Бүгінде, экстремизм және терроризм мәселесі
Кіріспе.
Бүгінде, экстремизм және терроризм мәселесі жаһандық қатерге
айналып отыр. Менің осы тақырыпты таңдауда басты назарымды
аударған нәрсе, қазіргі бүкіл әлемге жаһандық қауіп төндіріп,
тұрған экстремистердің іс-әрекеті. Сонымен қатар Ирактағы, Таяу
Шығыстағы, әлемде болып жатқан қантөгістер, жарлыстар, қорқынышты
террактілердің салдары мен себептері.
1. Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Әлемдік әділетсіздік оған
қарсы әділетсіз жауапты тудыруда. Себебі, әлемдік державалар
АҚШ, Ресей, Германия, Франция, Ұлыбритания, Қытай, Жапония тағы
басқа мемлекеттер үнемі әлемдік басымдылыққа ұмтылған, қазір де
ұмтылуда, келешектеде ұмтылады.
Олардың дамушы елдерге көрсеткен қысымына жауап ретінде
қазіргі экстремизм дүниеге келуде. Сонымен қатар, артта қалған
елдердің өз ішіндегі билікке жетуді көздеген экстремистік
топтар да террористік әдістерді өз мақсатына жету үшін
пайдаланады. Демек, әлемдік терроризмді екі топқа бөліп қарастыру
дұрыс секілді. Бірінші топ- дамыған державалар саясатына жауап
беру мақсатында әрекет ететін, мемлекеттік шеңберден шығып,
әлемнің кез-келген нүктелерінде әрекет ете алатын халықаралық
байланыстары бар экстремистік ұйымдар. Екінші топ- мемлекеттегі
саяси басшылыққа немесе саяси бағытқа қарсы әрекет ететін сол
елдегі билікті иемденуді мақсат тұтқан топтар. Қазіргі әлемде
экстремизм идеясының пайда болуы және оның таралуы бірден-бір
қатер. Бұл идея мемлекеттің іргесін шайқалтуға, түптеп келгенде
әртүрлі елдердің мәртебесін өзгертуге, қорқыныш туғызуға,
саясатты күштеу әдістерімен өзгертуге бағытталған. Бүгінгі таңда
қауіпті ауқымда қатерлі салдар тудыратын деңгейге жеткен
экстремизм саяси-әлеуметтік құбылыс ретінде ғаламдық күрмеуі қиын
мәселеге айналды. Көлемді террорлық әрекеттен тыс қаларлық
кепілдік бүгінде бірде-бір елде, соның ішінде Қазақстанда да
жоқ.
2. Мәселенің ғылыми зерттелу деңгейі: Экстремизм- мәселесі
бүгінгі таңда, жаһандық шешімін табу қиын мәселеге айналып
отыр. Көптеген сарапшылардың пікірі бойынша, діни-саяси
экстремизмнің кең қанат жаюы проблемасы желісіндегі бүгінгі
күндегі қалыптасып отырған ситуация, болашақта түбірлі тұрғыда
өзінің эскалациялану бағытына қарай өзгеруі мүмкін.
Беделді Британдық World Markets research center зерттеу
орталығының дайындаған әлем мемлекеттеріндегі террористік
белсенділік индексі талдау нәтижесі бойынша, Тәжікстан әлемдік
рейтингте 22-ші, ал Өзбекстан мен Қырғыстан 27-ші, орынды
иеленген. Ал Қазақстандағы террористік қауіпті аталмыш талдау
өте төмен деңгейде деп баға берген.
3. Дипломдық жұмыстың мақсаты: Менің дипломдық жұмыс
жазудағы мақсатым- осы экстремизм ұғымының мағынасын тереңірек
ашып танып-білу. Бүгінгі таңдағы жаһандық қатерге айналып
отырған экстремизм мәселесінің қоғамға, алып келетін зардаптарын
анықтап оларға қарсы күресудің жолын табу.
4. Диплом жұмысында экстремизмнің әлуметтік мәселелері: Билік
пен бұқара арасындағы алауыздық, жоғарыдағы басшылық арасында
коррупцияның асқындауы, жер дауының әділ шешілмеуі және басқа
қайшылықты мәселелер кекшілдер легін тудырады. Әділдік болмаған
жерде араздық бар. Мысалы наразылықтың бірі жерді сату
мәселесімен байланысты болып отыр. Сол сияқты жұмыссыздыққа,
кедейшілікке, қайыршылыққа, сауатсыздыққа ұшыраған адамдар
терроризмге қолайлы. Тығырыққа тіреліп басқа жол таппай
торыққандар өте қауіпті. Ондайлар экстремистік, террорлық жолға өз
еркімен оп-оңай бара алады.
5. Зерттеудің міндеті: Менің бұл тақырыпты зерттеудегі басты
міндетім-экстремизм ұғымын жан-жақты ашып, талдау. Оның қоғамдағы
адамдарға әкелетін қасіретімен зардабын көрсету және онымен
күресу мен алдын-алу жолдарын табу.
6. Зерттеу обьектісі мен пәні: Менің бұл тақырыбымның басты
обьектісі экстремистік- ұйымдар, олардың мақсатын және олардың
басқару құрылымын, мүддесін анықтау болып табылады. Және де осы
экстремизм ұғымы қайдан бастау алады? Экстремистер дегеніміз
кімдер? Не себептен экстремистік ұйымдар лаңкестікке бой ұрады?
Және де тағы басқа бұл тақырыптың пәнінде, осы сұрақтарға
жауап қарастырылады.
7. Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Менің бұл
зерттеуімдегі теориялық мәліметтер, ғылыми негіздегі кітаптар
мен журналдардан және де газеттерден алынды.
8. Дипломдық жұмыстың құрылымы: Менің дипломдық жұмысымның
құрылымы екі тараудан тұрады. Оның әр тарауына екі бөлімнен
жазылды. Және де соңында, қорытынды бөлім мен пайдаланған
әдебиеттер тізімімен сілтемелер жазылған.
І.І. Орталық Азия аймағындағы діни-саяси экстремизм.
Б‰кіл єлемде діни фундаментализм мен лањкестікке ќарсы к‰рес одан
єрі жалѓасуда. Орта Азиядаѓы оныњ кµрнісі халыќаралыќ терроризмніњ
бір бµлігі болып табылады. Президент Н.Назарбаев атап
кµрсеткеніндей, ќырѓын соѓыс, ќ±лаќ естіп, кµз кµрмеген лањкестік
єрекеттер, єлемдік дењгейдегі текетірес, ±лтаралыќ мемлекет аралыќ
ќаќтыѓыстар толастар емес. Осы ќаќтыѓыстардыњ дінмен байланыстырылуы,
біздіњше, тегін емес. Б±л мєселе едєуір жарияланымдар болѓанына
ќарамастан, єлі де болса терењірек зерттеуді ќажет етеді.Осы к‰нге
дейін діни фундаментализм идеясыныњ мєні жєне оныњ адамдардыњ
психологиясы мен мінез- ќ±лќына єсері толыќ зерттеліп болѓан жоќ.
Лањкестік жолѓа т‰скен адамдардыњ іс-єрекеті неліктен дінмен
байланыстырылады? Неліктен терроризм мен антитерроризм арасындаѓы к‰рес
діни белгілеріне ќарай ж‰ргізіледі? Діни идеялардыњ ќайта к‰шейе
т‰суініњ Ќазаќстанда діни экстремизмніњ бас кµтеруіне ќаншалыќты
ыќпалы бар? Адамныњ немесе белгілі бір топтыњ лањкес екенін
аныќтаудыњ критериі неде? Б±л дипломдық жұмыста осы жєне басќа
мєселелер ќарастырылады.
Шынайы єлемдік діндер тікелей экстремизмге шаќырмайды. Оныњ тек
фундаментализм б±рмалаѓан т‰рлері ѓана экстремизмге лањкестікке бой
±рады. Олардыњ кµрністерін тарихи деректерден білеміз. Фундаментализм
не дегенде, ол ењ алдымен мынада: Фундаментализм ќай дінде болсада
б±рыннан ќалыптасќан дєст‰рлі дінді б±зылды, оны жаќсартамыз немесе
µзге діндердіњ озбырлыѓынан ќорѓанамыз деген сылтаулармен
ж‰ргізілетін экстремистік тіпті лањкестік єрекеттер. Н.Є. Назарбаев
атап кµрсеткеніндей, фундаментализм деген ±ѓымныњ µзі Исламныњ µњін
айналдырѓаны сияќты, Хрестияндыќтыњда, Иудайзмніњ де µњін айналдырѓан
±ѓым екенін атап µткен жµн. Керек десењіз, біздіњ ±ѓымымыздаѓы осы
к‰нгі фундаментализм сµзініњ тµркіні де Исламѓа м‰лде ќатыссыз
болѓан. Алѓаш рет ХХ-ѓасырдыњ, 20-жылдарында кальвинистер,
пресвитериандар жєне баптистер сияќты християндыќ ќауымдар µкімін
фундаменталистер деп атай бастаѓанды. Міне, олай болса,
фундаментализм тек Ислам дініне ќауіпті ќ±былыс емес. Ол, таѓы да
Н. Назарбаев айтќандай, б‰гінгі д‰ниеде Фундаменталистік аѓым єлемніњ
барлыќ тарабында, АЌШ-та, Еуропада, Оњт‰стік Шыѓыс пен Орталыќ
Азияда, Солт‰стік Африкада жєне Таяу Шыѓыста, сонымен бірге єлемдік
діндердіњ барлыѓында тµбе кµрсетіп отырѓанын да ескерген абзал.
Фундаментализм, экстремизм ±ѓымдары, біздіњше, біріне бірі жаќын.
Соњѓысы радикалдыќ оппозициялыќ ±йымдардыњ ќызметіне де байланысты.
Терроризм оныњ асќынѓан кµрнісі -бейк‰нє адамдарды жаппай ќырып
жоятын, ќорќыныш пен ‰рей тудыратын к‰штеудіњ шектен шыќќан ењ
жеккµрнішті т‰рі. Оныњ себептері де алуан т‰рлі. Біраќ олардыњ
кµбініњ саяси сыр-сипатын аныќтау оњай емес. Белгілі бір саяси
к‰штер радикалдыќ жолѓа т‰скендердіњ наразылыќтарын пайдаланып ќалуѓа
тырысады. Оныњ да т‰р-т‰рі бар: жиналыс, шеру, антиглобалдыќ,
антиамерикандыќ наразылыќтар жєне т.б. осындай ќозѓалыстар экстремизм
идеологтарыныњ назарына ілігеді, осы арќылы т‰рлі желеулермен
радикалды кµњіл-к‰йдегі адамдар легін толтырады.Олар µз реттерінде
экстремистерге, сепартистерге бµлініп, кµбінде діндер арасындаѓы
текетірес ретінде кµрніс беруде.
Ќазіргі кезде ислам д‰ниесі єлемдік азуы мыќты аќпарат
ќ±ралдарыныњ азыѓына айналып отыр. Кез-келген бас кµтеру,
террорлыќ акт болсын т‰п негізін Исламѓа тірей салуѓа єуєс. Ал
осындай аќпараттар соѓысыныњ нєтижесінде Ислам терроризмі деген
пікір ќалыптасып кетті. Осыѓан байланысты єлем елдерініњ кµпшілігі
АЌШ- президентін исламѓа ќарсы бастаѓан жорыѓы ‰шін ќатты айыптауда.
Оѓан себеп АЌШ- тыњ негізінен ислам елдеріне ќарсы соѓысатыны.
Пакистан университетініњ ректоры Маулан Сами-уль-Хактыњ айтуынша: Это
борьба между крестом и исламом, начавшаяся атакой США на Афганистан.
Соњѓы кездері, єсіресе, орыс тілді баспасµз беттерінде де ислам
экстремизмі туралы жиі айтылуда. Ќазаќстанѓа Еуропадан келген єрт‰рлі
ќоѓамдыќ ±йым µкілдері Ислам экстремизмі таќырыбына ѓылыми
конференциялар ±йымдастырып, оѓан µзіміздіњ атќарушы билік басындаѓылар,
саясаттанушылары да ќатынасып, тіпті кейбір лауазым иелері осы таќырыпта
баяндама да жасап ж‰р -деп орынды ќынжылады Балќаш ауданынан С.М±ќанќызы.
Шындыѓында ислам дінінде адамдарды бір-біріне ќарсы ќоятын бір сµз
таба алмайсыњ. Б‰кіл адамзатты оќуѓа, білімге, ізденіске, ѓылым
жањалыќтарын ашуѓа ‰ндейді. Таза ж‰руге, адал ењбек етуге, бір-біріне
кешірімді болуѓа шаќырады. Ењ бастысы, µзіне дейінгі бірде-бір дінді, бірде-
бір пайѓамбарды жоќќа шыѓармайды.
Б±л айтылѓандардан шыѓатын ќортынды: терроризмге ќарсы к‰рес ислам
дініне ќарсы к‰рес ретінде ж‰гізілмеуі тиіс.
Сонда діни негіздегі экстремизм, конфессияаралыќ тµзбестік ќайдан
шыѓады? Мєселе осында. Зерттеулер кµрсетіп отырѓанындай олардыњ негізінде
єлеуметтік-экономикалыќ, саяси жєне діни айырмашылыќтар ќайшылыќтары
жатыр. Ќалай дегенде де діни экстремизмніњ сол дінмен бір байланысты жаѓы
бар. Оны аныќтау ‰шін фундаментализмніњ пайда болу тарихына кµз ж‰гіртіп,
ой елегінен µткізу ќажет. Б±л жµніндегі біздіњ зерттеулеріміз мынаны
дєлелдеп отыр.
Орта Азиядаѓы діни фундаменталисттер, яѓни Ваххабистер Ислам дінін
тазарту желеуімен саяси экстремистік жолды ±сынады, тіпті лањкестікке бой
±рады. Ал оныњ шыѓу себептерін т‰сіну ‰шін м±сылман елдерініњ єлеуметтік
µміріндегі исламныњ рµлін жете т‰сінбей болмайды. Ол ‰шін оны терењірек
ќарастырып кµрейік. Шыѓыстаѓы исламныњ рµлі, Еуропадаѓы хрестиандыќтан гµрі
µзгеше. Еуропада инкивизицияныњ шарыќтап т±рѓан кезініњ µзінде,
хрестианшылдыќ зайырлы билікті т‰гелімен ыѓыстыра алѓан жоќ. Ал ислам
діні болса барлыќ жаѓынан, саяси єкімшілік, єлеуметтік ќ±рлым, мєдинет жєне
діншілдердіњ т±рмыстыќ жаќтарыныњ бєрін, яѓни м±сылман ќауымыныњ µмірін
т‰гелдей ќамтыды. М±сылман елдеріндегі рухани µмір мєні жєне т‰рі жаѓынан
т‰гелдей исламдыќ. М±сылман елініњ адамы исламѓа ќарсы шыѓатын болса, онда
ол, єлемге жєне ќоѓамѓа ќарсы болып табылады, яѓни µзін осы ќоѓамнан тыс,
зањнан тыс ќояды.Осыныњ барлыѓы м±сылман елдерініњ саяси-єлеуметтік
µмірінде исламныњ ерекше рµль атќаратындыѓын кµрсетеді. Исламныњ к‰ші оны
жаќтайтындардыњ санында емес, ењ алдымен, М±хаммед белгілеп кеткен
м±сылман ќауымдастыѓыныњ идеялыќ-институционалдыќ бірлігінде. Ол єлем
м±сылмандарын, олардыњ мєдени жєне этникалыќ ерекшелікшеліктеріне теориялыќ
жаѓынан ѓана емес, керек болса, тіпті, іс- ж‰зінде топтастырады. Ќоѓамдаѓы
дінніњ осындай жаѓдайда, рухани жєне єлеуметтік-саяси жіктерді ажырата
ќарау м‰мкін емес. Олар бірнеше ж‰здеген жылдар б±рынѓыдай рухани µмірге
‰лкен ыќпал етеді жєне саясатта белсенді рµль атќарады. Оныњ ‰стіне соњѓы
жылдары исламныњ беделі мен белсенділігі ислам мемлекеттерініњ батыстыќ
экспансияѓа ќарсы наразылыќтарына байланысты арта т‰сті.
Исламныњ этикалыќ ілімі бойынша, жаќсылыќќа жаќсылыќ, ќайырымды болу
парыз. Сол сияќты туѓан-туыстарѓа, ќарттарѓа ќ±рметпен ќарау міндет. Осы
жєне басќада айтылѓан єлеуметтік идеялар м±сылман елдерінде билік
басындаѓылардыњ саяси билігін к‰шейту ‰шін пайдаланылады.Халыќ б±ќарасы
м±ны кењінен мойындайды, єлеуметтік єділеттілік деп т‰сінеді. Сонымен
Шыѓыста исламныњ ќоѓам µміріндегі тєртіптері тек діни т‰рде ѓана саќталѓан.
Міне осыныњ µзі бір жаѓынан белгілі бір жаѓдайда тілалѓыштарды
жанкештілікке итермелейді. М±ныњ негізінде, біздіњше сол жанкешті фанатик
жанныњ исламдыќ ілімді жете игере алмай ќателесуінде жатыр.
Ислам фундаменталистері халќыныњ кµпшілігі м±сылман болып табылатын
мемлекеттерде М±хаммед пайѓамбардыњ кезіндегідей тєртіп орнатпаќшы болады.
Басќаша айтќанда исламдыќ µркениет ќ±ндылыќтарын саќтап, байырѓы м±сылман
мемлекетін ќайта орнатпаќшы болады. Осы жолда олар ислам дінініњ б±рынѓы
негізіне ќайта оралуды кµздейді. Ал, ол бойынша, исламдыќ діни ќайраткерлер
мемлекетті де басќаруы тиіс. Ислам фундаментализмініњ мєні осында. Оныњ
‰стіне исламшыл теоретиктер халыќаралыќ ќатынастар докторинасын ќ±ран
уаѓыздарына негіздейді. Онда б‰кіл єлем екіге бµлінеді:М±сылмандар
ќауымдастыѓы жєне ќалѓан басќа д‰ние. Б±лайша бµлу исламдыќ жєне исламдыќ
еместіктердіњ тењсіздігі болып саналады. Осы талап бойынша м±сылман
еместерді м±сылмандыќты ќабылдауѓа шаќырады. Б±л сияќты талап кезінде
хрестиан дінініњ тарапынан да ќойылѓан болатын. Олар осыны µркениеттілік
деп есептейді. Б±л µз алдына зерттеуді ќажет етеді. Ислам теоретиктері µз
докториналарыныњ бибітшілік сипатын дєріптеп, Ќ±ранѓа ж‰гінетіні рас.
Біраќ, Қ±ранда дінге зорлап кіргізуге болмайды делінген. Осы ќаѓидаларда
біздіњше, ќайшылыќтар бар. Ислам дінін тарату туралы уаѓыз оныњ
докторинасыныњ бейбіт баѓытына толыќ сєйкес емес. Шындыѓында б±л саяси
тєжірбиеде исламѓа ѓана емес, хрестиандыќ дінде де орын алып келеді. (
Рим Папасыныњ католик дінін тарату уаѓызын айтуѓа болады). Осылайша єлемде
діндердіњ µзара ќарама-ќайшылыѓы орын алуда. М±ныњ ‰стіне біріњѓай
исламдыќ мемлекет ќ±ру идеясы к‰штеу єдістеріне, тіпті лањкестікке
соќтыруда.
Діни фундаментализмніњ Ќазаќстанѓа ыќпалы: Орта Азия мемлекеттеріндегі
діни фундаментализмніњ (вахабистік идеялардыњ) Ќазаќстанѓа таралу ќаупі
жµнінде біріне-бірі ќарама-ќарсы екі пікір барын жасыруѓа болмайды. Олардыњ
бірі Ќазаќстанѓа діни фундаментализм ешќандай ќауіп тµндірмейді десе,
екіншілері, ќауіптіњ ќатерін асыра баѓалап, еліміздегі ќазіргі діни жаѓдай
іргесіне жарылѓыш заттарды жинап ќойѓан алып ‰йдіњ жаѓдайымен бірдей,
дейді.
Еліміздегі діни ахуалды талдап ќарайтын болсаќ, біздіњше, келешек
т±рѓысынан ќараѓанда соњѓы кµзќарас д±рысыраќ сияќты. Енді сол діни
фундаменталистердіњ Ќазаќстанѓа таралу ќаупініњ алдын-алу мєселесіне
келгенде де, кµзќарас екіге жарылып отыр. Мысалы, Ж. Жењіс ол жµнінде µз
ойын былай деп білдіреді: Осы болмай ќоймайтын бітіспес ќаќтыѓыстардыњ
алдын алудыњ бірден-бір жолы-дєст‰рлі исламды мемлекеттік дєрежеде ќолдау
кµрсетіп, кењінен насихаттау. Батыс мєдени-экономикалыќ саяси экспансиясына
ќарсы т±ра алатын бірден-бір к‰ш ислам. Б±л пікір бір ќараѓанда д±рыс
кµрінгенімен, біздіњше, ќате. Біріншіден, дінді насихаттап ќанша ќолдау
кµрсетілгенімен, олардыњ арасында діни экстремистердіњ де ќосыла келетінін
±мытуѓа болмайды. Екіншіден, ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялау,
басќа жаѓын айтпаѓанныњ µзінде, конституцияѓа ќайшы.
Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясында идеологиялыќ жєне саяси
кµпт‰рлілік мойындалады деп бекітілді де, єрт‰рлі плюралистік баѓыттаѓы
кµзќарастар мен аѓымдардыњ ќатар µмір с‰руіне жаѓдай жасады. Кейбір саяси
к‰штер осыны жєне Ќазаќы кµњілшектікті ±тымды пайдаланып, т‰рлі діни
секталардыњ елімізде ќаптап кетуіне жол беріп алды. Ал, оныњ салдары жаќсы
болмайды. Кейбір сарапшылардыњ пікірінше елімізде дєст‰рлі емес діни
аѓымдар жањбырдан кейінгі сањырауќ±лаќша ќаптап, ќатарларын кµбейтіп,
парламентке µз µкілдерін сайлай алатындай халге жетіп отыр. Ортаќ саяси-
экономикалыќ м‰дделер ‰шін неден де болса тайынбайтын алпауыт
мемлекеттердіњ ќаржылыќ ќолдауымен еліміздегі сансыз діни аѓымдар µзара
бірігіп, жаман ойѓа кетсе ќауіпті. Сондыќтан б±л жµніндегі ќ±ќыќтыќ
негіздерді осы бастан реттемесе болмайды. Н.Є. Назарбаев атап кµрсеткендей,
жалпы екі заттан- діни фанатизм мен діни д‰мшеліктен бірдей саќтанѓан
жµн. Діни д‰мшелік ќалай дегенге келсек, оѓан мысалдар жетіп жатыр.
Ќазаќстандаѓы проваславие дінін жаќтаушылар батыстыќ жєне шыѓыстыќ
шіркеулердіњ айырмашылыќтарын жете т‰сіндіріп бере алмайды. Сол сияќты
µздерін м±сылманбыз деп есептейтін ќазаќтарда, шииттер мен суниттердіњ
айырмашылыѓын айтуѓа ќиналады. Б±л сµзсіз діни д‰мшелік. Оныњ бір себебі-
ондаѓан жылдар ж‰ргізілген мемлекеттік атейзм саясаты. Ал діни фанатизм
±ѓымы дегенде, тарихтан белгілі болѓандай, шамалы ѓана діншілдіктіњ µзі
µмірге фанатизмніњ небір ±шќары т‰рлерін єкелген. Оныњ ‰стіне біздіњ
республикамен шектес Орта Азия мемлекеттерінде дінді саяси µмірдіњ бір
кілтіне айналдырѓан ќ±пия немесе жария діни орталыќтар бар.
Діни фундаментализм мен лањкестіктіњ таралу аясы: Ќазіргі кезде діни
фундаментализм мен лањкестік бір ѓана аймаќќа, бір ѓана мемлекетке тєн
нєрсе болмай отыр. Ќазаќстанда ќазіргі кезде діни конфессиялардыњ µзара
келісім жаѓдайында болуына ќарамастан, б±ѓан керсінше, єлемдік дєрежеде
лањкестікке апаратын діндер арасындаѓы қақтығыстар жалѓаса т‰суде. Оѓан
мысалдар кµп. Мысалы Англиядаѓы Ольстер мєселесі, Индия-Пакистан шиеленісі,
Шыѓыс тимордаѓы ќанды оќиѓалар, Нигериядаѓы конфессияаралыќ ќаќтыѓыстар,
діни факторларды пайдалану арќылы саяси мєселелерді шешуге тырысуда.
Ќысќасы терроризм мен антитерроризм арасындаѓы к‰рес негізінен діни
белгілеріне ќарай ж‰ргізілуде.
Тарихќа ‰њілетін болсаќ, діндер арасындаѓы шайќастар не бір адам
айтќысыз ќантµгістерге с±мдыќ терроризмге єкелген. Жавахарлам Нерудіњ єлем
тарихына кµзќарас ењбегінде айтылѓандай, ж‰з жылдан аса уаќыт бойы
хрестиандыќ пен ислам Сирияда, Палестина мен Кіші азияда ‰стемдікке жету
‰шін к‰реседі, олар бір-бірініњ к‰шін сарќып, єлгі елдердегі жердіњ єрбір
п±шпаѓын адам ќанына бµктіреді. Б±рынѓы г‰лденген ќалалар саудасын
тоќтатып, бір кездегі кµркінен, айбатынан айрылады. Неру айтќандай к‰рес,
біздіњше, ќазірде жалѓасуда.
Соњѓы кездері єлемдегі кењінен тараѓан хрестиандыќ пен исламдыќ
µркениеттердіњ тай-таластыѓы негізінде ќауіп-ќатер таѓыда к‰шейе т‰суде.
Себебі осы кезде орта ѓасырлыќ крест жорыѓы, жєне Жихад ±ѓымдары
кењінен ќолданылуда. Ал Ќазаќстанда діни негіздерге ќайта оралудыњ
к‰шейгедігін мына деректерден-аќ байќауѓа болады. Ќазаќстандаѓы
мешіттердіњ саны 25-1500-ге дейін, жетсе, провословилік приходтарыныњ саны
4-есеге кµбейген, католикалыќ шіркеулердіњ ‰штен бір есеге артќаны мєлім.
Протестанттыќ бірлестіктердіњ миссиялары мен мінажат ‰йлері, иудейлердіњ
ќауымы 21-ге дейін жеткен. Ќырыќтан астам конфессияны ќамтитын 3000-ѓа жуыќ
діни бірлестіктер бар. Басќа да діни баѓыттар µсе т‰скен. Социологиялыќ
зерттеулер кµрсетіп отырѓанындай, республика т±рѓындарыныњ 95,2-пайызы,
діндарлар, 2-пайызы ѓана µздерін дінніњ ашыќ ќарсыластарымыз деп
санайды. Ќалѓандары бейтарап ќараушылар.
Біраќ б±ларды ќолжеткен жетістіктер дегенімізбен, оѓан ќарама-ќарсы
жахандану мен информациялыќ процестіњ єсері мен т‰рлі жалѓан тәлімдерді,
єдейі саясаттандырылѓан діни фундаментализмніњ жандануы барлыќ басќа да
діндерге байланысты болып отыр. Ал б±л дегеніњіз, біздіњше, µркениеттер
ќаќтыѓысыныњ терроризм мен антитерроризм т‰рінде ж‰ргізілуінен басќа
ешнєрсе емес.
Діни фундаментализм мен лањкестікті аныќтау критериі –адамныњ немесе
белгілі бір топтыњ діни фундаменталист лањкес екенініњ µлшемі (критериі)
єлі де болса наќты аныќталѓан жоќ. Тарихќа кµз жіберсек, ¦лы Римніњ ірге
тасын шайќалтќан спартак бастаѓан ќ±лдар кµтерлісін террористерден де
жаман ќарѓап сілеген. Амал не, кµтерлісшілер к‰ші басым Римдіктер
баскесер, ќараќшы, терроршы, деп ќаралады. Ал кµтерлісшілердіњ асќаќ
арманы еді. Римдіктердіњ лањкестер жµніндегі µлшемі бір басќа да,
спартакшылардыњ µлшемі екінші басќа болды. Ќазіргі кездегі терроршыларды
аныќтау жµніндегі µлшемде осы айтќандай буалдыр. Ал, м±ныњ µзі
террористермен к‰ресу мєселесін тіпті ќиындатып жіберді. Б±рында, ќазірде,
адамзаттыњ бірі- ќанаушы, бірі оѓан ќарсы т±рушы. Олардыњ ќайсысы
экстремистік, террорлыќ жолды тањдаушы, ќайсысы єділет, бостандыќ ‰шін
к‰ресуші-міне мєселе осында.
Єлеуметтік, саяси, экономикалыќ даму дењгейініњ єрт‰рлілігі єлем
халыќтары арасындаѓы µткелі жоќ ќиын асу. Дамыѓан елдер жер жаћанѓа
µздерініњ игіліктері мен м‰дделерін т‰рлі жолдармен таратуды кµздейді.
Олар тіпті к‰ш ќолдануѓа, агрессияѓ дейін барып, террористерден кем
т‰спеуде. Онымен ќоймай Солт‰стік жєне Оњт‰стік Америка, Еуропа, Африка,
Таяу Шыѓыс пен Азияны жаппай жайлап алѓан террорлыќ топтармен ±заќ ќиын
к‰реске дайындалып, ќоќан-лоќќы кµрсетуде. Ал АЌШ-б±ѓан ќарсы µздері
терроршы деп таныѓандардыњ бєріне алдын-ала соќќы бермек. Ол ‰шін т‰рлі
айла-шарѓыларды, сылтауларды оп-оњай табады. Турасын айтќанда, дінге кµз-
ќарас наѓыз єлемдік идеологиялыќ майданѓа айналып отыр. Оны єр ел єр-
т‰рлі пайдалануда. Мысалы, АЌШ- Иракќа ќарсы аттандырылѓан жауынгерлердіњ
рухын кµтеруде діни сенімді кењінен пайдаланды. Єскерилер арасында
хрестиан священниктері олардыњ ажыраѓысыз бµлігіне айналѓан. Олар Америка
жауынгерлеріне б±л соѓыстыњ єділетті соѓыс екендігін, олардыњ ќ±дай
жалында соѓысатындыќтарын, олардыњ б±л жерге єділеттілік орнату
миссиясымен келгенін ќ±лаќтарына ќ±йып келген. Сµйтіп лањкестік
критериін діни айырмашылыќќа байланысты аныќтай салѓан. Ал, шын
мєнінде, оныњ µлшемі жалпы адамзаттыќ ќ±ндылыќтар мен єділеттілік
принциптері т±рѓысынан аныќталуы тиіс.
Ќорыта келгенде, Ќазаќстандаѓы дін жµніндегі саясат кµрші орта
азиялыќ мемлекеттермен салыстырѓанда бірсыпыра ерекшеліктерге ие. Ењ
бастысы конфессияаралыќ татулыќ пен келісімдер саќталуда. Б±л жµнінде
тиісті зањдар ќабылданып, кµптеген ж±мыстар аатќарылѓанымен, зайырлы
мемлекет ќ±ру баѓыты мыќтап ±сталынып отыр деп, біздіњше, айту
ерте. Мемлекет басшысы, ‰кімет, парламент конфессиялардыњ біреуіне
біржаќты басымдыќ беруге тырысќан емес. Біраќ осыѓан ќарамастан
мемлекеттердіњ зайырлыѓын шайќалтуѓа тырысатын кейбір ќозѓалыстардыњ,
атап айтќанда, белгілі бір дінге басымдыќ бергісі келетін
ќозѓалыстарда жоќ емес. Мысалы, б±ѓан Валентин к‰нін мейрам етіп
жариялау туралы хрестиандардыњ ±сынысын, ќ±рбан айт жєне ораза айт
к‰ндерін мейрамдау жµніндегі м±сылман дінін жаќтаушылардыњ ±сыныстарын
жатќызуѓа болады. 2003-жылдыњ Наурыз айында Ќазаќстан парламентініњ
соњѓы ±сыныстарды ќабылдамай тастаѓаны мєлім. Бір дінге артыќшылыќ
бергісі келетін саяси к‰штер діни уаѓыздарды таратуѓа Ќазаќстанда
кењ м‰мкіндіктер жасалѓанын пайдаланып, дін арќылы саяси ‰стемдікке
ќолдарын жеткізгісі келеді. Сондыќтан дін жµніндегі толеранттылыќтыњ
теріс нєтиже беретінінде ±мытпаѓан жµн. Саясатта оны еске алып, діни
экстремизмніњ алдын алу шараларын ж‰зеге асыру, µте к‰рделі жєне
ќиын іс. Билік пен б±ќара арасындаѓы алауыздыќ жоѓардаѓы басшылыќ
арасында коррупцияныњ асќынуы жер дауыныњ єділ шешілмеуі жєне т.б.
ќайшылыќты мєселелер кекшілдер легін тудырды. Єділдік болмаѓан жерде
араздыќ бар. Мысалы, наразылыќтыњ бірі жерді сату мєселесімен
байланысты болып отыр, сол сияќты ж±мыссыздыќќа, кедейшілікке,
ќайыршылыќќа, сауатсыздыќќа ±шыраѓан адамдар терроризмге ќолайлы.
Тыѓырыќќа тіреліп басќа жол таппай тарыќќандар µте ќауіпті
ондайлар экстремистік, террорлыќ жолѓа µз еркімен оп-оњай бара
алмайды. [1].
Осындай жэаѓдайда Ќазаќстанѓа діни экстремизмніњ таралуына жол
бермеу ‰шін кµптеген саќтыќ шараларын ж‰зеге асыруѓа тура келеді.
Біріншіден, т‰рлі діни секталардыњ ел ішіндегі т±раќтылыќты
шайќалтуѓа баѓытталѓан іс-єрекеттеріне зањ ж‰зінде тйым салу.
Екіншіден, діни фундаментализм идеяларын єшкерлейтін діни аѓарту
ж±мыстарын жандандыру. ‡шіншіден, оќу орындарында жастарды зайырлылыќ
рухында тєрбиелеуді к‰шейту. Тµртіншіден, ењ бастысы, єлеуметтік
жаѓдайы тµмен адамдарѓа арнайы кµмек шараларын іске асыру жєне
тағы да басқалар.
Таќырыпты тањдау барысында басты назар аударѓан нєрсе
Ућћабизмге деген кµзќарастыњ біркелкі еместігі, ол туралы єлем
ж±ртшылыѓыныњ ой-пікірлерініњ єр-алуанрдыѓы, осы ќ±былыстыњ саясатпен
байланысты сияќты мањызды мєселелер болды. Басќадай айтар болсаќ,
осы мєселеде дін, саясат, халыќаралыќ лањкестік, ќылмыс сияќты
элементтердіњ арасалмаѓы ќандай деген с±раќтарѓа жауап іздедім.
Єлбетте, б‰гінде діни сенімдерді б‰ркеніш ќылып, кµптеген елдерде
ќантµгіске єкелетін ќаќтыѓыстар мен лањкестік єрекеттердіњ жазыќсыз
бейбіт адамдардыњ µмірін ќиып жатќандыѓы ешбір елді алањсыз
ќалдыра алмайды. Ал осындай мєселеге атлант м±хитыныњ арѓы жаѓында
жатќан алпауыт Америка Ќ±рама Штаттары сияќты елдіњ ерекше назар
аударып, онымен к‰ресудіњ барлыќ м‰мкін болѓан жалдарын ќарастырып
жатќандыѓын ескерсек, Ќазаќстан сияќты кµп ±лтты, кµп мєдениетті,
кµп тілді, кµп дінді, ел ‰шін Уаћћабизм сияќты лањкестік пен
зорлыќты, к‰штеу арќылы белгілі бір тєртіпті орнатуды кµздейтін
экстремистік аѓымныњ зиянкестігі, єрі онымен к‰ресудіњ мањызы
ќандай екені жµнінде ойланудыњ µзі бос уаќыт жоѓалту мен єрбір
м‰лт кеткен жерде адамдар таѓдыры ќауіп-ќатерге т‰сетіндігін
айтпасада т‰сінікті.
Ал, енді осыѓан еліміздіњ орналасќан жерін, ќандай елдермен
кµршілес екендігін, жєне де осы аймаќтаѓы ќауіпсіздік мєселесі
тµњірегінде бір мезет ойлансаќ, епіміз ‰шін мєселеніњ ќаншалыќты
мањызды екендігін аныќтап, талдап айтып жатуды ќажет етпейтін
мєселе.
Сонымен, ойды єрі ќарай µрбітіп, шатасќан т‰йіндерді шешіп,
ќортындылар жасамас б±рын, ењ єуелі Уаћћабизмніњ пайда болу тарихы,
дамуы жєне идеологиясына яѓни ќ±ндылыќтарына ќысќа бір шолу
ж‰ргізуді орынды деп есептеймін.
Уаћћабизм сондай-аќ єрт‰рлі деректерде уаћћабизм деп айтылып
ж‰рген діни аѓым єлемдегі халыќтардыњ басым кµпшілігініњ т‰сінігінде
ислам дініндегі экстремистік кµзќарастарды біріктіретін бір
ќозѓалыс немесе бір ‰лкен ±йым. Сондыќтанда уаћћабизмді єркім єрт‰лі
баѓалайды, біреулер ‰шін ол кµре алмаушылыќ, зорлыќ-зомбылыќтыњ
дєнін себетін з±лымдыќ доктарина болса, енді басќа бір топ оны
ќасиетті Ќ±ран-кєрім мен шариѓатты б±рмалаушылыќ, ќате уаѓыздаушылыќ
деп баѓалайды.‡шінші бір топтыњ ойына сенсек, уаћћабизм деген ислам
дініндегі аѓым, бірнеше ѓасырлар б±рын ислам дінін тазарту,
жањарту маќсаттарында ќозѓалыс бастаѓан м±сылман ѓалым М±хаммад ибн
Абдул Уаћћабтыњ есімімен тыѓыз байланысты. Б±л аѓым м±сылмандардыњ
суннит бµлігінен ќ±ралады.
Кµріп отырѓанымыздай, осындай єралуан кµзќарастардыњ єрќайсысы да
белгілі бір дєрежеде шындыќты кµрсетеді. Расында да Уаћћабизм µз
тамырын сонау 18-ші ѓасырда µмір с‰рген м±сылман ѓалым М±хаммад
ибн Абдул Уаћћабтыњ (1703-1792) Ислам дінін кµп ќ±дайѓа сенушілерден
(дінсіздерден) тазарту жолында бастаѓан ќозѓалысынан алады. Алайда,
б‰гінгі к‰нгі деректерге с‰йенсек Ућћабизм ќ±ндылыќтары наѓыз
экстремистік екеніне кµзіміз жетеді: бір діннен (ислам діні), бір
µркениеттен басќаларыныњ барлыѓы адасушылыќ, я болмаса тура
жолдан таю, азѓындау болып табылады екен.
Уаћћабизмді мойындайтындардыњ (уаћћабистердњ) пікірінше ислам
дінініњ тек осы аѓым ѓана шынайы ќ±дайѓа ќ±лшылыќ ететеін, діни
зањдардыњ шартын б±збайтын жол, ислам дінініњ басќа аѓымдарда,
жєне де жолда ж‰ргенде тисінше, осындай дінсіздер, я осындай
тура жолдаѓы дінді ќабылдаулары керек. Осылардан кейін болар
кейбір Уаћћаб т±њѓыш ислам фундаменталисі ретінде де суреттеледі.
Уаћћабистер сондай-аќ атауынан гµрі салафизм атауы д±рысыраќ
кµреді, жєне де µздерін Салаф-ас, Салић (тура жолдаѓылар єуелде
ибн Таймия, кейінірек М±хаммад ибн Абдул Уаћћаб бастаѓан жолмен
ж‰рушілер) жолындаѓылар санайды Уаћћабистер немесе Салафистердіњ
кµзќарсынша ислам діні д‰ниеге келгеннен кейінгі ‰ш ѓасыр бойы
µзініњ таза к‰йін саќтап т±рды да, шамамен 950-жылдан (б.д. кейінгі
кезењ ислам дініне енгізілген б±рмалаушылыќтармен сыртќы ыќпалыныњ
ќор болѓандыѓын айќындайды.
Фронтлайн журналында жарыќ кµрген маќалада ѓалымдармен
зерттеушілер Уаћћабизм Сауд Арабиясы Корольдігінде екі ѓасырдан
астам уаќыт ‰стем болѓан дін деп ойларын т‰йіндейді. Аль Сауд
жан±ясы Уаћћабизмді Араб т‰бегіндегі Осман империясына ќарсы к‰рес
кезінде б‰кіл империясына ќарсы к‰рес кезінде б‰кіл Сауд
Арабиясы аумаѓында мемлекеттік дін етіп ќабылдайды. Уаћћабизм
тиісінше ‰лкен саяси ќолдауѓа ие болады. Сондай-аќ Саудтыќтар 1932-
жылы, билік басына келген соњ ќоѓамды, ќала берді Арап т‰бегін
т‰гелдей тазарту ісіне ден ќояды. Басќа сµзбен айтар болсаќ,
‰кімет елдегі дінніњ барлыќ аѓымдарын тура жолдан тайѓан
исламнан тазарту ісіне ден ќояды басќа сµзбен айтар болсаќ,
‰кімет елдегі дінніњ барлыќ аѓымдарын тура жолдан таймаѓан
Уаћћабизм аѓымына баѓындыруѓа єрекет етті. Арабтанушылармен ислам
дінін зерттеген ѓалымдардыњ пікірінше Уаћћабизм 1970-жылдары мыќты
ќолдауѓа ие болып ќанатын кењ жая бастады. Осы уќыттан бастап
Сауд ‰кіметі єлемніњ т‰кпір-т‰кпірінде кµптеген медреселерді (діни
оќу орындарын) ќаржыландыруды ќайырымдыќ ±йымдары ж‰ргізіліп отырады.
Осы т±ста Сауд Арабиясынњ зайырлы емес, теократиялыќ
мемлекет екендігін (дін мемлекеттен ажыратылмаѓан) еске т‰сірсек,
мемлекеттік емес ±йымдар жоќ жерде барлыќ ќайырымдылыќ шаралар
кімніњ баќылауында болатындыѓы кµп ойландырмайтын с±раќ болар деп
ойлаймын. Сондай єрт‰рлі ќайырымдылыќ ќорлары арќылы жасалѓан
ќаржыландыру Африка, Ауѓанстан, Оњт‰стік жєне Оњт‰стік Шыѓыс Азия,
Кавказ, Балќан елдері жєне де Америка Ќ±рама штаттары сияќты
елдерге дейін жеткендігі тањ ќалдырмай ќоймайды. Америка Ќ±рама
Штаттарында да, Нью Иорк пен Калвер ќаласында (калифорния) Уаћћабизм
аѓымын оќытатын медреселр бар кµрінеді.
Єрине Америка ќ±рама штаттарында м±сылман халќы басым емес,
ресми деректерге с‰иенсек жеті милионныњ ар жаќ бержаѓы. Б±л
жалпылай алѓанда АЌШ-тыњ жалпы халыќ саныныњ 2 %-дыњ айналасы
болады екен. Демек, айтарлыќтай ќауіп тµндірмейтін кµрінеді, алайда
егер Америкадаѓы шейттердіњ 80 %-зы Уаћћабистердіњ ќаржыландыруы мен
баќылауында екенін ескерсек, б±лда бір ойлантатын мєселе екені
аныќталып шыѓа келеді. Єлбетте, сол мешіттерге баратын м±сылмандардыњ
барлыѓы Уаћћабистер деуден аулаќпын, біраќ мешітті кім
ќаржыландырса, баќылауында ±стаса соныњ кµзќарасы жєне баѓалайтын
ќ±ндылыќтары уаѓыздалатыны хаќ.
Пенсильвания Университетініњ Профессоры Ареф Аль-Хаттардыњ
мєліметтері бойынша єлемдегі м±сылмандардыњ небєрі 18 %-зы ѓана Араб
єлемінде µмір с‰реді екен. Жер бетіндегі ењ ‰лкен мұсылман ел
Индонезия екенінде білеміз, яѓни д‰ниедегі м±сылман халќыныњ басым
кµпшілігі Араб єлемінен тыс жерлерде µмір с‰реді. Б±лда
Уаћћабизмніњ жаћандыќ ќатерге айналуына µз єсерін тигізбей
ќоймайды.
Уаћћабизмніњ басты ќ±ндылыѓы Аллаћтыњ бірлігі, яѓни басќа ескі
діндердегі єруаќтарѓа бас ию, зират басына барып ќ±ран оќу
сияќты шынайы м±сылмандыќќа жат нєрселер наѓыз дінсіздік, шариѓат
нормаларына ќайшы келетін болып саналып, жойылу керек деп саналады.
Ал енді ±лы адамдарѓа ќойылатын ескерткіштер, фотопортреттер жєне
кез – келген тірі адамныњ бейнесі туралы єњгіме ќозѓаудыњ µзі
артыќшылыќ. Сондай-аќ, Шеийт м±сылмандардыњ дєст‰ріндегі єулиелердіњ
д‰ниеден µткен немесе туѓан к‰ндерін атап µту де Уаћћабистерше
шариѓатќа ќарсы болып баѓаланады. Суфизм де Уаћћабистердіњ
мойындамайтын жєне к‰наѓа жаќын нєрселердіњ бірі болып саналады.
Осылайша Уаћћабистер µздерініњ ±станѓан баѓыттарыныњ
демократиялыќ ќоѓамда орын таппайтындыѓын дєлелдеп ‰лгерді. Олардыњ
дінніњ тазалыѓы ‰шін лањкестік єрекеттер арќылы ж‰ргізетін
к‰рестері ешбір киелі ќасиетті кітапта орын таппаѓан. Ал енді
µздеріње ќарсы соѓысќандармен Аллаћ жолында соѓысыњдар, біраќ
д±шпандыќты бастамањдар. Аллаћ басќыншыларды жаќсы кµрмейді. Оларды
тапќан жерлеріњде жойыњдар жєне оларды кезінде сендерді ќуѓан
жерлерден ќуыњдар, ќудалау µлтіруден де жаман.
Деген жолдарѓа кепер болсаќ, б±л тек ќорѓаныс маќсатында, жау
басып алѓан жерлерді азат ету жайында айтылѓандыѓын кµруге
болады. Ќ±ранныњ басќа ешбір жерінде зорлыќ-зомбылыќ, к‰ш-
ќолдану жµнінде айтылмаѓандыѓын ѓалымдар баса айтады. Расында да
Ислам діні µзініњ атына сай (Араб тілінен аударѓанда
бейбітшілік деген маѓынаны береді екен) тµзімділікке,
бейбітшілікке, басќа діндерді ќ±рметтеуге шаќыратындыѓын баршамыз
білеміз.
Ќ±рандаѓы Жићадтыњ (дін жолындаѓы ќасиетті соѓыс) ќолдау
табатындыѓын М±хаммад Жарир аль Табари былай т‰сіндіреді: ...
сендермен соѓысќандарѓа ќарсы соѓысыњдар деген сµздер Ислам
єлеміндегі тєртіптіњ б±зылуына єкеп соќтыратын дінсіздікпен
к‰ресу ‰шін айтылѓан, ал б‰гінгі лањкестер жєне олардыњ рућани
басшылары немесе идеологтары осындай сµздерді µз беттерінше
б±рмалап, осындай соѓысты жаћандыќ дењгейге дейін кµтеріп, єлемде
ќанды ќаќтыѓыстардыњ орын алуына себепкер болып отыр деп
т‰йіндеуге негіз бар.
Мінеки осы себептен болар, осындай идеологтардан,
Уаћћабистік медреселерде дєріс алатын жас жігіттер мен ќыз-
келіншектердіњ µздерініњ ±стаздарыныњ айтќан сµздерініњ немесе
Ќ±рандаѓы жазылѓан сµздердіњ жаћандыќ дењгейде ќолданылуына к‰мєн
келтірмейтіндігі. Ќаншама жас адамдар µз µмірлерініњ ќ±нымен
дін жолында ерлік жасап, кµптеген жазыќсыз адамдардыњ µмірін
ќиып кетіп жатыр. Уаћћабистік медреселерде оќитын жастар µз
µмірініњ ќ±нымен лањкестік єрекет жасап, дінсіздерді жоюды
Ќ±ранда жазылѓан м±сылмандыќ парызды µтеу деп санайды.
Осылайша кµптеген адамдардыњ дін мен саяси м‰дделердіњ
ара жігін ажырата алмай, атап айтар болсаќ дін лањкестік
єрекеттерді д±рыс етіп кµрсететін б‰ркеніш ќана екенін т‰сіне
алмай, турасын айтќанда белгілі бір ±йымныњ саяси м‰ддесініњ
ќ±рбаны болып кетіп жатќаны µкінішті. Сµзім дєлелді болу ‰шін
Вали Наср деген Сан Диего университетініњ доцентініњ
фронтлайн журналына берген с±хбатынан ‰зінді келтіре кеткенді
жµн кµріп отырмын.
М±ндай єрекеттерге тек бір себеп бар деп айтуѓа
болмайды. Осындай єрекеттерге бірнеше себептер бар, жєне Сауд
Арабиясы солардыњ біреуіне жауапты. Лањкестерді дайындау ‰шін,
лањкестік єрекеттерді ќолдаушыларды табу ‰шін, дінді к‰ш
ќолдануѓа, зорлыќ-зомбылыќ ќолдануѓа ќарай б±рмалау ‰шін, µз
µмірін ќиып, µздерін µздері ѓимараттарѓа соѓуѓа ниетті єрі
5.000 кінєсіз жандарды µлтіруге дайын адамдар жасау ‰шін
Исламды белгілі бір баѓытта б±рмалап насихаттау керек.
Сондай жолда исламды насихаттау Сауд Арабиясынан ќаржылай
кµмек алатын медреселерде ж‰ргізіледі. Аныќтап айтар болсам,
м±ндай медреселер Сауд Арабиясыныњ ќаржылай кµмегінсіз ж±мыс
істей алмас еді. Сауд Арабиясыныњ ќаржылай кµмегінсіз
медреселер Уаћћабистік Пєкістан, ‡ндістан, ауѓанстанда тамырын
жая алмас еді. Сауд Арабиясыныњ ќаржысынсыз ондай медреселер
батылыќ рухќа ие болмас еді, жєне Саудтыќтардыњ ќаржылай
кµмегінсіз осыншама кµп адам Уаћћабистік медреселерде
дайындыќтан µтпес еді.
Наср мырзаныњ пікірінше Уаћћабизм тек ќана дінмен
байланысты емес. Оныњ ойынша м±нда діннен басќа да к‰штер
роль ойнайды. Наср мырза µз ойларын былай т‰йіндейді:
Меніњше б±ныњ Уаћћабизм Исламѓа ешќандай ќатысы жоќ.
Меніњше б±ныњ ислам дінін ќандай бір т‰рде болсын
насихаттаумен де ешбір байланысы жоќ. Єлбетте догмаѓа байланысты
проблема бар. Алайда меніњше бар проблема дінді пайдаланып
отырѓан саяси ж‰йелерде...
Осы орайда осы зерттеуімді жазу барысында Техас Агро
Механикалыќ Университетініњ Араб ±лтты шєкірттерімен жєне
басќада м±сылман адамдармен болѓан єњгімелерімде олардыњ:
¦лы дініміз жєне ±лы м±сылман ѓалымыныњ атына кір
келтірмей барлыќ лањкестік єрекеттерді ±йымдастырушы, іске
асырушы, немесе сол Аль-Кайеда сияќты ±йымдардыњ жетекшілері
немесе белсенді м‰шелерініњ атымен Уаћћабизм деп атаудыњ
орнына Бин Ладенизм, Аз-Зарќауизм т.с.с. атаѓаныњ жµн... – деп
айтќандары есіме оралады.
Наср мырза сондай-аќ м±сылман єлемінде (халќында м±сылман
бµлігі бар елдерде) фанатизмді насихаттайтын, Ислам дінін наѓыз
экстремистік т±рѓыда б±рмалайтын ±йымдарды ќаржыландыратын
бірегей мемлекет Сауд Арабиясы екендігін баса айтады. Ѓалымныњ
пікірінше єлемде осылай жєне осындай баѓытта дінді уаѓыздау
ісінде Сауд Арабиясынан кµп ќаржы ж±мсайтын ел жоќ кµрінеді.
Енді Уаћћабизмніњ з±лымдыќ пен араздыќты, соѓыс пен
жаугершілікті насихаттау арќылы жаћандыќ ќатерге айналѓандыѓын
дєлелдеу ‰шін Сауд Арабиясыныњ мектептерінде тоѓызыншы сынып
оќушылары оќитын кітаптан ‰зінді кеткен жµн болар.
Ќиямет к‰ні М±сылмандар Яхудилермен (Еврейлер) соѓысып,
м±сылмандар Яхудилерді µлтірмейінше, Яхудилер бір теректіњ немесе
тастыњ артына жасырынбайнша келмейді. Сонда жањаѓы терек жєне
тас Ей м±сылман, ей Аллаћтыњ ќ±лы, Яхуди міне меніњ артымда.
Келде µлтір оны. Тек бір ѓана терек олай айтпайды, ол
яхудилердіњ терегі. Ол терек олай айтпайды.
Мінекей, осындай кітап Тафсир Сауд Арабиясыныњ мектептерінде
14-жастаѓы мектеп оќушыларын оќытуда ќолданылады екен. Бір ќызыѓы
осы жєне осы тектес оќулыќ кітаптар Сауд Арабиясы ‡кіметініњ
маќ±лдауымен мектепте оќыту ісіне ќабылданѓан. Яѓни, Сауд
Арабиясыныњ ‡кіметініњ ќандай саясат ±станатындыѓы, Уаћћабизмді
мемлекет тарапынан ќолдау ісі айќын екені аныќ кµрінеді
осыдан.
Одан ќызыќ бір жайт, Сауд Арабиясыныњ Америка Ќ±рама
Штаттары бастаѓан лањкестікке ќарсы жаћандыќ соѓыста АЌШ-тыњ
одаќтасы екені. Парсы шыѓанаѓы аймаѓындаѓы Америка єскерлерініњ ењ
‰лкен базасы Сауд Арабиясында екендігі, жєне осы Корольдіктіњ
ќауіпсіздігіне белгілі бір дєрежеде АЌШ-тыњ кепілдік беретіндігі де
µте ќызыќ факт. Бєлкім б±лда АЌШ-тыњ екі±дай стандарттарыныњ
бір дєлелі шыѓар. Кім біледі Уаћћабизмді Сирия немесе Иран
сияќты ќаржыландырѓанда жаѓдай єлдеќайда µзгеше болар ма еді.
Уаћћабизмніњ басты ќ±ндылыќтарына кµз ж‰гірту арќылы, осы
аѓымныњ ќаншалыќты демократияѓа ќарсы, тµзімсіздікке тєрбиелеп,
наѓыз экстремистік кµзќараста екендігіне кµз жеткізейік. Сауд
Арабияда Уаћћабистік (барлыќ) медреселер, немесе оќу орындары
жер бетіндегі адамдарды екі санатќа бµліп ќарайды екен:
1. Салафистер (Уаћћабистер), немесе ж±маќќа баратындар;
2. Басќалардыњ барлыѓы, яѓни Уаћћабизм жолына т‰спегендер
(Уаћћабист емес м±сылмандар, Еврейлер, Христиандар, т.с.с.). кµріп
отырѓанымыздай, Уаћћабистер µздерінен басќа м±сылмандарды (Шеийт
жєне ќарапайым С‰ннит м±сылмандар) м±сылман санамайды екен. Тиісінше,
сондай басќалар т±тастай жойылу керек.
- Хижаб-єйелдер бас орамалы (єйел адамдарѓа міндетті).
- Отбасында ердіњ ‰стемдігі (єйел мен ерлердіњ тењдігі) тењ
х±ќылыѓы табиѓи емес немесе Исламѓа жат, я болмаса
Батыстан кірген импорт болып саналады).
- Кµп єйел алушылыќ р±ќсат етілген жєне жаќсы
баѓаланады. Б±л Уаћћабистерше єйелдердіњ абыройын ар-намысын
саќтауы ‰шін ойластырылѓан шара, ерсіз єйелдер µздері де µзге
еркекті де к‰наѓа жетелейтін секілді.
- Зайырлы кµзќарастаѓы кµшбасшыларды µлтіруге болады, себебі
олар Ислам дінініњ сатќындары болып саналады.
Осыларды тізбектей келе ќасиетті ыза: Діни зорлыќты т‰сіну
атты кітабында Чарлз Селенгут Мыср елін экстремистік топтар
жаулап алып барады деп сипаттайды. Сондай-аќ, Селенгут мырза
... М±сылман еместерге М±сылман дєст‰рін б±затын мєдениетті
саќтауѓа еш м‰мкіндік жоќ болды деп ойын т‰йіндейді.
Американыњ Дрексел Университетінде Уаћћабизммен дєріс
оќитын, єрі Америкаѓа Уаћћабизм ±йымыныњ тµраѓасы Шейх Усама
ибн Ахмед мырзаныњ осы аты аталѓан білім ордасыныњ
студенттер газетінде жарыќ кµрген Америка ќауымына тастаѓан
‰ндеуінде Уаћћабизмніњ баѓалайтын ќ±ндылыќтары жµнінде біраз
аныѓыраќ айтылады. Демократия мен бостандыќтыњ елінде µмір с‰ріп
ж‰рген Уаћћабизм профессоры Уаћћабизмді Ќасиетті Сауд Арабиясы
Корольдігініњ зањы жєне де Америка халќына да ж‰ктейміз
деп батыл айтады. Шейх Ахмед жалпылай алѓанда ойын былай
т±жырымдайды.
Америка жалпы єйел х±ќыќтарыныњ тењдігі бар елдер
азѓырѓан. Осындай елдерді шайтан басќарады. Шайтанныњ азѓыруыныњ
дєлелдерін Уаћћабистер демократиялыќ ќоѓамдардаѓы єйелдерге
артыѓымен берілген бостандыќтан кµреді. Єйел затыныњ басынан
табанына дейін оранып ж‰руі жєне де ер адамсыз µз бетімен
‰йден сырќа шыќпауы Уаћћабистердіњ т‰сінігінше адам баласын
к‰нє жасаудан саќтау ‰шін ќабылданѓан. Єйелдердіњ бар міндеті
отбасында бала тєрбиелеу (оќып білім алу жєне ењбек ету єйел
заты ‰шін емес). Фотосуреттер, тірі адам немесе кез-келген
жануардыњ бейнесін жасау да к‰наѓа жатады екен.
Уаћћабистер ќазіргі заман ќажеттіліктері ‰шін фотосурет
орнына саусаќ іздерін пайдалануѓа болатындыѓын алѓа тартады.
Егерде сапалы білім алу ‰шін дінсіз елден суреттері бар
кітап немесе журнал алсањыз, оныњ суреттерін толыѓымен
жойѓаннан кейін ѓана оќу керек екен.
Осы жєне басќа да ќ±ндылыќтарын баса айтып, Уаћћабистер
адамзат к‰нєсінен арылу ‰шін я ерікті т‰рде, я к‰ш ќолдану
арќылы Уаћћабизмді ќабылдауы керектігін баса айтады.
Уаћћабизмніњ Шешенстанда да орныќќаны б‰гінде ешкімге
жањалыќ емес екені аныќ. Шешенстан халќыныњ µз тєуелсіздігі
‰шін саяси к‰ресініњ артынша Уаћћабизмніњ єсерімен Жићад-ќа
айналып кеткендігі де мєселені к‰рделендіріп, Уаћћабизмніњ
лањкестікке жаќын ж‰ретіндігін таѓы да дєлелдеп берді. ¤зін
Хаттаб атаѓан Саудтыќ Самир Салић Абдуллаћ Аль-Суайлем Шешен
халќына Уаћћабизмді таныстырѓан адам. Уаћћабизмді Шешен халќы
ќалай баѓалайтындыѓын Стивен Шварц былай деп жеткізеді:
Мен кµрнекті Шешен жєне Ингуш м±сылмандарымен ерекше
жемісті пікірталастар ж‰ргіздім. Олардыњ сµздерінен Саудтыќ
Хаттабтыњ бейнесінде келген Уаћћабизмніњ Шешен халќыныњ
тєуелсіздік ‰шін бастаѓан к‰ресініњ баѓытында, мєнісінде
µзгертіп, шешендерді лањкестер ќылып кµрсеткеннен басќа еш
нєрсе бермегенін ањѓардым.
Шварц мырза тек тау халыќтарымен ѓана тілдесіп ќоймай,
б±рынѓы кењестер одаѓыныњ басќа да м±сылман республикаларындаѓы
м±сылмандардыњ да ойын тыњдаѓан екен. Оѓан сенсек, Орталыќ
азия республикалары ішінде ¤збекстан мен Тµжікстан елдерінде
де халыќтыњ Уаћћабизмді ќабылдауы теріс. Дегенмен де, Шварцтыњ
айтуына ќараѓанда сонау Босния – Герцовина, Косово, Шешенстан
жєне арты ¤збекстан мен Тєжікстан елдерінде де Сауд
Арабиясынан бастау алатын Уаћћабизмніњ иісі бар.
Осылайша ќаќтыѓыстыњ ошаѓына айналѓан м±сылман халќы бар
елдерден бастап, д‰ние ж‰зініњ барлыќ т‰кпір-т‰кпірінде µз
идеологияларын жаяюды ойлаѓан Уаћћабистер µздерімен бірге
лањкестік, дін жолындаѓы соќыр соѓысты да ала ж‰реді екен,
Уаћћабистердіњ бар кµздегені Сауд µкіметініњ ќаржысыныњ
арќасында ќарапайым басќа халыќтардыњ м±сылмандары арќылы
µздерініњ идеологияларын жєне экстремистік кµз-ќарастарын
насихаттау.
¤зініњ ќортынды сµздерінде Шварц мырза м±сылман єлемі
бойынша Уаћћабизмге деген д±шпандыќ жєне жиіркеніш бар екенін
айтады. Расында да м±сылман елдерініњ кµпшілігінде Ќ±ран мен
Шариѓатты осылай µрескел б±рмалау ешќандай ќолдау таба алмады.
Тек Сауд µкіметініњ орасан зор ќаржысыныњ арќасында єл-
ауќаты нашар елдерде медреселер арќылы Уаћћабизм µзініњ
ѓ±мырын ±зарта алады.
Осындай жаћандыќ ќатерге айналѓан Уаћћабизм мен дєст‰рлі
м±сылмандыќтыњ айырмашылыѓыныњ таѓы бір белгісі-зираттарды
ќирату. Егер 1998-жылы, Косово ќанды ќаќтыѓысы басталар
алдында Албаниялыќ м±сылмандар Уаћћабистердіњ Македонияныњ
Албандар т±ратын бµлігінде зираттарды ќирата бастаѓаны жµнінде
де мєліметтер алѓан екен Шварц мырза. Зерттеушініњ айтуынша
зираттарды ќирату Уаћћабизмніњ енгендігініњ алѓашќы кµрнісі.
Фронт Пейдж журналыныњ бетінде жарыќ кµрген бір
маќаладан ‰зіндіден Уаћћабизмніњ басќа да з±лымдыќќа жетелейтін
экстремистік идеологиялардан айырмашылыѓын аныќ кµруге болады.
Уаћћабизмніњ ќарапайым Израйльге ќарсы идеологиядан, не
болмаса кµп айтылып ж‰рген соѓысшыл Исламнан айырмашылыѓы,
Нацизмніњ Бірінші Д‰ние Ж‰зілік Соѓысы кезіндегі Неміс
єскерлерініњ менталитетінен айырмашылыѓы, не болмаса Сталиндік
Камунизмніњ радикалды социализмнен айырмашылыѓы сияќты алшаќ
т±рады, айтарлыќтай ‰лкен, Уаћћабизм дегеніміз нигилистік, зорлыќ
к‰ш ќолдануѓа кµп иек артатын Ислам-Фашистік идеология.
Уаћћабистердіњ кµздеген маќсаттары тек ќана µздерініњ µздерініњ
µрескел б±рмаланѓан тєртіптерін єлемніњ барлыќ м±сылмандарына
бірдей міндетті ќылу мен Шейіт м±сылмандарды жер бетінен
жойып жіберу ѓана емес, сондай-аќ олар єлемдегі Еврейлерге,
Хрестиандарѓа, Сикх, ‡нді жєне басќа да µзге дін µкілдеріне
шабуыл жасау.
Осындай ойлармен фактілерден кейін Уаћћабизмніњ расында да
жаћандыќ ќатер екендігіне кµзіміз одан сайын жете т‰седі.
Егер Шварц мырза батыстыњ саясаткерлерініњ м‰лт кеткен жерлерін
баса айтса, мен оны жаћандыќ дењгейге кµтеріп, Уаћћабизм
сияќты экстремизмніњ бой алдырмауына барлыѓымыз тењдей
жауаптымыз дер едім. Шварцтыњ пікірінше, батыстаѓы ел
аѓаларыныњ ислам ішіндегі дєст‰рлі м±сылмандыќ пен экстремистік
аѓым арасында болып жатќан ќайшылыќтарды т‰сіне алмауы
лањкестік єрекеттердіњ µршуіне єкеп соќтырады.
Араб антропологы єрі Сауд ќоѓамыныњ зерттеушісі Май
Яманидіњ пікірінше барлыќ мєселе дінде емес, тіпті дінді
ќалай уаѓыздап насихаттауында да емес, бар мєселе Сауд
Арабиясыныњ билік басындаѓы отырѓан режимде саяси режим жєне
догма мєселелері роль ойнайды. М±ќтадар хан деген зерттеуші
ѓалымныњ пікірінше, осы екеуініњ єсерінен Уаћћабизм дінніњ
ислам ергежейленген, адам жиіркенетін кµрінісіне айналды.
Осылайша жер бетіндегі адамзатќа мейірбандыќ ретінде жіберілген
ќасиетті кітап µз ќ±нын єлем ж±ртшылыѓы алдында тµмендетіп
барады.
Мєселе айтылуындай айтылып, дєлелдер келтірілгеннен кейін
енді не істеу керек, шыѓар жол ќайда деген с±раќ кµкейге
келеді. Жеке µзім жауапкершіліктіњ ењ ‰лкен бµлігін м±сылман
єлемініњ еншісіне ќалдырамын, сол дінніњ наѓыз табиѓатын,
ниетін, ќатањ немесе осал т±старын м±сылмандардан артыќ ешкім
білмейді. Сондыќтан да Сауд Арабиясыныњ єлемдегі жалѓыз
м±сылман елі емес екендігін ескеріп, басќа ниеті т‰зу
м±сылман елдері бірігіп, бірінші кезекте осындай
келењсіздіктерді тоќтату ‰шін батыл ќадамдар жасаулары керек.
Сауд Арабиясы ‰кіметі де Самуэль Хантингтонныњ
(µркениеттер ќаќтыѓысы) ‰міт артып отырѓан Ислам µркениетініњ
µзегі болар мемлекеттен ‰міткер болса µздерініњ єрекеттерін
мойындап ж‰ргізіп отырѓан саясаттарын ќайтадан ќарауы керек.
Д‰ние ж‰зі ќауымдастыѓы болып баршамыз єлемдегі болып
жатќан ењ жойќын лањкестік єрекеттерді ќаржыландырѓаны, ж‰зеге
асырѓаны жєне тікелей соѓан ќатысќаны ‰шін Саудтыќтар
жауапты екендігін мойындату керек сияќты. Мемлекетте баќылау
ж‰йесі болуы керек не болѓанда да. Ењ аќырѓысы, єрі ењ
мањыздысы б‰кіл єлем болып Уаћћабизмді ќабыл алмайтын
елдермен бірлесіп, Ислам дініне µзініњ шынайы ќалпына келуіне
кµмек кµрсетуіміз де ќажет.
Сауд Арабиясында µсіп µнген шеийт м±сылман Али
Аћмедтіњ пікірінше, кешегі Ауѓанстандаѓы Талибанѓа, б‰гіндегі
Аль-Кайеда сияќты лањкестік ±йымдарѓа ќаржылай кµмек беріп
отырѓан Усама Бен Ладен сияќтылар сол Сауд Арабиясында білім
алѓан, яѓни енді єлемніњ єр жеріндегі Уаћћабистер
медреселерінде жастар сол Бен Ладенді жойѓан к‰нніњ µзінде
де Уаћћабистік медреселерден т‰леп ±шќан басќа Бен Ладендер
келеді орнына.
Б‰гінде бір з±лымдыќ екінші бір з±лымдыќты тудыратыны
дєлелдеуді ќажет етпейтін фактќа айналды. 11- Ќырк‰йек, 2001-
жылѓы, Америка Ќ±рама Штаттарында орын алѓан лањкестік
оќиѓалардан кейін Америкада да м±сылмандарѓа деген кµз-
ќарастыњ біраз µзгергенін барлыѓымыз білеміз. Алысќа бармай-аќ,
Шешендердіњ жасаѓан лањкестік єрекеттерінен кейін ресейдіњ
ќалаларында да орыс ±лтшылдары кавказ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бүгінде, экстремизм және терроризм мәселесі жаһандық қатерге
айналып отыр. Менің осы тақырыпты таңдауда басты назарымды
аударған нәрсе, қазіргі бүкіл әлемге жаһандық қауіп төндіріп,
тұрған экстремистердің іс-әрекеті. Сонымен қатар Ирактағы, Таяу
Шығыстағы, әлемде болып жатқан қантөгістер, жарлыстар, қорқынышты
террактілердің салдары мен себептері.
1. Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Әлемдік әділетсіздік оған
қарсы әділетсіз жауапты тудыруда. Себебі, әлемдік державалар
АҚШ, Ресей, Германия, Франция, Ұлыбритания, Қытай, Жапония тағы
басқа мемлекеттер үнемі әлемдік басымдылыққа ұмтылған, қазір де
ұмтылуда, келешектеде ұмтылады.
Олардың дамушы елдерге көрсеткен қысымына жауап ретінде
қазіргі экстремизм дүниеге келуде. Сонымен қатар, артта қалған
елдердің өз ішіндегі билікке жетуді көздеген экстремистік
топтар да террористік әдістерді өз мақсатына жету үшін
пайдаланады. Демек, әлемдік терроризмді екі топқа бөліп қарастыру
дұрыс секілді. Бірінші топ- дамыған державалар саясатына жауап
беру мақсатында әрекет ететін, мемлекеттік шеңберден шығып,
әлемнің кез-келген нүктелерінде әрекет ете алатын халықаралық
байланыстары бар экстремистік ұйымдар. Екінші топ- мемлекеттегі
саяси басшылыққа немесе саяси бағытқа қарсы әрекет ететін сол
елдегі билікті иемденуді мақсат тұтқан топтар. Қазіргі әлемде
экстремизм идеясының пайда болуы және оның таралуы бірден-бір
қатер. Бұл идея мемлекеттің іргесін шайқалтуға, түптеп келгенде
әртүрлі елдердің мәртебесін өзгертуге, қорқыныш туғызуға,
саясатты күштеу әдістерімен өзгертуге бағытталған. Бүгінгі таңда
қауіпті ауқымда қатерлі салдар тудыратын деңгейге жеткен
экстремизм саяси-әлеуметтік құбылыс ретінде ғаламдық күрмеуі қиын
мәселеге айналды. Көлемді террорлық әрекеттен тыс қаларлық
кепілдік бүгінде бірде-бір елде, соның ішінде Қазақстанда да
жоқ.
2. Мәселенің ғылыми зерттелу деңгейі: Экстремизм- мәселесі
бүгінгі таңда, жаһандық шешімін табу қиын мәселеге айналып
отыр. Көптеген сарапшылардың пікірі бойынша, діни-саяси
экстремизмнің кең қанат жаюы проблемасы желісіндегі бүгінгі
күндегі қалыптасып отырған ситуация, болашақта түбірлі тұрғыда
өзінің эскалациялану бағытына қарай өзгеруі мүмкін.
Беделді Британдық World Markets research center зерттеу
орталығының дайындаған әлем мемлекеттеріндегі террористік
белсенділік индексі талдау нәтижесі бойынша, Тәжікстан әлемдік
рейтингте 22-ші, ал Өзбекстан мен Қырғыстан 27-ші, орынды
иеленген. Ал Қазақстандағы террористік қауіпті аталмыш талдау
өте төмен деңгейде деп баға берген.
3. Дипломдық жұмыстың мақсаты: Менің дипломдық жұмыс
жазудағы мақсатым- осы экстремизм ұғымының мағынасын тереңірек
ашып танып-білу. Бүгінгі таңдағы жаһандық қатерге айналып
отырған экстремизм мәселесінің қоғамға, алып келетін зардаптарын
анықтап оларға қарсы күресудің жолын табу.
4. Диплом жұмысында экстремизмнің әлуметтік мәселелері: Билік
пен бұқара арасындағы алауыздық, жоғарыдағы басшылық арасында
коррупцияның асқындауы, жер дауының әділ шешілмеуі және басқа
қайшылықты мәселелер кекшілдер легін тудырады. Әділдік болмаған
жерде араздық бар. Мысалы наразылықтың бірі жерді сату
мәселесімен байланысты болып отыр. Сол сияқты жұмыссыздыққа,
кедейшілікке, қайыршылыққа, сауатсыздыққа ұшыраған адамдар
терроризмге қолайлы. Тығырыққа тіреліп басқа жол таппай
торыққандар өте қауіпті. Ондайлар экстремистік, террорлық жолға өз
еркімен оп-оңай бара алады.
5. Зерттеудің міндеті: Менің бұл тақырыпты зерттеудегі басты
міндетім-экстремизм ұғымын жан-жақты ашып, талдау. Оның қоғамдағы
адамдарға әкелетін қасіретімен зардабын көрсету және онымен
күресу мен алдын-алу жолдарын табу.
6. Зерттеу обьектісі мен пәні: Менің бұл тақырыбымның басты
обьектісі экстремистік- ұйымдар, олардың мақсатын және олардың
басқару құрылымын, мүддесін анықтау болып табылады. Және де осы
экстремизм ұғымы қайдан бастау алады? Экстремистер дегеніміз
кімдер? Не себептен экстремистік ұйымдар лаңкестікке бой ұрады?
Және де тағы басқа бұл тақырыптың пәнінде, осы сұрақтарға
жауап қарастырылады.
7. Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Менің бұл
зерттеуімдегі теориялық мәліметтер, ғылыми негіздегі кітаптар
мен журналдардан және де газеттерден алынды.
8. Дипломдық жұмыстың құрылымы: Менің дипломдық жұмысымның
құрылымы екі тараудан тұрады. Оның әр тарауына екі бөлімнен
жазылды. Және де соңында, қорытынды бөлім мен пайдаланған
әдебиеттер тізімімен сілтемелер жазылған.
І.І. Орталық Азия аймағындағы діни-саяси экстремизм.
Б‰кіл єлемде діни фундаментализм мен лањкестікке ќарсы к‰рес одан
єрі жалѓасуда. Орта Азиядаѓы оныњ кµрнісі халыќаралыќ терроризмніњ
бір бµлігі болып табылады. Президент Н.Назарбаев атап
кµрсеткеніндей, ќырѓын соѓыс, ќ±лаќ естіп, кµз кµрмеген лањкестік
єрекеттер, єлемдік дењгейдегі текетірес, ±лтаралыќ мемлекет аралыќ
ќаќтыѓыстар толастар емес. Осы ќаќтыѓыстардыњ дінмен байланыстырылуы,
біздіњше, тегін емес. Б±л мєселе едєуір жарияланымдар болѓанына
ќарамастан, єлі де болса терењірек зерттеуді ќажет етеді.Осы к‰нге
дейін діни фундаментализм идеясыныњ мєні жєне оныњ адамдардыњ
психологиясы мен мінез- ќ±лќына єсері толыќ зерттеліп болѓан жоќ.
Лањкестік жолѓа т‰скен адамдардыњ іс-єрекеті неліктен дінмен
байланыстырылады? Неліктен терроризм мен антитерроризм арасындаѓы к‰рес
діни белгілеріне ќарай ж‰ргізіледі? Діни идеялардыњ ќайта к‰шейе
т‰суініњ Ќазаќстанда діни экстремизмніњ бас кµтеруіне ќаншалыќты
ыќпалы бар? Адамныњ немесе белгілі бір топтыњ лањкес екенін
аныќтаудыњ критериі неде? Б±л дипломдық жұмыста осы жєне басќа
мєселелер ќарастырылады.
Шынайы єлемдік діндер тікелей экстремизмге шаќырмайды. Оныњ тек
фундаментализм б±рмалаѓан т‰рлері ѓана экстремизмге лањкестікке бой
±рады. Олардыњ кµрністерін тарихи деректерден білеміз. Фундаментализм
не дегенде, ол ењ алдымен мынада: Фундаментализм ќай дінде болсада
б±рыннан ќалыптасќан дєст‰рлі дінді б±зылды, оны жаќсартамыз немесе
µзге діндердіњ озбырлыѓынан ќорѓанамыз деген сылтаулармен
ж‰ргізілетін экстремистік тіпті лањкестік єрекеттер. Н.Є. Назарбаев
атап кµрсеткеніндей, фундаментализм деген ±ѓымныњ µзі Исламныњ µњін
айналдырѓаны сияќты, Хрестияндыќтыњда, Иудайзмніњ де µњін айналдырѓан
±ѓым екенін атап µткен жµн. Керек десењіз, біздіњ ±ѓымымыздаѓы осы
к‰нгі фундаментализм сµзініњ тµркіні де Исламѓа м‰лде ќатыссыз
болѓан. Алѓаш рет ХХ-ѓасырдыњ, 20-жылдарында кальвинистер,
пресвитериандар жєне баптистер сияќты християндыќ ќауымдар µкімін
фундаменталистер деп атай бастаѓанды. Міне, олай болса,
фундаментализм тек Ислам дініне ќауіпті ќ±былыс емес. Ол, таѓы да
Н. Назарбаев айтќандай, б‰гінгі д‰ниеде Фундаменталистік аѓым єлемніњ
барлыќ тарабында, АЌШ-та, Еуропада, Оњт‰стік Шыѓыс пен Орталыќ
Азияда, Солт‰стік Африкада жєне Таяу Шыѓыста, сонымен бірге єлемдік
діндердіњ барлыѓында тµбе кµрсетіп отырѓанын да ескерген абзал.
Фундаментализм, экстремизм ±ѓымдары, біздіњше, біріне бірі жаќын.
Соњѓысы радикалдыќ оппозициялыќ ±йымдардыњ ќызметіне де байланысты.
Терроризм оныњ асќынѓан кµрнісі -бейк‰нє адамдарды жаппай ќырып
жоятын, ќорќыныш пен ‰рей тудыратын к‰штеудіњ шектен шыќќан ењ
жеккµрнішті т‰рі. Оныњ себептері де алуан т‰рлі. Біраќ олардыњ
кµбініњ саяси сыр-сипатын аныќтау оњай емес. Белгілі бір саяси
к‰штер радикалдыќ жолѓа т‰скендердіњ наразылыќтарын пайдаланып ќалуѓа
тырысады. Оныњ да т‰р-т‰рі бар: жиналыс, шеру, антиглобалдыќ,
антиамерикандыќ наразылыќтар жєне т.б. осындай ќозѓалыстар экстремизм
идеологтарыныњ назарына ілігеді, осы арќылы т‰рлі желеулермен
радикалды кµњіл-к‰йдегі адамдар легін толтырады.Олар µз реттерінде
экстремистерге, сепартистерге бµлініп, кµбінде діндер арасындаѓы
текетірес ретінде кµрніс беруде.
Ќазіргі кезде ислам д‰ниесі єлемдік азуы мыќты аќпарат
ќ±ралдарыныњ азыѓына айналып отыр. Кез-келген бас кµтеру,
террорлыќ акт болсын т‰п негізін Исламѓа тірей салуѓа єуєс. Ал
осындай аќпараттар соѓысыныњ нєтижесінде Ислам терроризмі деген
пікір ќалыптасып кетті. Осыѓан байланысты єлем елдерініњ кµпшілігі
АЌШ- президентін исламѓа ќарсы бастаѓан жорыѓы ‰шін ќатты айыптауда.
Оѓан себеп АЌШ- тыњ негізінен ислам елдеріне ќарсы соѓысатыны.
Пакистан университетініњ ректоры Маулан Сами-уль-Хактыњ айтуынша: Это
борьба между крестом и исламом, начавшаяся атакой США на Афганистан.
Соњѓы кездері, єсіресе, орыс тілді баспасµз беттерінде де ислам
экстремизмі туралы жиі айтылуда. Ќазаќстанѓа Еуропадан келген єрт‰рлі
ќоѓамдыќ ±йым µкілдері Ислам экстремизмі таќырыбына ѓылыми
конференциялар ±йымдастырып, оѓан µзіміздіњ атќарушы билік басындаѓылар,
саясаттанушылары да ќатынасып, тіпті кейбір лауазым иелері осы таќырыпта
баяндама да жасап ж‰р -деп орынды ќынжылады Балќаш ауданынан С.М±ќанќызы.
Шындыѓында ислам дінінде адамдарды бір-біріне ќарсы ќоятын бір сµз
таба алмайсыњ. Б‰кіл адамзатты оќуѓа, білімге, ізденіске, ѓылым
жањалыќтарын ашуѓа ‰ндейді. Таза ж‰руге, адал ењбек етуге, бір-біріне
кешірімді болуѓа шаќырады. Ењ бастысы, µзіне дейінгі бірде-бір дінді, бірде-
бір пайѓамбарды жоќќа шыѓармайды.
Б±л айтылѓандардан шыѓатын ќортынды: терроризмге ќарсы к‰рес ислам
дініне ќарсы к‰рес ретінде ж‰гізілмеуі тиіс.
Сонда діни негіздегі экстремизм, конфессияаралыќ тµзбестік ќайдан
шыѓады? Мєселе осында. Зерттеулер кµрсетіп отырѓанындай олардыњ негізінде
єлеуметтік-экономикалыќ, саяси жєне діни айырмашылыќтар ќайшылыќтары
жатыр. Ќалай дегенде де діни экстремизмніњ сол дінмен бір байланысты жаѓы
бар. Оны аныќтау ‰шін фундаментализмніњ пайда болу тарихына кµз ж‰гіртіп,
ой елегінен µткізу ќажет. Б±л жµніндегі біздіњ зерттеулеріміз мынаны
дєлелдеп отыр.
Орта Азиядаѓы діни фундаменталисттер, яѓни Ваххабистер Ислам дінін
тазарту желеуімен саяси экстремистік жолды ±сынады, тіпті лањкестікке бой
±рады. Ал оныњ шыѓу себептерін т‰сіну ‰шін м±сылман елдерініњ єлеуметтік
µміріндегі исламныњ рµлін жете т‰сінбей болмайды. Ол ‰шін оны терењірек
ќарастырып кµрейік. Шыѓыстаѓы исламныњ рµлі, Еуропадаѓы хрестиандыќтан гµрі
µзгеше. Еуропада инкивизицияныњ шарыќтап т±рѓан кезініњ µзінде,
хрестианшылдыќ зайырлы билікті т‰гелімен ыѓыстыра алѓан жоќ. Ал ислам
діні болса барлыќ жаѓынан, саяси єкімшілік, єлеуметтік ќ±рлым, мєдинет жєне
діншілдердіњ т±рмыстыќ жаќтарыныњ бєрін, яѓни м±сылман ќауымыныњ µмірін
т‰гелдей ќамтыды. М±сылман елдеріндегі рухани µмір мєні жєне т‰рі жаѓынан
т‰гелдей исламдыќ. М±сылман елініњ адамы исламѓа ќарсы шыѓатын болса, онда
ол, єлемге жєне ќоѓамѓа ќарсы болып табылады, яѓни µзін осы ќоѓамнан тыс,
зањнан тыс ќояды.Осыныњ барлыѓы м±сылман елдерініњ саяси-єлеуметтік
µмірінде исламныњ ерекше рµль атќаратындыѓын кµрсетеді. Исламныњ к‰ші оны
жаќтайтындардыњ санында емес, ењ алдымен, М±хаммед белгілеп кеткен
м±сылман ќауымдастыѓыныњ идеялыќ-институционалдыќ бірлігінде. Ол єлем
м±сылмандарын, олардыњ мєдени жєне этникалыќ ерекшелікшеліктеріне теориялыќ
жаѓынан ѓана емес, керек болса, тіпті, іс- ж‰зінде топтастырады. Ќоѓамдаѓы
дінніњ осындай жаѓдайда, рухани жєне єлеуметтік-саяси жіктерді ажырата
ќарау м‰мкін емес. Олар бірнеше ж‰здеген жылдар б±рынѓыдай рухани µмірге
‰лкен ыќпал етеді жєне саясатта белсенді рµль атќарады. Оныњ ‰стіне соњѓы
жылдары исламныњ беделі мен белсенділігі ислам мемлекеттерініњ батыстыќ
экспансияѓа ќарсы наразылыќтарына байланысты арта т‰сті.
Исламныњ этикалыќ ілімі бойынша, жаќсылыќќа жаќсылыќ, ќайырымды болу
парыз. Сол сияќты туѓан-туыстарѓа, ќарттарѓа ќ±рметпен ќарау міндет. Осы
жєне басќада айтылѓан єлеуметтік идеялар м±сылман елдерінде билік
басындаѓылардыњ саяси билігін к‰шейту ‰шін пайдаланылады.Халыќ б±ќарасы
м±ны кењінен мойындайды, єлеуметтік єділеттілік деп т‰сінеді. Сонымен
Шыѓыста исламныњ ќоѓам µміріндегі тєртіптері тек діни т‰рде ѓана саќталѓан.
Міне осыныњ µзі бір жаѓынан белгілі бір жаѓдайда тілалѓыштарды
жанкештілікке итермелейді. М±ныњ негізінде, біздіњше сол жанкешті фанатик
жанныњ исламдыќ ілімді жете игере алмай ќателесуінде жатыр.
Ислам фундаменталистері халќыныњ кµпшілігі м±сылман болып табылатын
мемлекеттерде М±хаммед пайѓамбардыњ кезіндегідей тєртіп орнатпаќшы болады.
Басќаша айтќанда исламдыќ µркениет ќ±ндылыќтарын саќтап, байырѓы м±сылман
мемлекетін ќайта орнатпаќшы болады. Осы жолда олар ислам дінініњ б±рынѓы
негізіне ќайта оралуды кµздейді. Ал, ол бойынша, исламдыќ діни ќайраткерлер
мемлекетті де басќаруы тиіс. Ислам фундаментализмініњ мєні осында. Оныњ
‰стіне исламшыл теоретиктер халыќаралыќ ќатынастар докторинасын ќ±ран
уаѓыздарына негіздейді. Онда б‰кіл єлем екіге бµлінеді:М±сылмандар
ќауымдастыѓы жєне ќалѓан басќа д‰ние. Б±лайша бµлу исламдыќ жєне исламдыќ
еместіктердіњ тењсіздігі болып саналады. Осы талап бойынша м±сылман
еместерді м±сылмандыќты ќабылдауѓа шаќырады. Б±л сияќты талап кезінде
хрестиан дінініњ тарапынан да ќойылѓан болатын. Олар осыны µркениеттілік
деп есептейді. Б±л µз алдына зерттеуді ќажет етеді. Ислам теоретиктері µз
докториналарыныњ бибітшілік сипатын дєріптеп, Ќ±ранѓа ж‰гінетіні рас.
Біраќ, Қ±ранда дінге зорлап кіргізуге болмайды делінген. Осы ќаѓидаларда
біздіњше, ќайшылыќтар бар. Ислам дінін тарату туралы уаѓыз оныњ
докторинасыныњ бейбіт баѓытына толыќ сєйкес емес. Шындыѓында б±л саяси
тєжірбиеде исламѓа ѓана емес, хрестиандыќ дінде де орын алып келеді. (
Рим Папасыныњ католик дінін тарату уаѓызын айтуѓа болады). Осылайша єлемде
діндердіњ µзара ќарама-ќайшылыѓы орын алуда. М±ныњ ‰стіне біріњѓай
исламдыќ мемлекет ќ±ру идеясы к‰штеу єдістеріне, тіпті лањкестікке
соќтыруда.
Діни фундаментализмніњ Ќазаќстанѓа ыќпалы: Орта Азия мемлекеттеріндегі
діни фундаментализмніњ (вахабистік идеялардыњ) Ќазаќстанѓа таралу ќаупі
жµнінде біріне-бірі ќарама-ќарсы екі пікір барын жасыруѓа болмайды. Олардыњ
бірі Ќазаќстанѓа діни фундаментализм ешќандай ќауіп тµндірмейді десе,
екіншілері, ќауіптіњ ќатерін асыра баѓалап, еліміздегі ќазіргі діни жаѓдай
іргесіне жарылѓыш заттарды жинап ќойѓан алып ‰йдіњ жаѓдайымен бірдей,
дейді.
Еліміздегі діни ахуалды талдап ќарайтын болсаќ, біздіњше, келешек
т±рѓысынан ќараѓанда соњѓы кµзќарас д±рысыраќ сияќты. Енді сол діни
фундаменталистердіњ Ќазаќстанѓа таралу ќаупініњ алдын-алу мєселесіне
келгенде де, кµзќарас екіге жарылып отыр. Мысалы, Ж. Жењіс ол жµнінде µз
ойын былай деп білдіреді: Осы болмай ќоймайтын бітіспес ќаќтыѓыстардыњ
алдын алудыњ бірден-бір жолы-дєст‰рлі исламды мемлекеттік дєрежеде ќолдау
кµрсетіп, кењінен насихаттау. Батыс мєдени-экономикалыќ саяси экспансиясына
ќарсы т±ра алатын бірден-бір к‰ш ислам. Б±л пікір бір ќараѓанда д±рыс
кµрінгенімен, біздіњше, ќате. Біріншіден, дінді насихаттап ќанша ќолдау
кµрсетілгенімен, олардыњ арасында діни экстремистердіњ де ќосыла келетінін
±мытуѓа болмайды. Екіншіден, ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялау,
басќа жаѓын айтпаѓанныњ µзінде, конституцияѓа ќайшы.
Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясында идеологиялыќ жєне саяси
кµпт‰рлілік мойындалады деп бекітілді де, єрт‰рлі плюралистік баѓыттаѓы
кµзќарастар мен аѓымдардыњ ќатар µмір с‰руіне жаѓдай жасады. Кейбір саяси
к‰штер осыны жєне Ќазаќы кµњілшектікті ±тымды пайдаланып, т‰рлі діни
секталардыњ елімізде ќаптап кетуіне жол беріп алды. Ал, оныњ салдары жаќсы
болмайды. Кейбір сарапшылардыњ пікірінше елімізде дєст‰рлі емес діни
аѓымдар жањбырдан кейінгі сањырауќ±лаќша ќаптап, ќатарларын кµбейтіп,
парламентке µз µкілдерін сайлай алатындай халге жетіп отыр. Ортаќ саяси-
экономикалыќ м‰дделер ‰шін неден де болса тайынбайтын алпауыт
мемлекеттердіњ ќаржылыќ ќолдауымен еліміздегі сансыз діни аѓымдар µзара
бірігіп, жаман ойѓа кетсе ќауіпті. Сондыќтан б±л жµніндегі ќ±ќыќтыќ
негіздерді осы бастан реттемесе болмайды. Н.Є. Назарбаев атап кµрсеткендей,
жалпы екі заттан- діни фанатизм мен діни д‰мшеліктен бірдей саќтанѓан
жµн. Діни д‰мшелік ќалай дегенге келсек, оѓан мысалдар жетіп жатыр.
Ќазаќстандаѓы проваславие дінін жаќтаушылар батыстыќ жєне шыѓыстыќ
шіркеулердіњ айырмашылыќтарын жете т‰сіндіріп бере алмайды. Сол сияќты
µздерін м±сылманбыз деп есептейтін ќазаќтарда, шииттер мен суниттердіњ
айырмашылыѓын айтуѓа ќиналады. Б±л сµзсіз діни д‰мшелік. Оныњ бір себебі-
ондаѓан жылдар ж‰ргізілген мемлекеттік атейзм саясаты. Ал діни фанатизм
±ѓымы дегенде, тарихтан белгілі болѓандай, шамалы ѓана діншілдіктіњ µзі
µмірге фанатизмніњ небір ±шќары т‰рлерін єкелген. Оныњ ‰стіне біздіњ
республикамен шектес Орта Азия мемлекеттерінде дінді саяси µмірдіњ бір
кілтіне айналдырѓан ќ±пия немесе жария діни орталыќтар бар.
Діни фундаментализм мен лањкестіктіњ таралу аясы: Ќазіргі кезде діни
фундаментализм мен лањкестік бір ѓана аймаќќа, бір ѓана мемлекетке тєн
нєрсе болмай отыр. Ќазаќстанда ќазіргі кезде діни конфессиялардыњ µзара
келісім жаѓдайында болуына ќарамастан, б±ѓан керсінше, єлемдік дєрежеде
лањкестікке апаратын діндер арасындаѓы қақтығыстар жалѓаса т‰суде. Оѓан
мысалдар кµп. Мысалы Англиядаѓы Ольстер мєселесі, Индия-Пакистан шиеленісі,
Шыѓыс тимордаѓы ќанды оќиѓалар, Нигериядаѓы конфессияаралыќ ќаќтыѓыстар,
діни факторларды пайдалану арќылы саяси мєселелерді шешуге тырысуда.
Ќысќасы терроризм мен антитерроризм арасындаѓы к‰рес негізінен діни
белгілеріне ќарай ж‰ргізілуде.
Тарихќа ‰њілетін болсаќ, діндер арасындаѓы шайќастар не бір адам
айтќысыз ќантµгістерге с±мдыќ терроризмге єкелген. Жавахарлам Нерудіњ єлем
тарихына кµзќарас ењбегінде айтылѓандай, ж‰з жылдан аса уаќыт бойы
хрестиандыќ пен ислам Сирияда, Палестина мен Кіші азияда ‰стемдікке жету
‰шін к‰реседі, олар бір-бірініњ к‰шін сарќып, єлгі елдердегі жердіњ єрбір
п±шпаѓын адам ќанына бµктіреді. Б±рынѓы г‰лденген ќалалар саудасын
тоќтатып, бір кездегі кµркінен, айбатынан айрылады. Неру айтќандай к‰рес,
біздіњше, ќазірде жалѓасуда.
Соњѓы кездері єлемдегі кењінен тараѓан хрестиандыќ пен исламдыќ
µркениеттердіњ тай-таластыѓы негізінде ќауіп-ќатер таѓыда к‰шейе т‰суде.
Себебі осы кезде орта ѓасырлыќ крест жорыѓы, жєне Жихад ±ѓымдары
кењінен ќолданылуда. Ал Ќазаќстанда діни негіздерге ќайта оралудыњ
к‰шейгедігін мына деректерден-аќ байќауѓа болады. Ќазаќстандаѓы
мешіттердіњ саны 25-1500-ге дейін, жетсе, провословилік приходтарыныњ саны
4-есеге кµбейген, католикалыќ шіркеулердіњ ‰штен бір есеге артќаны мєлім.
Протестанттыќ бірлестіктердіњ миссиялары мен мінажат ‰йлері, иудейлердіњ
ќауымы 21-ге дейін жеткен. Ќырыќтан астам конфессияны ќамтитын 3000-ѓа жуыќ
діни бірлестіктер бар. Басќа да діни баѓыттар µсе т‰скен. Социологиялыќ
зерттеулер кµрсетіп отырѓанындай, республика т±рѓындарыныњ 95,2-пайызы,
діндарлар, 2-пайызы ѓана µздерін дінніњ ашыќ ќарсыластарымыз деп
санайды. Ќалѓандары бейтарап ќараушылар.
Біраќ б±ларды ќолжеткен жетістіктер дегенімізбен, оѓан ќарама-ќарсы
жахандану мен информациялыќ процестіњ єсері мен т‰рлі жалѓан тәлімдерді,
єдейі саясаттандырылѓан діни фундаментализмніњ жандануы барлыќ басќа да
діндерге байланысты болып отыр. Ал б±л дегеніњіз, біздіњше, µркениеттер
ќаќтыѓысыныњ терроризм мен антитерроризм т‰рінде ж‰ргізілуінен басќа
ешнєрсе емес.
Діни фундаментализм мен лањкестікті аныќтау критериі –адамныњ немесе
белгілі бір топтыњ діни фундаменталист лањкес екенініњ µлшемі (критериі)
єлі де болса наќты аныќталѓан жоќ. Тарихќа кµз жіберсек, ¦лы Римніњ ірге
тасын шайќалтќан спартак бастаѓан ќ±лдар кµтерлісін террористерден де
жаман ќарѓап сілеген. Амал не, кµтерлісшілер к‰ші басым Римдіктер
баскесер, ќараќшы, терроршы, деп ќаралады. Ал кµтерлісшілердіњ асќаќ
арманы еді. Римдіктердіњ лањкестер жµніндегі µлшемі бір басќа да,
спартакшылардыњ µлшемі екінші басќа болды. Ќазіргі кездегі терроршыларды
аныќтау жµніндегі µлшемде осы айтќандай буалдыр. Ал, м±ныњ µзі
террористермен к‰ресу мєселесін тіпті ќиындатып жіберді. Б±рында, ќазірде,
адамзаттыњ бірі- ќанаушы, бірі оѓан ќарсы т±рушы. Олардыњ ќайсысы
экстремистік, террорлыќ жолды тањдаушы, ќайсысы єділет, бостандыќ ‰шін
к‰ресуші-міне мєселе осында.
Єлеуметтік, саяси, экономикалыќ даму дењгейініњ єрт‰рлілігі єлем
халыќтары арасындаѓы µткелі жоќ ќиын асу. Дамыѓан елдер жер жаћанѓа
µздерініњ игіліктері мен м‰дделерін т‰рлі жолдармен таратуды кµздейді.
Олар тіпті к‰ш ќолдануѓа, агрессияѓ дейін барып, террористерден кем
т‰спеуде. Онымен ќоймай Солт‰стік жєне Оњт‰стік Америка, Еуропа, Африка,
Таяу Шыѓыс пен Азияны жаппай жайлап алѓан террорлыќ топтармен ±заќ ќиын
к‰реске дайындалып, ќоќан-лоќќы кµрсетуде. Ал АЌШ-б±ѓан ќарсы µздері
терроршы деп таныѓандардыњ бєріне алдын-ала соќќы бермек. Ол ‰шін т‰рлі
айла-шарѓыларды, сылтауларды оп-оњай табады. Турасын айтќанда, дінге кµз-
ќарас наѓыз єлемдік идеологиялыќ майданѓа айналып отыр. Оны єр ел єр-
т‰рлі пайдалануда. Мысалы, АЌШ- Иракќа ќарсы аттандырылѓан жауынгерлердіњ
рухын кµтеруде діни сенімді кењінен пайдаланды. Єскерилер арасында
хрестиан священниктері олардыњ ажыраѓысыз бµлігіне айналѓан. Олар Америка
жауынгерлеріне б±л соѓыстыњ єділетті соѓыс екендігін, олардыњ ќ±дай
жалында соѓысатындыќтарын, олардыњ б±л жерге єділеттілік орнату
миссиясымен келгенін ќ±лаќтарына ќ±йып келген. Сµйтіп лањкестік
критериін діни айырмашылыќќа байланысты аныќтай салѓан. Ал, шын
мєнінде, оныњ µлшемі жалпы адамзаттыќ ќ±ндылыќтар мен єділеттілік
принциптері т±рѓысынан аныќталуы тиіс.
Ќорыта келгенде, Ќазаќстандаѓы дін жµніндегі саясат кµрші орта
азиялыќ мемлекеттермен салыстырѓанда бірсыпыра ерекшеліктерге ие. Ењ
бастысы конфессияаралыќ татулыќ пен келісімдер саќталуда. Б±л жµнінде
тиісті зањдар ќабылданып, кµптеген ж±мыстар аатќарылѓанымен, зайырлы
мемлекет ќ±ру баѓыты мыќтап ±сталынып отыр деп, біздіњше, айту
ерте. Мемлекет басшысы, ‰кімет, парламент конфессиялардыњ біреуіне
біржаќты басымдыќ беруге тырысќан емес. Біраќ осыѓан ќарамастан
мемлекеттердіњ зайырлыѓын шайќалтуѓа тырысатын кейбір ќозѓалыстардыњ,
атап айтќанда, белгілі бір дінге басымдыќ бергісі келетін
ќозѓалыстарда жоќ емес. Мысалы, б±ѓан Валентин к‰нін мейрам етіп
жариялау туралы хрестиандардыњ ±сынысын, ќ±рбан айт жєне ораза айт
к‰ндерін мейрамдау жµніндегі м±сылман дінін жаќтаушылардыњ ±сыныстарын
жатќызуѓа болады. 2003-жылдыњ Наурыз айында Ќазаќстан парламентініњ
соњѓы ±сыныстарды ќабылдамай тастаѓаны мєлім. Бір дінге артыќшылыќ
бергісі келетін саяси к‰штер діни уаѓыздарды таратуѓа Ќазаќстанда
кењ м‰мкіндіктер жасалѓанын пайдаланып, дін арќылы саяси ‰стемдікке
ќолдарын жеткізгісі келеді. Сондыќтан дін жµніндегі толеранттылыќтыњ
теріс нєтиже беретінінде ±мытпаѓан жµн. Саясатта оны еске алып, діни
экстремизмніњ алдын алу шараларын ж‰зеге асыру, µте к‰рделі жєне
ќиын іс. Билік пен б±ќара арасындаѓы алауыздыќ жоѓардаѓы басшылыќ
арасында коррупцияныњ асќынуы жер дауыныњ єділ шешілмеуі жєне т.б.
ќайшылыќты мєселелер кекшілдер легін тудырды. Єділдік болмаѓан жерде
араздыќ бар. Мысалы, наразылыќтыњ бірі жерді сату мєселесімен
байланысты болып отыр, сол сияќты ж±мыссыздыќќа, кедейшілікке,
ќайыршылыќќа, сауатсыздыќќа ±шыраѓан адамдар терроризмге ќолайлы.
Тыѓырыќќа тіреліп басќа жол таппай тарыќќандар µте ќауіпті
ондайлар экстремистік, террорлыќ жолѓа µз еркімен оп-оњай бара
алмайды. [1].
Осындай жэаѓдайда Ќазаќстанѓа діни экстремизмніњ таралуына жол
бермеу ‰шін кµптеген саќтыќ шараларын ж‰зеге асыруѓа тура келеді.
Біріншіден, т‰рлі діни секталардыњ ел ішіндегі т±раќтылыќты
шайќалтуѓа баѓытталѓан іс-єрекеттеріне зањ ж‰зінде тйым салу.
Екіншіден, діни фундаментализм идеяларын єшкерлейтін діни аѓарту
ж±мыстарын жандандыру. ‡шіншіден, оќу орындарында жастарды зайырлылыќ
рухында тєрбиелеуді к‰шейту. Тµртіншіден, ењ бастысы, єлеуметтік
жаѓдайы тµмен адамдарѓа арнайы кµмек шараларын іске асыру жєне
тағы да басқалар.
Таќырыпты тањдау барысында басты назар аударѓан нєрсе
Ућћабизмге деген кµзќарастыњ біркелкі еместігі, ол туралы єлем
ж±ртшылыѓыныњ ой-пікірлерініњ єр-алуанрдыѓы, осы ќ±былыстыњ саясатпен
байланысты сияќты мањызды мєселелер болды. Басќадай айтар болсаќ,
осы мєселеде дін, саясат, халыќаралыќ лањкестік, ќылмыс сияќты
элементтердіњ арасалмаѓы ќандай деген с±раќтарѓа жауап іздедім.
Єлбетте, б‰гінде діни сенімдерді б‰ркеніш ќылып, кµптеген елдерде
ќантµгіске єкелетін ќаќтыѓыстар мен лањкестік єрекеттердіњ жазыќсыз
бейбіт адамдардыњ µмірін ќиып жатќандыѓы ешбір елді алањсыз
ќалдыра алмайды. Ал осындай мєселеге атлант м±хитыныњ арѓы жаѓында
жатќан алпауыт Америка Ќ±рама Штаттары сияќты елдіњ ерекше назар
аударып, онымен к‰ресудіњ барлыќ м‰мкін болѓан жалдарын ќарастырып
жатќандыѓын ескерсек, Ќазаќстан сияќты кµп ±лтты, кµп мєдениетті,
кµп тілді, кµп дінді, ел ‰шін Уаћћабизм сияќты лањкестік пен
зорлыќты, к‰штеу арќылы белгілі бір тєртіпті орнатуды кµздейтін
экстремистік аѓымныњ зиянкестігі, єрі онымен к‰ресудіњ мањызы
ќандай екені жµнінде ойланудыњ µзі бос уаќыт жоѓалту мен єрбір
м‰лт кеткен жерде адамдар таѓдыры ќауіп-ќатерге т‰сетіндігін
айтпасада т‰сінікті.
Ал, енді осыѓан еліміздіњ орналасќан жерін, ќандай елдермен
кµршілес екендігін, жєне де осы аймаќтаѓы ќауіпсіздік мєселесі
тµњірегінде бір мезет ойлансаќ, епіміз ‰шін мєселеніњ ќаншалыќты
мањызды екендігін аныќтап, талдап айтып жатуды ќажет етпейтін
мєселе.
Сонымен, ойды єрі ќарай µрбітіп, шатасќан т‰йіндерді шешіп,
ќортындылар жасамас б±рын, ењ єуелі Уаћћабизмніњ пайда болу тарихы,
дамуы жєне идеологиясына яѓни ќ±ндылыќтарына ќысќа бір шолу
ж‰ргізуді орынды деп есептеймін.
Уаћћабизм сондай-аќ єрт‰рлі деректерде уаћћабизм деп айтылып
ж‰рген діни аѓым єлемдегі халыќтардыњ басым кµпшілігініњ т‰сінігінде
ислам дініндегі экстремистік кµзќарастарды біріктіретін бір
ќозѓалыс немесе бір ‰лкен ±йым. Сондыќтанда уаћћабизмді єркім єрт‰лі
баѓалайды, біреулер ‰шін ол кµре алмаушылыќ, зорлыќ-зомбылыќтыњ
дєнін себетін з±лымдыќ доктарина болса, енді басќа бір топ оны
ќасиетті Ќ±ран-кєрім мен шариѓатты б±рмалаушылыќ, ќате уаѓыздаушылыќ
деп баѓалайды.‡шінші бір топтыњ ойына сенсек, уаћћабизм деген ислам
дініндегі аѓым, бірнеше ѓасырлар б±рын ислам дінін тазарту,
жањарту маќсаттарында ќозѓалыс бастаѓан м±сылман ѓалым М±хаммад ибн
Абдул Уаћћабтыњ есімімен тыѓыз байланысты. Б±л аѓым м±сылмандардыњ
суннит бµлігінен ќ±ралады.
Кµріп отырѓанымыздай, осындай єралуан кµзќарастардыњ єрќайсысы да
белгілі бір дєрежеде шындыќты кµрсетеді. Расында да Уаћћабизм µз
тамырын сонау 18-ші ѓасырда µмір с‰рген м±сылман ѓалым М±хаммад
ибн Абдул Уаћћабтыњ (1703-1792) Ислам дінін кµп ќ±дайѓа сенушілерден
(дінсіздерден) тазарту жолында бастаѓан ќозѓалысынан алады. Алайда,
б‰гінгі к‰нгі деректерге с‰йенсек Ућћабизм ќ±ндылыќтары наѓыз
экстремистік екеніне кµзіміз жетеді: бір діннен (ислам діні), бір
µркениеттен басќаларыныњ барлыѓы адасушылыќ, я болмаса тура
жолдан таю, азѓындау болып табылады екен.
Уаћћабизмді мойындайтындардыњ (уаћћабистердњ) пікірінше ислам
дінініњ тек осы аѓым ѓана шынайы ќ±дайѓа ќ±лшылыќ ететеін, діни
зањдардыњ шартын б±збайтын жол, ислам дінініњ басќа аѓымдарда,
жєне де жолда ж‰ргенде тисінше, осындай дінсіздер, я осындай
тура жолдаѓы дінді ќабылдаулары керек. Осылардан кейін болар
кейбір Уаћћаб т±њѓыш ислам фундаменталисі ретінде де суреттеледі.
Уаћћабистер сондай-аќ атауынан гµрі салафизм атауы д±рысыраќ
кµреді, жєне де µздерін Салаф-ас, Салић (тура жолдаѓылар єуелде
ибн Таймия, кейінірек М±хаммад ибн Абдул Уаћћаб бастаѓан жолмен
ж‰рушілер) жолындаѓылар санайды Уаћћабистер немесе Салафистердіњ
кµзќарсынша ислам діні д‰ниеге келгеннен кейінгі ‰ш ѓасыр бойы
µзініњ таза к‰йін саќтап т±рды да, шамамен 950-жылдан (б.д. кейінгі
кезењ ислам дініне енгізілген б±рмалаушылыќтармен сыртќы ыќпалыныњ
ќор болѓандыѓын айќындайды.
Фронтлайн журналында жарыќ кµрген маќалада ѓалымдармен
зерттеушілер Уаћћабизм Сауд Арабиясы Корольдігінде екі ѓасырдан
астам уаќыт ‰стем болѓан дін деп ойларын т‰йіндейді. Аль Сауд
жан±ясы Уаћћабизмді Араб т‰бегіндегі Осман империясына ќарсы к‰рес
кезінде б‰кіл империясына ќарсы к‰рес кезінде б‰кіл Сауд
Арабиясы аумаѓында мемлекеттік дін етіп ќабылдайды. Уаћћабизм
тиісінше ‰лкен саяси ќолдауѓа ие болады. Сондай-аќ Саудтыќтар 1932-
жылы, билік басына келген соњ ќоѓамды, ќала берді Арап т‰бегін
т‰гелдей тазарту ісіне ден ќояды. Басќа сµзбен айтар болсаќ,
‰кімет елдегі дінніњ барлыќ аѓымдарын тура жолдан тайѓан
исламнан тазарту ісіне ден ќояды басќа сµзбен айтар болсаќ,
‰кімет елдегі дінніњ барлыќ аѓымдарын тура жолдан таймаѓан
Уаћћабизм аѓымына баѓындыруѓа єрекет етті. Арабтанушылармен ислам
дінін зерттеген ѓалымдардыњ пікірінше Уаћћабизм 1970-жылдары мыќты
ќолдауѓа ие болып ќанатын кењ жая бастады. Осы уќыттан бастап
Сауд ‰кіметі єлемніњ т‰кпір-т‰кпірінде кµптеген медреселерді (діни
оќу орындарын) ќаржыландыруды ќайырымдыќ ±йымдары ж‰ргізіліп отырады.
Осы т±ста Сауд Арабиясынњ зайырлы емес, теократиялыќ
мемлекет екендігін (дін мемлекеттен ажыратылмаѓан) еске т‰сірсек,
мемлекеттік емес ±йымдар жоќ жерде барлыќ ќайырымдылыќ шаралар
кімніњ баќылауында болатындыѓы кµп ойландырмайтын с±раќ болар деп
ойлаймын. Сондай єрт‰рлі ќайырымдылыќ ќорлары арќылы жасалѓан
ќаржыландыру Африка, Ауѓанстан, Оњт‰стік жєне Оњт‰стік Шыѓыс Азия,
Кавказ, Балќан елдері жєне де Америка Ќ±рама штаттары сияќты
елдерге дейін жеткендігі тањ ќалдырмай ќоймайды. Америка Ќ±рама
Штаттарында да, Нью Иорк пен Калвер ќаласында (калифорния) Уаћћабизм
аѓымын оќытатын медреселр бар кµрінеді.
Єрине Америка ќ±рама штаттарында м±сылман халќы басым емес,
ресми деректерге с‰иенсек жеті милионныњ ар жаќ бержаѓы. Б±л
жалпылай алѓанда АЌШ-тыњ жалпы халыќ саныныњ 2 %-дыњ айналасы
болады екен. Демек, айтарлыќтай ќауіп тµндірмейтін кµрінеді, алайда
егер Америкадаѓы шейттердіњ 80 %-зы Уаћћабистердіњ ќаржыландыруы мен
баќылауында екенін ескерсек, б±лда бір ойлантатын мєселе екені
аныќталып шыѓа келеді. Єлбетте, сол мешіттерге баратын м±сылмандардыњ
барлыѓы Уаћћабистер деуден аулаќпын, біраќ мешітті кім
ќаржыландырса, баќылауында ±стаса соныњ кµзќарасы жєне баѓалайтын
ќ±ндылыќтары уаѓыздалатыны хаќ.
Пенсильвания Университетініњ Профессоры Ареф Аль-Хаттардыњ
мєліметтері бойынша єлемдегі м±сылмандардыњ небєрі 18 %-зы ѓана Араб
єлемінде µмір с‰реді екен. Жер бетіндегі ењ ‰лкен мұсылман ел
Индонезия екенінде білеміз, яѓни д‰ниедегі м±сылман халќыныњ басым
кµпшілігі Араб єлемінен тыс жерлерде µмір с‰реді. Б±лда
Уаћћабизмніњ жаћандыќ ќатерге айналуына µз єсерін тигізбей
ќоймайды.
Уаћћабизмніњ басты ќ±ндылыѓы Аллаћтыњ бірлігі, яѓни басќа ескі
діндердегі єруаќтарѓа бас ию, зират басына барып ќ±ран оќу
сияќты шынайы м±сылмандыќќа жат нєрселер наѓыз дінсіздік, шариѓат
нормаларына ќайшы келетін болып саналып, жойылу керек деп саналады.
Ал енді ±лы адамдарѓа ќойылатын ескерткіштер, фотопортреттер жєне
кез – келген тірі адамныњ бейнесі туралы єњгіме ќозѓаудыњ µзі
артыќшылыќ. Сондай-аќ, Шеийт м±сылмандардыњ дєст‰ріндегі єулиелердіњ
д‰ниеден µткен немесе туѓан к‰ндерін атап µту де Уаћћабистерше
шариѓатќа ќарсы болып баѓаланады. Суфизм де Уаћћабистердіњ
мойындамайтын жєне к‰наѓа жаќын нєрселердіњ бірі болып саналады.
Осылайша Уаћћабистер µздерініњ ±станѓан баѓыттарыныњ
демократиялыќ ќоѓамда орын таппайтындыѓын дєлелдеп ‰лгерді. Олардыњ
дінніњ тазалыѓы ‰шін лањкестік єрекеттер арќылы ж‰ргізетін
к‰рестері ешбір киелі ќасиетті кітапта орын таппаѓан. Ал енді
µздеріње ќарсы соѓысќандармен Аллаћ жолында соѓысыњдар, біраќ
д±шпандыќты бастамањдар. Аллаћ басќыншыларды жаќсы кµрмейді. Оларды
тапќан жерлеріњде жойыњдар жєне оларды кезінде сендерді ќуѓан
жерлерден ќуыњдар, ќудалау µлтіруден де жаман.
Деген жолдарѓа кепер болсаќ, б±л тек ќорѓаныс маќсатында, жау
басып алѓан жерлерді азат ету жайында айтылѓандыѓын кµруге
болады. Ќ±ранныњ басќа ешбір жерінде зорлыќ-зомбылыќ, к‰ш-
ќолдану жµнінде айтылмаѓандыѓын ѓалымдар баса айтады. Расында да
Ислам діні µзініњ атына сай (Араб тілінен аударѓанда
бейбітшілік деген маѓынаны береді екен) тµзімділікке,
бейбітшілікке, басќа діндерді ќ±рметтеуге шаќыратындыѓын баршамыз
білеміз.
Ќ±рандаѓы Жићадтыњ (дін жолындаѓы ќасиетті соѓыс) ќолдау
табатындыѓын М±хаммад Жарир аль Табари былай т‰сіндіреді: ...
сендермен соѓысќандарѓа ќарсы соѓысыњдар деген сµздер Ислам
єлеміндегі тєртіптіњ б±зылуына єкеп соќтыратын дінсіздікпен
к‰ресу ‰шін айтылѓан, ал б‰гінгі лањкестер жєне олардыњ рућани
басшылары немесе идеологтары осындай сµздерді µз беттерінше
б±рмалап, осындай соѓысты жаћандыќ дењгейге дейін кµтеріп, єлемде
ќанды ќаќтыѓыстардыњ орын алуына себепкер болып отыр деп
т‰йіндеуге негіз бар.
Мінеки осы себептен болар, осындай идеологтардан,
Уаћћабистік медреселерде дєріс алатын жас жігіттер мен ќыз-
келіншектердіњ µздерініњ ±стаздарыныњ айтќан сµздерініњ немесе
Ќ±рандаѓы жазылѓан сµздердіњ жаћандыќ дењгейде ќолданылуына к‰мєн
келтірмейтіндігі. Ќаншама жас адамдар µз µмірлерініњ ќ±нымен
дін жолында ерлік жасап, кµптеген жазыќсыз адамдардыњ µмірін
ќиып кетіп жатыр. Уаћћабистік медреселерде оќитын жастар µз
µмірініњ ќ±нымен лањкестік єрекет жасап, дінсіздерді жоюды
Ќ±ранда жазылѓан м±сылмандыќ парызды µтеу деп санайды.
Осылайша кµптеген адамдардыњ дін мен саяси м‰дделердіњ
ара жігін ажырата алмай, атап айтар болсаќ дін лањкестік
єрекеттерді д±рыс етіп кµрсететін б‰ркеніш ќана екенін т‰сіне
алмай, турасын айтќанда белгілі бір ±йымныњ саяси м‰ддесініњ
ќ±рбаны болып кетіп жатќаны µкінішті. Сµзім дєлелді болу ‰шін
Вали Наср деген Сан Диего университетініњ доцентініњ
фронтлайн журналына берген с±хбатынан ‰зінді келтіре кеткенді
жµн кµріп отырмын.
М±ндай єрекеттерге тек бір себеп бар деп айтуѓа
болмайды. Осындай єрекеттерге бірнеше себептер бар, жєне Сауд
Арабиясы солардыњ біреуіне жауапты. Лањкестерді дайындау ‰шін,
лањкестік єрекеттерді ќолдаушыларды табу ‰шін, дінді к‰ш
ќолдануѓа, зорлыќ-зомбылыќ ќолдануѓа ќарай б±рмалау ‰шін, µз
µмірін ќиып, µздерін µздері ѓимараттарѓа соѓуѓа ниетті єрі
5.000 кінєсіз жандарды µлтіруге дайын адамдар жасау ‰шін
Исламды белгілі бір баѓытта б±рмалап насихаттау керек.
Сондай жолда исламды насихаттау Сауд Арабиясынан ќаржылай
кµмек алатын медреселерде ж‰ргізіледі. Аныќтап айтар болсам,
м±ндай медреселер Сауд Арабиясыныњ ќаржылай кµмегінсіз ж±мыс
істей алмас еді. Сауд Арабиясыныњ ќаржылай кµмегінсіз
медреселер Уаћћабистік Пєкістан, ‡ндістан, ауѓанстанда тамырын
жая алмас еді. Сауд Арабиясыныњ ќаржысынсыз ондай медреселер
батылыќ рухќа ие болмас еді, жєне Саудтыќтардыњ ќаржылай
кµмегінсіз осыншама кµп адам Уаћћабистік медреселерде
дайындыќтан µтпес еді.
Наср мырзаныњ пікірінше Уаћћабизм тек ќана дінмен
байланысты емес. Оныњ ойынша м±нда діннен басќа да к‰штер
роль ойнайды. Наср мырза µз ойларын былай т‰йіндейді:
Меніњше б±ныњ Уаћћабизм Исламѓа ешќандай ќатысы жоќ.
Меніњше б±ныњ ислам дінін ќандай бір т‰рде болсын
насихаттаумен де ешбір байланысы жоќ. Єлбетте догмаѓа байланысты
проблема бар. Алайда меніњше бар проблема дінді пайдаланып
отырѓан саяси ж‰йелерде...
Осы орайда осы зерттеуімді жазу барысында Техас Агро
Механикалыќ Университетініњ Араб ±лтты шєкірттерімен жєне
басќада м±сылман адамдармен болѓан єњгімелерімде олардыњ:
¦лы дініміз жєне ±лы м±сылман ѓалымыныњ атына кір
келтірмей барлыќ лањкестік єрекеттерді ±йымдастырушы, іске
асырушы, немесе сол Аль-Кайеда сияќты ±йымдардыњ жетекшілері
немесе белсенді м‰шелерініњ атымен Уаћћабизм деп атаудыњ
орнына Бин Ладенизм, Аз-Зарќауизм т.с.с. атаѓаныњ жµн... – деп
айтќандары есіме оралады.
Наср мырза сондай-аќ м±сылман єлемінде (халќында м±сылман
бµлігі бар елдерде) фанатизмді насихаттайтын, Ислам дінін наѓыз
экстремистік т±рѓыда б±рмалайтын ±йымдарды ќаржыландыратын
бірегей мемлекет Сауд Арабиясы екендігін баса айтады. Ѓалымныњ
пікірінше єлемде осылай жєне осындай баѓытта дінді уаѓыздау
ісінде Сауд Арабиясынан кµп ќаржы ж±мсайтын ел жоќ кµрінеді.
Енді Уаћћабизмніњ з±лымдыќ пен араздыќты, соѓыс пен
жаугершілікті насихаттау арќылы жаћандыќ ќатерге айналѓандыѓын
дєлелдеу ‰шін Сауд Арабиясыныњ мектептерінде тоѓызыншы сынып
оќушылары оќитын кітаптан ‰зінді кеткен жµн болар.
Ќиямет к‰ні М±сылмандар Яхудилермен (Еврейлер) соѓысып,
м±сылмандар Яхудилерді µлтірмейінше, Яхудилер бір теректіњ немесе
тастыњ артына жасырынбайнша келмейді. Сонда жањаѓы терек жєне
тас Ей м±сылман, ей Аллаћтыњ ќ±лы, Яхуди міне меніњ артымда.
Келде µлтір оны. Тек бір ѓана терек олай айтпайды, ол
яхудилердіњ терегі. Ол терек олай айтпайды.
Мінекей, осындай кітап Тафсир Сауд Арабиясыныњ мектептерінде
14-жастаѓы мектеп оќушыларын оќытуда ќолданылады екен. Бір ќызыѓы
осы жєне осы тектес оќулыќ кітаптар Сауд Арабиясы ‡кіметініњ
маќ±лдауымен мектепте оќыту ісіне ќабылданѓан. Яѓни, Сауд
Арабиясыныњ ‡кіметініњ ќандай саясат ±станатындыѓы, Уаћћабизмді
мемлекет тарапынан ќолдау ісі айќын екені аныќ кµрінеді
осыдан.
Одан ќызыќ бір жайт, Сауд Арабиясыныњ Америка Ќ±рама
Штаттары бастаѓан лањкестікке ќарсы жаћандыќ соѓыста АЌШ-тыњ
одаќтасы екені. Парсы шыѓанаѓы аймаѓындаѓы Америка єскерлерініњ ењ
‰лкен базасы Сауд Арабиясында екендігі, жєне осы Корольдіктіњ
ќауіпсіздігіне белгілі бір дєрежеде АЌШ-тыњ кепілдік беретіндігі де
µте ќызыќ факт. Бєлкім б±лда АЌШ-тыњ екі±дай стандарттарыныњ
бір дєлелі шыѓар. Кім біледі Уаћћабизмді Сирия немесе Иран
сияќты ќаржыландырѓанда жаѓдай єлдеќайда µзгеше болар ма еді.
Уаћћабизмніњ басты ќ±ндылыќтарына кµз ж‰гірту арќылы, осы
аѓымныњ ќаншалыќты демократияѓа ќарсы, тµзімсіздікке тєрбиелеп,
наѓыз экстремистік кµзќараста екендігіне кµз жеткізейік. Сауд
Арабияда Уаћћабистік (барлыќ) медреселер, немесе оќу орындары
жер бетіндегі адамдарды екі санатќа бµліп ќарайды екен:
1. Салафистер (Уаћћабистер), немесе ж±маќќа баратындар;
2. Басќалардыњ барлыѓы, яѓни Уаћћабизм жолына т‰спегендер
(Уаћћабист емес м±сылмандар, Еврейлер, Христиандар, т.с.с.). кµріп
отырѓанымыздай, Уаћћабистер µздерінен басќа м±сылмандарды (Шеийт
жєне ќарапайым С‰ннит м±сылмандар) м±сылман санамайды екен. Тиісінше,
сондай басќалар т±тастай жойылу керек.
- Хижаб-єйелдер бас орамалы (єйел адамдарѓа міндетті).
- Отбасында ердіњ ‰стемдігі (єйел мен ерлердіњ тењдігі) тењ
х±ќылыѓы табиѓи емес немесе Исламѓа жат, я болмаса
Батыстан кірген импорт болып саналады).
- Кµп єйел алушылыќ р±ќсат етілген жєне жаќсы
баѓаланады. Б±л Уаћћабистерше єйелдердіњ абыройын ар-намысын
саќтауы ‰шін ойластырылѓан шара, ерсіз єйелдер µздері де µзге
еркекті де к‰наѓа жетелейтін секілді.
- Зайырлы кµзќарастаѓы кµшбасшыларды µлтіруге болады, себебі
олар Ислам дінініњ сатќындары болып саналады.
Осыларды тізбектей келе ќасиетті ыза: Діни зорлыќты т‰сіну
атты кітабында Чарлз Селенгут Мыср елін экстремистік топтар
жаулап алып барады деп сипаттайды. Сондай-аќ, Селенгут мырза
... М±сылман еместерге М±сылман дєст‰рін б±затын мєдениетті
саќтауѓа еш м‰мкіндік жоќ болды деп ойын т‰йіндейді.
Американыњ Дрексел Университетінде Уаћћабизммен дєріс
оќитын, єрі Америкаѓа Уаћћабизм ±йымыныњ тµраѓасы Шейх Усама
ибн Ахмед мырзаныњ осы аты аталѓан білім ордасыныњ
студенттер газетінде жарыќ кµрген Америка ќауымына тастаѓан
‰ндеуінде Уаћћабизмніњ баѓалайтын ќ±ндылыќтары жµнінде біраз
аныѓыраќ айтылады. Демократия мен бостандыќтыњ елінде µмір с‰ріп
ж‰рген Уаћћабизм профессоры Уаћћабизмді Ќасиетті Сауд Арабиясы
Корольдігініњ зањы жєне де Америка халќына да ж‰ктейміз
деп батыл айтады. Шейх Ахмед жалпылай алѓанда ойын былай
т±жырымдайды.
Америка жалпы єйел х±ќыќтарыныњ тењдігі бар елдер
азѓырѓан. Осындай елдерді шайтан басќарады. Шайтанныњ азѓыруыныњ
дєлелдерін Уаћћабистер демократиялыќ ќоѓамдардаѓы єйелдерге
артыѓымен берілген бостандыќтан кµреді. Єйел затыныњ басынан
табанына дейін оранып ж‰руі жєне де ер адамсыз µз бетімен
‰йден сырќа шыќпауы Уаћћабистердіњ т‰сінігінше адам баласын
к‰нє жасаудан саќтау ‰шін ќабылданѓан. Єйелдердіњ бар міндеті
отбасында бала тєрбиелеу (оќып білім алу жєне ењбек ету єйел
заты ‰шін емес). Фотосуреттер, тірі адам немесе кез-келген
жануардыњ бейнесін жасау да к‰наѓа жатады екен.
Уаћћабистер ќазіргі заман ќажеттіліктері ‰шін фотосурет
орнына саусаќ іздерін пайдалануѓа болатындыѓын алѓа тартады.
Егерде сапалы білім алу ‰шін дінсіз елден суреттері бар
кітап немесе журнал алсањыз, оныњ суреттерін толыѓымен
жойѓаннан кейін ѓана оќу керек екен.
Осы жєне басќа да ќ±ндылыќтарын баса айтып, Уаћћабистер
адамзат к‰нєсінен арылу ‰шін я ерікті т‰рде, я к‰ш ќолдану
арќылы Уаћћабизмді ќабылдауы керектігін баса айтады.
Уаћћабизмніњ Шешенстанда да орныќќаны б‰гінде ешкімге
жањалыќ емес екені аныќ. Шешенстан халќыныњ µз тєуелсіздігі
‰шін саяси к‰ресініњ артынша Уаћћабизмніњ єсерімен Жићад-ќа
айналып кеткендігі де мєселені к‰рделендіріп, Уаћћабизмніњ
лањкестікке жаќын ж‰ретіндігін таѓы да дєлелдеп берді. ¤зін
Хаттаб атаѓан Саудтыќ Самир Салић Абдуллаћ Аль-Суайлем Шешен
халќына Уаћћабизмді таныстырѓан адам. Уаћћабизмді Шешен халќы
ќалай баѓалайтындыѓын Стивен Шварц былай деп жеткізеді:
Мен кµрнекті Шешен жєне Ингуш м±сылмандарымен ерекше
жемісті пікірталастар ж‰ргіздім. Олардыњ сµздерінен Саудтыќ
Хаттабтыњ бейнесінде келген Уаћћабизмніњ Шешен халќыныњ
тєуелсіздік ‰шін бастаѓан к‰ресініњ баѓытында, мєнісінде
µзгертіп, шешендерді лањкестер ќылып кµрсеткеннен басќа еш
нєрсе бермегенін ањѓардым.
Шварц мырза тек тау халыќтарымен ѓана тілдесіп ќоймай,
б±рынѓы кењестер одаѓыныњ басќа да м±сылман республикаларындаѓы
м±сылмандардыњ да ойын тыњдаѓан екен. Оѓан сенсек, Орталыќ
азия республикалары ішінде ¤збекстан мен Тµжікстан елдерінде
де халыќтыњ Уаћћабизмді ќабылдауы теріс. Дегенмен де, Шварцтыњ
айтуына ќараѓанда сонау Босния – Герцовина, Косово, Шешенстан
жєне арты ¤збекстан мен Тєжікстан елдерінде де Сауд
Арабиясынан бастау алатын Уаћћабизмніњ иісі бар.
Осылайша ќаќтыѓыстыњ ошаѓына айналѓан м±сылман халќы бар
елдерден бастап, д‰ние ж‰зініњ барлыќ т‰кпір-т‰кпірінде µз
идеологияларын жаяюды ойлаѓан Уаћћабистер µздерімен бірге
лањкестік, дін жолындаѓы соќыр соѓысты да ала ж‰реді екен,
Уаћћабистердіњ бар кµздегені Сауд µкіметініњ ќаржысыныњ
арќасында ќарапайым басќа халыќтардыњ м±сылмандары арќылы
µздерініњ идеологияларын жєне экстремистік кµз-ќарастарын
насихаттау.
¤зініњ ќортынды сµздерінде Шварц мырза м±сылман єлемі
бойынша Уаћћабизмге деген д±шпандыќ жєне жиіркеніш бар екенін
айтады. Расында да м±сылман елдерініњ кµпшілігінде Ќ±ран мен
Шариѓатты осылай µрескел б±рмалау ешќандай ќолдау таба алмады.
Тек Сауд µкіметініњ орасан зор ќаржысыныњ арќасында єл-
ауќаты нашар елдерде медреселер арќылы Уаћћабизм µзініњ
ѓ±мырын ±зарта алады.
Осындай жаћандыќ ќатерге айналѓан Уаћћабизм мен дєст‰рлі
м±сылмандыќтыњ айырмашылыѓыныњ таѓы бір белгісі-зираттарды
ќирату. Егер 1998-жылы, Косово ќанды ќаќтыѓысы басталар
алдында Албаниялыќ м±сылмандар Уаћћабистердіњ Македонияныњ
Албандар т±ратын бµлігінде зираттарды ќирата бастаѓаны жµнінде
де мєліметтер алѓан екен Шварц мырза. Зерттеушініњ айтуынша
зираттарды ќирату Уаћћабизмніњ енгендігініњ алѓашќы кµрнісі.
Фронт Пейдж журналыныњ бетінде жарыќ кµрген бір
маќаладан ‰зіндіден Уаћћабизмніњ басќа да з±лымдыќќа жетелейтін
экстремистік идеологиялардан айырмашылыѓын аныќ кµруге болады.
Уаћћабизмніњ ќарапайым Израйльге ќарсы идеологиядан, не
болмаса кµп айтылып ж‰рген соѓысшыл Исламнан айырмашылыѓы,
Нацизмніњ Бірінші Д‰ние Ж‰зілік Соѓысы кезіндегі Неміс
єскерлерініњ менталитетінен айырмашылыѓы, не болмаса Сталиндік
Камунизмніњ радикалды социализмнен айырмашылыѓы сияќты алшаќ
т±рады, айтарлыќтай ‰лкен, Уаћћабизм дегеніміз нигилистік, зорлыќ
к‰ш ќолдануѓа кµп иек артатын Ислам-Фашистік идеология.
Уаћћабистердіњ кµздеген маќсаттары тек ќана µздерініњ µздерініњ
µрескел б±рмаланѓан тєртіптерін єлемніњ барлыќ м±сылмандарына
бірдей міндетті ќылу мен Шейіт м±сылмандарды жер бетінен
жойып жіберу ѓана емес, сондай-аќ олар єлемдегі Еврейлерге,
Хрестиандарѓа, Сикх, ‡нді жєне басќа да µзге дін µкілдеріне
шабуыл жасау.
Осындай ойлармен фактілерден кейін Уаћћабизмніњ расында да
жаћандыќ ќатер екендігіне кµзіміз одан сайын жете т‰седі.
Егер Шварц мырза батыстыњ саясаткерлерініњ м‰лт кеткен жерлерін
баса айтса, мен оны жаћандыќ дењгейге кµтеріп, Уаћћабизм
сияќты экстремизмніњ бой алдырмауына барлыѓымыз тењдей
жауаптымыз дер едім. Шварцтыњ пікірінше, батыстаѓы ел
аѓаларыныњ ислам ішіндегі дєст‰рлі м±сылмандыќ пен экстремистік
аѓым арасында болып жатќан ќайшылыќтарды т‰сіне алмауы
лањкестік єрекеттердіњ µршуіне єкеп соќтырады.
Араб антропологы єрі Сауд ќоѓамыныњ зерттеушісі Май
Яманидіњ пікірінше барлыќ мєселе дінде емес, тіпті дінді
ќалай уаѓыздап насихаттауында да емес, бар мєселе Сауд
Арабиясыныњ билік басындаѓы отырѓан режимде саяси режим жєне
догма мєселелері роль ойнайды. М±ќтадар хан деген зерттеуші
ѓалымныњ пікірінше, осы екеуініњ єсерінен Уаћћабизм дінніњ
ислам ергежейленген, адам жиіркенетін кµрінісіне айналды.
Осылайша жер бетіндегі адамзатќа мейірбандыќ ретінде жіберілген
ќасиетті кітап µз ќ±нын єлем ж±ртшылыѓы алдында тµмендетіп
барады.
Мєселе айтылуындай айтылып, дєлелдер келтірілгеннен кейін
енді не істеу керек, шыѓар жол ќайда деген с±раќ кµкейге
келеді. Жеке µзім жауапкершіліктіњ ењ ‰лкен бµлігін м±сылман
єлемініњ еншісіне ќалдырамын, сол дінніњ наѓыз табиѓатын,
ниетін, ќатањ немесе осал т±старын м±сылмандардан артыќ ешкім
білмейді. Сондыќтан да Сауд Арабиясыныњ єлемдегі жалѓыз
м±сылман елі емес екендігін ескеріп, басќа ниеті т‰зу
м±сылман елдері бірігіп, бірінші кезекте осындай
келењсіздіктерді тоќтату ‰шін батыл ќадамдар жасаулары керек.
Сауд Арабиясы ‰кіметі де Самуэль Хантингтонныњ
(µркениеттер ќаќтыѓысы) ‰міт артып отырѓан Ислам µркениетініњ
µзегі болар мемлекеттен ‰міткер болса µздерініњ єрекеттерін
мойындап ж‰ргізіп отырѓан саясаттарын ќайтадан ќарауы керек.
Д‰ние ж‰зі ќауымдастыѓы болып баршамыз єлемдегі болып
жатќан ењ жойќын лањкестік єрекеттерді ќаржыландырѓаны, ж‰зеге
асырѓаны жєне тікелей соѓан ќатысќаны ‰шін Саудтыќтар
жауапты екендігін мойындату керек сияќты. Мемлекетте баќылау
ж‰йесі болуы керек не болѓанда да. Ењ аќырѓысы, єрі ењ
мањыздысы б‰кіл єлем болып Уаћћабизмді ќабыл алмайтын
елдермен бірлесіп, Ислам дініне µзініњ шынайы ќалпына келуіне
кµмек кµрсетуіміз де ќажет.
Сауд Арабиясында µсіп µнген шеийт м±сылман Али
Аћмедтіњ пікірінше, кешегі Ауѓанстандаѓы Талибанѓа, б‰гіндегі
Аль-Кайеда сияќты лањкестік ±йымдарѓа ќаржылай кµмек беріп
отырѓан Усама Бен Ладен сияќтылар сол Сауд Арабиясында білім
алѓан, яѓни енді єлемніњ єр жеріндегі Уаћћабистер
медреселерінде жастар сол Бен Ладенді жойѓан к‰нніњ µзінде
де Уаћћабистік медреселерден т‰леп ±шќан басќа Бен Ладендер
келеді орнына.
Б‰гінде бір з±лымдыќ екінші бір з±лымдыќты тудыратыны
дєлелдеуді ќажет етпейтін фактќа айналды. 11- Ќырк‰йек, 2001-
жылѓы, Америка Ќ±рама Штаттарында орын алѓан лањкестік
оќиѓалардан кейін Америкада да м±сылмандарѓа деген кµз-
ќарастыњ біраз µзгергенін барлыѓымыз білеміз. Алысќа бармай-аќ,
Шешендердіњ жасаѓан лањкестік єрекеттерінен кейін ресейдіњ
ќалаларында да орыс ±лтшылдары кавказ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz