Екінші деңгейлі банктердің пайыздық тәуекелін басқару
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И.Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық университеті
Экономика және бизнес институты
Қаржы және есеп кафедрасы
Аманқосова Динара Ермұханқызы
Екінші деңгейлі банктердің пайыздық тәуекелін басқару
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050900 - Қаржы
Алматы 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И.Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық университеті
Экономика және бизнес институты
Қаржы және есеп кафедрасы
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Кафедра
меңгерушісі
экон.ғыл.канд., доцент
________ С.К.Барышева
___________2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы Екінші деңгейлі банктердің пайыздық тәуекелін басқару
5В050900 - Қаржы
Орындаған
Аманқосова Д.Е.
Пікір беруші
Ғылыми жетекші
экон.ғыл.канд., доцент PhD
докторы
_________ Калдыбаев А.К. ________
Кансеитова А.К.
______________2015 ж. ___
___________ 2015 ж.
Алматы 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И.Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық университеті
Экономика және бизнес институты
Қаржы және есеп кафедрасы
5В050900 - Қаржы
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
экон.ғыл.канд., доцент
________ С.К.Барышева
___________2015 ж.
Дипломдық жұмысты даярлауға
ТАПСЫРМА
Білім алушы Аманқосова Динара Ермұханқызы
Тақырыбы Екінші деңгейлі банктердің пайыздық тәуекелін басқару
Университет ректорының "31" желтоқсан 2014ж. №635-П бұйрығымен
бекітілген.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 15 сәуір 2015 ж.
Дипломдық жұмыстың бастапқы берілістері
1. ҚР ҰБ жылдық есеп берулері;
2. Акционерлік Қоғам “БТА банктің” 2013-2014 жж. есеп беру
қорытындылары;
3. Дипломалды практика мәліметтері.
Дипломдық жұмыста қарастырылатын мәселелер тізімі
а) Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні мен оларды басқарудың теориялық
негіздері
ә) ҚР екінші деңгейдегі банктің пайыздық тәуекелін басқару процесіне талдау
жасау ("БТА банк" АҚ мысалында)
б) Екінші деңгейдегі банктің пайыздық тәуекелін басқаруды жетілдіру жолдары
Сызбалық материалдар тізімі (міндетті сызбалар дәл көрсетілуі тиіс)
сызбалық материалдар 15 слайдпен көрсетілген
Ұсынылатын негізгі әдебиет 28 атау
(жалғасы)
Дипломдық жұмысты дайындау
КЕСТЕСІ
Бөлім атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекші мен
мәселелер тізімі кеңесшілерге көрсету Ескерту
мерзімдері
1 Банктік тәуекелдердің 25.01.15ж.
экономикалық мәні мен оларды
басқарудың теориялық негіздері
2 ҚР екінші деңгейдегі банктің 24.02.15ж.
пайыздық тәуекелін басқару
процесіне талдау жасау ("БТА банк"
АҚ мысалында)
3 Екінші деңгейдегі банктің 15.04.15ж.
пайыздық тәуекелін басқаруды
жетілдіру жолдары
Дипломдық жұмыс бөлімдерінің кеңесшілері мен норма
Бақылаушының аяқталған жұмысқа қойған
қолтаңбалары
Бөлімдер атауы Кеңесшілер, аты, Қол Қолы
әкесінің аты, тегіқойылған күні
(ғылыми дәрежесі,
атағы)
1 Банктік тәуекелдердің Кансеитова А.К., 25.01.15ж.
экономикалық мәні мен оларды PhD докторы
басқарудың теориялық негіздері
2 ҚР екінші деңгейдегі банктіңКансеитова А.К., 24.02.15ж.
пайыздық тәуекелін басқару PhD докторы
процесіне талдау жасау ("БТА
банк" АҚ мысалында)
3 Екінші деңгейдегі банктің Кансеитова А.К., 15.04.15ж.
пайыздық тәуекелін басқаруды PhD докторы
жетілдіру жолдары
Норма бақылау Бектемирова Н.Т., 17.04.15ж.
аға оқытушы
Ғылыми жетекшісі ___________ Кансеитова А.К.
Тапсырманы орындауға алған білім алушы ________ Аманқосова Д.Е.
Күні ___ ____________ 2015 ж.
АҢДАТПА
Бұл дипломдық жұмыста банктердің пайыздық тәуекелдерін басқарудың
теориялық негіздері қарастырылып, "БТА банк" АҚ банкі мысалында пайыздық
тәуекелдер талданып, оларды басқару, төмендету шаралары ұсынылған.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы банктік тәуекелдердің
мазмұны мен мәні ашылып, пайыздық тәуекелдерді басқару әдістерімен қатар
несиелік қоржын тәуекелін басқару қарастырылған.
Екінші бөлімде "БТА банк" АҚ банкі мысалында пайыздық тәуекеліне
талдау жасалды, қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау әдістемесі
талданды.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде банктердің пайыздық тәуекелдерін
басқару әдістерін жетілдіру жолдары, несиелік қабілетті және тәуекелді
бағалаудағы шетел тәжірибесі берілді.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
АННОТАЦИЯ
В данной дипломной работе рассматриваются управления банковскими
процентными рисками, также способы и пути снижения этих рисков.
В первой главе дипломной работы раскрывая содержание и суть банковских
рисков, даются их классификация. Также определяются способы снижения
процентных рисков, в том числе способы управления кредитным портфелем.
Во второй главе данной работы анализируются кредитные риски АО "БТА
банк", в том числе финансово-экономические показатели, определяются
кредитоспособность клиентов.
В третьей главе дипломной работы предлагаются пути повышения методов
уравления процентных рисков, а также зарубежный опыт управления ими.
Дипломная работа состоит из введения, трех глав, вывода и списка
использованной литературы.
the SUMMARY
In given degree work are considered management bank procent risk, also
ways and way of the reduction these risk.
In the first chapter of the degree work revealling contents and
essence bank risk, are given their categorization. Are they flso defined
ways of the reduction procent risk, including ways of credit briefcase
management.
In the second chapter given work are analysed procent risks JC "BTA"
bank, including financial-economic factors, are defined solvency client.
In the third chapter of the degree work are offered way of increasing
of the management procent risk, as well as foreign experience of management
them.
Degree work consists of introduction, three chapters, conclusion and
list of the used literature.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні мен оларды басқарудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1 Банктік тәуекелдердің мәні және жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері
... ... ... ... ... ... ..17
1.3 Екінші деңгейдегі банктің пайыздық тәуекелін
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚР екінші деңгейдегі банктің пайыздық тәуекелін басқару процесіне талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 БТА банк АҚ-ның қызметінің
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 БТА Банк Акционерлік қоғамындағы тәуекелдерді басқару процесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.3 Екінші деңгейдегі банктерде тәуекелді есептеу және бағалау әдістері
... ..40
3 Екінші деңгейдегі банктің пайыздық тәуекелін басқаруды жетілдіру жолдары
3.1 Банктік тәуекелдерді басқарудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ..46
3.2 Екінші деңгейдегі банктің пайыздық саясатын жетілдіру
бағыттары ... ... 64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
72
КІРІСПЕ
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын
объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында
кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел
жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында
кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Тақырыптың өзектілігі. Кез-келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен
байланысты, әсіресе банктер үшін тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып
келеді. Өйткені банктер нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден
қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда.
Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты
болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып
табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық
мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер
тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан
банктер қосымша капиталды қажет етеді. Банктік қызметтер тәуекелсіз жүруі
мүмкін емес, өйткені банктің кез-келген операциясы тәуекелмен байланысты
болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына
байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге
болады.
Диплом жұмысының мақсаты. Банктік тәуекелдердің теориясына талдау
жасай отырып, олардың түрлерін, пайыздық тәуекелдің әдістері мен
тәсілдерін, сол сияқты олардың Қазақстанның банктік жүйесінде қолданылу мен
басқарылуының теориялық аспектілерін анықтау, коммерциялық банктер үшін
пайыздық тәуекелді басқарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – банктік тәуекелдер аясында банктік
менеджменттің ең тиімді құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады және
осы мақсаттың жүзеге асуына байланысты тәуекелдердің пайда болу факторларын
анықтау, Қазақстанның бүгінгі экономикалық жағдайында пайыздық
тәуекелдерді басқару әдісін анықтау, шетелдегі банктердің тәуекелдерді
басқаруына талдау жасау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді қарастырып өттім:
- пайыздық тәуекелдердің табиғаты мен пайда болу алғышарттарын,
олардың теориялық негізін және басқарудың негізгі жолдарын зерттеу;
- пайыздық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістерін анықтап,
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктеріндегі олардың
қолданылуына талдау жасау;
- Қазақстанның екінші деңгейлі банктерінің іс-әрекетінде кездесетін
тәуекелдердің түрлерін анықтап, оларға талдау жасау және оларды бағалау мен
басқару әдістерін анықтау.
Диплом жұмысының объектісі. Статистикалық және ақпараттық база ретінде
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің активтердің жіктелуі туралы ережесі,
"БТА Банк" АҚ-ның жылдық есеп деректері, нормативтік құжаттары, әртүрлі
ережелері, банктің жекелеген клиенттерінің мәліметтері пайдаланылды.
Ғылыми жаңалығы:
- банктің несиелеу тәртібіне талдау жасалды;
- банктің пайыздық тәуекелінің мәні мен құрылымына теориялық жағынан
түсініктер берілді;
- банктің пайыздық тәуекелін бағалауға теориялық және тәжірибелік
материалдар негізінде талдау жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні мен оларды басқарудың
теориялық негіздері
1.1 Банктік тәуекелдердің жіктелуі
Банк өзінің іс-әрекеттері нәтижесінде тәуекелдердің сан алуан түріне
ұрынады. Ондай тәуекелдер пайда болу уақтысына, пайда болу жеріне, ішкі,
сыртқы факторларға және тағы басқа көптеген критерийлерге байланысты
жіктеледі. Тәуекелдің барлық түрлері өзара байланысты болып табылады.
Сондықтан тәуекелдің бір түрінің өзгеруі басқа да тәуекел түрлерінің
өзгеруіне себеп болады. Осы себептерге байланысты банк үшін әр тәуекелдің
түрін талдау, оның басқа тәуекелдің түрлерімен байланысын анықтау қиынға
соғады.
Осылайша банктік тәуекелдердің түрлерін жіктеу мақсатында тәуекелдерді
мына элементтер бойынша топтаймыз:
1) коммерциялық банктің түрі мен мамандану саласы;
2) банктік тәуекелдің пайда болу немесе ықпал ету аясы;
3) банк клиенттерінің құрамы;
4) тәуекелділікті есептеу әдістері;
5) банктік тәуекелдің деңгейі;
6) тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру;
7) тәуекелді есепке алу сипаты;
8) банктік тәуекелді басқару мүмкіндігі.
Коммерциялық банктердің түрлері немесе мамандану саласы. Қазіргі кезде
коммерциялық банктердің мамандану саласына байланысты үш түрін көрсетуге
болады: маманданған, салалық және әмбебап.
Маманданған банктердің қызметі белгілі бір қызметті көрсетумен
байланысты болып табылады. Банк ісінде қызмет көрсету саласына тән
тәуекелдердің түрі жиі кездеседі.
Мысалы, инновациялық банктер жаңа технологияларды несиелендірумен
байланысты тәуекелдерге жиі кезігеді. Ал, әмбебап банктерде тәуекелдің
барлық түрлері жиі кездесуі мүмкін [1].
Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясы.
Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясына сәйкес ішкі
және сыртқы деп екіге бөлінеді. Сыртқы тәуекелге банктің немесе клиенттің
іс-әрекеттеріне тәуелді емес тәуекел жатады. Сыртқы тәуекелдің деңгейіне
көп факторлар әсер етеді. Олар: саяси, экономикалық, демографиялық,
әлеуметтік, географиялық және тағы басқалары. Ішкі тәуекелге банктің және
оның клиенттерінің іс-әрекеттерімен байланысты пайда болатын тәуекелдерді
жатқызуға болады.
Ішкі тәуекелдерге мыналар жатады: банк басқармасы іс-әрекетінің
белсенділігі, тиімді маркетингтік саясатты таңдауы және тағы басқа
факторлар. Сыртқы тәуекелге мемлекеттік тәуекел, валюталық тәуекел, табиғи
апаттар тәуекелі жатады, ал ішкі тәуекелдерге банк клиентінің құрамы,
банктік операциялардың сипаты және коммерциялық банктердің түрлері
жатқызылады.
1-сурет. Коммерциялық банктердің мамандануына байланысты жіктелуі
Ал қазақстандық экономистер ішкі және сыртқы тәуекелдерді жоғарыдағы
кестеге қарағанда біраз өзгеше топтастырған.
2-сурет. Қазақстандық банктік тәуекелдер
Мұндағы негізгі ерекшелік: сыртқы тәуекелдердің басқарылатын және
басқарылмайтын болып бөлінуі табылады. Басқарылатын сыртқы тәуекелге
клиенттік тәуекел, контрпартнерлық тәуекел жатады. Басқарылмайтын сыртқы
тәуекелдерге саяси, экономикалық, сақтандыру, депозиттік, валюталық,
инвестициялық, пайыздық тәуекелдер жатады.
3-сурет. Банктік тәуекелдердің ықпал ету аясы
Ішкі тәуекелдер әкімшілік, қаржылық және ұйымдастырушылық деп үшке
бөлінген.
Ал әкімшілік тәуекелдерге құрылымдық, басқару, ынталандыру, бақылау,
стратегиялық тәуекелдер жатады. Қаржылық тәуекелдерге қаржыландыру,
өтімділік, диверсификациялық, табыстылықтың төмендеу тәуекелдері жатады.
Ұйымдастырушылық тәуекелдерге ақпараттық, персоналдық, жаңа технологияларды
қолданумен байланысты тәуекелдер жатады.
Банк клиенттерінің құрамы. Клиенттің құрамына байланысты әр банк
тәуекелді есептеудің әдісін және тәуекел дәрежесін анықтайды. Осыған
байланысты банк клиенттеріне байланысты тәуекелдердің толық құрылымын
анықтауға болады.
4-сурет. Банк клиенттерінің құрамы
Кәсіпорынның көлеміне байланысты клиенттерді кіші, орта және ірі деп
үш топқа бөлуге болады. Кіші және орта қарыз алушылар немесе клиенттер
нарықтағы өзгерістерге тез бейімделеді. Олардың құрылымы өте қарапайым
болып келеді, сондықтан мұндай кәсіпорындар жоғары табыс алу мақсатында
кәсіби бағытын жедел өзгерте алады. Бірақ мұндай кәсіпорындардың меншікті
капиталы аз болады, сондықтан олар саяси немесе экономикалық өзгерістерге,
қатаң бәсекеге төтеп бере алмай банкроттыққа ұшырайды. Ал ірі кәсіпорындар
керісінше, нарықтағы сұраныстың өзгеруіне өте жай бейімделеді және
өздерінің кәсіби бағыттарын мүлдем өзгертпейді. Бірақ мұндай
кәсіпорындардың меншікті капиталы үлкен болады, сондықтан олар нарықтағы
жағымсыз экономикалық өзгерістерге төтеп бере алады [2].
Меншікке қатынасына байланысты банктің клиенттері немесе кәсіпорындар
мемлекеттік, жеке, акционерлік, кооперативтік деп бөлінеді. Меншікке
қатынасына байланысты әр түрлі кәсіпорындарда тәуекелдің деңгейі де әр
түрлі болуы мүмкін. Сондықтан банк клиенттерге қызмет көрсетпес бұрын
немесе несие берместен бұрын клиенттер портфелінің сапасын тексереді.
Осылайша банк өз өтімділігін сақтау үшін және рентабельділігін белгілі бір
деңгейде ұстау үшін үнемі түрде клиенттер портфелінің сапасын тексере
отырып нақты және потенциалды клиенттердің артықшылықтарын анықтайды.
Тәуекелді есептеу (талдау) әдістері. Тәуекелді талдау арқылы банк
жобаға қатысу кезінде қаржылық шығындарды шектеуге тырысады. Тәуекелді
талдау келесі суреттегідей жүргізіледі.
5-сурет. Тәуекелді есептеу әдістері
Тәуекелді талдау кезінде бір бірімен тығыз байланысты екі әдісті
қолдануға болады. Олар: сандық және сапалық. Сапалық талдау жеңілірек болып
келеді. Оның негізгі мақсаттары – тәуекелдің факторларын, пайда болу
кезеңдерін, пайда болуының мүмкін аймағын анықтау болып табылады. Тәуекелді
анықтау жүйесі үш элементтен тұрады: тәуекелдің ұзақтығы, көлемі,
ықтималдығы. Қазіргі уақытта тәуекелді сандық талдаудың жиі қолданылатын
әдістері мыналар болып табылады: статистикалық, аналитикалық, сараптамалық
және тағы басқалары. Банктік тәуекелдің деңгейі оқиғаның болу
ықтималдығымен сипатталады. Ол процент түрінде немесе коэффицент түрінде
анықталады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бекіткен Екінші
деңгейлі банктер үшін пруденциалды нормативтер туралы ережеге сәйкес
тәуекелдің деңгейіне байланысты банк активтері ірі бес топқа бөлінген.
Бірінші топтағы активтерге кассадағы қолма-қол ақша, аффинирленген бағалы
металдар, үкіметке берілген несие, Ұлттық Банкке берілген несие, Ұлттық
Банктегі депозиттер, мемлекеттік бағалы қағаздар және тағы басқалары
жатады. Бұл топтағы активтердің тәуекелділік деңгейі 0-ге тең. Екінші
топтағы активтерге жергілікті билік органдарының шығарған бағалы қағаздары,
ЖАҚ Қазақстан ипотекалық компаниясының бағалы қағаздары. Бұл активтердің
тәуекел деңгейі 0,2-ге тең. Үшінші топтағы активтерге аффинирленбеген
бағалы металдар және тағы басқалары жатады және олардың тәуекелі 0,5-ке
тең. Төртінші топтағы активтерге төлем бойынша есеп айырысулар, негізгі
құралдар, материалдық қорлар жатады және бұл топтағы активтердің тәуекел
деңгейі 1-ге тең. Бесінші топқа әділеттік құны бойынша есептелетін
инвестициялар, субординацияланған қарыз, лицензияланған программалық
жабдықтау жатады. Бұл топтағы активтердің тәуекел деңгейі 1-ге тең.
Тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру. Нарық жағдайында тәуекелдерді
уақыт тұрғысынан үлестіру банк үшін маңызды элементтердің бірі болып
келеді.
6-сурет. Банктік тәуекелдерді уақыт тұрғысынан жіктеу
Уақыт тұрғысынан қарастырсақ тәуекелдер ағымдағы, келешектегі және
бұрынғы деп үшке бөлінеді. Бұрынғы тәуекелдерді талдау арқылы біз ағымдағы
және болашақтағы тәуекелдердің деңгейін төмендете аламыз. Бұл үш кезендегі
тәуекелдер бір бірімен өте тығыз байланысты болып келеді. Мысалы, ағымдағы
кезеңде несие берілсе, ол несиені қайтармауға байланысты шығындар келешекте
көрініс табады. Сондықтан да банк үшін тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру
маңызды болып келеді.
Тәуекелді есепке алу сипаты. Есепке алу сипатына байланысты тәуекелдер
баланстық және баланстан тыс, активтік және пассивтік операциялар бойынша
тәуекел деп бөлінеді.
Банктік тәуекелдерді басқару мүмкіндігі. Басқару мүмкіндігіне
байланысты тәуекелдер ашық және жабық болып бөлінеді. Ашық тәуекелдер
реттелуге жатпайды, ал жабық тәуекелдерді реттеуге болады [1].
1.2 Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері
Тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс. Өйткені тәуекел
біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді. Тәуекел деп оқиғаның болу
немесе болмау мүмкіндігін жүз проценттік нақтылықпен болжай алмауын
айтамыз. Кез келген адам тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады. Өйткені
жағымсыз оқиғаның болу жағдайында тәуекелге ұшыраған адам шығын шегеді.
Тәуекел деңгейін төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп
баламалардың бар болуын қалаймыз. Яғни, таңдау құқығына ие болғымыз келеді.
Тәуекел деңгейі мен табыстылық деңгейі өзара пропорционал болып келеді.
Яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен
болады. Сондықтан кез-келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, банк үшін тәуекелді басқару ең
маңызды мәселелердің бірі болып келетінін айтып кеткен жөн. Өйткені кез-
келген банктің қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет ету уақтысында
банктің іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді.
Сондықтан банктің болашақта банкроттыққа ұшырауы немесе ұшырамауы банктің
тәуекелді басқаруымен байланысты.Банк ісінде тәуекел деп банктің табысы мен
капиталына кері әсер ететін оқиғалардың болу ықтималдығын айтамыз. Тәуекел
жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен сипатталады. Бұл оқиғаларға мыналар
жатады: табыстың төмендеуі, берілген несиелердің қайтарылмауына байланысты
шығындардың пайда болуы, базалық ресурстардың азаюы, баланстан тыс
операциялар бойынша төлемдердің төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ
тәуекел деңгейі қаншалықты төмен болса, жоғары табыс алу ықтималдығы да
соншалықты төмен болады. Сондықтан кез-келген банк өзінің қаражаттарын
табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерге жұмсауға тырысады.
Банктің басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу
себептеріне аса маңызды көңіл бөледі. Тәуекелдің пайда болуының үш көзін
атап өтуге болады. Алғашқы екі түрі объективті сипатта, яғни банктің іс-
әрекеттеріне байланыссыз немесе тәуелсіз болады. Ал, үшінші түрі
субъективті сипатта болады, яғни банк қызметіне тәуелді болып келеді.
1) Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының
өзгеруіне тәуелді қаржылық жағдайды айтамыз. Ол
мыналардан тұрады:
а) пайыздық тәуекел – ағымдағы пайыздық тәуекелдің өзгеруімен
байланысты тәуекелдің түрі;
ә) валюталық тәуекел – валюта бағамының өзгеруімен байланысты
тәуекелдің түрі;
б) инвестициялық тәуекел – қор нарығындағы өзгерістермен байланысты
тәуекелдің түрі.
Тәуекел мен табыс деңгейлерінің арасындағы байланысты төмендегі
суреттен көруге болады. Бұл сызбада табыс пен тәуекел арасындағы байланыс
бірнеше бөліктерге бөлінген және әр бір бөліктің өзіне тән ерекшеліктері
бар.
Егер де банк өз қызметін бірінші бөлікте ұйымдастырса, мұндай банктің
табыс деңгейі өте төмен болады. Банк ұзақ мерзімде бұл бөлікте қызмет етсе
үлкен проблемаларға жүгінеді. Бұл бөлікті жеткіліксіз табыс бөлігі деп
атауға болады [3].
Тәуекел
2
1 3
Табыс
7-сурет. Тәуекел мен табыс арасындағы байланыс
Ал екінші бөлікте қызметін ұйымдастыратын банк өзіне тәуекелділікті
қабылдайды. Бірақ мұндай банктің жоғары табыс алу ықтималдығы төмендеп
кетеді. Бұл бөлікті бекер тәуекелге бару бөлігі деп атауға болады.
Банк өз қызметін үшінші бөлікте ұйымдастыратын болса, өзін қажетті
табыс деңгейімен қамтамасыз етеді және негізделген тәуекел деңгейін
қабылдайды. Тәуекел мен табыс деңгейлерінің оптималды қатынасы осы бөлікте
орнығады [4].
2) Контрагент тәуекелі немесе несиелік тәуекел – контрагенттің өз
міндеттемелерін орындамауына немесе берілген несиені қайтармауына
байланысты тәуекелді айтамыз;
3) Басқару немесе менеджмент тәуекелі. Ол мыналардан тұрады:
a) оперативтік тәуекел – банктің кейбір функцияларымен байланысты
тәуекелді айтамыз. Оларға мыналар жатады: банктің ұйымдастырушылық
құрылымы, ақпараттық және технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етілу
дәрежесі, кадрлардың мамандану деңгейі, банктің өз қызметін жедел және
нақты орындау қабілеті;
ә) стратегиялық тәуекел – банк қызметінің дұрыс
ұйымдаспауымен немесе жіберілген қателермен байланысты тәуекелдің түрі.
Олар: шешім қабылдау үшін ақпараттық базаның жеткіліксіздігі, қаржы
нарығының математикалық модельдерінің сапасының төмен болуы, болжау және
жоспарлау әдістемелерінің толық еместігі.
Тәуекел дәңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп екіге
бөлуге болады.
8-сурет. Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері
Жоғарыда келтірілген факторлар келесі жиі кездесетін банктік
тәуекелдердің пайда болуына себеп бола алады:
1) өтімділік тәуекелі активтерді тез арада ақшаға айналдыру немесе
міндеттемелерді орындау үшін керек ресурстарды тарту қабілетін
жоғалтумен байланысты;
2) пайыздық тәуекел нарықтағы проценттік ставканың ауытқуымен байланысты;
3) несиелік тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен
байланысты;
4) нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін
болатын құнсыздануымен байланысты;
5) саяси тәуекел мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақтылығымен сипатталады;
6) валюталық тәуекел валюталық бағамның жоспарланған деңгейден ауытқуымен
байланысты;
7) операциондық тәуекел төлемдерді жүргізу барысында немесе мәліметтерді
электрондық өңдеу кезінде пайда болады;
8) экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы
болатын жағымсыз жағдайларға байланысты пайда болады;
9) келеңсіз жағдай тәуекелі табиғи апаттармен немесе төтенше жағдайлармен
байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі [4].
1.3 Екінші деңгейдегі банктің пайыздық тәуекелін басқару
Банк үшін тәуекелдерді басқару өте маңызды болып келеді. Стратегиялық
басқару мен жоспарлау болып табылады. Осы арқылы банк өзіндегі бар
ресурстар мен мақсаттардың сәйкестігін қамтамыз етеді. Стратегиялық
жоспарлау мен басқарудың негізгі мақсаты – операциялардың көлемін, табыс
деңгейін жоғарлату, акциялардың нарықтық құнын жоғарлату мақсатында банктік
қызметтердің жаңа түрін енгізу.
Тәуекелдің жоғары деңгейімен сипатталатын банк қызметтерінің
түрлерінде банк табысқа ие болу үшін шешім қабылдаудың ерекше механизмін
дамытады. Банктер тәуекелдің мүмкін болатын деңгейін анықтап, оның табысты
қандай дәрежеде ақтайтынын есептейді. Осының негізінде банк тәуекелдерді
анықтауға өзгертуге, бақылауға, деңгейін төмендетуге байланысты іс-
шараларды дайындап жүзеге асырады.
Пайыздық тәуекелдерді басқару. Пайыздық тәуекелдер дегеніміз –
тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыздық ставканың орналастырылған
активтер бойынша алынатын пайыздық ставкалардан жоғарылап кетуге байланысты
пайда болатын тәуекелдің түрі.
Жалпы қарастырсақ, банк ісінде көп қолданылатын пассивтер мен
активтерді басқару түсінігі нарықтық конънктураның өзгеруне байланысты
активтер мен пассивтер бойынша проценттік ставкілерді басқару ұғымымен
сипатталады. Банктердегі пайыздық тәуекелдерге талдау жүргізу үшін
активтер мен міндеттемелер өзгерісінің пайыздық ставканың өзгерісіне
тәуелділігін анықтап алу керек.
Пайыздық тәуекелдерді басқару үшін мынадай құралдар қолданылады:
1) пайыздық тәуекелдерді сақтандыру;
2) несиені өзгермелі пайыздық ставкамен беру;
3) FRA (Forvard Rate Agreement) операцияларын жүргізу.
Пайыздық тәуекел – бұл несие берумен байланысты банктің тартылған
қаражаттарының орташа құнының, яғни депозиттер және қарызға алынған
ақшаларды несие мерзімі кезінде несие бойынша орташа пайыздық мөлшерлемеге
жету мүмкіндігі тәуекелі. Пайыздық тәуекел тұрақты болып табыла ма, немесе
оны болдырмау активтерден түсетін табыстың (несие бойынша мөлшерлеме)
өзгеруін тартылған қорлардың шығындарында (яғни, банктік несие беру үшін
қаражат алу құны) мерзімі және көлемі бойынша өзгерулерді толығымен
баланстау мүмкін болса. Бірақ, іс жүзінде кез келген уақытта барлық
кредиттерді осылайша теңестіру мүмкін емес және банктердің өздері де
осындай саясатты ылғи да жүргізуге мүдделі емес. Сондықтан банктер ылғи
пайыздық тәуекелге ұшырайды, бірақ, бұл пайыздық тәуекелді басқаруды
болжайды. Пайыздық тәуекелді басқару банктің активтерін (кредит және
инвестициялар), сондай-ақ міндеттемелерін (қарыз қаражаттарынан) басқаруды
біріктіреді. Бұл басқарудың ерекшелігі – оның шегі бар. Активтерді басқару
мыналармен ерекшеленеді: банктің тәуекелділік активтерінің портфелінің
құрылымын анықтайтын өтімділік пен несиелік тәуекелдің талаптарымен; несие
құнын таңдауда банктің еркіндігін шектейтін басқа банктер тарапынан құндық
бәсекелестікпен. Міндеттемелерді басқару банк өзінің салымшылары мен басқа
да кредиторлар арасында уақыттың кез келген мерзімінде табысты орналастыра
алатын қарыздық инструменттерді таңдау мен көлемінің шектеулілігімен
күрделенеді, яғни несие беру және қолдағы бар қаражаттары есебінен басқа
банктер немесе банктік емес несиелік мекемелер тарапынан бағалық
бәсекелестікке қажетті қаражаттардың қол жетімділігімен шектелген. Пайыздық
тәуекелді басқару міндетті банктің табыстылығы және өтімділігінң мақсаты
шегінде осы тәуекелді минимизациялауды кіріктіреді.
Пайыздық тәуекелдің 2 түрі бар:
1) позиционды тәуекел – бұл белгілі бір позиция (нақты мезетке берілген
процент) бойынша тәуекел. Мысалы, банк қалқымалы пайыздық ставкамен несие
берді. Ол банкке табыс әкелу, әкелмейтіні белгісіз. Бұл тәуекелді
болдырмауды баланста қарастыру мақсатында не істеу керек? Ең алдымен,
салымдар бойынша проценттерді өзгерту және банк баланстық активі мен
пассиві бойынша проценттрді теңестіру қажет;
2) құрылымдық тәуекел – бұл пайыздық ставканың ауытқуымен байланысты
ақша нарығындағы өзгерістерден туындаған банк балансы бойынша жалпы
тәуекел. Сәйкесінше, пайыздық тәуекел пайыздан алынған пайдаға және банктің
жалпы балансына әсер етеді.
Пайыздық тәуекелдің себептері:
- пайыздық мөлшерлеменің әр түрлілігінің (тұрақты, фиксирленген,
қалқымалы, төмендетілген және т.б.) дұрыс таңдалмауы;
- пайыздық ставкалардың өзгеру мүмкіндігінің несиелік келісім артта
толық есепке алынбауы;
- Ұлттық банктің пайыздық саясаттағы өзгертулері;
- банкте пайыздық саясат стратегиясының жоқ болуы;
- несие құнын дұрыс анықтамау, яғни пайыздық мөлшерлеменің көлемін.
Пайыздық мөлшерлеменің сипатына қарай келесідей түрлер ажыратылады:
- қатаң пайыз тәуекелі;
- өзгермелі процент тәуекелі;
- есептен шығару тәуекелі (бағалы қағаздар бағамының өзгеруіне
байланысты).
Қатаң пайыз тәуекелі – несие бойынша қатаң (фиксирленген) пайыздық
мөлшерлеме бекітілгенде, ал депозит және басқа да сатып алынатын ресурстар
бойынша проценттер өзгеретін жағдайды туындайды. Берілген жағдайда несие
бойынша процент тартылған қаражаттардың нарықтық проценттің өзгеруін
ескермейді [6].
Пайыздық тәуекелді болдырмау үшін коммерциялық банктерге төмендегілер
қажет:
- несиелік келісім шарттарда ақша нарығының жаңа жағдайларына
проценттің икемделу ережесін пайдалану;
- баланс құрылымының өзгеруін басқару;
- проценттік тәуекелдің өтемақысын анықтау.
Егер баланс активінде проценттік тәуекел орын алса, онда пассивінде
оың өтемақысы қарастырылуы қажет. Осы мақсаттар клиентпен максималды
процент туралы келісім жасауы мүмкін. Банктің тәжірибелік іскерлігінде
аталған шараларды жүзеге асыру проценттік тәуекелді басқрудың арнайы
(мақсатты) әдісін қолдану арқылы жүргізіледі. Проценттік тәуекелді
басқарудың арнайы әдістеріне проценттік маржаны басқару және гәпті
(айырмашылықты) басқару әдістері жатады. Бір уақытта проценттік тәуекелді
басқару мен хеджерлеу және проценттік фьючерстер концепциялары байланысты.
Банктегі басқарудың (менеджмент) басты мақсаттарының бірі – бұл проценттік
маржаны бақылау, яғни пайда әкелетін активтерден проценттік табыс пен
міндеттемелер бойынша проценттік шығыс арасындағы маржаны бақылау. Маржадан
басқа, активтерден алынған өлшенген орташа ставка мен міндеттемелері
бойынша төленген өлшенген орташа ставка арасындағы айырмашылық болып
табылатын спрэдке де көңіл бөлінеді. Бұл көрсеткіштердің екеуі де банктің
табысы туралы есепте көрсетілуі тиіс. Берілген көрсеткіштер жоспарлау
кезінде болжау әдістері арқылы анықталады. Сондай-ақ, проценттік тәуекелді
басқару процесінде GAP (айырмашылық) ескеріледі – берілген уақыт кезеңінде
фиксирленген ставкамен пассив бойынша фиксирленген ставкамен банк активтері
мен пассивтерінің шығындылығы немесе теңестірілмегендігі. Проценттік
тәуекелді басқару әдістерін банктік операция, экономика, проценттік ставка
нарығындағы өзгерістерді мұқият және тұрақты талдауды қажет етеді. Инфляция
жағдайында проценттік ставканы басқару активтер портфелінің мерзімі бойынша
теңестірілуіне дайын болуы қажет. Бірақ бұл өте күрделі, егер банктің
балансында фиксирленген және қалқымалы ставкамен активтер мен пассивтер бар
болса. Сондықтан проценттік ставкалар өзгеруінің перспективасын бағалау
қажет. Мұндағы банктердің активі мен пассивін теңгерімді басқаруда ең
маңыздысы бұл пайыздық тәуекелдерді басқару.
Банктік тәжірибеде банктің таза пайдасына пайыздық тәуекелдің
қаншалықты ықпал ететіндігін бағалауда мынадай тәсілдер қолданылады:
- Spread коэфиициентінің деңгейін және динамикасын бағалау;
- GAP талдауы;
- дюрация;
- имитациялық моделдеу;
- пайыздық маржа деңгейін және динамикасын бағалау.
Spread – бұл банктің активтері мен пассивтері пайыздық
мөлшерлемелер арасындағы айырма, яғни ол төмендегі формуламен берілген:
Spread = iа – іп;
(1)
мұндағы, iа – табыс әкелетін активтер бойынша пайыз мөлшерлемесінің
орташа деңгейі;
- іп - банктің міндеттемелері бойынша төленетін пайыз
мөлшерлемесінің орташа деңгейі.
Сонымен қатар, спред арқылы бас банктен қарыз алған филиалдар мен
бөлімшелердің қызметінің пайдалылығын бағалауға болады.
Пайыздық тәуекелді бағалаудың келесі тәсіліне GAP талдауы жатады.
GAP – үлгісінің формуласы төмендегідей:
GAP = RSA – RSL;
(2)
мұндағы, GAP - Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк
активтері мен пассивтерінің арасындағы айырма;
- RSA - пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк активтері;
- RSL - пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк
пассивтері.
Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк активтеріне
мыналар жатады: қысқа мерзімді бағалы қағаздар; банкаралық несиелер;
өзгермелі пайыз мөлшерлермесімен берілген қарыздар; пайыз мөлшерлересін
қайта қарастыру көзделген келісімшартқа сай берілген қарыздар. Пайыз
мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк пассивтерге мыналар жатады:
өзгермелі пайыз мөлшерлемесімен тартылған депозиттер; өзгермелі пайыз
мөлшерлемесі белгіленген бағалы қағаздар; банкаралық несиелер; пайыз
мөлшерлемесін қайта қарастыру көзделген келісімшартқа сай тартылған
депозиттер.
Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк активтер мен
пассивтерді өзара салыстырғанда оң және теріс GAPпайда болады. Демек оң GAP
тұсында пайыздық тәуекел егерде нарықта пайыз мөлшерлемесі төмендесе ғана
пайда болады. Мұндай жағдайда менеджерлер тұрақты пайыз мөлшерлемесімен
берілетін ұзақ мерзімді активтердің көлемін ұлғайтуға және сонымен бірге
қысқа мерзімді сезімтал пассивтерді көбейтуге тиіс. Бұл шаралар активтер
мен пассивтер арасындағы теңгерімсіздікті қалыпқа келтіріп, таза пайданың
төмендеуін туындайтын шығынды азайтады. Теріс GAP тұсында пайыздық тәуекел,
егер нарықта пайыз мөлшерлемесі жоғарылаған кезде пайда болады. Мұндай
жағдайда банк менеджерлері пайданың пайыздық мөлшерлеме өзгерісіне
сезімталдығын өлшеуге тиіс.
Өтімділік – банктің сенімділігін қамтамасыз ететін, оның
қызметінің жалпы сипаттамаларының бірі. Банк өтімділігі – бұл салымшылар
мен қарыз берушілер алдында банктің өз міндеттемелерін уақытында және
шығынсыз орындау қабілеттігі. Банктің міндеттемелерінің нақты және
әлеуметті деп екіге бөледі. Банктің нақты міндеттемелері: талап ету
депозиттері, мерзімді депозиттер, тартылған банкаралық ресурстар, несие
берушілердің қаражаттары түрінде банктің балансында көрсетіледі. Әлеуетті
немесе баланстан тыс міндеттемелер: банктен берген кепілхаттар,
клиенттерге несие желілерін ашу,
т.б. арқылы көрсетіледі. Егер коммерциялық банктің борыштық және қаржылық
міндеттемелерді уақытысында орындау үшін қолма-қол ақшалай қаражаттар мен
басқа да өтімді активтері болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды
тез арада жұмылдыру мүмкіндігі жеткілікті болса, онда бұл өнімді банк болып
табылады. Банк өтімділігі аталғын барлық міндеттемелерді, сонымен бірге
болашақта пайда болуы мүмкін міндеттемелерді уақытында орындауын
сипаттайды. Міндеттемелерді орындай үшін кассадағы және корреспонденттік
шоттардағы қалдықтарымен сипатталатын банктік ақшалардың барлығы: қолма қол
ақшаға тез айналатын активтер; банкаралық нарықтан немесе орталық банктен
алынатын банкаралық несиелер сияқты қаражат көздері пайдаланылады. Осы
аталған қаражат көздерін пайдалану банк үшін шығыстарымен байланысты
болмауы керек. Мысалы, өтімді қаражаттардың көзі ретінде бағалы қағаздарды
немесе басқа активтерді сату қалыпты тәртіпте алдын ала келісіп қойған
шарттардың негізінде жүзеге асырылуы керек [8].
Банк өтімділігі мынадай қызметтерді атқарады:
- депозиттерді алу мен несиелерге байланысты сұранысты
қанағаттандыру;
- тиімділік тәуекелін азайту және банктің сенімділігін қамтамасыз
ету;
- активтерді зиянсыз сату;
- тартылған қаражаттары бойынша төлей алмай тәуекелі үшін сыйақы
мөлшерін шектеу.
Банк өтімділігінің екі нысаны, яғни міндеттемелерді өз уақытында
және шығынсыз орындауы көптеген ішкі сыртқы факторлардың ықпалымен
анықталады.
Ішкі факторлар қатарына мыналар жатады:
- банк капиталының базасы;
- банк активтерінің сапасы;
- депозиттердің сапасы;
- сыртқы қаражат көздеріне орташа тәуекелдігі;
- мерзімі бойынша активтер мен пассиветердің өзара сәйкестігі;
- сауатты менеджмент;
- банктің жоғары дәрежелі беделі.
Банк капиталының базасы – бұл салымшылар қаражаттары мен
депозиттеріне кепіл беретін және олардың мүдделерін қорғайтын меншікті
капиталдың жеткілікті мөлшерін сипаттайды. Меншікті капиталдың көзіне
жарғылық капитал және әртүрлі мақсаттар үшін бағытталған банктің басқа да
қорлары жатады. Банктің меншікті капиталы неғұрлым жоғары болса, оның
өтімділігі соғұрлым жоғары болады. Банк активтерінің сапалылығы мынадай
төрт критерийлермен анықталады: өтімділік, тәуекелдік, табыстылық пен
диверсификация. Активтердің өтімділігі – бұл қарыз алушының міндеттемелерді
өтеу немесе осы активтерді сату арқылы олардың қолма қол ақшаларына айналу
қабілеті. Активтердің өтімділік дәрежесі олардың айналымына байланысты.
Айналыс нысанындағы банктің активтері төлем қызметін орындауға бағытталған.
Активтер тәуекелі критерийі, оларды ақшалай нысанға айналдыру кезінде
шығындарға ұшырау мүмкіндігін сипаттайды. Активтердің тәуекел дәрежесі
олардың әр түрі үшін ерекше көптеген факторлармен анықталады. Мысалы
несиелік тәуекел қарыз алушының қаржылық жағдайына, қарыз көлеміне, беру
мен өтеу тәртібіне, т.б. факторларға байланысты. Банк активтердің тәуекелі
неғұрлым жоғары болған сайын, банктің өтімділігі соғұрлым төмен болады.
Активтердің табыстылығының критерийі ретінде:активтердің жұмыс жасау
қабылеті, тиімділігі яғни табысты әкелу қабілеті, сонымен қатар банктің
дамуы үшін қаражат көзін табу және банктің капитал базасын нығайту
қабілеті. Табыстылық дәрежесі бойынша активтер: табыс әкелетін және табыс
әкелмейтін болып екіге бөлінеді. Активтердің диверсификациясы критерийі
банк ресурстарын әртүрлі орналастыру аялары бойынша бөлу дәрежесін
сипаттайды. Активтерді диверсификациялау көрсеткіштері мынадай: ресірстарды
орналастыру бағыттары бойынша банк активтерінің құрылымы, объектілер мен
субъектілері бойынша несиелік жұмсалымдардың құрылымы; бағалы қағаздар
портфельінің құрылымы, валюталар құрылымы;банкпен корреспонденттік және
несиелік қатынастарда болатын басқа банктердің құрылымдық құрамы. Активтер
неғұрлым көп диверсификацияланса, соғұрлым банктің өтімділігі жоғары
болады. Банк өтімділігін анықтайтын фактор-банктің депозиттік базасының
сапалылығы. Депозиттік базаны мерзімді депозиттік және жинақ салымдар, есеп
айырысу және ағымдағы шоттардағы қаражаттары ретінде банкте жинақталған
заңды және жеке тұлғалардың қаражаттары құрайды. Депозиттердің
сапалылығының басты критерийі олардың тұрақтылығын сипаттайды.
Депозиттердің тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің өтімділігі
соғұрлым жоғары болады. Депозиттердің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің
өтімді активтерге мұқтаждығын азайтады. Талап етілгенге дейінгі депозиттер
жоғары тұрақтылыққа ие, өйткені бұл депозиттердің түрі сыйақы
мөлшерлемесіне байланыссыз. Банкте осы депозит түрінің көп болуы банктің
қызмет ету сапалылығы мен жылдамдығы, банктің клиентке жақын орналасуы
сияқты факторларға байланысты. Ал, мерзімді және жинақ депозиттеріндегі
қалдықтарды тұрақтылықтың төмен дәрежесіне ие, себебі оған банктің сыйақы
мөлшерлемесі ықпал етеді. Банк өтімділігі оның сыртқы қаражат көздерінің,
яғни банкаралық несиелерге деген тәуекелдігімен сипатталады. Банкаралық
несие өтімді қаражаттарға деген қысқа мерзімді жетіспеушілікті жоя алады,
бірақ осы несиенің жалпы тартылған ресурстардың құрамындағы үлесі жоғары
болса, онда банк банкроттықа ұшырауы мүмкін. Егер банктің сыртқы көздерге
тәуелділігі жоғары болса, онда лның бизнес үшін өз басының дамуы
перспективаларының жоқтығын көрсетеді. Банк активтері мен пассивтерінің
арасында мерзімі мен сома бойынша сәйкестілігі де банк өтімділігін
анықтайды. Банктің клиенттер алдында міндеттемелерді орындауы
инвестицияланатын ақша қаражаттары мерзімдері мен салымшылары берген ақша
қаражаттарының мерзімдері сәйкес болуын білдіреді. Менеджмент, яғни жалпы
банктің қызметін және өтімділігін басқару жүйесі де банк өтімділігін
анықтайтын ішкі факторлардың біріне жатады [9].
Банкті басқару сапасы мыналармен анықталады:
- банк саясатының болуы және оның мазмұны;
- стратегиялық және ағымдағы міндеттерді жоғары деңгейде шешуге
мүмкіндік беретін банктің аймақтық ұйымдастыру құрылымы;
- банктің активтері мен пассивтерін басқару механизмі;
- әр түрлі рәсімдердің нақты мазмұнын анықтау;
- білікті мамандардың болуы;
- қажетті ақпарат базасының болуы;
- банк қызметін басқару жүйесінің ғылымилығы.
Банктің беделі де банк өтімділігін анықтайды. Жақсы беделі бар
банк депозиттік базасының тұрақтылығын оңай қамтамасыз ете алады. Банк
өтімділігінің жағдайы бірқатар сыртқы факторларға, яғни банк қызметінен тыс
факторларға байланысты.
Оларға мыналар жатады:
- елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай;
- бағалы қағаздар нарығының дамуы;
- банкаралық несие нарығының дамуы;
- қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастыру;
- орталық банктің қадағалау қызметінің тиімділігі.
Елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай банк операцияларының
дамуының және банк жүйесінің сәтті жұмыс істеуінің алғышарттарын
қалыптастырады, банктер қызметінің экономикалық негізінің тұрақтылығын
қамтамассыз етеді, банктерге деген отандық және шетелдік инвесторлардың
сенімділігін арттырады. Осы аталған жағдайларынсыз банктердің тұрақты
депозиттік базаны құруы, операциялардың рентабельдігіне қол жеткізуі, өз
құралдарын дамытуы, активтерінің сапалығын жоғарылатуы және басқару жүйесін
жетілдіруі мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының дамуы өтімді қаражаттар
құрудың оңтайлы вариантын қамтамасыз ете алады, себебі көптеген шетел
мемлекеттерінде банктің активтерін ақшалай қаражаттарға тез арада айналдыру
жолы қор нарығының жұмысымен байланысты. Банкаралық нарықтың дамуы уақытша
бос ақшалай ресурстарды банктер арасында жылдам қайта бөлуге көмектеседі.
Банк өз өтімділігін ұстап тұру үшін банкаралық нарықтан әр түрлі мерзімге,
сонымен қатар бір күнге болсын, қаражаттарды тарта алады. Банкаралық
коньюктураға, банкаралық нарықтың ұйымдастырылуына және банктің беделіне
байланысты. Орталық банктің қадағалау қызметінің тиімділігін өтімділікті
басқарудағы коммерциялық банктер мен мемлекеттік қадағалау органы
арасындағы қарым қатынас дәрежесін көрсетеді. Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банктің екінші деңгейдегі банктер үшін өтімділіктің белгілі бір
нормативтерін белгілеуге мүмкіндігі бар. Көрсеткіштер банктің өтімділік
жағдайын неғұрлым нақты көрсететін болса, соғұрлым банктің өзі және
қадағалау органы өтімділікпен байланысты проблеманы уақытысында шешуге
мүмкіндігі бар. Банктің өтімділігі тұрақты өзгерісте болатын көптеген
факторлармен анықталынатын банк қызметінің сапасын сипаттайды.
Сондықтан банктің өтімділігі бірте бірте қалыптасатын және тұрақты
факторлармен және әр түрлі үрдістермен сипатталатын динамикалық жағдайды
білдіреді.
Пайыз тәуекелі – сыйақы мөлшерлемесінің қолайсыз өзгеруі
салдарынан шығыстардың (зияндардың) пайда болу тәуекелі, оған мыналар
жатады:
- тұрақты пайыз мөшерлемелері тұсында орналастырылған активтер мен
тартылған міндеттемелердің қайтару және өтеу мерзімдерінің сәйкес
келмеуінен туындайтын шығыстардың (зияндардың) тәуекелі;
- активтер мен міндеттемелер бойынша әр түрлі, яғни тұрақты немесе
өзгермелі пайыз мөшерлемелерін салдарынан туындайтын шығыстардың
(зияндардың) тәуекелі;
- базалық тәуекел, бірқатар қаржы құралдары бойынша алынатын және
төленетін сыйақыларға әр түрлі есептеу әдістері мен түзетулерді
қолданулар салдарынан туындайтын шығыстардың (зияндардың) тәуекелі.
Пайыз тәуекелі пайыз мөлшерлемесінің деңгейіндегі өзгеріске қатысты
табыстылықтың немесе қаржылық активтердің бағасының өзгеруі ретінде
анықталуы мүмкін. Бұл анықтау негізінде ақша нарығы мен капитал нарығының
қатысушыларына қатысты. Жалпы активтері қалыпты болатын коммерциялық
банктер үшін анықтама өзгерілуі мүмкін. Қазіргі жағдайда пайыз
тәуекелділігін реттеудегі өзекті мәселе – жалпы нарықтық жағдайға
мониторинг жүргізу қажетілігі өсе түседі.
Пайыз мөлшерлемесін қалпына келтіру қажеттілігі, олардың шамадан
тыс қозғалуы банктік жүйе операцияларының тиімділігіне кедергі, әрі жоғары
пайыз тәуекелділігінің тууына себепкер болуы мүмеіндігінен шығады. Банк өз
қызметіне пайыз тиімділігін толық бейтараптандыра алуы мүмкін бе? Теория
жүзінде мүмкін. Егер активтердің табыстылығындағы өзгеріс пен қорларды
тартуға кеткен шығынның өзгерісіндегі уақыт мерзімі сәйкес келсе. Бұл
бірнеше несиелер үшін мүмкін және банктер өзінің несиелік портфелінің
мерзімді теңдестіру саналы саясатына бара алады. Бірақ та, нақты жағдайда
бұл мүмкін емес, себебі барлық несиенің уақытын теңдестіру мүмкін емес.
Пайыз тәуекелділігі осы өзгерістерді қамтиды. Ақша ағымы банктің
активтері мен міндеттемелеріне тәуелді; бұл пайыз мөлшерлемесіндегі өзгеріс
актив пен міндеттемелердің пайыздық табысын және нарықтық құнын өсіруі
немесе төмендетуі мүмкін.
Банктік баланс тәуекеліне келесілер жатады:
- несиелік тәуекел (негізгі ссуда бойынша қарыздың қайтарылмау тәуекелі);
- пайыздық тәуекел (берілген ссуда бойынша пайыздың алынбау тәуекелі);
- өтімділік тәуекелі (банктің өз міндеттемелерін уақытында орындамау
тәуекелі).
Пайыз тәуекелділігінің деңгейі мына төмендегілерге тәуелді:
- актив операция мен тұрақты және еркін мөлшердегі несие мен инвестиция
көлемінің қатынасындағы портфелдік өзгеріс, олардың нарықтағы
бағасының динамикасы;
- пассивтік операциядағы портфелдік өзгерістер мен тұрақты және еркін
мөлшерлемесіндегі депозиттер көлемінің арақатынасы;
- меншікті және тартылған қаражаттар арақатынысындағы өзгеріс;
- пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіндегі динамика.
Пайыз тәуекелділігінің деңгейін бақылау және басқару үшін нақты
жағдайларға байланысты банк қызметінің нақты стратегиясы жасалады.
2 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктің пайыздық
тәуекелін басқаруға талдау жасау (БТА Банк АҚ мысалында)
2.1 БТА Банкі АҚ-ның қызметіне жалпы сипаттама
БТА Банкі акционерлік қоғамының қалыптасу тарихы 1925 жылғы қазанның
15-нен басталады. Ол кездегі Қазақстан халық шаруашылығы Орталық Кеңесі
Президиумының шешімімен республика аумағында Өндірістік банк (Өндірісбанк)
бөлімшесі ашылды. Уақыт өте келе Өндірістік банктің бөлімшелерінде әртүрлі
қайта ұйымдастырулар болды.
1932 жылдың 7 маусымында Республикалық Халық комиссарлары Кеңесінің
Қазақстан аумағында арнайы ұзақ мерзімді салымдар банктерін ұйымдастыру
туралы Қаулысына сәйкес, Алматы қаласында Өнеркәсіпбанкінің базасында КСРО
электр шаруашылығын және құрылысты қаржыландыру мақсатында банктің Қазақ
өлкелік конторасы құрылды.
1949 жылдың 11 шілдесінде Министрлер Кеңесінің қаулысымен Алматы
облысаралық конторасы КСРО Өндірісбанкінің Қазақ республикалық конторасы
болып қайта құрылды. Кейіннен КСРО Құрылысбанкінің Қазақ республикалық
конторасы болып өзгертілді. 1987 жылдың 17 шілдесінде СОКП ОК мен КСРО
Министрлер Кеңесінің Еліміздегі банктер жүйесін жетілдіру және олардың
экономикасының тиімділігін арттыруға жасайтын ықпалын күшейту туралы №821
бірлескен Қаулысына сәйкес, үш мемлекеттік банктің (КСРО Құрылысбанкі, КСРО
Мемлекеттік банкі, Сыртқы сауда банкі) негізінде 6 банк құрылды:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.И.Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық университеті
Экономика және бизнес институты
Қаржы және есеп кафедрасы
Аманқосова Динара Ермұханқызы
Екінші деңгейлі банктердің пайыздық тәуекелін басқару
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В050900 - Қаржы
Алматы 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И.Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық университеті
Экономика және бизнес институты
Қаржы және есеп кафедрасы
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Кафедра
меңгерушісі
экон.ғыл.канд., доцент
________ С.К.Барышева
___________2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы Екінші деңгейлі банктердің пайыздық тәуекелін басқару
5В050900 - Қаржы
Орындаған
Аманқосова Д.Е.
Пікір беруші
Ғылыми жетекші
экон.ғыл.канд., доцент PhD
докторы
_________ Калдыбаев А.К. ________
Кансеитова А.К.
______________2015 ж. ___
___________ 2015 ж.
Алматы 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И.Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық университеті
Экономика және бизнес институты
Қаржы және есеп кафедрасы
5В050900 - Қаржы
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
экон.ғыл.канд., доцент
________ С.К.Барышева
___________2015 ж.
Дипломдық жұмысты даярлауға
ТАПСЫРМА
Білім алушы Аманқосова Динара Ермұханқызы
Тақырыбы Екінші деңгейлі банктердің пайыздық тәуекелін басқару
Университет ректорының "31" желтоқсан 2014ж. №635-П бұйрығымен
бекітілген.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 15 сәуір 2015 ж.
Дипломдық жұмыстың бастапқы берілістері
1. ҚР ҰБ жылдық есеп берулері;
2. Акционерлік Қоғам “БТА банктің” 2013-2014 жж. есеп беру
қорытындылары;
3. Дипломалды практика мәліметтері.
Дипломдық жұмыста қарастырылатын мәселелер тізімі
а) Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні мен оларды басқарудың теориялық
негіздері
ә) ҚР екінші деңгейдегі банктің пайыздық тәуекелін басқару процесіне талдау
жасау ("БТА банк" АҚ мысалында)
б) Екінші деңгейдегі банктің пайыздық тәуекелін басқаруды жетілдіру жолдары
Сызбалық материалдар тізімі (міндетті сызбалар дәл көрсетілуі тиіс)
сызбалық материалдар 15 слайдпен көрсетілген
Ұсынылатын негізгі әдебиет 28 атау
(жалғасы)
Дипломдық жұмысты дайындау
КЕСТЕСІ
Бөлім атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекші мен
мәселелер тізімі кеңесшілерге көрсету Ескерту
мерзімдері
1 Банктік тәуекелдердің 25.01.15ж.
экономикалық мәні мен оларды
басқарудың теориялық негіздері
2 ҚР екінші деңгейдегі банктің 24.02.15ж.
пайыздық тәуекелін басқару
процесіне талдау жасау ("БТА банк"
АҚ мысалында)
3 Екінші деңгейдегі банктің 15.04.15ж.
пайыздық тәуекелін басқаруды
жетілдіру жолдары
Дипломдық жұмыс бөлімдерінің кеңесшілері мен норма
Бақылаушының аяқталған жұмысқа қойған
қолтаңбалары
Бөлімдер атауы Кеңесшілер, аты, Қол Қолы
әкесінің аты, тегіқойылған күні
(ғылыми дәрежесі,
атағы)
1 Банктік тәуекелдердің Кансеитова А.К., 25.01.15ж.
экономикалық мәні мен оларды PhD докторы
басқарудың теориялық негіздері
2 ҚР екінші деңгейдегі банктіңКансеитова А.К., 24.02.15ж.
пайыздық тәуекелін басқару PhD докторы
процесіне талдау жасау ("БТА
банк" АҚ мысалында)
3 Екінші деңгейдегі банктің Кансеитова А.К., 15.04.15ж.
пайыздық тәуекелін басқаруды PhD докторы
жетілдіру жолдары
Норма бақылау Бектемирова Н.Т., 17.04.15ж.
аға оқытушы
Ғылыми жетекшісі ___________ Кансеитова А.К.
Тапсырманы орындауға алған білім алушы ________ Аманқосова Д.Е.
Күні ___ ____________ 2015 ж.
АҢДАТПА
Бұл дипломдық жұмыста банктердің пайыздық тәуекелдерін басқарудың
теориялық негіздері қарастырылып, "БТА банк" АҚ банкі мысалында пайыздық
тәуекелдер талданып, оларды басқару, төмендету шаралары ұсынылған.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы банктік тәуекелдердің
мазмұны мен мәні ашылып, пайыздық тәуекелдерді басқару әдістерімен қатар
несиелік қоржын тәуекелін басқару қарастырылған.
Екінші бөлімде "БТА банк" АҚ банкі мысалында пайыздық тәуекеліне
талдау жасалды, қарыз алушының несиелік қабілетін анықтау әдістемесі
талданды.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде банктердің пайыздық тәуекелдерін
басқару әдістерін жетілдіру жолдары, несиелік қабілетті және тәуекелді
бағалаудағы шетел тәжірибесі берілді.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
АННОТАЦИЯ
В данной дипломной работе рассматриваются управления банковскими
процентными рисками, также способы и пути снижения этих рисков.
В первой главе дипломной работы раскрывая содержание и суть банковских
рисков, даются их классификация. Также определяются способы снижения
процентных рисков, в том числе способы управления кредитным портфелем.
Во второй главе данной работы анализируются кредитные риски АО "БТА
банк", в том числе финансово-экономические показатели, определяются
кредитоспособность клиентов.
В третьей главе дипломной работы предлагаются пути повышения методов
уравления процентных рисков, а также зарубежный опыт управления ими.
Дипломная работа состоит из введения, трех глав, вывода и списка
использованной литературы.
the SUMMARY
In given degree work are considered management bank procent risk, also
ways and way of the reduction these risk.
In the first chapter of the degree work revealling contents and
essence bank risk, are given their categorization. Are they flso defined
ways of the reduction procent risk, including ways of credit briefcase
management.
In the second chapter given work are analysed procent risks JC "BTA"
bank, including financial-economic factors, are defined solvency client.
In the third chapter of the degree work are offered way of increasing
of the management procent risk, as well as foreign experience of management
them.
Degree work consists of introduction, three chapters, conclusion and
list of the used literature.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні мен оларды басқарудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1 Банктік тәуекелдердің мәні және жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері
... ... ... ... ... ... ..17
1.3 Екінші деңгейдегі банктің пайыздық тәуекелін
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚР екінші деңгейдегі банктің пайыздық тәуекелін басқару процесіне талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 БТА банк АҚ-ның қызметінің
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 БТА Банк Акционерлік қоғамындағы тәуекелдерді басқару процесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.3 Екінші деңгейдегі банктерде тәуекелді есептеу және бағалау әдістері
... ..40
3 Екінші деңгейдегі банктің пайыздық тәуекелін басқаруды жетілдіру жолдары
3.1 Банктік тәуекелдерді басқарудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ..46
3.2 Екінші деңгейдегі банктің пайыздық саясатын жетілдіру
бағыттары ... ... 64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
72
КІРІСПЕ
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын
объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында
кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел
жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында
кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Тақырыптың өзектілігі. Кез-келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен
байланысты, әсіресе банктер үшін тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып
келеді. Өйткені банктер нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден
қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда.
Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты
болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып
табылады. Тәуекелдер міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық
мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер
тарапынан тәуекелдерді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда банктік тәуекелдер жоғары деңгейде болады. Сондықтан
банктер қосымша капиталды қажет етеді. Банктік қызметтер тәуекелсіз жүруі
мүмкін емес, өйткені банктің кез-келген операциясы тәуекелмен байланысты
болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына
байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге
болады.
Диплом жұмысының мақсаты. Банктік тәуекелдердің теориясына талдау
жасай отырып, олардың түрлерін, пайыздық тәуекелдің әдістері мен
тәсілдерін, сол сияқты олардың Қазақстанның банктік жүйесінде қолданылу мен
басқарылуының теориялық аспектілерін анықтау, коммерциялық банктер үшін
пайыздық тәуекелді басқарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – банктік тәуекелдер аясында банктік
менеджменттің ең тиімді құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады және
осы мақсаттың жүзеге асуына байланысты тәуекелдердің пайда болу факторларын
анықтау, Қазақстанның бүгінгі экономикалық жағдайында пайыздық
тәуекелдерді басқару әдісін анықтау, шетелдегі банктердің тәуекелдерді
басқаруына талдау жасау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді қарастырып өттім:
- пайыздық тәуекелдердің табиғаты мен пайда болу алғышарттарын,
олардың теориялық негізін және басқарудың негізгі жолдарын зерттеу;
- пайыздық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістерін анықтап,
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктеріндегі олардың
қолданылуына талдау жасау;
- Қазақстанның екінші деңгейлі банктерінің іс-әрекетінде кездесетін
тәуекелдердің түрлерін анықтап, оларға талдау жасау және оларды бағалау мен
басқару әдістерін анықтау.
Диплом жұмысының объектісі. Статистикалық және ақпараттық база ретінде
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің активтердің жіктелуі туралы ережесі,
"БТА Банк" АҚ-ның жылдық есеп деректері, нормативтік құжаттары, әртүрлі
ережелері, банктің жекелеген клиенттерінің мәліметтері пайдаланылды.
Ғылыми жаңалығы:
- банктің несиелеу тәртібіне талдау жасалды;
- банктің пайыздық тәуекелінің мәні мен құрылымына теориялық жағынан
түсініктер берілді;
- банктің пайыздық тәуекелін бағалауға теориялық және тәжірибелік
материалдар негізінде талдау жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні мен оларды басқарудың
теориялық негіздері
1.1 Банктік тәуекелдердің жіктелуі
Банк өзінің іс-әрекеттері нәтижесінде тәуекелдердің сан алуан түріне
ұрынады. Ондай тәуекелдер пайда болу уақтысына, пайда болу жеріне, ішкі,
сыртқы факторларға және тағы басқа көптеген критерийлерге байланысты
жіктеледі. Тәуекелдің барлық түрлері өзара байланысты болып табылады.
Сондықтан тәуекелдің бір түрінің өзгеруі басқа да тәуекел түрлерінің
өзгеруіне себеп болады. Осы себептерге байланысты банк үшін әр тәуекелдің
түрін талдау, оның басқа тәуекелдің түрлерімен байланысын анықтау қиынға
соғады.
Осылайша банктік тәуекелдердің түрлерін жіктеу мақсатында тәуекелдерді
мына элементтер бойынша топтаймыз:
1) коммерциялық банктің түрі мен мамандану саласы;
2) банктік тәуекелдің пайда болу немесе ықпал ету аясы;
3) банк клиенттерінің құрамы;
4) тәуекелділікті есептеу әдістері;
5) банктік тәуекелдің деңгейі;
6) тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру;
7) тәуекелді есепке алу сипаты;
8) банктік тәуекелді басқару мүмкіндігі.
Коммерциялық банктердің түрлері немесе мамандану саласы. Қазіргі кезде
коммерциялық банктердің мамандану саласына байланысты үш түрін көрсетуге
болады: маманданған, салалық және әмбебап.
Маманданған банктердің қызметі белгілі бір қызметті көрсетумен
байланысты болып табылады. Банк ісінде қызмет көрсету саласына тән
тәуекелдердің түрі жиі кездеседі.
Мысалы, инновациялық банктер жаңа технологияларды несиелендірумен
байланысты тәуекелдерге жиі кезігеді. Ал, әмбебап банктерде тәуекелдің
барлық түрлері жиі кездесуі мүмкін [1].
Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясы.
Банктік тәуекелдердің пайда болу немесе ықпал ету аясына сәйкес ішкі
және сыртқы деп екіге бөлінеді. Сыртқы тәуекелге банктің немесе клиенттің
іс-әрекеттеріне тәуелді емес тәуекел жатады. Сыртқы тәуекелдің деңгейіне
көп факторлар әсер етеді. Олар: саяси, экономикалық, демографиялық,
әлеуметтік, географиялық және тағы басқалары. Ішкі тәуекелге банктің және
оның клиенттерінің іс-әрекеттерімен байланысты пайда болатын тәуекелдерді
жатқызуға болады.
Ішкі тәуекелдерге мыналар жатады: банк басқармасы іс-әрекетінің
белсенділігі, тиімді маркетингтік саясатты таңдауы және тағы басқа
факторлар. Сыртқы тәуекелге мемлекеттік тәуекел, валюталық тәуекел, табиғи
апаттар тәуекелі жатады, ал ішкі тәуекелдерге банк клиентінің құрамы,
банктік операциялардың сипаты және коммерциялық банктердің түрлері
жатқызылады.
1-сурет. Коммерциялық банктердің мамандануына байланысты жіктелуі
Ал қазақстандық экономистер ішкі және сыртқы тәуекелдерді жоғарыдағы
кестеге қарағанда біраз өзгеше топтастырған.
2-сурет. Қазақстандық банктік тәуекелдер
Мұндағы негізгі ерекшелік: сыртқы тәуекелдердің басқарылатын және
басқарылмайтын болып бөлінуі табылады. Басқарылатын сыртқы тәуекелге
клиенттік тәуекел, контрпартнерлық тәуекел жатады. Басқарылмайтын сыртқы
тәуекелдерге саяси, экономикалық, сақтандыру, депозиттік, валюталық,
инвестициялық, пайыздық тәуекелдер жатады.
3-сурет. Банктік тәуекелдердің ықпал ету аясы
Ішкі тәуекелдер әкімшілік, қаржылық және ұйымдастырушылық деп үшке
бөлінген.
Ал әкімшілік тәуекелдерге құрылымдық, басқару, ынталандыру, бақылау,
стратегиялық тәуекелдер жатады. Қаржылық тәуекелдерге қаржыландыру,
өтімділік, диверсификациялық, табыстылықтың төмендеу тәуекелдері жатады.
Ұйымдастырушылық тәуекелдерге ақпараттық, персоналдық, жаңа технологияларды
қолданумен байланысты тәуекелдер жатады.
Банк клиенттерінің құрамы. Клиенттің құрамына байланысты әр банк
тәуекелді есептеудің әдісін және тәуекел дәрежесін анықтайды. Осыған
байланысты банк клиенттеріне байланысты тәуекелдердің толық құрылымын
анықтауға болады.
4-сурет. Банк клиенттерінің құрамы
Кәсіпорынның көлеміне байланысты клиенттерді кіші, орта және ірі деп
үш топқа бөлуге болады. Кіші және орта қарыз алушылар немесе клиенттер
нарықтағы өзгерістерге тез бейімделеді. Олардың құрылымы өте қарапайым
болып келеді, сондықтан мұндай кәсіпорындар жоғары табыс алу мақсатында
кәсіби бағытын жедел өзгерте алады. Бірақ мұндай кәсіпорындардың меншікті
капиталы аз болады, сондықтан олар саяси немесе экономикалық өзгерістерге,
қатаң бәсекеге төтеп бере алмай банкроттыққа ұшырайды. Ал ірі кәсіпорындар
керісінше, нарықтағы сұраныстың өзгеруіне өте жай бейімделеді және
өздерінің кәсіби бағыттарын мүлдем өзгертпейді. Бірақ мұндай
кәсіпорындардың меншікті капиталы үлкен болады, сондықтан олар нарықтағы
жағымсыз экономикалық өзгерістерге төтеп бере алады [2].
Меншікке қатынасына байланысты банктің клиенттері немесе кәсіпорындар
мемлекеттік, жеке, акционерлік, кооперативтік деп бөлінеді. Меншікке
қатынасына байланысты әр түрлі кәсіпорындарда тәуекелдің деңгейі де әр
түрлі болуы мүмкін. Сондықтан банк клиенттерге қызмет көрсетпес бұрын
немесе несие берместен бұрын клиенттер портфелінің сапасын тексереді.
Осылайша банк өз өтімділігін сақтау үшін және рентабельділігін белгілі бір
деңгейде ұстау үшін үнемі түрде клиенттер портфелінің сапасын тексере
отырып нақты және потенциалды клиенттердің артықшылықтарын анықтайды.
Тәуекелді есептеу (талдау) әдістері. Тәуекелді талдау арқылы банк
жобаға қатысу кезінде қаржылық шығындарды шектеуге тырысады. Тәуекелді
талдау келесі суреттегідей жүргізіледі.
5-сурет. Тәуекелді есептеу әдістері
Тәуекелді талдау кезінде бір бірімен тығыз байланысты екі әдісті
қолдануға болады. Олар: сандық және сапалық. Сапалық талдау жеңілірек болып
келеді. Оның негізгі мақсаттары – тәуекелдің факторларын, пайда болу
кезеңдерін, пайда болуының мүмкін аймағын анықтау болып табылады. Тәуекелді
анықтау жүйесі үш элементтен тұрады: тәуекелдің ұзақтығы, көлемі,
ықтималдығы. Қазіргі уақытта тәуекелді сандық талдаудың жиі қолданылатын
әдістері мыналар болып табылады: статистикалық, аналитикалық, сараптамалық
және тағы басқалары. Банктік тәуекелдің деңгейі оқиғаның болу
ықтималдығымен сипатталады. Ол процент түрінде немесе коэффицент түрінде
анықталады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бекіткен Екінші
деңгейлі банктер үшін пруденциалды нормативтер туралы ережеге сәйкес
тәуекелдің деңгейіне байланысты банк активтері ірі бес топқа бөлінген.
Бірінші топтағы активтерге кассадағы қолма-қол ақша, аффинирленген бағалы
металдар, үкіметке берілген несие, Ұлттық Банкке берілген несие, Ұлттық
Банктегі депозиттер, мемлекеттік бағалы қағаздар және тағы басқалары
жатады. Бұл топтағы активтердің тәуекелділік деңгейі 0-ге тең. Екінші
топтағы активтерге жергілікті билік органдарының шығарған бағалы қағаздары,
ЖАҚ Қазақстан ипотекалық компаниясының бағалы қағаздары. Бұл активтердің
тәуекел деңгейі 0,2-ге тең. Үшінші топтағы активтерге аффинирленбеген
бағалы металдар және тағы басқалары жатады және олардың тәуекелі 0,5-ке
тең. Төртінші топтағы активтерге төлем бойынша есеп айырысулар, негізгі
құралдар, материалдық қорлар жатады және бұл топтағы активтердің тәуекел
деңгейі 1-ге тең. Бесінші топқа әділеттік құны бойынша есептелетін
инвестициялар, субординацияланған қарыз, лицензияланған программалық
жабдықтау жатады. Бұл топтағы активтердің тәуекел деңгейі 1-ге тең.
Тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру. Нарық жағдайында тәуекелдерді
уақыт тұрғысынан үлестіру банк үшін маңызды элементтердің бірі болып
келеді.
6-сурет. Банктік тәуекелдерді уақыт тұрғысынан жіктеу
Уақыт тұрғысынан қарастырсақ тәуекелдер ағымдағы, келешектегі және
бұрынғы деп үшке бөлінеді. Бұрынғы тәуекелдерді талдау арқылы біз ағымдағы
және болашақтағы тәуекелдердің деңгейін төмендете аламыз. Бұл үш кезендегі
тәуекелдер бір бірімен өте тығыз байланысты болып келеді. Мысалы, ағымдағы
кезеңде несие берілсе, ол несиені қайтармауға байланысты шығындар келешекте
көрініс табады. Сондықтан да банк үшін тәуекелді уақыт тұрғысынан үлестіру
маңызды болып келеді.
Тәуекелді есепке алу сипаты. Есепке алу сипатына байланысты тәуекелдер
баланстық және баланстан тыс, активтік және пассивтік операциялар бойынша
тәуекел деп бөлінеді.
Банктік тәуекелдерді басқару мүмкіндігі. Басқару мүмкіндігіне
байланысты тәуекелдер ашық және жабық болып бөлінеді. Ашық тәуекелдер
реттелуге жатпайды, ал жабық тәуекелдерді реттеуге болады [1].
1.2 Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері
Тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс. Өйткені тәуекел
біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді. Тәуекел деп оқиғаның болу
немесе болмау мүмкіндігін жүз проценттік нақтылықпен болжай алмауын
айтамыз. Кез келген адам тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады. Өйткені
жағымсыз оқиғаның болу жағдайында тәуекелге ұшыраған адам шығын шегеді.
Тәуекел деңгейін төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп
баламалардың бар болуын қалаймыз. Яғни, таңдау құқығына ие болғымыз келеді.
Тәуекел деңгейі мен табыстылық деңгейі өзара пропорционал болып келеді.
Яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым
жоғары болады. Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен
болады. Сондықтан кез-келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің
арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, банк үшін тәуекелді басқару ең
маңызды мәселелердің бірі болып келетінін айтып кеткен жөн. Өйткені кез-
келген банктің қалыптасу процесінен бастап бүкіл қызмет ету уақтысында
банктің іс-әрекеті көптеген тәуекелдерге тікелей байланысты болып келеді.
Сондықтан банктің болашақта банкроттыққа ұшырауы немесе ұшырамауы банктің
тәуекелді басқаруымен байланысты.Банк ісінде тәуекел деп банктің табысы мен
капиталына кері әсер ететін оқиғалардың болу ықтималдығын айтамыз. Тәуекел
жағымсыз оқиғаның болу ықтималдығымен сипатталады. Бұл оқиғаларға мыналар
жатады: табыстың төмендеуі, берілген несиелердің қайтарылмауына байланысты
шығындардың пайда болуы, базалық ресурстардың азаюы, баланстан тыс
операциялар бойынша төлемдердің төленбеуі және тағы басқалары. Бірақ
тәуекел деңгейі қаншалықты төмен болса, жоғары табыс алу ықтималдығы да
соншалықты төмен болады. Сондықтан кез-келген банк өзінің қаражаттарын
табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерге жұмсауға тырысады.
Банктің басқармасы тәуекелдің пайда болу көздеріне және пайда болу
себептеріне аса маңызды көңіл бөледі. Тәуекелдің пайда болуының үш көзін
атап өтуге болады. Алғашқы екі түрі объективті сипатта, яғни банктің іс-
әрекеттеріне байланыссыз немесе тәуелсіз болады. Ал, үшінші түрі
субъективті сипатта болады, яғни банк қызметіне тәуелді болып келеді.
1) Нарықтық тәуекел деп әр түрлі активтер құнының
өзгеруіне тәуелді қаржылық жағдайды айтамыз. Ол
мыналардан тұрады:
а) пайыздық тәуекел – ағымдағы пайыздық тәуекелдің өзгеруімен
байланысты тәуекелдің түрі;
ә) валюталық тәуекел – валюта бағамының өзгеруімен байланысты
тәуекелдің түрі;
б) инвестициялық тәуекел – қор нарығындағы өзгерістермен байланысты
тәуекелдің түрі.
Тәуекел мен табыс деңгейлерінің арасындағы байланысты төмендегі
суреттен көруге болады. Бұл сызбада табыс пен тәуекел арасындағы байланыс
бірнеше бөліктерге бөлінген және әр бір бөліктің өзіне тән ерекшеліктері
бар.
Егер де банк өз қызметін бірінші бөлікте ұйымдастырса, мұндай банктің
табыс деңгейі өте төмен болады. Банк ұзақ мерзімде бұл бөлікте қызмет етсе
үлкен проблемаларға жүгінеді. Бұл бөлікті жеткіліксіз табыс бөлігі деп
атауға болады [3].
Тәуекел
2
1 3
Табыс
7-сурет. Тәуекел мен табыс арасындағы байланыс
Ал екінші бөлікте қызметін ұйымдастыратын банк өзіне тәуекелділікті
қабылдайды. Бірақ мұндай банктің жоғары табыс алу ықтималдығы төмендеп
кетеді. Бұл бөлікті бекер тәуекелге бару бөлігі деп атауға болады.
Банк өз қызметін үшінші бөлікте ұйымдастыратын болса, өзін қажетті
табыс деңгейімен қамтамасыз етеді және негізделген тәуекел деңгейін
қабылдайды. Тәуекел мен табыс деңгейлерінің оптималды қатынасы осы бөлікте
орнығады [4].
2) Контрагент тәуекелі немесе несиелік тәуекел – контрагенттің өз
міндеттемелерін орындамауына немесе берілген несиені қайтармауына
байланысты тәуекелді айтамыз;
3) Басқару немесе менеджмент тәуекелі. Ол мыналардан тұрады:
a) оперативтік тәуекел – банктің кейбір функцияларымен байланысты
тәуекелді айтамыз. Оларға мыналар жатады: банктің ұйымдастырушылық
құрылымы, ақпараттық және технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етілу
дәрежесі, кадрлардың мамандану деңгейі, банктің өз қызметін жедел және
нақты орындау қабілеті;
ә) стратегиялық тәуекел – банк қызметінің дұрыс
ұйымдаспауымен немесе жіберілген қателермен байланысты тәуекелдің түрі.
Олар: шешім қабылдау үшін ақпараттық базаның жеткіліксіздігі, қаржы
нарығының математикалық модельдерінің сапасының төмен болуы, болжау және
жоспарлау әдістемелерінің толық еместігі.
Тәуекел дәңгейіне әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп екіге
бөлуге болады.
8-сурет. Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері
Жоғарыда келтірілген факторлар келесі жиі кездесетін банктік
тәуекелдердің пайда болуына себеп бола алады:
1) өтімділік тәуекелі активтерді тез арада ақшаға айналдыру немесе
міндеттемелерді орындау үшін керек ресурстарды тарту қабілетін
жоғалтумен байланысты;
2) пайыздық тәуекел нарықтағы проценттік ставканың ауытқуымен байланысты;
3) несиелік тәуекел қарыз алушының өз міндеттемелерін орындамауымен
байланысты;
4) нарықтық немесе инвестициялық тәуекел бағалы қағаздардың мүмкін
болатын құнсыздануымен байланысты;
5) саяси тәуекел мемлекеттегі саяси жағдайдың тұрақтылығымен сипатталады;
6) валюталық тәуекел валюталық бағамның жоспарланған деңгейден ауытқуымен
байланысты;
7) операциондық тәуекел төлемдерді жүргізу барысында немесе мәліметтерді
электрондық өңдеу кезінде пайда болады;
8) экономикалық тәуекел өндіріс салаларында және қаржы нарығындағы
болатын жағымсыз жағдайларға байланысты пайда болады;
9) келеңсіз жағдай тәуекелі табиғи апаттармен немесе төтенше жағдайлармен
байланысты пайда болатын тәуекелдің түрі [4].
1.3 Екінші деңгейдегі банктің пайыздық тәуекелін басқару
Банк үшін тәуекелдерді басқару өте маңызды болып келеді. Стратегиялық
басқару мен жоспарлау болып табылады. Осы арқылы банк өзіндегі бар
ресурстар мен мақсаттардың сәйкестігін қамтамыз етеді. Стратегиялық
жоспарлау мен басқарудың негізгі мақсаты – операциялардың көлемін, табыс
деңгейін жоғарлату, акциялардың нарықтық құнын жоғарлату мақсатында банктік
қызметтердің жаңа түрін енгізу.
Тәуекелдің жоғары деңгейімен сипатталатын банк қызметтерінің
түрлерінде банк табысқа ие болу үшін шешім қабылдаудың ерекше механизмін
дамытады. Банктер тәуекелдің мүмкін болатын деңгейін анықтап, оның табысты
қандай дәрежеде ақтайтынын есептейді. Осының негізінде банк тәуекелдерді
анықтауға өзгертуге, бақылауға, деңгейін төмендетуге байланысты іс-
шараларды дайындап жүзеге асырады.
Пайыздық тәуекелдерді басқару. Пайыздық тәуекелдер дегеніміз –
тартылған қаражаттар бойынша төленетін пайыздық ставканың орналастырылған
активтер бойынша алынатын пайыздық ставкалардан жоғарылап кетуге байланысты
пайда болатын тәуекелдің түрі.
Жалпы қарастырсақ, банк ісінде көп қолданылатын пассивтер мен
активтерді басқару түсінігі нарықтық конънктураның өзгеруне байланысты
активтер мен пассивтер бойынша проценттік ставкілерді басқару ұғымымен
сипатталады. Банктердегі пайыздық тәуекелдерге талдау жүргізу үшін
активтер мен міндеттемелер өзгерісінің пайыздық ставканың өзгерісіне
тәуелділігін анықтап алу керек.
Пайыздық тәуекелдерді басқару үшін мынадай құралдар қолданылады:
1) пайыздық тәуекелдерді сақтандыру;
2) несиені өзгермелі пайыздық ставкамен беру;
3) FRA (Forvard Rate Agreement) операцияларын жүргізу.
Пайыздық тәуекел – бұл несие берумен байланысты банктің тартылған
қаражаттарының орташа құнының, яғни депозиттер және қарызға алынған
ақшаларды несие мерзімі кезінде несие бойынша орташа пайыздық мөлшерлемеге
жету мүмкіндігі тәуекелі. Пайыздық тәуекел тұрақты болып табыла ма, немесе
оны болдырмау активтерден түсетін табыстың (несие бойынша мөлшерлеме)
өзгеруін тартылған қорлардың шығындарында (яғни, банктік несие беру үшін
қаражат алу құны) мерзімі және көлемі бойынша өзгерулерді толығымен
баланстау мүмкін болса. Бірақ, іс жүзінде кез келген уақытта барлық
кредиттерді осылайша теңестіру мүмкін емес және банктердің өздері де
осындай саясатты ылғи да жүргізуге мүдделі емес. Сондықтан банктер ылғи
пайыздық тәуекелге ұшырайды, бірақ, бұл пайыздық тәуекелді басқаруды
болжайды. Пайыздық тәуекелді басқару банктің активтерін (кредит және
инвестициялар), сондай-ақ міндеттемелерін (қарыз қаражаттарынан) басқаруды
біріктіреді. Бұл басқарудың ерекшелігі – оның шегі бар. Активтерді басқару
мыналармен ерекшеленеді: банктің тәуекелділік активтерінің портфелінің
құрылымын анықтайтын өтімділік пен несиелік тәуекелдің талаптарымен; несие
құнын таңдауда банктің еркіндігін шектейтін басқа банктер тарапынан құндық
бәсекелестікпен. Міндеттемелерді басқару банк өзінің салымшылары мен басқа
да кредиторлар арасында уақыттың кез келген мерзімінде табысты орналастыра
алатын қарыздық инструменттерді таңдау мен көлемінің шектеулілігімен
күрделенеді, яғни несие беру және қолдағы бар қаражаттары есебінен басқа
банктер немесе банктік емес несиелік мекемелер тарапынан бағалық
бәсекелестікке қажетті қаражаттардың қол жетімділігімен шектелген. Пайыздық
тәуекелді басқару міндетті банктің табыстылығы және өтімділігінң мақсаты
шегінде осы тәуекелді минимизациялауды кіріктіреді.
Пайыздық тәуекелдің 2 түрі бар:
1) позиционды тәуекел – бұл белгілі бір позиция (нақты мезетке берілген
процент) бойынша тәуекел. Мысалы, банк қалқымалы пайыздық ставкамен несие
берді. Ол банкке табыс әкелу, әкелмейтіні белгісіз. Бұл тәуекелді
болдырмауды баланста қарастыру мақсатында не істеу керек? Ең алдымен,
салымдар бойынша проценттерді өзгерту және банк баланстық активі мен
пассиві бойынша проценттрді теңестіру қажет;
2) құрылымдық тәуекел – бұл пайыздық ставканың ауытқуымен байланысты
ақша нарығындағы өзгерістерден туындаған банк балансы бойынша жалпы
тәуекел. Сәйкесінше, пайыздық тәуекел пайыздан алынған пайдаға және банктің
жалпы балансына әсер етеді.
Пайыздық тәуекелдің себептері:
- пайыздық мөлшерлеменің әр түрлілігінің (тұрақты, фиксирленген,
қалқымалы, төмендетілген және т.б.) дұрыс таңдалмауы;
- пайыздық ставкалардың өзгеру мүмкіндігінің несиелік келісім артта
толық есепке алынбауы;
- Ұлттық банктің пайыздық саясаттағы өзгертулері;
- банкте пайыздық саясат стратегиясының жоқ болуы;
- несие құнын дұрыс анықтамау, яғни пайыздық мөлшерлеменің көлемін.
Пайыздық мөлшерлеменің сипатына қарай келесідей түрлер ажыратылады:
- қатаң пайыз тәуекелі;
- өзгермелі процент тәуекелі;
- есептен шығару тәуекелі (бағалы қағаздар бағамының өзгеруіне
байланысты).
Қатаң пайыз тәуекелі – несие бойынша қатаң (фиксирленген) пайыздық
мөлшерлеме бекітілгенде, ал депозит және басқа да сатып алынатын ресурстар
бойынша проценттер өзгеретін жағдайды туындайды. Берілген жағдайда несие
бойынша процент тартылған қаражаттардың нарықтық проценттің өзгеруін
ескермейді [6].
Пайыздық тәуекелді болдырмау үшін коммерциялық банктерге төмендегілер
қажет:
- несиелік келісім шарттарда ақша нарығының жаңа жағдайларына
проценттің икемделу ережесін пайдалану;
- баланс құрылымының өзгеруін басқару;
- проценттік тәуекелдің өтемақысын анықтау.
Егер баланс активінде проценттік тәуекел орын алса, онда пассивінде
оың өтемақысы қарастырылуы қажет. Осы мақсаттар клиентпен максималды
процент туралы келісім жасауы мүмкін. Банктің тәжірибелік іскерлігінде
аталған шараларды жүзеге асыру проценттік тәуекелді басқрудың арнайы
(мақсатты) әдісін қолдану арқылы жүргізіледі. Проценттік тәуекелді
басқарудың арнайы әдістеріне проценттік маржаны басқару және гәпті
(айырмашылықты) басқару әдістері жатады. Бір уақытта проценттік тәуекелді
басқару мен хеджерлеу және проценттік фьючерстер концепциялары байланысты.
Банктегі басқарудың (менеджмент) басты мақсаттарының бірі – бұл проценттік
маржаны бақылау, яғни пайда әкелетін активтерден проценттік табыс пен
міндеттемелер бойынша проценттік шығыс арасындағы маржаны бақылау. Маржадан
басқа, активтерден алынған өлшенген орташа ставка мен міндеттемелері
бойынша төленген өлшенген орташа ставка арасындағы айырмашылық болып
табылатын спрэдке де көңіл бөлінеді. Бұл көрсеткіштердің екеуі де банктің
табысы туралы есепте көрсетілуі тиіс. Берілген көрсеткіштер жоспарлау
кезінде болжау әдістері арқылы анықталады. Сондай-ақ, проценттік тәуекелді
басқару процесінде GAP (айырмашылық) ескеріледі – берілген уақыт кезеңінде
фиксирленген ставкамен пассив бойынша фиксирленген ставкамен банк активтері
мен пассивтерінің шығындылығы немесе теңестірілмегендігі. Проценттік
тәуекелді басқару әдістерін банктік операция, экономика, проценттік ставка
нарығындағы өзгерістерді мұқият және тұрақты талдауды қажет етеді. Инфляция
жағдайында проценттік ставканы басқару активтер портфелінің мерзімі бойынша
теңестірілуіне дайын болуы қажет. Бірақ бұл өте күрделі, егер банктің
балансында фиксирленген және қалқымалы ставкамен активтер мен пассивтер бар
болса. Сондықтан проценттік ставкалар өзгеруінің перспективасын бағалау
қажет. Мұндағы банктердің активі мен пассивін теңгерімді басқаруда ең
маңыздысы бұл пайыздық тәуекелдерді басқару.
Банктік тәжірибеде банктің таза пайдасына пайыздық тәуекелдің
қаншалықты ықпал ететіндігін бағалауда мынадай тәсілдер қолданылады:
- Spread коэфиициентінің деңгейін және динамикасын бағалау;
- GAP талдауы;
- дюрация;
- имитациялық моделдеу;
- пайыздық маржа деңгейін және динамикасын бағалау.
Spread – бұл банктің активтері мен пассивтері пайыздық
мөлшерлемелер арасындағы айырма, яғни ол төмендегі формуламен берілген:
Spread = iа – іп;
(1)
мұндағы, iа – табыс әкелетін активтер бойынша пайыз мөлшерлемесінің
орташа деңгейі;
- іп - банктің міндеттемелері бойынша төленетін пайыз
мөлшерлемесінің орташа деңгейі.
Сонымен қатар, спред арқылы бас банктен қарыз алған филиалдар мен
бөлімшелердің қызметінің пайдалылығын бағалауға болады.
Пайыздық тәуекелді бағалаудың келесі тәсіліне GAP талдауы жатады.
GAP – үлгісінің формуласы төмендегідей:
GAP = RSA – RSL;
(2)
мұндағы, GAP - Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк
активтері мен пассивтерінің арасындағы айырма;
- RSA - пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк активтері;
- RSL - пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк
пассивтері.
Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк активтеріне
мыналар жатады: қысқа мерзімді бағалы қағаздар; банкаралық несиелер;
өзгермелі пайыз мөлшерлермесімен берілген қарыздар; пайыз мөлшерлересін
қайта қарастыру көзделген келісімшартқа сай берілген қарыздар. Пайыз
мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк пассивтерге мыналар жатады:
өзгермелі пайыз мөлшерлемесімен тартылған депозиттер; өзгермелі пайыз
мөлшерлемесі белгіленген бағалы қағаздар; банкаралық несиелер; пайыз
мөлшерлемесін қайта қарастыру көзделген келісімшартқа сай тартылған
депозиттер.
Пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне сезімтал банк активтер мен
пассивтерді өзара салыстырғанда оң және теріс GAPпайда болады. Демек оң GAP
тұсында пайыздық тәуекел егерде нарықта пайыз мөлшерлемесі төмендесе ғана
пайда болады. Мұндай жағдайда менеджерлер тұрақты пайыз мөлшерлемесімен
берілетін ұзақ мерзімді активтердің көлемін ұлғайтуға және сонымен бірге
қысқа мерзімді сезімтал пассивтерді көбейтуге тиіс. Бұл шаралар активтер
мен пассивтер арасындағы теңгерімсіздікті қалыпқа келтіріп, таза пайданың
төмендеуін туындайтын шығынды азайтады. Теріс GAP тұсында пайыздық тәуекел,
егер нарықта пайыз мөлшерлемесі жоғарылаған кезде пайда болады. Мұндай
жағдайда банк менеджерлері пайданың пайыздық мөлшерлеме өзгерісіне
сезімталдығын өлшеуге тиіс.
Өтімділік – банктің сенімділігін қамтамасыз ететін, оның
қызметінің жалпы сипаттамаларының бірі. Банк өтімділігі – бұл салымшылар
мен қарыз берушілер алдында банктің өз міндеттемелерін уақытында және
шығынсыз орындау қабілеттігі. Банктің міндеттемелерінің нақты және
әлеуметті деп екіге бөледі. Банктің нақты міндеттемелері: талап ету
депозиттері, мерзімді депозиттер, тартылған банкаралық ресурстар, несие
берушілердің қаражаттары түрінде банктің балансында көрсетіледі. Әлеуетті
немесе баланстан тыс міндеттемелер: банктен берген кепілхаттар,
клиенттерге несие желілерін ашу,
т.б. арқылы көрсетіледі. Егер коммерциялық банктің борыштық және қаржылық
міндеттемелерді уақытысында орындау үшін қолма-қол ақшалай қаражаттар мен
басқа да өтімді активтері болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды
тез арада жұмылдыру мүмкіндігі жеткілікті болса, онда бұл өнімді банк болып
табылады. Банк өтімділігі аталғын барлық міндеттемелерді, сонымен бірге
болашақта пайда болуы мүмкін міндеттемелерді уақытында орындауын
сипаттайды. Міндеттемелерді орындай үшін кассадағы және корреспонденттік
шоттардағы қалдықтарымен сипатталатын банктік ақшалардың барлығы: қолма қол
ақшаға тез айналатын активтер; банкаралық нарықтан немесе орталық банктен
алынатын банкаралық несиелер сияқты қаражат көздері пайдаланылады. Осы
аталған қаражат көздерін пайдалану банк үшін шығыстарымен байланысты
болмауы керек. Мысалы, өтімді қаражаттардың көзі ретінде бағалы қағаздарды
немесе басқа активтерді сату қалыпты тәртіпте алдын ала келісіп қойған
шарттардың негізінде жүзеге асырылуы керек [8].
Банк өтімділігі мынадай қызметтерді атқарады:
- депозиттерді алу мен несиелерге байланысты сұранысты
қанағаттандыру;
- тиімділік тәуекелін азайту және банктің сенімділігін қамтамасыз
ету;
- активтерді зиянсыз сату;
- тартылған қаражаттары бойынша төлей алмай тәуекелі үшін сыйақы
мөлшерін шектеу.
Банк өтімділігінің екі нысаны, яғни міндеттемелерді өз уақытында
және шығынсыз орындауы көптеген ішкі сыртқы факторлардың ықпалымен
анықталады.
Ішкі факторлар қатарына мыналар жатады:
- банк капиталының базасы;
- банк активтерінің сапасы;
- депозиттердің сапасы;
- сыртқы қаражат көздеріне орташа тәуекелдігі;
- мерзімі бойынша активтер мен пассиветердің өзара сәйкестігі;
- сауатты менеджмент;
- банктің жоғары дәрежелі беделі.
Банк капиталының базасы – бұл салымшылар қаражаттары мен
депозиттеріне кепіл беретін және олардың мүдделерін қорғайтын меншікті
капиталдың жеткілікті мөлшерін сипаттайды. Меншікті капиталдың көзіне
жарғылық капитал және әртүрлі мақсаттар үшін бағытталған банктің басқа да
қорлары жатады. Банктің меншікті капиталы неғұрлым жоғары болса, оның
өтімділігі соғұрлым жоғары болады. Банк активтерінің сапалылығы мынадай
төрт критерийлермен анықталады: өтімділік, тәуекелдік, табыстылық пен
диверсификация. Активтердің өтімділігі – бұл қарыз алушының міндеттемелерді
өтеу немесе осы активтерді сату арқылы олардың қолма қол ақшаларына айналу
қабілеті. Активтердің өтімділік дәрежесі олардың айналымына байланысты.
Айналыс нысанындағы банктің активтері төлем қызметін орындауға бағытталған.
Активтер тәуекелі критерийі, оларды ақшалай нысанға айналдыру кезінде
шығындарға ұшырау мүмкіндігін сипаттайды. Активтердің тәуекел дәрежесі
олардың әр түрі үшін ерекше көптеген факторлармен анықталады. Мысалы
несиелік тәуекел қарыз алушының қаржылық жағдайына, қарыз көлеміне, беру
мен өтеу тәртібіне, т.б. факторларға байланысты. Банк активтердің тәуекелі
неғұрлым жоғары болған сайын, банктің өтімділігі соғұрлым төмен болады.
Активтердің табыстылығының критерийі ретінде:активтердің жұмыс жасау
қабылеті, тиімділігі яғни табысты әкелу қабілеті, сонымен қатар банктің
дамуы үшін қаражат көзін табу және банктің капитал базасын нығайту
қабілеті. Табыстылық дәрежесі бойынша активтер: табыс әкелетін және табыс
әкелмейтін болып екіге бөлінеді. Активтердің диверсификациясы критерийі
банк ресурстарын әртүрлі орналастыру аялары бойынша бөлу дәрежесін
сипаттайды. Активтерді диверсификациялау көрсеткіштері мынадай: ресірстарды
орналастыру бағыттары бойынша банк активтерінің құрылымы, объектілер мен
субъектілері бойынша несиелік жұмсалымдардың құрылымы; бағалы қағаздар
портфельінің құрылымы, валюталар құрылымы;банкпен корреспонденттік және
несиелік қатынастарда болатын басқа банктердің құрылымдық құрамы. Активтер
неғұрлым көп диверсификацияланса, соғұрлым банктің өтімділігі жоғары
болады. Банк өтімділігін анықтайтын фактор-банктің депозиттік базасының
сапалылығы. Депозиттік базаны мерзімді депозиттік және жинақ салымдар, есеп
айырысу және ағымдағы шоттардағы қаражаттары ретінде банкте жинақталған
заңды және жеке тұлғалардың қаражаттары құрайды. Депозиттердің
сапалылығының басты критерийі олардың тұрақтылығын сипаттайды.
Депозиттердің тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің өтімділігі
соғұрлым жоғары болады. Депозиттердің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің
өтімді активтерге мұқтаждығын азайтады. Талап етілгенге дейінгі депозиттер
жоғары тұрақтылыққа ие, өйткені бұл депозиттердің түрі сыйақы
мөлшерлемесіне байланыссыз. Банкте осы депозит түрінің көп болуы банктің
қызмет ету сапалылығы мен жылдамдығы, банктің клиентке жақын орналасуы
сияқты факторларға байланысты. Ал, мерзімді және жинақ депозиттеріндегі
қалдықтарды тұрақтылықтың төмен дәрежесіне ие, себебі оған банктің сыйақы
мөлшерлемесі ықпал етеді. Банк өтімділігі оның сыртқы қаражат көздерінің,
яғни банкаралық несиелерге деген тәуекелдігімен сипатталады. Банкаралық
несие өтімді қаражаттарға деген қысқа мерзімді жетіспеушілікті жоя алады,
бірақ осы несиенің жалпы тартылған ресурстардың құрамындағы үлесі жоғары
болса, онда банк банкроттықа ұшырауы мүмкін. Егер банктің сыртқы көздерге
тәуелділігі жоғары болса, онда лның бизнес үшін өз басының дамуы
перспективаларының жоқтығын көрсетеді. Банк активтері мен пассивтерінің
арасында мерзімі мен сома бойынша сәйкестілігі де банк өтімділігін
анықтайды. Банктің клиенттер алдында міндеттемелерді орындауы
инвестицияланатын ақша қаражаттары мерзімдері мен салымшылары берген ақша
қаражаттарының мерзімдері сәйкес болуын білдіреді. Менеджмент, яғни жалпы
банктің қызметін және өтімділігін басқару жүйесі де банк өтімділігін
анықтайтын ішкі факторлардың біріне жатады [9].
Банкті басқару сапасы мыналармен анықталады:
- банк саясатының болуы және оның мазмұны;
- стратегиялық және ағымдағы міндеттерді жоғары деңгейде шешуге
мүмкіндік беретін банктің аймақтық ұйымдастыру құрылымы;
- банктің активтері мен пассивтерін басқару механизмі;
- әр түрлі рәсімдердің нақты мазмұнын анықтау;
- білікті мамандардың болуы;
- қажетті ақпарат базасының болуы;
- банк қызметін басқару жүйесінің ғылымилығы.
Банктің беделі де банк өтімділігін анықтайды. Жақсы беделі бар
банк депозиттік базасының тұрақтылығын оңай қамтамасыз ете алады. Банк
өтімділігінің жағдайы бірқатар сыртқы факторларға, яғни банк қызметінен тыс
факторларға байланысты.
Оларға мыналар жатады:
- елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай;
- бағалы қағаздар нарығының дамуы;
- банкаралық несие нарығының дамуы;
- қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастыру;
- орталық банктің қадағалау қызметінің тиімділігі.
Елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай банк операцияларының
дамуының және банк жүйесінің сәтті жұмыс істеуінің алғышарттарын
қалыптастырады, банктер қызметінің экономикалық негізінің тұрақтылығын
қамтамассыз етеді, банктерге деген отандық және шетелдік инвесторлардың
сенімділігін арттырады. Осы аталған жағдайларынсыз банктердің тұрақты
депозиттік базаны құруы, операциялардың рентабельдігіне қол жеткізуі, өз
құралдарын дамытуы, активтерінің сапалығын жоғарылатуы және басқару жүйесін
жетілдіруі мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының дамуы өтімді қаражаттар
құрудың оңтайлы вариантын қамтамасыз ете алады, себебі көптеген шетел
мемлекеттерінде банктің активтерін ақшалай қаражаттарға тез арада айналдыру
жолы қор нарығының жұмысымен байланысты. Банкаралық нарықтың дамуы уақытша
бос ақшалай ресурстарды банктер арасында жылдам қайта бөлуге көмектеседі.
Банк өз өтімділігін ұстап тұру үшін банкаралық нарықтан әр түрлі мерзімге,
сонымен қатар бір күнге болсын, қаражаттарды тарта алады. Банкаралық
коньюктураға, банкаралық нарықтың ұйымдастырылуына және банктің беделіне
байланысты. Орталық банктің қадағалау қызметінің тиімділігін өтімділікті
басқарудағы коммерциялық банктер мен мемлекеттік қадағалау органы
арасындағы қарым қатынас дәрежесін көрсетеді. Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банктің екінші деңгейдегі банктер үшін өтімділіктің белгілі бір
нормативтерін белгілеуге мүмкіндігі бар. Көрсеткіштер банктің өтімділік
жағдайын неғұрлым нақты көрсететін болса, соғұрлым банктің өзі және
қадағалау органы өтімділікпен байланысты проблеманы уақытысында шешуге
мүмкіндігі бар. Банктің өтімділігі тұрақты өзгерісте болатын көптеген
факторлармен анықталынатын банк қызметінің сапасын сипаттайды.
Сондықтан банктің өтімділігі бірте бірте қалыптасатын және тұрақты
факторлармен және әр түрлі үрдістермен сипатталатын динамикалық жағдайды
білдіреді.
Пайыз тәуекелі – сыйақы мөлшерлемесінің қолайсыз өзгеруі
салдарынан шығыстардың (зияндардың) пайда болу тәуекелі, оған мыналар
жатады:
- тұрақты пайыз мөшерлемелері тұсында орналастырылған активтер мен
тартылған міндеттемелердің қайтару және өтеу мерзімдерінің сәйкес
келмеуінен туындайтын шығыстардың (зияндардың) тәуекелі;
- активтер мен міндеттемелер бойынша әр түрлі, яғни тұрақты немесе
өзгермелі пайыз мөшерлемелерін салдарынан туындайтын шығыстардың
(зияндардың) тәуекелі;
- базалық тәуекел, бірқатар қаржы құралдары бойынша алынатын және
төленетін сыйақыларға әр түрлі есептеу әдістері мен түзетулерді
қолданулар салдарынан туындайтын шығыстардың (зияндардың) тәуекелі.
Пайыз тәуекелі пайыз мөлшерлемесінің деңгейіндегі өзгеріске қатысты
табыстылықтың немесе қаржылық активтердің бағасының өзгеруі ретінде
анықталуы мүмкін. Бұл анықтау негізінде ақша нарығы мен капитал нарығының
қатысушыларына қатысты. Жалпы активтері қалыпты болатын коммерциялық
банктер үшін анықтама өзгерілуі мүмкін. Қазіргі жағдайда пайыз
тәуекелділігін реттеудегі өзекті мәселе – жалпы нарықтық жағдайға
мониторинг жүргізу қажетілігі өсе түседі.
Пайыз мөлшерлемесін қалпына келтіру қажеттілігі, олардың шамадан
тыс қозғалуы банктік жүйе операцияларының тиімділігіне кедергі, әрі жоғары
пайыз тәуекелділігінің тууына себепкер болуы мүмеіндігінен шығады. Банк өз
қызметіне пайыз тиімділігін толық бейтараптандыра алуы мүмкін бе? Теория
жүзінде мүмкін. Егер активтердің табыстылығындағы өзгеріс пен қорларды
тартуға кеткен шығынның өзгерісіндегі уақыт мерзімі сәйкес келсе. Бұл
бірнеше несиелер үшін мүмкін және банктер өзінің несиелік портфелінің
мерзімді теңдестіру саналы саясатына бара алады. Бірақ та, нақты жағдайда
бұл мүмкін емес, себебі барлық несиенің уақытын теңдестіру мүмкін емес.
Пайыз тәуекелділігі осы өзгерістерді қамтиды. Ақша ағымы банктің
активтері мен міндеттемелеріне тәуелді; бұл пайыз мөлшерлемесіндегі өзгеріс
актив пен міндеттемелердің пайыздық табысын және нарықтық құнын өсіруі
немесе төмендетуі мүмкін.
Банктік баланс тәуекеліне келесілер жатады:
- несиелік тәуекел (негізгі ссуда бойынша қарыздың қайтарылмау тәуекелі);
- пайыздық тәуекел (берілген ссуда бойынша пайыздың алынбау тәуекелі);
- өтімділік тәуекелі (банктің өз міндеттемелерін уақытында орындамау
тәуекелі).
Пайыз тәуекелділігінің деңгейі мына төмендегілерге тәуелді:
- актив операция мен тұрақты және еркін мөлшердегі несие мен инвестиция
көлемінің қатынасындағы портфелдік өзгеріс, олардың нарықтағы
бағасының динамикасы;
- пассивтік операциядағы портфелдік өзгерістер мен тұрақты және еркін
мөлшерлемесіндегі депозиттер көлемінің арақатынасы;
- меншікті және тартылған қаражаттар арақатынысындағы өзгеріс;
- пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіндегі динамика.
Пайыз тәуекелділігінің деңгейін бақылау және басқару үшін нақты
жағдайларға байланысты банк қызметінің нақты стратегиясы жасалады.
2 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктің пайыздық
тәуекелін басқаруға талдау жасау (БТА Банк АҚ мысалында)
2.1 БТА Банкі АҚ-ның қызметіне жалпы сипаттама
БТА Банкі акционерлік қоғамының қалыптасу тарихы 1925 жылғы қазанның
15-нен басталады. Ол кездегі Қазақстан халық шаруашылығы Орталық Кеңесі
Президиумының шешімімен республика аумағында Өндірістік банк (Өндірісбанк)
бөлімшесі ашылды. Уақыт өте келе Өндірістік банктің бөлімшелерінде әртүрлі
қайта ұйымдастырулар болды.
1932 жылдың 7 маусымында Республикалық Халық комиссарлары Кеңесінің
Қазақстан аумағында арнайы ұзақ мерзімді салымдар банктерін ұйымдастыру
туралы Қаулысына сәйкес, Алматы қаласында Өнеркәсіпбанкінің базасында КСРО
электр шаруашылығын және құрылысты қаржыландыру мақсатында банктің Қазақ
өлкелік конторасы құрылды.
1949 жылдың 11 шілдесінде Министрлер Кеңесінің қаулысымен Алматы
облысаралық конторасы КСРО Өндірісбанкінің Қазақ республикалық конторасы
болып қайта құрылды. Кейіннен КСРО Құрылысбанкінің Қазақ республикалық
конторасы болып өзгертілді. 1987 жылдың 17 шілдесінде СОКП ОК мен КСРО
Министрлер Кеңесінің Еліміздегі банктер жүйесін жетілдіру және олардың
экономикасының тиімділігін арттыруға жасайтын ықпалын күшейту туралы №821
бірлескен Қаулысына сәйкес, үш мемлекеттік банктің (КСРО Құрылысбанкі, КСРО
Мемлекеттік банкі, Сыртқы сауда банкі) негізінде 6 банк құрылды:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz