін философия
тарихында көрнекті орын алған, еңбектерін араб тілінде жазған, негізінен
мұсылман елдерінен шыққан ойшылдар тобының ілімін ғылымда фалсафа деп
атау дәстүрі бар. Анығында бұлар ерекше ойлау менталитетіне ие болған
фалсафа өкілдері. Философия мұсылман мәдениетінің туындысы. Бұл
негізінен, мұсылман елдерінің ойшылдарына тән дүниетаным.
Фалсафаның мазмұны Платон, Аристотель еңбектерін қайта жаңғарту
болса, бұл мақсат мұсылман негізінде орындалып, араб тілі арқылы жүзеге
асты. Нақ осы кезеңде философ-ойшылдар рухани мәдениет пен мұраның бай
даму тәжірбиесін байыптай бастады, философиялық ілімнің алғашқы
тұжырымдамалары мен жүйелері, танымның қағидалары мен әдістері пайда
болды.
Осы кезеңде математика, астрономия, медицина, химия, география,
механика, музыка өнері, логика және т.б. ғылым салалары жедел дами
бастады. Орта ғасырладағы ғылым мен мәдениет антика заманының
жетістіктерін пайдалана отырып байи түскені мәлім. Шын мәнінде Шығыс
және Грецияның мәдени құндылықтарының қайтадан жаңғыруы осы аталған
кезеңге тән құбылыс. Грек, ежелгі Үнді, Сирия және дари-парсы тілдерінде
жазылған шығармаларды аудару, өткен дәуір ойшылардың еңбектеріне
комментарийлер жазу әдеттегі жәйтке айналған болатын. Осы кезеңде Шығыс
халықтары, оның ішінде Орта Азия халықтары тарихи аренаға ғылымның әр
саласына айтарлықгай қомақты үлес қосқан аса көрнекті ойшылдарды
шығарды. Олардың әрқайсысы әлем халықтары мәдениетінің тарихына өшпес із
қалдырды. Аталған тарихи кезеңде көптеген әлем халықтары мәдениетінің
байланысы мен бірігуінің нәтижесінде аса бай тілді мәдениет және
қоғамдық-философиялық ой қалыптасты. ІХ-ХІІ ғасырлардағы ғұлама
ойшылдардың терең философиялық және қоғамдық ойлары тұңғыш рет жалпы
адамзаттық құндылықтар тұрғысынан зерттелген.
2-сұрақ. Сопылық - өте күрделі философиялық діни феномен. Ол
мұсылмандық шығыс халықтарының рухани өмірінде маңызды рөл атқарған
көрнекті ағым. Ол ислам дінінен тарады, содан нәр алды, соның жүйесіне
сүйенді. Бірақ ислам дініне тараған бағыттарға қарағанда, сопылық көлемі
жағынан да, сенім, дүниеге көзқарас, дүниені қабылдау, дүниеге қарым-
қатынас сияқты аса маңызды мәселелерді іздестіру тұрғысынан күрделі
ағым. Сопылық ағым араб халифатының тарихи-әлеуметтік дамуының жемісі.
Ол Омейядтар билік құрған кезеңде халифаттағы дәулеттілер өкіметінің
баюына, наразылық ретінде пайда болды. Сонымен бірге, оның қалыптасуына
гностицизм, неоплатонизм, манихейлік ықпал етті.

Сопылық - өмірдегі ең жоғарғы мақсаты - адам жанының құдаймен
етене бірігуі деп ұғындырды да, жердегі фәни тіршіліктен, қоршаған
дүниеден бас тартуға шақырды. Құдайды ғана шын деп ұғады, ал оны
қоршаған заттар мен құбылыстарды құдайдың көлеңкесі деп түсіндірді.

3-сұрақ. Әл-Кинди (801-866) орта ғасырлардағы араб философиясының ірі
өкілі. Ол өз еңбектерін логика, философия, медицина, математика,
геометрия, музыка саласына көп көңіл аударды. Әл-Кинди философиялық
проблемаларды шешуде математикаға көп жүгінеді. Оның ойынша,
философия ғылым ретінде математикаға сүйенуге тиіс. Себебі, алғашқы
субстанциялар, нақтырақ айтқанда, материалдық дүниенің заттары олардың
негізін ажырату арқылы танылады. Болмыс пен табиғат туралы ілімі әл-
Киндидің философиялық системасының маңызды бөлігі болып табылады. Осы
мәселеге байланысты Әл-Кинди Алғашқы философия туралы, Бес мән туралы
кітап атты шығармалар жазды.

Әл-Фараби 870 жылы Фарабта дүниеге келген. Оның қайраткерлігі мен
шығармашылығының айрықша құндылығы, ол Аристотельден кейінгі Екінші
ұстаз немесе Шығыс Аристотелі деп саналады. Философия тарихында Әл-
Фарабидің парасат пен ақыл жайлы еңбегі бәрін тұтас қамтитын рухани
дүниенің онтологиялық желісі, ақыл-ой мен болмыс диалектикасы маңызды
кезеңдер болды. Біріншісі, ежелгі грек ғалымдарының еңбектеріне
комментарий түрінде жазған шығармалары. Екіншісі, орта ғасырлардағы
жаратылыстану және қоғамдық-философиялық ойдың өзекті пробле-маларына
арнап жазған мен зерттеулері. Ол Аристотель мен Платонның логикалық,
этикалық, философиялық еңбектеріне, эвклидтің геометриясына, Александр
Афродезийскийдің Жан туралы атты шығармаларына түсінік береді.
Орта ғасырлардағы ұлы ойшылардың бірі Ибн Сина (980-1037) есімі ежелгі
дәуірде өмір сүрген атақты дәрігер Гиппократ жөне дана философ
Аристотельмен қатар аталады. Ибн Сина медицинаға көп көңіл бөлді және
дәрігерлік практиканы жалғастыра жүріп танымал емшілердің қатарында
атала бастайды. Ибн Сина "Айығу кітабы", "Білім кітабы" және т.б.
еңбектері ғылыми тұрғыдағы құндылығымен ерекшеленеді.
Әл-Бируни ежелгі Хорезмнің астанасы Қият қаласына жақын елді
мекенде дүниеге келген "Бируни" сөзі қала маңының тұрғыны деген мағынаны
білдіреді. Табиғат, Бирунидың пікірінше, барлық материалдың және табиғи
кұбылыстарды қамтиды. Бируни материалдық дүниенің барлық заңдылық
процестерін табиғат деп атайды. Бируни өзінің ғылыми ізденістерінде
табиғат кұбылыстарын оның өз заңдары арқылы түсіңдіруге тырысады.
Мақмұт Қашғари Диуани-лұғат-ат-түрік атты еңбегінде алғаш рет
түрік мәдениетінің болмыс категориясын сипаттап берді. Еңбекте дәстүрлі
халық санасының сипаты, тарихи және мифологиялық құндылықтар, діни және
этникалық терминология тіркелген.
Ал Ахмет Ясауидің Диуани Хикмет еңбегінде, сопының өмірі мен қызметі
ұрпақ жадында тақуалық пен тәубенің , бай рухани өмір мен имандылық
хақында. Еңбекте Аллаға деген сүйіспеншілік баяндайтын, жоғары
мәнділіктерге көкейдегі ойдың ашылуы мен жету, сонымен қатар рационалдық
танымның қасаңдығын, сезімсіздік түйсіктің жетіспеушілігін де көрсетеді.

Қорыта келгенде, Орта Азияның ортағасырдағы ойшылдары мен
ғалымдарының философиялық және жаратылыстанудағы ғылыми көзқарастары
Шығыс пен Батыс философиясының ілгері дамуына зор әсерін тигізді.

6-лекция.

Тақырыбы. Қайта өрлеу дәуірінің философиясы.

Қарастыратын сұрақтар:

1. Қайта өрлеу дәуірінің негізгі сипаттары.
2. Қайта өрлеу дәуіріндгі ғылым.Н.Коперник, Д.Бруно, Г.Галилей т.б.
ілімдері.

1-сұрақ. Философ тарихында ХV-ХVІ ғасырлар қайта өрлеу дәуірі деп
аталады. Осы кезеңде Батыс Европа елдерінде өнеркәсіп, сауда-саттық,
теңізде жүзу ісі жедел қарқынмен дами бастады. Ғылым салаларының ішінде,
әсіресе механика, математика, жаратылыстануға көп көңіл бөлінді. Қөлөнер
кәсібінен машина жасау өндірісіне өту басталды. Капиталистік өндірістік
қатынастардың одан ары дамуы ХV ғасырдың аяғы мен ХVІ ғасырдың басында
ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуына себеп болды. Шіркеу тарапынан
болған қудалау мен қысымға қарамастан қайта өрлеу дәуірінің аса ірі
ойшылдары Н.Коперник, Дж. Бруно, Г.Галилей және т.б. ортағасырларда
қалыптасқан жаңсақ пікірлерге қарсы шықты. Қайта өрлеу дәуірі
философиялық ой тұрғысында дүниенің жаңа көріністерін көрсетті. Осы
философиялық негізде пантеистік ілім қалыптасты. Осы дәуірдің
философиялық екінші ерекшелігі антропоцентризм пайда болды. Адам
философиялық зерттеудің негізігі объектісі бола отырып, дүние орталығы
болып табылды. Енді адам тек жаратылған пенде емес, ол табиғаттың,
айналасындағы барды жаратушы, рух беруші болды.
2-сұрақ. Қайта өрлеу дәуірі ойшылдарының аса ірі өкілдерінің бірі
Н.Коперник (14473-1543ж.ж.) болды1543 жылы жарияланған Аспан
денелерінің қозғалысы атты еңбегінде жердің және басқа да планеталардың
күнді айналатындығы туралы гипотезасын жариялады. Н.Коперниктің
гелиоцентрлік теориясы ғылымда бұрыннан қалыптасқан көзқарастарды
өзгертіп, қайта қарауға мәжбүр етті.
Сол кезеңдегі пантеистік, натурфилософиялық бағыттың негізін
Н.Кузанский (1401-1465ж.ж.) салды. . Ол 1401 жылы шаруа отбасында
Германияның Куза деген қалашығында туылған. Негізгі философиялық
еңбектері: Ғылыми білімсіздік туралы, Құдай туралы, Ақыл, Болмыс
туралы. Ол философияның негізгі мәселесін идеалистік тұрғыдан шешті.
Дүниені де, адамды да құдай жаратты дейді ол. Кузанскийдің пікірі
бойынша, әлем қарама-қарсы заттардан тұрады және олар математикадағы
теңдеудің екі жағындағы мүшелердің бір-біріне өте алатыны сияқты, бір-
біріне ауысып отырады. Ауысқан қарама-қарсылықтардың теңесуі тек құдайға
ғана тән. Жалпы алғанда, материалдық денелер құдай жаратқаннан кейін өз
заңдылықтары бойынша дамып, өзгеріп отыратын болғандықтан, оларды танып
білуге болады.
Адам табиғаты Н.Кузанскийде құдайдың ең жоғары жарықталуы деп
көрсетілген. Пенделердің ең жоғарғысы адам, құдайға да ең жақын тұратын
адам. Бірақ адам ақыл-ойының, іс-әрекеттерінің арқасында құдаймен қатар
тұрады. Осыдан келіп, адам-дегеніміз оның ақыл-ойы деп тұжырымдайды.
Ақыл-ойды табиғаттың заңдылықтарын білу арқылы үздіксіз толықтырып отыру
қажет. Бірақ Н.Кузанский пантеистік пікірді дамыта отырып, жаратушының
рөлін жоққа шығарады. Өйткені пантеизм құдайды табиғатпен алмастырады.
Қайта өрлеу дәуірінің көрнекті өкілдерінің бірі Дж.Бруно (1548-
1606ж.ж.) философиялық танымның мақсаты құдайды емес табиғатты танып
білу деп есептеді. Сонымен қатар, ол табиғаттың шексіздігін, әлемдегі
басқа дүниелердің бар екендігі жайлы идеялар айтты.
Таным теориясында Дж. Бруно адамды табиғаттың ажырамас бөлігі ретінде
қарастыра отырып, ол сыртқы дүниені, табиғатты бейнелейді деп есептеді.
Дж.Бруно сезім мен ақыл-ойды бір-біріне қарсы қояды. Ақыл-ойды нағыз
білімнің көзі дейді. Брунаның пікірінше, табиғаттан тыс ешқандай күш
жоқ.. Ол кеңістікте де, уақытта да шексіз, ал қозғалыс оның өмір сүру
тәсілі. Табиғат өз заңдылығымен дамиды. Әлем мен құдай бір. Әлем мен
құдай бір. Әлем – универсум (әмбебеп бастама), жалғыз ғана мәнділік.
Сондықтан сол мәңгі және өзгермейді. Ал әлемге кіретін денелер сансыз
көп, олар үздіксіз қозғалыста және өзгерісте болады. Барлық заттар
қарапайым бөлшектерден тұрады. Оларды Бруно – монада деп атайды.
Монаданың материалдық денелерге ғана емес, психикаға да қатысы бар. Ал
психикалық құбылыс барлық заттарға тән болғандықтан әлемде жансыз
денелер жоқ. Осыдан келіп Бруно әлемде шексіз сансыз көп тіршілік
түрлдері болуы әбден ықтимал деген тұжырым жасайды.

Классикалық механиканың негізі болған эксперименттік-теориялық
жаратылыстанудың қалыптасуына көп әсер еткен Г.Галилейдің (1564-
1642ж.ж.) ғылыми-философиялық қызметі Европа-да философиялық ойдың
ілгерілеуіне септігін тигізді. Галилей ашқан астрономиялық жаңалықтар
атап айтқанда, Н.Коперниктің гелио-центрлік теолриясының ақиқаттылығын
дәлелдеді. Г.Галилей таным теориясында екі тәсілді: анализ (талдау) және
синтезді (біріктіру) пайдалану қажет деп есептеді.
Г.Галилейдің ойынша, ақиқат білім синтездеу мен анлиздің, сезімдік
танымның нәтижесінен шығады. Сондықтан, табиғатты танып білуде адам тек
өзінің ақыл-ойына сүйенуге тиіс. Оған дін араласпауы керек. Өйткені,
ғылымның объектісі табиғат пен адам. Ал, діннің қарастыратыны дінге бой
ұсыну мен тіл алғыштық.
Қайта өрлеу дәуірінде түрлі қияли теориялар мен ілімдер пайда болды.
Солардың бірі - утопиялық социализм теориясы. Оның негізін салушы
ағылшын қоғам қайраткері, гуманист Томас Морр(1478-1535) және Томаза
Компанелло( 1568-1639). Ол өздерінің Утопия және Күн қаладеген
еңбегінде болашақ бақытты қоғамдық құрылыс жайлы баяндап береді. Олар
қоғамда жеке пен қанау жоқ, адамдар ынтымақты қауым болып өмір сүреді.
Еңбек ету барлық қауым мүшелерінің міндеті, әркім өз еркімен қызмет
етеді, білім алады, дене мен ой еңбегі дұрыс ұйымдастырылады, т.с.с.
Қысқасы, қайта өрлеу дәуірі жаңа қоғамдық идеялар тудырды. Бұл
дәуірде болған экономикалық, әлеуметтік өзгерістер мен ғылыми жаңалықтар
адамдардың дүниеге көзқарасын, олардың дүниедегі алатын орны жайлы
түсініктерін өзгертіп, бұдан кейінгі ғылым мен философияның дамуына
ықпал етті.

7-лекция.

Тақырыбы. Жаңа дәуір философиясы.

Қарастыратын сұрақтар:

1. Жаңа дәуір филсофиясындағы рационалистік және эмпиристік бағыт
талаптары.
2. Ф.Бэкон, Р.Декарт, Д.Локк, Т.Гоббстің философиялары.
3. Субстанция мәселесі және Б.Спинозаның пантеизмі.
4. Д.Беркли және Д.Юмның субъективтік философиясы.
5. ХУІІІ ғасырдағы француз материализмі.

1-сұрақ. XVII - XIII ғасырларда Батыс Европа елдерінде өндірістік
тәсіл мен құралдар жедел қарқынмен дами бастады. Өндірістік тәсіл мен
құралдардың жедел қарқынмен дамуына байланысты, қалыптаса бастаған
қоғамның жаңа талап, сұраныстарын қамтамасыз етуге ескі схоластикалық
ілім мен діни көзқарастар кедергі болды. Жаңа дәуір философиясы белгілі
бір әлеуметтік - экономикалық, саяси -қоғамдық көзқарастардың жемісі
болатын. Өйткені, Батыс Европада капиталистік қүрылыстың пайда болуы
орта ғасырлық діни идеологияға қарсы күресті үдете түсті. Тауарлы -
ақшалы шаруашылықтың дамуы орта ғасырлардағы тұйық қоғамның жемісі
болған барлық әлеуметтік, саяси - идеологиялық қатынастарды талқандауға
экеліп соқты. Жаңа заман, яғни капитализм дәуірі құлдық пен феодалдық -
өндірістік қатынастардың формаларын түбірінен жаңғыртып, қайтадан заттық
- тауарлық қатынастарды қалпына келтірді. Адам ендігі жерде сатып
алатын, сатылатын тауарларға бағынышты болды. Оны өлтіруге, сатуға жэне
сатып алуға болмайды. Бірақ, адамның жұмысшы күші сатылады, өйткені, ол
қосымша құн тудырады. Бүкіл байлық - капитал осы процесс арқылы дүниеге
келеді. Жаңа философияның қалыптасуымен қатар жаңа заманға жаңа ғылыми
жаңалықтар, жаңаша дүниетанымдық көзқарастар керек еді. Осы себептен
ғылымның пайдалы деп танылған жаңа салалары тез дами бастады.
Гидростатика, механика, геометрия тағы басқа ғылымдар саласында қол
жеткен табиғаттану, философия ғылымдарына үлкен әсер етіп, философияда
механистік қөзқарасты жэне метофизикалық ойлау тәсілі қалыптастырды.
Тіпті қоғамдық өмірді де, адам табиғатын механика тұрғысынан қарастыру
әдетке айналды.
2-сұрақ. Фрэнсис Бэкон (1561-1626ж). Негізгі еңбектері: Ғылымдар
табысы, Жаңа органон, Жаңа Атлантида т.б. Бэконның ілімінше,
адамдардың негізгі мақсатын табиғат күштерін игеру. Табиғаттың сырын,
заңдылықтарын білген адам оларды өз қажеттілігіне жарата алады, ал
табиғатты материяны қарастыру арқылы түсіндіруге болады. Бэкон Білім –
күш , Күш - білімде деген қағидаларды насихаттады. Оның пікірінше
дүниені дұрыс танып, жалған пікірлерден азат болу үшін төрттелестерден
құтылу қажет. Олар : 1) адам табиғатына тән елес; 2) әркімнің жеке
басына тән елес; 3) нарық (базар) елесі; 4) театр елесі. Олардан құтылу
дың басты жолы – тәжірбие жасау, нақты зерттеу, қалыптасқан ұғымдарды
сол күйінде алмай, тексере білу.
Томас Гоббс (1588-1679ж.) Бэконның ілімін жалғастырушы жэне бір жүйеге
түсіруші. Ол механикалық тәсіл арқылы әлемдік құбылыстар мен қатар таным
процесінде, қоғамдық құбылыстарды да қарастырып, жүйеленген механикалық
әдістерінің негізін қалады. Негізгі еңбегі: Левиафан - материя, фория,
мемлекеттік, діни және азаматтық билік. Гоббстың пікірінше,
объективтік шындық дегеніміз денелер жиынтығы. Материя мен дене
синонимдер. Бейзаттық құбылыстар болмайды.
Джон Локк (1632-1704жж.) ағылшын философы, психологы, педагогі.
Негізгі еңбектері: Адамдардың ақыл - ойы туралы тәжірибе т.б. Таным
концепциясын психологиялық теория тұрғысынан негіздеп, психологияның
ғылым ретінде қалыптасуына жол ашты. Егер Бэкон білім - тәжірибеден
шығады десе, Локк оған қосымша тәжірибенің өзі сезімдік түйсінулер
арқылы қалыптасқан деді. Локтың таным теориясы негізінен үш қағидадан
тұрады: адамдарда туа біткен идеялардың болуы мүмкін емес, себебі
идеялардың өзі тәжірибе арқылы пайда болады; адамның дүниеге келген
кездегі ақыл - ойы ештеңе жазылмаған таза тақта, немесе ақ қағаз
сияқты, ол тек тәжрибе арқылы мазмұнға толады; ақыл - ойда тек сезімдік
түйсіктер арқылы қабылданған мэліметтерден басқа ештеңе жоқ, себебі
дүниеге шығатын терезе -түйсік.
Егер ағылшын философтары білімді тек сезімдік түйсіну арқылы алуға
болады деп есептесе, француз ғалымы және философы Рене Декарт (1596-
1650ж.ж.) ақыл - ойды таным процесінде бірінші орынға қойып, тәжірибенің
ролін сол ақыл - ойдың мәліметтерімен тексеретін қарапайым практикаға
дейін түсіреді. Негізгі еңбектері: Тәсіл туралы ойлар, Бірінші
философия туралы метафизикалық ойлар, Философия бастамасы т.б.
3-сұрақ. Спиноза Бенедикт (1632-1677) нидерланд философы. Негізгі
еңбектері: Діни - саяси толғау, Декарт философияның қағидалары,
Этика т.б. Спинозаның ілімі бойынша, барлық материалдық денелер мен
құбылыстарды біріктіретін үғым ол - субстанция (түпнегіз). Құдай,
табиғат, әлем, түпнегіз біртектес, бір реттегі түсініктер, синонимдер.
Түпнегізге сансыз көп атрибуттар (ең басты қасиеттер) тән. Солардың
ішіндегі ең маңыздылары кеңістікте көсілу мен ойлау. Түпнегіздің ойлау
атрибутының модустары (тіршілік, рух, жан) барлық жек денелер мен
құбылыстарды қамтиды.
4-сұрақ. Джордж Беркли (1685 – 1753 ж.ж.) Шығармалары: Ой өрісінің
жаңа теориясының тәжірибесі, Адам білімнің принциптері туралы трактат
(1710ж), Гилас пен Филонус арасындағы үш әңгіме (1713) ж. Беркли
материалисттерге қарсы соққы беріп, олардың материалистік ұғымдарына
қарсы шықты. Оның жазуы бойынша мен барлық уақытта материяның өмір
сүрмейтіндігіне сенемін, оның өмір сүретіндігі, ақылсыздық, маған құдай
куә. Олай болса не өмір сүреді. Давид Юм. 1711-1776 Берклидің
ілімін әрі қарай жалғастырған тарихшы, дипломат, философ,. Негізгі
еңбектері: Адамның ақыл-ойы туралы зерттеулер, Діннің табиғи тарихы,
Табиғи дін туралы пікірлер, т.б. Д.Юмның айтуынша, біз таным
процесінде сезім мүшелерімізге ғана сүйенсек, одан тыс тұрған дүниенің
бар екеніне көз жеткізе алмасақ, онда себеп-салдарлы байланыстарда жоққа
шығады. Мұның өзі де Д.Юмның ғылыми білімге, оның практикалық
нәтижелеріне қарсы шығып, оның теориялық негізін мойындамауын көрсетеді.
Оның айтуынша, білімнің негізгі мақсаты – дүниені тану, болмыстың мәнін
ашу емес, керісінше, адамдардың практикалық өміріне қолданатын қару бола
білу. Ал объективтік шындық біз сезім мүшелерімізге жинақтаған процесс
қана. Оның себебі бізге белгісіз, әрі түсініксіз.
5-сұрақ. XVIII ғасырдың орта шенінен бастап әсіресе Францияда
буржуазиялық революцияны идеологиялық жағынан әзірлеуде материалистер
Дени Дидро 1713-1784, Жюльен Офре Ламетри 1709-1751, Поль Анри
Дитрих Гольбах 1723-1789, Клод Анри Гельвеций 1715-1771 аса маңызды
рөл атқарды. Олар сол кездегі Франциядағы саяси-әлеуметтік
құрылыспен аяусыз күресті.
Бұл материализм XVII ғасырдағы ағылшын материализмі сияқты
механикалық, метафизикалық материализмге жатады. Сондықтан негізгі
сипаттары ортақ. Әрине, одан бір ғасыр кейін және Франция жағ-
дайында дүниеге келгендіктен айырмашылықтары да бар. Француз
материалистері көпшілікке тікелей әсер ету үшін философиялық ой-
пікірлерін әртүрлі көпшілік жерлерде айтып, ой тартыстарын тудырып,
энциклопедиялық еңбектер жазып, ауызша да жазбаша түрде де кең
таратты. Негізінде олар дінді, оның уағыздаушыларын қатты сынға алды,
сатиралық сөздермен мазақ етті. Бірақ қоғамдық құрылысты түсіндіруде
олар идеалистік шеңберден шыға алмады.
XVIII ғасырдағы Француз материализмі – материалистік философияның
дамуындағы жаңа бір тарихи саты, жоғары формасы болып табылады.
Француз материалистері тәжірибе, түйсік – танымның негізі, білімнің
барлық формалары әуелі тәжірибеде, түйсікте бейнеленіп, содан соң
дамудың, кейінгі жоғары сатысында ойлаудың, пайымдаудың формаларына
айналады деп санады. Олар дінге халықты қанау, езудің рухани құралы
деп қарады. Адамдарды дін мен жоққа сенушіліктен арылтудың жолы –
ағарту ісі деп білді. Бұл жерде олар атеизм принциптеріне және
қоғамды революциялық жолмен қайта құру қажеттігін түсіндіруге
жуықтап келеді, егер адам, оның жеке басының сапалары қоршаған
ортаға байланысты болса, деді олар, онда оның кемшіліктері де сол
ортаның әсерінен болғаны. Сондықтан адамның кемшіліктерін жойып, оны
өзгерту үшін, қоршаған ортаны және ең алдымен қоғамдық ортаны қайта
құру қажет. Ал қоршаған орта адамдарға байланысты деді.

8-лекция.

Тақырыбы. Неміс классикалық философиясы.

Қарастыратын сұрақтар:

1. Неміс философиясының пайда болуының алғы шарттары.
2. И.Кант философиясындағы таным, этика, априорлық ұғымы жәнжәне
антиномиялары.
3. Гегельдің диалектикалық әдісі, абсолютті идеясы және негізгі
категориялары.
4. Фейербахтың антропологиялық материализмі, философиясы.

1-сұрақ. XVIII ғасыр аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысы неміс
топырағында да философия кеңінен дамыған ерекше кезең болды. Ол кезеңді
Ф.Энгельс классикалық неміс философиясы деп атады. Ал неміс классикалық
философиясы тек неміс халқы мен мәдениетінің өркендеуі ғана емес, сонымен
қатар ол дүниежүзінің философиялық ойдың дамуына да зор әсер етті. Рухани
өмірге терең талдау жасау, тиянақты тұйық философиялық жүйе құруға
бейімділік неміс философиясына тән ерекшелік Неміс классикалық философиясы
– марксизмге дейінгі философиялық ой-пікірдің дамуындағы ең жоғары саты
болып саналады. Идеалистік тұрғыдан болса да диалектикалық әдісті,
логиканы да, даму процесінің заңдылықтары жайындағы ілімді жасау
классикалық неміс философиясының қолы жеткен ең тамаша жетістігі болып
табылады.Осы кезеңде философия Кант, Фихте, Шеллинг, Гегель, Фейербах
секілді неміс идеализмінің өкілдерінің күшті қуат алды. Классикалық неміс
философиясы бүкіл философия тарихындағы мұраны игеріп, алдыңғы қатарлы
мәдениет пен ғылымға сүйеніп, сол кездегі қоғамдық дамуды терең талдай
отырып, жаңа диалектикалық әдістің, таным теориясының, логиканың шығуына
түрткі болды.
2-сұрақ. Иммануиль Кант (1724-1804) неміс классикалық философиясының ғұлама
ғалымы. И.Канттың пікірінше, философиялық талдау ойлауға, идеяға, ақыл
зердеге субъектіге бағынады және солардан келіп шығады деді. Ұлы ойшыл адам
баласының таным қабілетін,- сезімдік, пайым және зерде деп үшке бөледі.
Кант ең алдымен математиканы, жаратылыстануды, метафизиканы априорлы
синтетикалық тұжырым арқылы талдай келіп, таным процесінің қалыптасуы мен
белгілі бір сатылардан өту жағдайын көрсетті. ( априорлы – лат.тілінен
тәжірбиеден тыс пайда болған ұғым, ой идея). Осыдан математика –
сезімділікке, жаратылыстанут – пайымға, метафизика яғни философия зердеге
қатысты екені анықталды. Кант философиясын сыни кезеңге дейін және сыни
кезең деп екіге бөліп қарастырады. Сыни кезеңге дейінгі Канттың Күн
жүйесінің аса зор газ тектес тұмандықтан пайда болғандығы туралы идеясы тек
астрономияға қосқан үлес емес, жалпы дүниетанымдық методологиялық маңызы
бар жаңалық болды. Сыни кезеңдегі Канттың пікірінше философияның болмыс,
әдептілік және дін мәселелерін қарастырмастан бұрын, адамның танып білу
мүмкіндігінің шекарасын белгілеп алу керек дейді. Таным процесі күнделікті
тәжірбиеден, сезімдік түйсінуден басталады. Бірақ олар бізге Өзіндік
заттар туралы емес, олардың көріністері туралы деректер береді.
3-сұрақ. Г.В.Ф. Гегель. Философия тарихында пайым мен зерденің әлеуметтік
мәнін ашуға ұмтылып, оны ғылыми әрі диалектикалық негізде дамытқан
классикалық неміс философиясының ірі өкілі Г.В.Ф.Гегель болатын. Ол өзінің
алғашқы философиялық шығармаларында қоғам өміріне, әсіресе дін мен саясат
мәселелеріне айрықша назар аударды. Философияның негізгі мәселесін
Г.В.Ф.Гегель объективті идеализм тұрғысынан шешеді. Дүниенің түп негізі –
объективті рух. Ол мәңгі, адамның санасынан тыс және оған тәуелсіз өмір
сүреді. Ал табиғат болса осы рухтың туындысы. Объективті рух кейде
абсолюттік идея, кейде құдіретті сана деп те аталады. Ол абсолюттік идеяны,
абсолюттік рухты дүниенің негізгі тірегі деп анықтады.Гегель дүниеде өмір
сүретін барлық нәрсені негізгі ұғымдардың қозғалысы – абсолюттік идеяның
дамуы деп санады. Гегельдің философиясы – сана, рух алғашқы, бірінші, ал
материя, табиғат екінші, туынды, тәуелді деп дәлелдейтін объективтің
идеялизмнің айқын түрі болып табылады. Гегельдің пікірінше, философия
дегеніміз ой қозғалысы, бір ұғымнан екінші ұғым туатын, бір ұғым екінші
ұғымға айналатын ұғымдар системасы.
Г.В.Ф.Гегельдің философиялық жүйесі үш бөлімнен тұрады: 1. Логика. 2.
Табиғат философиясы. 3. Рух философиясы. Гегель философиясында
антропологияға да ерекше мән берілген. Ең алдымен ол жеке адамның,
индивидтің сана-сезімін зерттеумен айналысады. Субъективті рухты адам рухы
деп қарастырады. Субъективті рух жөніндегі ілім – антропология.
4-сұрақ. Л.Фейербах. Неміс классикалық философияның соңғы өкілі
Л.Фейербах (1804-1872) болды. Негізгі еңбектері: Христиан дінінің мәні,
Дінінің мәні, Гегельге қарсы сын және т.б Фейербах классикалық неміс
философиясының ақырғы буыны еді. Ол өз жүйесін И.Кант қалыптастырған жолдан
тайып, жаңадан философиялық жүйе жасады. Ол өзінің философиясын болашақтың
философиясы деп атады. Оның ойынша, философиялық ойлар мен рухтар
жүйесінен шығып, жаңа патшалыққа қарай, яғни адамдардың қайғы қасіреті
қабаттаса қорланған дүниеге қарай бет бұруы тиіс еді. Философия ендігі
жерде өзінің ойларын таза зерденің ықпалынан адамға, антропологияға қарай
алып шығуы тиіс. Ол өзінің Болашақ философиясының негізгі қағидалары
деген еңбегінде құдай туралы, яғни теологиялық ілімнен шығып, адам туралы
ілімді тудыру керек дейді. Осындай жаңа ілімді тудыру үшін ол классикалық
неміс философиясында қалыптасып қалған ілімдерге қарсы шықты. Бұл
философияның тарихи қажеттігі мен ақтаудың негізі, оның сынаумен байланысты
болды.

9-лекция.

Тақырыбы. Қазіргі заман философиясы.

Қарастыратын сұрақтар:

1. ХХ ғасырдағы батыс философиясының мәні және негізгі бағыттары.
2. Позитивизм және оның тарихи түрлері.
3. Экзистенциализмнің негізгі ұғымдары.

1-сұрақ. Әр дәуірдің өзіне тән философиясы болады. Буржуазиялық
қоғамда философияның толып жатқан ағымдары бар. Олар бірінен –бірі сырт
көрінісі жағынан айырылады, мазмұны жағынан біріне-бірі жақын. Осы
ағымдардың негізі идеализм. Бұл ағымдар қоғамның үстемдік етуші тобына
қызмет етеді, оның әлеуметтік саяси мүддесін негіздейді. Бұл ағымдардың
өзінде қарама-қарсы бағыттар бар. Батыстың философиялық білімнің
саясаттануына және идеология-лануына капитал елдерінде тап күресінің
шиеленісуі, дамыған елдер мен тәуелді елдер арасындағы қайшылықтардың
тереңдей түсуі, қазіргі ғылы-ми-техникалық революциядан туған
дүниежүзілік проблемалар зор әсерін тигізуде. Сондықтан Батыс
философиясында көптеген ағымдар мен бағыттар бар. Қазіргі батыстық
философияда мына ағымдарды атап айтуға болады: позитивизмнің қазіргі
түрі – неопозитивизмнің қазіргі түрі – неопо-зитивизмнің тармақтары;
экзистенциализм және иррационализмнің түрлері; діни философияның түрлері
– неотомизм, персонализм т.б. Сонымен қатар бұлардан басқа прагматизм,
антропология, феноменология деген түрлері бар. Бұлардың барлығы
субъективтік және объективтік идеализмдердің бағытын ұстайды.
2-сұрақ. Философияны ғылымдардың ғылымы, көзқарас, дүниетаным ретінде
қараудан бас тартқан ағымдар ХІХ ғасырдың екінші жартысында бой көрсете
бастады. Солардың ішінен Франция жерінде пайда болып, кейін өзге елдер
ойшылдарына да зор әсері тиген позитивизм (позитивиз – негізгі, қажет
деген сөзден шығады) ағымын атап өтуге болады. Оның негізін қалаған
француз философы және ғалымы О.Конт болды. Конт және оның жақтастары
(Англияда Г.Спенсер, Дж.Милль т.б.) философияның негізгі проблемаларын
қажетсіз дей отырып, тек жаратылыстану ғылым-дарының көзқарастық,
танымдық жақтарына көңіл бөліп, оларды асыра дәріптеді. Сөйтіп философия
ендігі жерді жаратылыстану салаларының, басқа ғылымдардың жиынтығын
негіздеп, оларды теорияға айналдырып, қажетті көзқарас тудырушы болуы
керек еді. Бір сөзбен айтқанда, фило-софия басқа ғылымдарға тек қызмет
етуші рөл атқару керек. Мұндай позитивистік көзқарас, әсіресе, Гегельдің
диалектикасын лақты-рып тастау, оны жаратылыстану салаларының өкілдері
игере алмағандығы ХІХ ғасырдың аяғындағы ғылымдардың қауырт дамуына
үлкен кедергі болды. Олардың мақсаты — ғалымдарды толып жатқан алдын
ораған ойлардан, былайша айтқанда, философиядан азат ету. Олардың
пікірінше, әрбір ғылым өз алдына философия. Сол ғылымдарды зерттеу
қажет. Былайша айтқанда, әрбір ғылымда пайдалы да, пайдасыз да ойлар
болады. Мақсат, дейді позитивистер, солардың тек дұрысын, пайдалысын
қабылдап, пайдасызынан арылу. О.Конт (1798-1857) Француз философы және
позитивизмнің негізін қалаушы. Ақиқаттық философиялық ілімінде, әсіресе
ғылымдардың дамуының маңыздылығында О.Конт өзінің философиясын бірінші
орынға қояды, яғни оның пікірінше рухани қабылдауға негізделген
пікірлерге орын жоқ, табиғаттың тек сыртқы көрінісін қарастыру керек
дейді. Герберт Спенсер (1820-1903) – ағылшын философы және социолог,
позтивизмнің негізін қалаушылардың бірі, либералды буржуазия идеоло-
гиясының өкілі. Спенсердің философиялық көзқарастары Юмның, Канттың,
Мильдің ықпалымен қалыптасты. Оның жүйесінде танылмайтын туралы ілім
елеулі орын алды. Спенсердің ойынша, кез келген ғылыми ұғым қайшылықты,
сондықтан да танылмайды. Заттардың мәніне енуіне ғылымның қабілетсіз
екендігінің басқа айғағын Спенсер ғылымның индивидтің тек шектеулі
тәжірбиесінен, яғни жалған негізден ғана көре білді. танылмайтындықты
мойындау діннің негізінде жатыр, осыған орай Спенсер ғылым мен діннің
жақындығын пайымдады. Спенсер іліміндегі субъективтік-идеалистік
қағидалар мен агностицизм объективтік идеализм элементтерімен
(абсолюттік реалдылықты адамның сезінуі мен әсерле-нуінің көзі деп
мойындау) және жеке ғылымдар проблемаларын стихиялы-материалистік
түсіндіруімен ұштасты.
3-сұрақ. Адам, оның тағдыры, өмірі мен өлімі, бүгінгісі мен ертеңі,
болашағы, болмысы мен күнделікті күйбең тіршілігі туралы көптеген
проблемалар көтерген, заманымыздың ең ірі философиялық ағымдардың бірі –
экзистенциализм ағымы болып табылады.
Экзистенциализм, немесе өмір сүру философиясы буржуазиялық
философияның иррационалистік (адамның ақыл-ойының күшін жоққа шығаратын)
бағыттарының бірі болып саналады. Экзистенциализмның бастапқы негізі жеке
адамның өмір сүруі, оның көңіл-күйі, сезімі, ішкі талпынысы, яғни өзінің
психикалық сезім құбылыстарының жиынтығы арқылы көрінетін субъектінің өмір
сүруі. Міне осыдан философияның басты міндеті – болмыстың ең жалпы
формаларын зерттеу емес дүниенің және танымның мәнін ашу емес, адамның өмір
сүруінің мәнін, экзистенциализмнің шын мәнін ашу. Адам өз болмысының мәнін
түсіну арқылы ғана өзінен тыс сыртқы дүниеде не бар екені жайында пікір
айта алады. Сондықтан Еуропаның ХХ ғасырдағы экзистенциализмі батыс
өркениетінің кезекті бір дағдарысының туындысы ретінде ғана қаралуы қажет.
Және де бұл философия пессимистік сарынға жүгініп, сарыуайымға жол берген
көзқарастар жиынтығы. Оның басты ұғымдарын келтірер болсақ, олар: үрей,
қорқыныш, жаттану, күйзеліс, өлім, өмір, сенім, қайғы, азап, күншілдік,
бақталастық, әділетсіздік, қатыгездік, бақытсыздық. Осындай сезімдер
жайлаған мағынасыз өмірден құтылудың жалғыз жолы — өлім. Адамның шын
табиғаты, тек қана бір сәтте өлім аузында тұрған мезетте ғана айқындалады.
Оған дейінгі бүкіл өмір жалған, жалған импера-тивтерге мойынсұнып келеңсіз
өмір кешу. Сондықтан бұл экзистен-циализм толығымен пессимистік, сарыуайым
сарындағы, адамды қоршаған дүниені ешбір мәні жоқ, абсурдқа айналдыратын
дүниетаным түрі.

10-лекция.

Тақырыбы. Қазақ философиясы.

Қарастыратын сұрақтар:

1. Қазақ философиясы қалыптасуының әлеуметтік-мәдени алғы шарттары.
2. Қазақ ағартушылық философиясы және оның ерекшеліктері.
3. ХХ ғасырдың басындағы қазақ филсофиясы.

1-лекция. Ежелгі рухани мұра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық
ойлау элементтерінен бастап, қазіргі замандағы толысқан философиялық
теориясын түгелдей қамтитын ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын алды.
Оның негізгі бағыттары ретінде тұрпайы диалектикалық ойларды, дүниеге
шынайы түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау
процестерін, моральдық мәселелер мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу
идеясы және оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттауы және
т.б. мәселелері болды. Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар,
хандар мен қолбасшылар, билер мен серілер – бәрі де өздері өмір сүрген
заманнның объективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп, әр түрлі
деңгейде, бірақ жалпы алғанда жартылай даму тенденциясы шеңберінде қазақ
халықының қоғамдық саяси, мәдени, сайып келгенде, философиялық ойлау
жүйесінің құрылымын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.