Екінші деңгейдегі банктердің депозиттік саясаты және олардың несиелік қызметінде алатын рөлі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
9
1 Екінші деңгейдегі банктердің депозиттік саясаты және олардың несиелік қызметінде алатын рөлі
11
1.1 Депозиттердің ұғымы мен жіктелуі
11
1.2 Екінші деңгейдегі банктердің депозиттік саясаты және депозиттерді қалыптастыруға әсер ететін факторлар
18
1.3 Екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметіндегі депозиттік саясаттың алатын рөлі
23
2 ҚР-ның екінші деңгейдегі банктердің депозиттік саясатын талдау (Казкоммерцбанк АҚ мысалында)
29
2.1 Банктердің депозиттік саясатына әсер ететін факторларды талдау және бағалау
29
2.2 Казкоммерцбанк АҚ қызметінің жалпы сипаттамасы, депозиттік операцияларының түрлері және олардың динамикасын талдау
40
2.3 Казкоммерцбанк АҚ-ның депозиттік саясатын талдау
47
3 ҚР ЕДБ-дің депозиттік саясатын жетілдіру және олардың несиелеу қызметіндегі рөлін арттыру
56
3.1 Казкоммерцбанк АҚ-ның депозиттік саясатын жетілдіру және несиелеу қызметіндегі рөлін арттыру
56
3.2 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктеріндегі депозиттерді сақтандыру жүйесінің даму келешегі
3.3 Шетелдік тәжірибедегі депозиттік операцияларды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері
59
64
Қорытынды
70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
72
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктеріндегі депозиттік операциялар жалпы банктік операциялардың ішінде өздігінше маңызды роль ойнайды. Коммерциялық ұйым түрлерінің бірі ретіндегі банктік мекеменің ерекшелігі оның ресурстарының көп бөлігі меншікті капиталы есебінен емес, тартылған қаражаттардың есебінен құралатындығында болып табылады.
Коммерциялық банктер шаруашылық қатынастардың басқа субъектілері тәрізді өзінің коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін белгілі-бір ақша қаражаттарын иеленуі керек. Қазіргі кезде ресурстарды қалыптастыру мәселесі алдыңғы қатарға қойылады. Өйткені, банк қызметінің көлемі ресурстардың көлеміне байланысты. Банктік ресурстар оның иелігіндегі және активтік операцияларды жүзеге асыруда қолданылатын меншікті және тартылған қаражаттардың жиынтығы болып табылады.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халықтың және басқа да банктердің қаражаттарын салым (депозит) түрінде тартады. Банктер тартатын қаражаттар құрамы бойынша әр түрлі болып табылады. Олардың негізгі түрлері - банктердің клиенттермен жұмыс істеу барысындағы тартқан қаражаттары (депозиттер) және банктердің меншікті қарыздық міндеттемелерін шығару жолымен жинақтаған қаражаттары (депозит және жинақ сертификаттары) болып табылады.
Банктің пассивтік операцияларды жүзеге асыру барысындағы ресурстық базасын қалыптастыруы оның активтік операцияларына қатысты маңызды роль ойнайды. Банктік ресурстардың негізгі бөлігі банктің депозиттік операцияларын жүргізуінен қалыптасатыны белгілі. Оның қызметінің тұрақтылығы депозиттік операцияларын тиімді жүргізуіне байланысты. Осыған байланысты ресурстық потенциалды өсіру және пассивтерді тиімді басқару арқылы оның тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелері өзекті мәселеге айналады.
Сондықтан екінші деңгейлі банктердің депозиттік саясаттарын талдау және жетілдіру мәселелері өзектілігін жоймайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - екінші деңгейлі банктердің несиелеу қызметіндегі депозиттік саясаттың рөлін айқындау және жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерін анықталды:
- банктік депозиттердің жіктелуін қарастыру;
- депозиттік саясаттың екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметіндегі алатын рөлін қарастыру;
- банктердің депозиттік саясатына әсер ететін факторларды талдау және бағалау;
- жеке тұлғалардың депозиттер нарығын жан-жақты зерттеу;
- Казкоммерцбанк АҚ-ның депозиттік саясатын талдау;
- шетел тәжірибесіндегі депозиттік опрерациялардың даму ерекшеліктерін зерттеу;
- коммерциялық банктердің депозиттік саясатын дамыту жолдары ұсыну.
Зерттеу пәні - екінші деңгейлі банктердің депозиттік саясатын жүргізуде қалыптасатын экономикалық қатынастар жүйесі болып табылады.
Жұмыстың зерттеу обьектісі - ҚР екінші деңгейдегі банктерінің, оның ішінде Казкоммерцбанк АҚ-ның депозиттік саясаты, қазіргі жағдайы және жүзеге асырылу механизмі болып табылады.
Әдістемелік және теориялық зерттеу жұмысы. Қазіргі кездегі отандық және шетелдік экономистердің депозиттік саясатында орын алатын мәселелер туралы және оның тиімді қызмет етуінің экономикалық дамудағы ролін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық Банктің статистикалық деректері, ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің есеп деректері қолданылды.
Сондай-ақ, жұмыста Ғ.С. Сейтқасымов, Н.Н. Хамитов, У.М.Искаков, C.Б. Мақыштың еңбектері пайдаланылды.
Құқықтық негізіне ҚР Банктер мен банктік қызмет туралы Заңы, ҚР Ұлттық Банктің нормативтік құжаттары мен әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Ғылыми жаңалығы:
- авторлық тұрғыдан депозиттік саясаттың екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметіндегі алатын рөлі қарастырылды;
- Қазақстандағы депозиттік нарықтың даму жағдайына баға берілді;
- Банктердің депозиттік саясатына әсер ететін факторларды талдауда корреляционды реггресиялық үлгі пайдаланылды;
- коммерциялық банктердің депозиттік саясатын дамыту жолдары ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім 3 тарауға бөлінген. Бірінші тарауында банктердегі депозиттік саясаттың теориялық негіздері, екінші тарауында Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік саясаттарын талдауы қарастырылса, үшінші тарауда ҚР ЕДБ-дің депозиттік саясатын жетілдіру және олардың несиелеу қызметіндегі рөлін арттыру жолдары көрсетілген.
1 Екінші деңгейдегі банктердің депозиттік саясаты және олардың несиелік қызметінде алатын рөлі
1.1 Депозиттердің ұғымы мен жіктелуі
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті қаржаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Банк мекемесінің коммерциялық кәсіпорын түрлерінің бірі ретіндегі ерекшелігі оның ресурстарының басым көпшілігі өзінің жеке қаражатынан емес тартылған заемдық қаражаттардың есебінен қалыптастырылуында. Банктердің қаражатты тартуының шегі бар және ол кез келген мемлекеттің Орталық банкі тарапынан реттеліп отырады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады. Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит - латынның "depositum" деген сөзінен алынған - сақтауға берілген затты немесе депозиттік операциялардың субъектілері банкке енгізетін белгілі ақша қаражатын немесе банктік және қаржылық операцияларды жүргізу тәртібіне байланысты белгілі уақытқа банктердің есепшоттарында болатын қаражатты айтады [1].
Қазақстан Республикасының Банктер және банк қызметі туралы Заңында депозиттің анықтамасы былай деп берілген - бұл бір тұлғаның (депозитордың) басқа тұлғаға - банкке (оның ішінде Ұлттық банкке) бірінші талап бойынша немесе қандай да бір мерзімнен кейін қайтарылуы тиіс пе, тиіс емес пе, оған қарамастан толығымен немесе бөлшектеліп, алдын ала айтылған үстеме ақымен немесе онсыз, тікелей депозиторға немесе оның тапсырысы бойынша үшінші тұлғаға ұлттық мәнде қайтарылу талаптарымен берілген ақшасы [2].
Депозиттік операциялар - банктердің ақша қаражатын салымдарға (пассивтік депозиттерге) тарту немесе иеліктерінде бар қаражатты басқа банктерге немесе несиелік-қаржы институттарына (активті депозиттер) орналастыру.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті депозиттік операциялар - банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Нарықтық қатынастар жағдайында депозиттік банк мекемелерінің рөлі өсе түседі. Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әртүрлері кездеседі. Салымдар санаттарына орай депозиттер былай бөлінеді:
- заңды тұлғалардың (кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің және т.б.) депозиттері;
- жеке тұлғалардың депозиттері [3].
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттер 3 топқа бөлінеді:
1) мерзімдік;
2) талап етілгенге дейін;
3) халықтың жинақ ақша салымдары (1-суретте келтірілген).
Банк депозиттері
Жинақ ақша салымдары
Жинақ ақша кітапшаларындағы депозиттер
Жинақ ақша салымдарының жағдайы жазылған есепшоттар
Ақша рыногының депозиттік есепшоттары (ММDАs)
Мерзімдік
депозиттер
Талап етілгенге дейінгі салымдар
Чек
депозиттері
Зейнетақы есепшоттары
Депозиттік
сертификаттар
NOW - есепшоттары
СМА есепшоттары
1- сурет - Банк депозиттерінің жіктелуі
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Мерзімді депозиттер - бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары. Мерзімдік депозиттердің өзі заңды және жеке тұлғалардың мерзімдік салымдары және алдын ала хабарлаумен жасалатын мерзімдік салымдары деп бөлінеді.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады. Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айыппұл төлеуге міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда, оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді басқа ағымдағы шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180-360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті бойынша міндетті түрде өтініш талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Әдетте, алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады: есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды; шоттағы қаражат баяу айналады; тұрақты пайыз төленеді; пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық Банкі тарапынан реттеліп отырады; ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі; бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Мерзімдік депозиттер банктің басшысы арқылы банк және клиент (салымшы) арасында жасалатын шартпен рәсімделеді. Банктер депозиттік шарттың нысанын дербес даярлап, салымның жекелеген түрлері бойынша өзгеше үлгілері болады. Шарт екі дана етіп жасалады: біреуі салымшыда, екіншісі - банктің кредиттік немесе депозиттік бөлімінде (бұл жұмыс қандай бөлімге тапсырылғанына орай) сақталады. Шартта салым сомасы, оның әрекет мерзімі, шарт мерзімі аяқталғаннан кейін салымшы алатын сыйақы, тараптардың құқықтары және міндеттері, олардың шарт мерзімін сақтау туралы жауапкершіліктері, дауларды шешу тәртібі белгіленеді. Көптеген банктер банктің ұсақ, орта және ірі клиенттерге қызмет етуіне байланысты мерзімдік салымның ең төменгі мөлшерін белгілейді. Банк өз тарапынан шарттың барлық талаптарын уақтылы орындауға және оларды бұзғаны үшін жауап беруге міндеттенеді. Бұл депозит иелеріне қаражатты немесе пайыздар төлеуді уақытында бермегені үшін өсімпұл немесе айыппұлдар төлеуде көрініс табады. Банк және салымшы арасында туындайтын даулар төрелік сотта немесе сот тәртібімен (егер салымшы жеке тұлға болса) шешілуі тиіс.
Талап етілгенге дейінгі депозиттер - белгісіз мерзімге салынатын, салымшы кез келген уақытта банкті алдын ала хабардар етпестен алатын немесе басқа тұлғаға аудара алатын қаражат [4].
Отандық банктік тәжірибеде талап етілгенге дейінгі депозиттер қаражаттың сипаты және кімге тиесілілігі бойынша бөлінеді:
- кәсіпорындардың және ұйымдардың есепайырысу, ағымдағы есепшоттарында сақталған қаражаттары, әртүлі қорларда сақтауы бойынша арнайы есепшоттардағы қаражаттары; кәсіпорындардың капиталдық салымдарға арналған есепшоттарындағы, жергілікті бюджеттердің табыстары бойынша есепшоттардағы қаражат;
- әртүрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- жергілікті бюджеттердің қаражаты;
- басқа банктермен есеп айырысу бойынша корреспонденттік есепшоттардағы кредиттік қаражат қалдықтары және шетелдік банк-корреспонденттердің есепшоттарындағы қаражат.
Талап етілгенге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы - олардың иелері үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілгенге дейінгі депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал кемшілігі - бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етілгенге дейінгі шоттардың төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе комиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етілгенге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етілгенге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілгенге дейінгі депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын көрсеткіштер есептелінеді.
1) талданатын мерзім ішіндегі ресурстық базаның өсімін көрсететін қаражаттардың (талап етілгенге дейінгі депозиттердің) шоғырлану деңгейі;
2) орташа сақталу мерзімі. Талап етілгенге дейінгі депозиттерде сақталатын қаражаттардың орта күнінің санын көрсететін көрсеткіш, сол арқылы тартылған қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін анықтау;
3) талап етілгенге дейінгі депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бөлігі.
Талап етілгенге дейінгі депозиттерге банктердің бір жақты тәртіппен немесе бір бірінің тапсырмасы бойынша есепайырысу мен төлемдерді жүргізу мақсатында Орталық Банкте немесе корреспондент банктерде ашылған корреспонденттік есепшоттары да жатады. Банк басқа банкте ашқан корреспонденттік есепшот НОСТРО есепшоттары деп аталады, ал банк басқа банк үшін ашқан корреспонденттік есепшот ЛОРО есепшоты деп аталады. Бұл есепшоттарды ашу есепшоттардың қызмет ету талаптары және олар бойынша жүргізілетін операциялардың тізімі анықталған банктер арасындағы жасалған шарттар негізінде жүргізіледі. Көрсетілген есепшоттардан сондай-ақ клиенттердің есепшоттарынан да төлемдер олардағы қаражат шегінде жасалуы тиіс екендігін есте ұстаған жөн.
Талап етілгенге дейінгі депозиттерге өзінің классикалық нұсқасында отандық тәжірибеде қолданылмайтын, бірақ олардың қызмет етуі назар аударуға болатын контокорренттік есепшоттар тәрізді арнайы есепшоттарды жатқызуға болады.
Контокоррент (conto corrente италян тілінен - ағымдағы есепшот) - бұл банктің клиентпен барлық операциялары есептелетін біртұтас есепшот. Бұл есепайырысу және несиелік есепшоттарды бірге көрсететін активтік-пассивтік есепшот. Контокоррентте бір жағынан банктің несиелері және клиенттің тапсырмасы бойынша есепшоттан жасалған барлық төлемдер, ал екінші жағынан есепшотқа қолма-қол ақша, аударымдар, қайтарылып келген қаражат және басқа түрдегі қаражат көрсетіледі. Кредиттік сальдо дегеніміз клиенттің жеке қаражаты бар екенін білдіреді, ал дебеттік сальдо дегеніміз айналымға барлық заемдық қаражат қатыстырылған және есепшот иесі банкке кредит бойынша борышкер екендігін білдіреді [5].
Талап етілгенге дейінгі есепшоттардағы сақталатын қаражат үлесін есептеу мерзімдік депозиттік есепшоттарға аударылуы мүмкін болатын мынадай формуламен жүргізіледі:
А=(ОсрОкр) x 100 %; (1)
мұндағы А - мерзімді депозиттік шоттарға ауыстыруға болатын қаражат үлесі;
- Оср - бір жылдағы ағымдық шоттағы орташа қаражат қалдығы;
- Окр - бір жылдағы ағымдық шот бойынша несиелік айналым.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі - халықтың жинақ салымдары. Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкіншілігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай төмендегідей түрлерге бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар [6].
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарына басқа жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар - бұл шоттағы қаражатқа алдын ала келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталған соманы белгілі бір күнде (жаңа жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с.) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар негізінен жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды білдіреді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Банктердің депозиттік базасын нығайту мәселесін шешуде әртүрлі депозиттердің көлемін ұлғайту ғана емес, сонымен қатар депозиттік операциялардың ұйымдастырылуын жақсарту және салымдарды тартуды ынталандыру жүйесін арттырудың да үлкен маңызы бар. Бұл ең алдымен банктердің дәстүрлі емес банктік құралдарды: депозиттік және жинақтау сертификаттарды, чек депозиттерді, банктік вексельдерді шығару есебінен қол жеткізілуі мүмкін.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік сертификат - заңды тұлғаның банкке салған қаражатын куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық беретін бағалы қағаз.
Жинақ сертификаты - жеке тұлғаның банкке салған қаражатын куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық беретін бағалы қағаз.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің атына толтырылып беріледі. Ал, мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты-жөні көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбінесе ірі сомада шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Сертификаттарды салымшылардың санатына байланысты депозиттік және жинақтаушы сертификаттарға бөлуден басқа сертификаттарды басқа белгілері бойынша да жіктеуге болады:
- Шығарылу әдісі бойынша:
бір рет қана шығарылатын;
сериялармен шығарылатын;
- Рәсімделу әдісі бойынша:
атаулы;
ұсынушыға;
- Айналым мерзімдері бойынша:
мерзімдік;
талап етілгенге дейін [7].
Депозиттік сертификаттар бойынша айналым мерзімі 1 жылдың шегінде белгіленген, ал жинақтаушы сертификаттар бойынша 3 жыл шегінде белгіленген.
Коммерциялық банктерге өз қызметі үшін ресурстар тарту мақсатында коммерциялық банктердің жарғысында бекітілген жоғары пайда табу мен қажетті банк өтімділігін сақтау мақсатына және міндеттеріне орай депозиттік саясат стратегиясын әзірлеу маңызды.
1.2 Екінші деңгейдегі банктердің депозиттік саясаты және депозиттерді қалыптастыруға әсер ететін факторлар
Банктің депозиттік саясаты қаражатты депозитке тарту және оларды тиімді басқару жөніндегі банктің саясаты. Біз депозиттік саясатты банкке салымшылардың және басқа кредиторлардың қаражатын тарту және ресурстардың ең тиімді қисынын (өтімділік, пайдалылығы, сенімділігі тұрғысынан) анықтау жөніндегі тактикасы ретінде айқындаймыз.
Депозиттік саясат - банктік саясаттың құрамдас бөлігі ретінде банктің депозиттік операцияларын дұрыс ұйымдастыруға бағытталған шаралардың жиынтығын білдіреді [8].
Кең мағынасында депозиттік саясатты депозит қызметін көрсетуші мен салым иелері арасындағы қатынасты реттеу құралы ретінде қарастыруға болады.
Тар мағынасында, бұл кез келген коммерциялық банктің депозиттік операцияны ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды.
Коммерциялық банктердің депозитік саясатының басты мақсаты - Қазақстан Респубикасы заңына сәйкес депозиттік операциялардың жүргізуде банктердің бар мүмкіндіктерін пайдалану және өтімділіктің қажетті деңгейіне қолдау көрсету.
Банктердің депозиттік саясатының міндеттері мынадай болуға тиіс:
- банктің депозиттік базасын нығайтып, депозиттік нарықтағы үлесін кеңейту;
- меншік капиталға қатысты нормативтерді сақтай отырып, банктің депозиттік портфелінің көлемін ұлғайтып, оның сапасын арттыру;
- бакнтің активі мен пассивін басқаруға байланысты шешімдерге сәйкес және өтімділік саясатына қарай банктің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді депозиттерінің өзара шекті қатынасын қолдау;
- барлық салым иелеріне қатысты өлшемді және икемді саясат ұстану [9].
Депозиттік саясаттың ұғымын екі тұрғыдан қарауға болады. Кең мағынада бұл салым иелерінің және өзге де кредиторлардың ақшалай қаражаттарын тартумен, сондай-ақ қаражат көздерін анықтаумен байланысты банктің қызметін сипаттайды. Ал тар мағынада, бұл банктің өтімді қаражаттарға деген қажетін қанағаттандыру мақсатында тартылған қаражаттарды іздестіру шараларын білдіреді.
Депозиттік саясат банктің стратегиясына сәйкес жасалуы тиіс. Сондықтан банк өзінің депозиттік саясатын жасау барысында өзінің әлеуетті клиенттерін, яғни жеке салымшыларды немесе салымшылар ретінде заңды тұлғаларды дұрыс таңдай білуі қажет.
Банктік ортадағы күшті бәсекелестік жағдайында банктер агрессивтік депозиттік саясат жүргізуді таңдайды. Сонымен қатар, клиенттерді тартуда банктердің тиімді пайыз саясатын қолданғаны дұрыс. Ол үшін банк депозиттік саясат шегінде өзінің тактикасын жасауы қажет.
Депозиттік операцияларды жүргізуде банктер мынадай принциптерді басшылыққа алады:
- депозиттік базаны қалыптастыру барысында заңдық және нормативтік талаптардың орындалуын сақтау;
- депозиттік операциялар банктің пайда табуына ықпал етуге тиіс;
- тартылған депозиттік ресурстар банктің өтімділігін қамтамасыз етуге тиіс;
- депозиттік ресурстартың субъектілері, түрлері және мерзімдері бойынша дифференциалдануын қадағалау қажет.
Банктің депозиттік саясаты депозиттік операцияларға байланысты туындайтын тәуекелдерді басқаруға аса мән береді.
Депозиттік саясат туралы ереженің құрылымы мынадай баптарды қамтуға тиіс:
- жалпы ереже;
- депозиттік саясаттың мақсаты мен міндеттері;
- банктің құрылымдық бөлімшелерінің өзара әрекеті;
- банк ресурсының құрылымы;
- ақшалай қаражатты тарту мерзімі және депозиттік келісімшартты бекіту тәртібі;
- депозиттік келісімшартты жасауға және банкте шот ашуға қажетті құжаттардың тізімі;
- депозиттік және жинақ сертификаттарын сатумен байланысты операцияларды рәсімдеу тәртібі және оған қажетті құжаттар;
- банктік және банктік емес ұйымдардың қаражаттарын тарту және рәсімдеу;
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің белгілеген міндетті резерв нормалары негізінде резервтік шотқа қаражат аудару тәртібі;
- құжаттарды сақтау тәртібі.
Депозиттік саясаттың қалыптасуы мен іске асырылуына ықпал ететін факторларды екі тұрғыдан бөліп қарауға болады. Бірінші, клиенттің тұрғысынан: жинақтау шартына байланысты анықталатын экономикалық қатынастар субъектілерінің мүдделерінің әр түрлілігі, жағрафиялық жағдайы, ұлттық дәстүрлер, әлеуметтік топтың ерекшеліктері, соның ішінде жасы, олардың рухани, саяси, әлеуметтік мүдделері, отбасы жағдайы, білім деңгейі, мамандығы, табысының деңгейі, зейнетақымен қамсыздануы, салымдарды сақтандыру жүйесінің дамуы және т.б. жатады. Ал банктің тұрғысынан алғанда, ондай факторларға мыналар жатады: бәсекелестік деңгейі,банктік қызмет түрлерінің даму қарқаны, бәрі клиенттер үшін деген саясат, банктік қызметтердің сапасы, тәуекелдің диверсификациялануы, банк қызметкерлерінің біліктілк деңгейі, қаражаттарды тарту технологиясының жағдайы, банктік операциялардың қазіргі техникалармен қамтамасыз етілуі және т.б.
Депозиттік нарыққа жасалған талдау депозиттік саясаттың ортақ ықшамдылық критерийлерінің болуын талап етеді. Қазақстандық банктердің депозиттік саясатының ортақ ықшамдылық критерийлерге мыналарды жатқызуға болады:
- банктің тұрақтылығын, сенімділігін, қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында депозиттік, несиелік және басқа операциялардың өзара байланысы. Атап айтқанда, активтердің және пассивтердің (сомалары, мерзімдері, өтімділіктері, тәуекел дәрежелері және табыстылығы бойынша) келісілуі қажет, яғни банк депозиттік саясатты жүргізу кезінде депозиттер портфелінің тиімді қалыптастырылуына аса маңызды назар бөлінуі қажет, ал депозиттер портфелін салымшылардың банкке тәуекел дәрежесін, өтімділігін, табыстылығын анықтайтын критерийлердің негізінде жіктелген талаптардың жиынтығы ретінде қарастырған жөн;
- тәуекелді төмендету мақсатымен банктің депозиттік ресурстарын диверсификациялау;
- депозиттік портфельді сегменттеу (клиенттер, өнімдер және нарықтар бойынша);
- банк өнімдері мен қызметтері бәсекелес банктің өнімдерінен айырмасы болуы тиіс;
- салымдардың түрлерін және негізінен депозиттік портфелді қалыптастыру барысында өмір сүру циклының концепциясын есептеу.
Тиімді депозиттік саясаттың арнайы критерийлерін әр банк жеке (оның мөлшеріне, қызметкерлердің біліктілігіне, олар орындайтын операциялардың және көрсететін қызметтердің өзіндік құны және т.б. байланысты) анықтайды.
Негізінен депозиттік нарықтың қалыптасқан жағдайын талдау салымшылардың өздерінің қаражаттарын орналастыру кезінде мынадай тұжырымдарды басшылыққа алатындығын көрсетеді:
1) банктің сенімділігі;
2) депозиттер бойынша белгіленетін пайыздық мөлшерлемелерінің деңгейі. Бұл жерде неғұрлым банк тұрақты және сенімді болса, соғұрлым депозиттер бойынша пайыздықмөлшерлеме төмен.Ал танымал емес банктер алға шығу мақсатымен жоғары пайыздар есебінен жоғары пайыз мөлшерлемесін ұсынады;
3) банктің құрылымдық бөлімшелерінің көп болуы және клиенттерге қызмет көрсету сапасы. Банк филиалдары желісінің көп тармақтылығы мен жоғары деңгейдегі қызмет көрсету, бір клиентке қызмет көрсетудегі уақыт шығыны, есепайырысу мен төлемдерді электрондық жүйелер арқылы жасау мүмкіндігін ұсыну, банк операциялары және қызметтерінің көп түрлері және басқа факторлар клиенттің өзінің банкін таңдау кезінде жоғарғы мәні бар екендігі сөзсіз.
Жалпы банктердегі депозиттік саясатты жүзеге асыру мынадай принциптерге негізделеді:
1) Салымдарды кепілдендіру.Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарды сақтандыру қорына мүше болу арқылы банктер салымдардың сақталуы мен қайтарылуына кепіл беруге тиіс;
2) Міндеттемені орындау. Банктік салым туралы келісімшартқа сай және клиенттердің алғашқы талабы бойынша клиенттер алдындағы міндеттемелерді толық және уақтылы орындау;
3) Ашықтылық. Банктің қаржылық жағдайы туралы клиенттердің барлығына ақпараттың ашық немесе қолжетімді болуы (заңмен тиым салынбағаннан басқалары);
4) Бәсекелестік. Банк өзінің депозиттік өнімдерінің депозиттік нарықтағы бәсекелестік қабілетін арттыру үшін мынадай шешімдер қабылдауы қажет:
- бұрын шығарған және жаңадан шығаратын депозиттік өнімдерінің сапасын арттыру мақсатында банк үнемі ішкі және сыртқы депозиттік нарықтарға маркетингтік зерттеулер жүргізу қажет және депозиттер бойынша жай, күрделі және прогрессивтік сыйақы есептеу әдістерін пайдалану;
- депозиттер бойынша ұтыс жариялау, салым иелеріне сыйлық беру, бонус жүйесі сияқты маркетингтік ынталандыру әдістерін қолдану қажет;
- клиенттерге өте жоғары мәдени және сапалы қызмет көрсету.
5) Құпиялылық. Клиенттермен қарым-қатанас орнату барысында алынған кез келген ақпаратты, соның ішінде: клиенттердің мәліметтері, олардың қызметі, қаржылық мүдделері қатаң құпия болуға тиіс;
6) Жеке тұлға салымдары бойынша. Банктердің тұрақты ресурсын құрайтын жеке тұлғалардың, соның ішінде жеке кәсіпкерлердің салымдарын тарту арқылы депозиттік базаны нығайту [10].
Табысы жоғары клиенттер сегментіне байланысты тұрақты клиенттерді тарту:
- VIP санатындағы ірі клиенттерді тарту;
- орташа табысты клиенттерді тарту.
Заңды тұлғалар бойынша:
Корпорация мен ұйымдардың ұзақ мерзімді салымдарын банкке тарту арқылы банктегі олардың шоттарының қатарын өсіру және банктің ол депозиттік нарықтағы ұстанымын одан әрі нығайту.
Банкаралық депозиттер нарығы бойынша.
Банктер банкаралық депозиттер нарығын өздерінің қысқа мерзімді өтімділігін реттеу құралы ретінде тиімді пайдалануы қажет.
Ресурстарды тарту үшін банктер арасындағы бәсекелестік күресінің негізгі құралы проценттік саясаттың әртүрлілігі болып табылады, себебі салынған қаражатпен табыс табу клиенттерді салым жасауға елеулі ынталандырады. Депозиттік проценттік ставкалар деңгейін әрбір коммерциялық банк ҚР Ұлттық банкінің есептеу ставкасын бағдарға ала отырып, ақша нарығының жағдайына және өзінің депозиттік саясатына орай жеке белгілейді. Депозиттік есепшоттардың жекелеген түрлері бойынша табыс көлемі салымның мерзіміне, сомасына, есепшоттың қызмет ету түріне, қосымша қызметтердің көлемі мен сипатына және т.б. орай анықталады.
Талап етілгенге дейінгі есепшоттар жоғарыда айтылғандай иелерінің ағымдағы операцияларды жасауы үшін қолданылып, қалдықтың тұрақсыздығымен сипатталады, және осыған байланысты бұл есепшоттар тобы төменгі табыстылығымен ерекшеленеді. Заңды тұлғаларға ашылған талап етілгенге дейінгі есепшоттардағы қаражат қалдықтары бойынша проценттер тіпті есептелмеуі де мүмкін. Мұндай жағдайда әдетте, клиенттен есепайырысу-кассалық қызмет үшін төлем алынбайды. Дегенмен талап етілгенге дейінгі есепшоттардағы табыстың жоқтығы олардың иелерін мұндағы қаражатты азайтуға және артылған сомаларды табыстылығы жоғары салымдарға (мерзімдік салымдар, бағалы қағаздар және т.б.) орналастыруға ынталандырады. Бұл есепшоттардан қаражаттың басқа жаққа кетуіне жол бермес үшін көптеген банктер кезең (әдетте тоқсан сайын) ішіндегі орташа қаражат қалдығына аздаған проценттер есептеуді қолданады.
Кейбір банктер клиенттердің талап етілгенге дейінгі есепшоттардағы қаражат қалдықтарын тұрақты ұстауын мынадай түрде ынталандырады: олар есепшоттағы қаражаттың ең төменгі қалдығына жоғары проценттер ұсынады, немесе клиенттерге төмендемейтін ірі қаражат қалдықтары үшін сыйлықақылар ұсынады.
Жеке тұлғалар үшін ашылған талап етілгенге дейінгі есепшоттар бойынша міндетті түрде проценттер белгіленеді, бірақ ол бойынша табыс мерзімдік салымға қарағанда әрдайым елеулі мөлшерде төмен болады.
Мерзімдік салымдар бойынша проценттік ставка мөлшерін белгілеу кезінде негізгі фактор қаражат орналастырылған мерзім болып табылады: неғұрлым мерзімі ұзақ болса, соғұрлым процент деңгейі жоғары болады. Ең елеулі мәселе табысты төлеу жиілігі болып табылады: неғұрлым жиі төленсе, соғұрлым проценттік ставка деңгейі төмен болады.
Салымшыларды өз қаражаттарын банкке орналастыруға қызықтыру мақсатында банк проценттерді есептеудің және төлеудің әртүрлі жолдарын қолданады.
Табысты есептеудің дәстүрлі түрі шартта көзделген процентке орай салым бойынша есепайырысулар және төлемдер белгілі кезеңділікпен жасалады және салымның нақты қалдығының есептеу базасы ретінде қолданылатын жай проценттер болып табылады. Әдетте жай проценттер мерзімдері 1 жылға дейінгі салымдарға есептеледі.
Жай проценттердің формуласы - S = Px(1+in), (2)
мұндағы S - салым мерзімінің соңында күтілетін ақша қаражатының сомасы;
- Р - проценттерді есептеудің бастапқы базасы;
- і - проценттік ставка;
- n - салым мерзімі.
Табысты есептеудің басқа түрі күрделі проценттер (процентке процент есептеу) болып табылады. Мұндай жағдайда есептеу кезеңі өтісімен салым сомасына процент есептеледі және алынған көлем салым сомасына қосылады. Осылайша келесі есептеу кезеңінде проценттік ставка табыс базасына есептелген жаңа өскен сомаға қолданылады. Күрделі проценттерді егер салым мерзімінің әрекеті аяқталуы бойынша табысқа нақты төлем жүргізілетін жағдайда пайдалану тиімді.
Күрделі проценттердің формуласы - S = Px(1+i) n, (3)
мұндағы S - салым мерзімінің соңында күтілетін ақша қаражатының сомасы;
- Р - проценттерді есептеудің бастапқы базасы;
- і - проценттік ставка;
- n - салым мерзімі.
Салымшыларға қаражаттың салымда сақталудың нақты уақытының прогрессивті өсуіне байланысты проценттік ставканы қолдану тартымды болып табылады. Табысты есептеудің мұндай тәртібі қаражаттың сақталу мерзімін ұлғайтуды ынталандырып және салымды инфляциядан қорғайды.
Кейбір банктер инфляциялық шығындардың орнын өтеу мақсатымен проценттерді алдын-ала төлеуді ұсынады. Мұндай жағдайда салымшы қаражатты белгілі мерзімге орналастыруда дереу оған есептелетін табысты алады. Егер шарт мерзімінен бұрын бұзылса, онда банк салым бойынша проценттерді қайта есептейді және артық төленген сомаларды салым сомасынан ұстап қалады.
Қаражат орналастыру мақсатымен банк таңдайтын салымшы үшін процент көлемін есептеу тәртібі негізгі фактор (басқа талаптар тең болғанда) болып табылады. Есептеу кезінде бір банктер жыл ішіндегі толық күндерге орай (365 немесе 366), ал басқалары сол шамада алынған санды (360) басшылыққа алады, ал бұл табыс көлемінде көрініс табады. Әдетте, елдегі инфляция деңгейі жоғары болса, банктер есептеу кезінде дәл проценттерді, ал инфляция деңгейі төмен болса кәдімгі проценттерді (жылдың шамамен алынған санымен) қолданады.
1.3 Екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметіндегі депозиттік саясаттың алатын рөлі
Жалпы халықтың көзқарасы бойынша банк жүйесіне депозит ретінде тартылған қаражаттардың барлығы несиелік операцияларға пайдаланылады деген болжам бар. Бұл сырт қараған көзге осылай көрінуі мүмкін. Өйткені, әрбір банк өзінің депозиттік және несиелік саясатын қаржылық операциялардың тұрақтылығын негізге ала отырып құрады. Сонда ғана банктер тұрақты жоспарланған табыс алу мүмкіндігіне ие болады. Коммерциялық банктердегі тартылған мерзімді депозиттердің 60-70 %-ы, талап еткенге дейінгі депозиттердің 10-20 %-ы шетел тәжірибесінде несиелік ресурс ретінде, ал қалған бөлігі басқа да активтік операцияларды орындауға пайдаланылады. Бірақ бұл жағдай Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінде сақталынып отыр деп айту қиын. Онан басқа банктердің банкроттыққа ұшырап, өз депозиттік міндеттемелерін орындай алмауынан көруге болады. Банктерге тартылған депозиттердің несиеге берілуі, яғни мультипликациялануы нәтижесінде белгілі уақыт ішінде бірнеше есе депозиттік салымдар мен несиелік ресурстарды көбейтетінін ескерсек, онда халықтың қолындағы банк жүйесіне тартылмай отырған қаражаттарының қаншалықты маңызды екенін түсінуге болады.
Депозиттердің несиеге айналу процестері тауар және қызмет нарығынсыз толығыменен іске аспайды. Өйткені, жеке және заңды тұлғаларының барлығы тауар өндірісі және қызмет көрсету салаларында еңбек етеді және өз еңбектерінің нәтижелерін тауар және қызмет нарықтарында сата отырып, табыс табады. Осы тапқан табыстарының қорланатын бөлігін депозит нарығында салым ретінде мүдде алу мақсатында орналастырады. Ал жеке және заңды тұлғалар тауар өндіру немесе қызмет көрсетуді жандандыру мақсатында несие нарығынан несие ала отырып, тауар және қызмет нарықтарының қызметін пайдаланады. Бұл алынған несие сомасы тауар немесе қызмет нарықтарындағы тауар сатушы немесе қызмет көрсетуші тұлға арқылы банк жүйесіне депозит ретінде қайта барады.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері жеке және заңды тұлғалардан депозиттік салымдарды белгілі бір мерзімге тарта отырып, мерзім уақытының аяқталуыменен қайтарып беруге міндеттеме қабылдайды. Ал өз кезегінде осы тартылған ресурстарды банктер қарыз алушыларға негізгі сома мен оның пайызын әр ай сайын қайтарып отыру шартыменен береді. Мұнан көретініміз қарыз алушы үшін бәсекелестіктің орын алып тұрған жағдайында әрбір ай сайын тапқан табысын немесе табысы болмай тұрған жағдайда несиенің негізгі сомасын бір бөлігін несиенің өтеуі ретінде банкке қайтарып беріп оыруға мәжбүр болады. Сондықтан несие алу және оны қайтару қарыз алушылар үшін бүгінгі күннің ең бір өзекті мәселесі болып тұр. Егер салым салушы жеке немесе заңды тұлға кез-келген банкке 1200 доллар көлемінде ақшалай қаражатты сала отырып, өз капиталы үшін негізінен 12 ай мерзім уақытында пайызымен негізгі сомасын бір рет қайтарып алу мүмкіндігі бар. Мұнан түсінетініміз депозит сомасы мен оның пайызы бір жылдан кейін қайтарылады. Ал осы алынған 1200 доллар қарыз алушыға банкпенен әрбір ай сайын негізгі сомасы мен пайызы қайтарылуы тиіс болып беріледі. Әрбір келесі айлардағы қайтарылған несиенің бөлігі келесі бір қарыз алушыларға несие ретінде беріліп отырады, яғни банк қайтарылған несиенің бөлігін қайта инвестициялау мүмкіндігіне ие. Депозиттер банктер үшін 10% шығынменен тартылып, 20% мөлшерінде несиеге бірінші қарыз алушыға беріледі.
Қаражаттарды тарту пайызы мен несиеге беру пайызы арасындағы маржа банктің табысын қаматамасыз етеді. Одан кейінгі қайта инвестициялау барысындағы пайыздар банк үшін толығыменен табыс көзін құрайтын маржа болып отыр. Несиенің мұндай табыс алып келуі банктің несиелік операциясының басқа активтік операцияларға қарағанда ерекше ең ұтымды операциясы етеді. Бірақ қазіргі уақыттағы қарыз алушылардың тәжірибесінің молаюына және банктердің несиелік ресурстарының күннен-күнге артып орналастыруды қажет етуіне байланысты несие беру шарттары кәсіпкерлер үшін біртіндеп тиімді болуға мәжбүр етеді. Экономиканың нақты салаларын несиелеу бүгінгі күннің ең басты проблемасы болып тұр. Бұл проблеманы шешу мәселесі мемлекет тарапынын реттеу мен қадағалауды қажет етеді. Кәсіпкерлердің тиімді шартпенен несиелерді алу мүмкіндігі халықтың әлеуметтік - экономикалық жағдайын жақсартуға әкелетін бірден - бір көз. Өйткені, өндіріс орындарының ашылуы мен жұмыссыздық азайып, бюджетке төленетін салықтың көлемі артады. Мемлекет атап айтқанда, салық органдары кәсіпкерлікті қолдау мақсатында шағын кәсіпкерлерден әрбір ай сайын төленетін салықтарды төлеу мерзімін әр тоқсан сайын төлеу жағдайымен ұзартып отыр. Салықтың әр тоқсан сайын төленуі кәсіпкердің тапқан табысын 3 ай мерзімінде айналысқа түсіріп, қосымша табыс табу мүмкіндігін беріп отыр.
Екінші деңгейдегі банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әр түрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсалғанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады [11].
Қазіргі екінші деңгейдегі банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек. Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және бақылау жүйелері өзгеруде. Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие беру.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге салымдар тарту мен қарыздар беру жатады. Банктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
9
1 Екінші деңгейдегі банктердің депозиттік саясаты және олардың несиелік қызметінде алатын рөлі
11
1.1 Депозиттердің ұғымы мен жіктелуі
11
1.2 Екінші деңгейдегі банктердің депозиттік саясаты және депозиттерді қалыптастыруға әсер ететін факторлар
18
1.3 Екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметіндегі депозиттік саясаттың алатын рөлі
23
2 ҚР-ның екінші деңгейдегі банктердің депозиттік саясатын талдау (Казкоммерцбанк АҚ мысалында)
29
2.1 Банктердің депозиттік саясатына әсер ететін факторларды талдау және бағалау
29
2.2 Казкоммерцбанк АҚ қызметінің жалпы сипаттамасы, депозиттік операцияларының түрлері және олардың динамикасын талдау
40
2.3 Казкоммерцбанк АҚ-ның депозиттік саясатын талдау
47
3 ҚР ЕДБ-дің депозиттік саясатын жетілдіру және олардың несиелеу қызметіндегі рөлін арттыру
56
3.1 Казкоммерцбанк АҚ-ның депозиттік саясатын жетілдіру және несиелеу қызметіндегі рөлін арттыру
56
3.2 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктеріндегі депозиттерді сақтандыру жүйесінің даму келешегі
3.3 Шетелдік тәжірибедегі депозиттік операцияларды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері
59
64
Қорытынды
70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
72
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктеріндегі депозиттік операциялар жалпы банктік операциялардың ішінде өздігінше маңызды роль ойнайды. Коммерциялық ұйым түрлерінің бірі ретіндегі банктік мекеменің ерекшелігі оның ресурстарының көп бөлігі меншікті капиталы есебінен емес, тартылған қаражаттардың есебінен құралатындығында болып табылады.
Коммерциялық банктер шаруашылық қатынастардың басқа субъектілері тәрізді өзінің коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін белгілі-бір ақша қаражаттарын иеленуі керек. Қазіргі кезде ресурстарды қалыптастыру мәселесі алдыңғы қатарға қойылады. Өйткені, банк қызметінің көлемі ресурстардың көлеміне байланысты. Банктік ресурстар оның иелігіндегі және активтік операцияларды жүзеге асыруда қолданылатын меншікті және тартылған қаражаттардың жиынтығы болып табылады.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, халықтың және басқа да банктердің қаражаттарын салым (депозит) түрінде тартады. Банктер тартатын қаражаттар құрамы бойынша әр түрлі болып табылады. Олардың негізгі түрлері - банктердің клиенттермен жұмыс істеу барысындағы тартқан қаражаттары (депозиттер) және банктердің меншікті қарыздық міндеттемелерін шығару жолымен жинақтаған қаражаттары (депозит және жинақ сертификаттары) болып табылады.
Банктің пассивтік операцияларды жүзеге асыру барысындағы ресурстық базасын қалыптастыруы оның активтік операцияларына қатысты маңызды роль ойнайды. Банктік ресурстардың негізгі бөлігі банктің депозиттік операцияларын жүргізуінен қалыптасатыны белгілі. Оның қызметінің тұрақтылығы депозиттік операцияларын тиімді жүргізуіне байланысты. Осыған байланысты ресурстық потенциалды өсіру және пассивтерді тиімді басқару арқылы оның тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелері өзекті мәселеге айналады.
Сондықтан екінші деңгейлі банктердің депозиттік саясаттарын талдау және жетілдіру мәселелері өзектілігін жоймайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - екінші деңгейлі банктердің несиелеу қызметіндегі депозиттік саясаттың рөлін айқындау және жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерін анықталды:
- банктік депозиттердің жіктелуін қарастыру;
- депозиттік саясаттың екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметіндегі алатын рөлін қарастыру;
- банктердің депозиттік саясатына әсер ететін факторларды талдау және бағалау;
- жеке тұлғалардың депозиттер нарығын жан-жақты зерттеу;
- Казкоммерцбанк АҚ-ның депозиттік саясатын талдау;
- шетел тәжірибесіндегі депозиттік опрерациялардың даму ерекшеліктерін зерттеу;
- коммерциялық банктердің депозиттік саясатын дамыту жолдары ұсыну.
Зерттеу пәні - екінші деңгейлі банктердің депозиттік саясатын жүргізуде қалыптасатын экономикалық қатынастар жүйесі болып табылады.
Жұмыстың зерттеу обьектісі - ҚР екінші деңгейдегі банктерінің, оның ішінде Казкоммерцбанк АҚ-ның депозиттік саясаты, қазіргі жағдайы және жүзеге асырылу механизмі болып табылады.
Әдістемелік және теориялық зерттеу жұмысы. Қазіргі кездегі отандық және шетелдік экономистердің депозиттік саясатында орын алатын мәселелер туралы және оның тиімді қызмет етуінің экономикалық дамудағы ролін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық Банктің статистикалық деректері, ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің есеп деректері қолданылды.
Сондай-ақ, жұмыста Ғ.С. Сейтқасымов, Н.Н. Хамитов, У.М.Искаков, C.Б. Мақыштың еңбектері пайдаланылды.
Құқықтық негізіне ҚР Банктер мен банктік қызмет туралы Заңы, ҚР Ұлттық Банктің нормативтік құжаттары мен әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Ғылыми жаңалығы:
- авторлық тұрғыдан депозиттік саясаттың екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметіндегі алатын рөлі қарастырылды;
- Қазақстандағы депозиттік нарықтың даму жағдайына баға берілді;
- Банктердің депозиттік саясатына әсер ететін факторларды талдауда корреляционды реггресиялық үлгі пайдаланылды;
- коммерциялық банктердің депозиттік саясатын дамыту жолдары ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім 3 тарауға бөлінген. Бірінші тарауында банктердегі депозиттік саясаттың теориялық негіздері, екінші тарауында Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік саясаттарын талдауы қарастырылса, үшінші тарауда ҚР ЕДБ-дің депозиттік саясатын жетілдіру және олардың несиелеу қызметіндегі рөлін арттыру жолдары көрсетілген.
1 Екінші деңгейдегі банктердің депозиттік саясаты және олардың несиелік қызметінде алатын рөлі
1.1 Депозиттердің ұғымы мен жіктелуі
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті қаржаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Банк мекемесінің коммерциялық кәсіпорын түрлерінің бірі ретіндегі ерекшелігі оның ресурстарының басым көпшілігі өзінің жеке қаражатынан емес тартылған заемдық қаражаттардың есебінен қалыптастырылуында. Банктердің қаражатты тартуының шегі бар және ол кез келген мемлекеттің Орталық банкі тарапынан реттеліп отырады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады. Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит - латынның "depositum" деген сөзінен алынған - сақтауға берілген затты немесе депозиттік операциялардың субъектілері банкке енгізетін белгілі ақша қаражатын немесе банктік және қаржылық операцияларды жүргізу тәртібіне байланысты белгілі уақытқа банктердің есепшоттарында болатын қаражатты айтады [1].
Қазақстан Республикасының Банктер және банк қызметі туралы Заңында депозиттің анықтамасы былай деп берілген - бұл бір тұлғаның (депозитордың) басқа тұлғаға - банкке (оның ішінде Ұлттық банкке) бірінші талап бойынша немесе қандай да бір мерзімнен кейін қайтарылуы тиіс пе, тиіс емес пе, оған қарамастан толығымен немесе бөлшектеліп, алдын ала айтылған үстеме ақымен немесе онсыз, тікелей депозиторға немесе оның тапсырысы бойынша үшінші тұлғаға ұлттық мәнде қайтарылу талаптарымен берілген ақшасы [2].
Депозиттік операциялар - банктердің ақша қаражатын салымдарға (пассивтік депозиттерге) тарту немесе иеліктерінде бар қаражатты басқа банктерге немесе несиелік-қаржы институттарына (активті депозиттер) орналастыру.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті депозиттік операциялар - банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Нарықтық қатынастар жағдайында депозиттік банк мекемелерінің рөлі өсе түседі. Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әртүрлері кездеседі. Салымдар санаттарына орай депозиттер былай бөлінеді:
- заңды тұлғалардың (кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің және т.б.) депозиттері;
- жеке тұлғалардың депозиттері [3].
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттер 3 топқа бөлінеді:
1) мерзімдік;
2) талап етілгенге дейін;
3) халықтың жинақ ақша салымдары (1-суретте келтірілген).
Банк депозиттері
Жинақ ақша салымдары
Жинақ ақша кітапшаларындағы депозиттер
Жинақ ақша салымдарының жағдайы жазылған есепшоттар
Ақша рыногының депозиттік есепшоттары (ММDАs)
Мерзімдік
депозиттер
Талап етілгенге дейінгі салымдар
Чек
депозиттері
Зейнетақы есепшоттары
Депозиттік
сертификаттар
NOW - есепшоттары
СМА есепшоттары
1- сурет - Банк депозиттерінің жіктелуі
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Мерзімді депозиттер - бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары. Мерзімдік депозиттердің өзі заңды және жеке тұлғалардың мерзімдік салымдары және алдын ала хабарлаумен жасалатын мерзімдік салымдары деп бөлінеді.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады. Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айыппұл төлеуге міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда, оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді басқа ағымдағы шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180-360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті бойынша міндетті түрде өтініш талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Әдетте, алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады: есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды; шоттағы қаражат баяу айналады; тұрақты пайыз төленеді; пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық Банкі тарапынан реттеліп отырады; ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі; бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Мерзімдік депозиттер банктің басшысы арқылы банк және клиент (салымшы) арасында жасалатын шартпен рәсімделеді. Банктер депозиттік шарттың нысанын дербес даярлап, салымның жекелеген түрлері бойынша өзгеше үлгілері болады. Шарт екі дана етіп жасалады: біреуі салымшыда, екіншісі - банктің кредиттік немесе депозиттік бөлімінде (бұл жұмыс қандай бөлімге тапсырылғанына орай) сақталады. Шартта салым сомасы, оның әрекет мерзімі, шарт мерзімі аяқталғаннан кейін салымшы алатын сыйақы, тараптардың құқықтары және міндеттері, олардың шарт мерзімін сақтау туралы жауапкершіліктері, дауларды шешу тәртібі белгіленеді. Көптеген банктер банктің ұсақ, орта және ірі клиенттерге қызмет етуіне байланысты мерзімдік салымның ең төменгі мөлшерін белгілейді. Банк өз тарапынан шарттың барлық талаптарын уақтылы орындауға және оларды бұзғаны үшін жауап беруге міндеттенеді. Бұл депозит иелеріне қаражатты немесе пайыздар төлеуді уақытында бермегені үшін өсімпұл немесе айыппұлдар төлеуде көрініс табады. Банк және салымшы арасында туындайтын даулар төрелік сотта немесе сот тәртібімен (егер салымшы жеке тұлға болса) шешілуі тиіс.
Талап етілгенге дейінгі депозиттер - белгісіз мерзімге салынатын, салымшы кез келген уақытта банкті алдын ала хабардар етпестен алатын немесе басқа тұлғаға аудара алатын қаражат [4].
Отандық банктік тәжірибеде талап етілгенге дейінгі депозиттер қаражаттың сипаты және кімге тиесілілігі бойынша бөлінеді:
- кәсіпорындардың және ұйымдардың есепайырысу, ағымдағы есепшоттарында сақталған қаражаттары, әртүлі қорларда сақтауы бойынша арнайы есепшоттардағы қаражаттары; кәсіпорындардың капиталдық салымдарға арналған есепшоттарындағы, жергілікті бюджеттердің табыстары бойынша есепшоттардағы қаражат;
- әртүрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- жергілікті бюджеттердің қаражаты;
- басқа банктермен есеп айырысу бойынша корреспонденттік есепшоттардағы кредиттік қаражат қалдықтары және шетелдік банк-корреспонденттердің есепшоттарындағы қаражат.
Талап етілгенге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы - олардың иелері үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілгенге дейінгі депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал кемшілігі - бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етілгенге дейінгі шоттардың төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе комиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етілгенге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етілгенге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілгенге дейінгі депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын көрсеткіштер есептелінеді.
1) талданатын мерзім ішіндегі ресурстық базаның өсімін көрсететін қаражаттардың (талап етілгенге дейінгі депозиттердің) шоғырлану деңгейі;
2) орташа сақталу мерзімі. Талап етілгенге дейінгі депозиттерде сақталатын қаражаттардың орта күнінің санын көрсететін көрсеткіш, сол арқылы тартылған қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін анықтау;
3) талап етілгенге дейінгі депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бөлігі.
Талап етілгенге дейінгі депозиттерге банктердің бір жақты тәртіппен немесе бір бірінің тапсырмасы бойынша есепайырысу мен төлемдерді жүргізу мақсатында Орталық Банкте немесе корреспондент банктерде ашылған корреспонденттік есепшоттары да жатады. Банк басқа банкте ашқан корреспонденттік есепшот НОСТРО есепшоттары деп аталады, ал банк басқа банк үшін ашқан корреспонденттік есепшот ЛОРО есепшоты деп аталады. Бұл есепшоттарды ашу есепшоттардың қызмет ету талаптары және олар бойынша жүргізілетін операциялардың тізімі анықталған банктер арасындағы жасалған шарттар негізінде жүргізіледі. Көрсетілген есепшоттардан сондай-ақ клиенттердің есепшоттарынан да төлемдер олардағы қаражат шегінде жасалуы тиіс екендігін есте ұстаған жөн.
Талап етілгенге дейінгі депозиттерге өзінің классикалық нұсқасында отандық тәжірибеде қолданылмайтын, бірақ олардың қызмет етуі назар аударуға болатын контокорренттік есепшоттар тәрізді арнайы есепшоттарды жатқызуға болады.
Контокоррент (conto corrente италян тілінен - ағымдағы есепшот) - бұл банктің клиентпен барлық операциялары есептелетін біртұтас есепшот. Бұл есепайырысу және несиелік есепшоттарды бірге көрсететін активтік-пассивтік есепшот. Контокоррентте бір жағынан банктің несиелері және клиенттің тапсырмасы бойынша есепшоттан жасалған барлық төлемдер, ал екінші жағынан есепшотқа қолма-қол ақша, аударымдар, қайтарылып келген қаражат және басқа түрдегі қаражат көрсетіледі. Кредиттік сальдо дегеніміз клиенттің жеке қаражаты бар екенін білдіреді, ал дебеттік сальдо дегеніміз айналымға барлық заемдық қаражат қатыстырылған және есепшот иесі банкке кредит бойынша борышкер екендігін білдіреді [5].
Талап етілгенге дейінгі есепшоттардағы сақталатын қаражат үлесін есептеу мерзімдік депозиттік есепшоттарға аударылуы мүмкін болатын мынадай формуламен жүргізіледі:
А=(ОсрОкр) x 100 %; (1)
мұндағы А - мерзімді депозиттік шоттарға ауыстыруға болатын қаражат үлесі;
- Оср - бір жылдағы ағымдық шоттағы орташа қаражат қалдығы;
- Окр - бір жылдағы ағымдық шот бойынша несиелік айналым.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі - халықтың жинақ салымдары. Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкіншілігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай төмендегідей түрлерге бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар [6].
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарына басқа жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар - бұл шоттағы қаражатқа алдын ала келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталған соманы белгілі бір күнде (жаңа жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с.) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар негізінен жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды білдіреді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Банктердің депозиттік базасын нығайту мәселесін шешуде әртүрлі депозиттердің көлемін ұлғайту ғана емес, сонымен қатар депозиттік операциялардың ұйымдастырылуын жақсарту және салымдарды тартуды ынталандыру жүйесін арттырудың да үлкен маңызы бар. Бұл ең алдымен банктердің дәстүрлі емес банктік құралдарды: депозиттік және жинақтау сертификаттарды, чек депозиттерді, банктік вексельдерді шығару есебінен қол жеткізілуі мүмкін.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік сертификат - заңды тұлғаның банкке салған қаражатын куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық беретін бағалы қағаз.
Жинақ сертификаты - жеке тұлғаның банкке салған қаражатын куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құқық беретін бағалы қағаз.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің атына толтырылып беріледі. Ал, мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты-жөні көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбінесе ірі сомада шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Сертификаттарды салымшылардың санатына байланысты депозиттік және жинақтаушы сертификаттарға бөлуден басқа сертификаттарды басқа белгілері бойынша да жіктеуге болады:
- Шығарылу әдісі бойынша:
бір рет қана шығарылатын;
сериялармен шығарылатын;
- Рәсімделу әдісі бойынша:
атаулы;
ұсынушыға;
- Айналым мерзімдері бойынша:
мерзімдік;
талап етілгенге дейін [7].
Депозиттік сертификаттар бойынша айналым мерзімі 1 жылдың шегінде белгіленген, ал жинақтаушы сертификаттар бойынша 3 жыл шегінде белгіленген.
Коммерциялық банктерге өз қызметі үшін ресурстар тарту мақсатында коммерциялық банктердің жарғысында бекітілген жоғары пайда табу мен қажетті банк өтімділігін сақтау мақсатына және міндеттеріне орай депозиттік саясат стратегиясын әзірлеу маңызды.
1.2 Екінші деңгейдегі банктердің депозиттік саясаты және депозиттерді қалыптастыруға әсер ететін факторлар
Банктің депозиттік саясаты қаражатты депозитке тарту және оларды тиімді басқару жөніндегі банктің саясаты. Біз депозиттік саясатты банкке салымшылардың және басқа кредиторлардың қаражатын тарту және ресурстардың ең тиімді қисынын (өтімділік, пайдалылығы, сенімділігі тұрғысынан) анықтау жөніндегі тактикасы ретінде айқындаймыз.
Депозиттік саясат - банктік саясаттың құрамдас бөлігі ретінде банктің депозиттік операцияларын дұрыс ұйымдастыруға бағытталған шаралардың жиынтығын білдіреді [8].
Кең мағынасында депозиттік саясатты депозит қызметін көрсетуші мен салым иелері арасындағы қатынасты реттеу құралы ретінде қарастыруға болады.
Тар мағынасында, бұл кез келген коммерциялық банктің депозиттік операцияны ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды.
Коммерциялық банктердің депозитік саясатының басты мақсаты - Қазақстан Респубикасы заңына сәйкес депозиттік операциялардың жүргізуде банктердің бар мүмкіндіктерін пайдалану және өтімділіктің қажетті деңгейіне қолдау көрсету.
Банктердің депозиттік саясатының міндеттері мынадай болуға тиіс:
- банктің депозиттік базасын нығайтып, депозиттік нарықтағы үлесін кеңейту;
- меншік капиталға қатысты нормативтерді сақтай отырып, банктің депозиттік портфелінің көлемін ұлғайтып, оның сапасын арттыру;
- бакнтің активі мен пассивін басқаруға байланысты шешімдерге сәйкес және өтімділік саясатына қарай банктің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді депозиттерінің өзара шекті қатынасын қолдау;
- барлық салым иелеріне қатысты өлшемді және икемді саясат ұстану [9].
Депозиттік саясаттың ұғымын екі тұрғыдан қарауға болады. Кең мағынада бұл салым иелерінің және өзге де кредиторлардың ақшалай қаражаттарын тартумен, сондай-ақ қаражат көздерін анықтаумен байланысты банктің қызметін сипаттайды. Ал тар мағынада, бұл банктің өтімді қаражаттарға деген қажетін қанағаттандыру мақсатында тартылған қаражаттарды іздестіру шараларын білдіреді.
Депозиттік саясат банктің стратегиясына сәйкес жасалуы тиіс. Сондықтан банк өзінің депозиттік саясатын жасау барысында өзінің әлеуетті клиенттерін, яғни жеке салымшыларды немесе салымшылар ретінде заңды тұлғаларды дұрыс таңдай білуі қажет.
Банктік ортадағы күшті бәсекелестік жағдайында банктер агрессивтік депозиттік саясат жүргізуді таңдайды. Сонымен қатар, клиенттерді тартуда банктердің тиімді пайыз саясатын қолданғаны дұрыс. Ол үшін банк депозиттік саясат шегінде өзінің тактикасын жасауы қажет.
Депозиттік операцияларды жүргізуде банктер мынадай принциптерді басшылыққа алады:
- депозиттік базаны қалыптастыру барысында заңдық және нормативтік талаптардың орындалуын сақтау;
- депозиттік операциялар банктің пайда табуына ықпал етуге тиіс;
- тартылған депозиттік ресурстар банктің өтімділігін қамтамасыз етуге тиіс;
- депозиттік ресурстартың субъектілері, түрлері және мерзімдері бойынша дифференциалдануын қадағалау қажет.
Банктің депозиттік саясаты депозиттік операцияларға байланысты туындайтын тәуекелдерді басқаруға аса мән береді.
Депозиттік саясат туралы ереженің құрылымы мынадай баптарды қамтуға тиіс:
- жалпы ереже;
- депозиттік саясаттың мақсаты мен міндеттері;
- банктің құрылымдық бөлімшелерінің өзара әрекеті;
- банк ресурсының құрылымы;
- ақшалай қаражатты тарту мерзімі және депозиттік келісімшартты бекіту тәртібі;
- депозиттік келісімшартты жасауға және банкте шот ашуға қажетті құжаттардың тізімі;
- депозиттік және жинақ сертификаттарын сатумен байланысты операцияларды рәсімдеу тәртібі және оған қажетті құжаттар;
- банктік және банктік емес ұйымдардың қаражаттарын тарту және рәсімдеу;
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің белгілеген міндетті резерв нормалары негізінде резервтік шотқа қаражат аудару тәртібі;
- құжаттарды сақтау тәртібі.
Депозиттік саясаттың қалыптасуы мен іске асырылуына ықпал ететін факторларды екі тұрғыдан бөліп қарауға болады. Бірінші, клиенттің тұрғысынан: жинақтау шартына байланысты анықталатын экономикалық қатынастар субъектілерінің мүдделерінің әр түрлілігі, жағрафиялық жағдайы, ұлттық дәстүрлер, әлеуметтік топтың ерекшеліктері, соның ішінде жасы, олардың рухани, саяси, әлеуметтік мүдделері, отбасы жағдайы, білім деңгейі, мамандығы, табысының деңгейі, зейнетақымен қамсыздануы, салымдарды сақтандыру жүйесінің дамуы және т.б. жатады. Ал банктің тұрғысынан алғанда, ондай факторларға мыналар жатады: бәсекелестік деңгейі,банктік қызмет түрлерінің даму қарқаны, бәрі клиенттер үшін деген саясат, банктік қызметтердің сапасы, тәуекелдің диверсификациялануы, банк қызметкерлерінің біліктілк деңгейі, қаражаттарды тарту технологиясының жағдайы, банктік операциялардың қазіргі техникалармен қамтамасыз етілуі және т.б.
Депозиттік нарыққа жасалған талдау депозиттік саясаттың ортақ ықшамдылық критерийлерінің болуын талап етеді. Қазақстандық банктердің депозиттік саясатының ортақ ықшамдылық критерийлерге мыналарды жатқызуға болады:
- банктің тұрақтылығын, сенімділігін, қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында депозиттік, несиелік және басқа операциялардың өзара байланысы. Атап айтқанда, активтердің және пассивтердің (сомалары, мерзімдері, өтімділіктері, тәуекел дәрежелері және табыстылығы бойынша) келісілуі қажет, яғни банк депозиттік саясатты жүргізу кезінде депозиттер портфелінің тиімді қалыптастырылуына аса маңызды назар бөлінуі қажет, ал депозиттер портфелін салымшылардың банкке тәуекел дәрежесін, өтімділігін, табыстылығын анықтайтын критерийлердің негізінде жіктелген талаптардың жиынтығы ретінде қарастырған жөн;
- тәуекелді төмендету мақсатымен банктің депозиттік ресурстарын диверсификациялау;
- депозиттік портфельді сегменттеу (клиенттер, өнімдер және нарықтар бойынша);
- банк өнімдері мен қызметтері бәсекелес банктің өнімдерінен айырмасы болуы тиіс;
- салымдардың түрлерін және негізінен депозиттік портфелді қалыптастыру барысында өмір сүру циклының концепциясын есептеу.
Тиімді депозиттік саясаттың арнайы критерийлерін әр банк жеке (оның мөлшеріне, қызметкерлердің біліктілігіне, олар орындайтын операциялардың және көрсететін қызметтердің өзіндік құны және т.б. байланысты) анықтайды.
Негізінен депозиттік нарықтың қалыптасқан жағдайын талдау салымшылардың өздерінің қаражаттарын орналастыру кезінде мынадай тұжырымдарды басшылыққа алатындығын көрсетеді:
1) банктің сенімділігі;
2) депозиттер бойынша белгіленетін пайыздық мөлшерлемелерінің деңгейі. Бұл жерде неғұрлым банк тұрақты және сенімді болса, соғұрлым депозиттер бойынша пайыздықмөлшерлеме төмен.Ал танымал емес банктер алға шығу мақсатымен жоғары пайыздар есебінен жоғары пайыз мөлшерлемесін ұсынады;
3) банктің құрылымдық бөлімшелерінің көп болуы және клиенттерге қызмет көрсету сапасы. Банк филиалдары желісінің көп тармақтылығы мен жоғары деңгейдегі қызмет көрсету, бір клиентке қызмет көрсетудегі уақыт шығыны, есепайырысу мен төлемдерді электрондық жүйелер арқылы жасау мүмкіндігін ұсыну, банк операциялары және қызметтерінің көп түрлері және басқа факторлар клиенттің өзінің банкін таңдау кезінде жоғарғы мәні бар екендігі сөзсіз.
Жалпы банктердегі депозиттік саясатты жүзеге асыру мынадай принциптерге негізделеді:
1) Салымдарды кепілдендіру.Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарды сақтандыру қорына мүше болу арқылы банктер салымдардың сақталуы мен қайтарылуына кепіл беруге тиіс;
2) Міндеттемені орындау. Банктік салым туралы келісімшартқа сай және клиенттердің алғашқы талабы бойынша клиенттер алдындағы міндеттемелерді толық және уақтылы орындау;
3) Ашықтылық. Банктің қаржылық жағдайы туралы клиенттердің барлығына ақпараттың ашық немесе қолжетімді болуы (заңмен тиым салынбағаннан басқалары);
4) Бәсекелестік. Банк өзінің депозиттік өнімдерінің депозиттік нарықтағы бәсекелестік қабілетін арттыру үшін мынадай шешімдер қабылдауы қажет:
- бұрын шығарған және жаңадан шығаратын депозиттік өнімдерінің сапасын арттыру мақсатында банк үнемі ішкі және сыртқы депозиттік нарықтарға маркетингтік зерттеулер жүргізу қажет және депозиттер бойынша жай, күрделі және прогрессивтік сыйақы есептеу әдістерін пайдалану;
- депозиттер бойынша ұтыс жариялау, салым иелеріне сыйлық беру, бонус жүйесі сияқты маркетингтік ынталандыру әдістерін қолдану қажет;
- клиенттерге өте жоғары мәдени және сапалы қызмет көрсету.
5) Құпиялылық. Клиенттермен қарым-қатанас орнату барысында алынған кез келген ақпаратты, соның ішінде: клиенттердің мәліметтері, олардың қызметі, қаржылық мүдделері қатаң құпия болуға тиіс;
6) Жеке тұлға салымдары бойынша. Банктердің тұрақты ресурсын құрайтын жеке тұлғалардың, соның ішінде жеке кәсіпкерлердің салымдарын тарту арқылы депозиттік базаны нығайту [10].
Табысы жоғары клиенттер сегментіне байланысты тұрақты клиенттерді тарту:
- VIP санатындағы ірі клиенттерді тарту;
- орташа табысты клиенттерді тарту.
Заңды тұлғалар бойынша:
Корпорация мен ұйымдардың ұзақ мерзімді салымдарын банкке тарту арқылы банктегі олардың шоттарының қатарын өсіру және банктің ол депозиттік нарықтағы ұстанымын одан әрі нығайту.
Банкаралық депозиттер нарығы бойынша.
Банктер банкаралық депозиттер нарығын өздерінің қысқа мерзімді өтімділігін реттеу құралы ретінде тиімді пайдалануы қажет.
Ресурстарды тарту үшін банктер арасындағы бәсекелестік күресінің негізгі құралы проценттік саясаттың әртүрлілігі болып табылады, себебі салынған қаражатпен табыс табу клиенттерді салым жасауға елеулі ынталандырады. Депозиттік проценттік ставкалар деңгейін әрбір коммерциялық банк ҚР Ұлттық банкінің есептеу ставкасын бағдарға ала отырып, ақша нарығының жағдайына және өзінің депозиттік саясатына орай жеке белгілейді. Депозиттік есепшоттардың жекелеген түрлері бойынша табыс көлемі салымның мерзіміне, сомасына, есепшоттың қызмет ету түріне, қосымша қызметтердің көлемі мен сипатына және т.б. орай анықталады.
Талап етілгенге дейінгі есепшоттар жоғарыда айтылғандай иелерінің ағымдағы операцияларды жасауы үшін қолданылып, қалдықтың тұрақсыздығымен сипатталады, және осыған байланысты бұл есепшоттар тобы төменгі табыстылығымен ерекшеленеді. Заңды тұлғаларға ашылған талап етілгенге дейінгі есепшоттардағы қаражат қалдықтары бойынша проценттер тіпті есептелмеуі де мүмкін. Мұндай жағдайда әдетте, клиенттен есепайырысу-кассалық қызмет үшін төлем алынбайды. Дегенмен талап етілгенге дейінгі есепшоттардағы табыстың жоқтығы олардың иелерін мұндағы қаражатты азайтуға және артылған сомаларды табыстылығы жоғары салымдарға (мерзімдік салымдар, бағалы қағаздар және т.б.) орналастыруға ынталандырады. Бұл есепшоттардан қаражаттың басқа жаққа кетуіне жол бермес үшін көптеген банктер кезең (әдетте тоқсан сайын) ішіндегі орташа қаражат қалдығына аздаған проценттер есептеуді қолданады.
Кейбір банктер клиенттердің талап етілгенге дейінгі есепшоттардағы қаражат қалдықтарын тұрақты ұстауын мынадай түрде ынталандырады: олар есепшоттағы қаражаттың ең төменгі қалдығына жоғары проценттер ұсынады, немесе клиенттерге төмендемейтін ірі қаражат қалдықтары үшін сыйлықақылар ұсынады.
Жеке тұлғалар үшін ашылған талап етілгенге дейінгі есепшоттар бойынша міндетті түрде проценттер белгіленеді, бірақ ол бойынша табыс мерзімдік салымға қарағанда әрдайым елеулі мөлшерде төмен болады.
Мерзімдік салымдар бойынша проценттік ставка мөлшерін белгілеу кезінде негізгі фактор қаражат орналастырылған мерзім болып табылады: неғұрлым мерзімі ұзақ болса, соғұрлым процент деңгейі жоғары болады. Ең елеулі мәселе табысты төлеу жиілігі болып табылады: неғұрлым жиі төленсе, соғұрлым проценттік ставка деңгейі төмен болады.
Салымшыларды өз қаражаттарын банкке орналастыруға қызықтыру мақсатында банк проценттерді есептеудің және төлеудің әртүрлі жолдарын қолданады.
Табысты есептеудің дәстүрлі түрі шартта көзделген процентке орай салым бойынша есепайырысулар және төлемдер белгілі кезеңділікпен жасалады және салымның нақты қалдығының есептеу базасы ретінде қолданылатын жай проценттер болып табылады. Әдетте жай проценттер мерзімдері 1 жылға дейінгі салымдарға есептеледі.
Жай проценттердің формуласы - S = Px(1+in), (2)
мұндағы S - салым мерзімінің соңында күтілетін ақша қаражатының сомасы;
- Р - проценттерді есептеудің бастапқы базасы;
- і - проценттік ставка;
- n - салым мерзімі.
Табысты есептеудің басқа түрі күрделі проценттер (процентке процент есептеу) болып табылады. Мұндай жағдайда есептеу кезеңі өтісімен салым сомасына процент есептеледі және алынған көлем салым сомасына қосылады. Осылайша келесі есептеу кезеңінде проценттік ставка табыс базасына есептелген жаңа өскен сомаға қолданылады. Күрделі проценттерді егер салым мерзімінің әрекеті аяқталуы бойынша табысқа нақты төлем жүргізілетін жағдайда пайдалану тиімді.
Күрделі проценттердің формуласы - S = Px(1+i) n, (3)
мұндағы S - салым мерзімінің соңында күтілетін ақша қаражатының сомасы;
- Р - проценттерді есептеудің бастапқы базасы;
- і - проценттік ставка;
- n - салым мерзімі.
Салымшыларға қаражаттың салымда сақталудың нақты уақытының прогрессивті өсуіне байланысты проценттік ставканы қолдану тартымды болып табылады. Табысты есептеудің мұндай тәртібі қаражаттың сақталу мерзімін ұлғайтуды ынталандырып және салымды инфляциядан қорғайды.
Кейбір банктер инфляциялық шығындардың орнын өтеу мақсатымен проценттерді алдын-ала төлеуді ұсынады. Мұндай жағдайда салымшы қаражатты белгілі мерзімге орналастыруда дереу оған есептелетін табысты алады. Егер шарт мерзімінен бұрын бұзылса, онда банк салым бойынша проценттерді қайта есептейді және артық төленген сомаларды салым сомасынан ұстап қалады.
Қаражат орналастыру мақсатымен банк таңдайтын салымшы үшін процент көлемін есептеу тәртібі негізгі фактор (басқа талаптар тең болғанда) болып табылады. Есептеу кезінде бір банктер жыл ішіндегі толық күндерге орай (365 немесе 366), ал басқалары сол шамада алынған санды (360) басшылыққа алады, ал бұл табыс көлемінде көрініс табады. Әдетте, елдегі инфляция деңгейі жоғары болса, банктер есептеу кезінде дәл проценттерді, ал инфляция деңгейі төмен болса кәдімгі проценттерді (жылдың шамамен алынған санымен) қолданады.
1.3 Екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметіндегі депозиттік саясаттың алатын рөлі
Жалпы халықтың көзқарасы бойынша банк жүйесіне депозит ретінде тартылған қаражаттардың барлығы несиелік операцияларға пайдаланылады деген болжам бар. Бұл сырт қараған көзге осылай көрінуі мүмкін. Өйткені, әрбір банк өзінің депозиттік және несиелік саясатын қаржылық операциялардың тұрақтылығын негізге ала отырып құрады. Сонда ғана банктер тұрақты жоспарланған табыс алу мүмкіндігіне ие болады. Коммерциялық банктердегі тартылған мерзімді депозиттердің 60-70 %-ы, талап еткенге дейінгі депозиттердің 10-20 %-ы шетел тәжірибесінде несиелік ресурс ретінде, ал қалған бөлігі басқа да активтік операцияларды орындауға пайдаланылады. Бірақ бұл жағдай Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінде сақталынып отыр деп айту қиын. Онан басқа банктердің банкроттыққа ұшырап, өз депозиттік міндеттемелерін орындай алмауынан көруге болады. Банктерге тартылған депозиттердің несиеге берілуі, яғни мультипликациялануы нәтижесінде белгілі уақыт ішінде бірнеше есе депозиттік салымдар мен несиелік ресурстарды көбейтетінін ескерсек, онда халықтың қолындағы банк жүйесіне тартылмай отырған қаражаттарының қаншалықты маңызды екенін түсінуге болады.
Депозиттердің несиеге айналу процестері тауар және қызмет нарығынсыз толығыменен іске аспайды. Өйткені, жеке және заңды тұлғаларының барлығы тауар өндірісі және қызмет көрсету салаларында еңбек етеді және өз еңбектерінің нәтижелерін тауар және қызмет нарықтарында сата отырып, табыс табады. Осы тапқан табыстарының қорланатын бөлігін депозит нарығында салым ретінде мүдде алу мақсатында орналастырады. Ал жеке және заңды тұлғалар тауар өндіру немесе қызмет көрсетуді жандандыру мақсатында несие нарығынан несие ала отырып, тауар және қызмет нарықтарының қызметін пайдаланады. Бұл алынған несие сомасы тауар немесе қызмет нарықтарындағы тауар сатушы немесе қызмет көрсетуші тұлға арқылы банк жүйесіне депозит ретінде қайта барады.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері жеке және заңды тұлғалардан депозиттік салымдарды белгілі бір мерзімге тарта отырып, мерзім уақытының аяқталуыменен қайтарып беруге міндеттеме қабылдайды. Ал өз кезегінде осы тартылған ресурстарды банктер қарыз алушыларға негізгі сома мен оның пайызын әр ай сайын қайтарып отыру шартыменен береді. Мұнан көретініміз қарыз алушы үшін бәсекелестіктің орын алып тұрған жағдайында әрбір ай сайын тапқан табысын немесе табысы болмай тұрған жағдайда несиенің негізгі сомасын бір бөлігін несиенің өтеуі ретінде банкке қайтарып беріп оыруға мәжбүр болады. Сондықтан несие алу және оны қайтару қарыз алушылар үшін бүгінгі күннің ең бір өзекті мәселесі болып тұр. Егер салым салушы жеке немесе заңды тұлға кез-келген банкке 1200 доллар көлемінде ақшалай қаражатты сала отырып, өз капиталы үшін негізінен 12 ай мерзім уақытында пайызымен негізгі сомасын бір рет қайтарып алу мүмкіндігі бар. Мұнан түсінетініміз депозит сомасы мен оның пайызы бір жылдан кейін қайтарылады. Ал осы алынған 1200 доллар қарыз алушыға банкпенен әрбір ай сайын негізгі сомасы мен пайызы қайтарылуы тиіс болып беріледі. Әрбір келесі айлардағы қайтарылған несиенің бөлігі келесі бір қарыз алушыларға несие ретінде беріліп отырады, яғни банк қайтарылған несиенің бөлігін қайта инвестициялау мүмкіндігіне ие. Депозиттер банктер үшін 10% шығынменен тартылып, 20% мөлшерінде несиеге бірінші қарыз алушыға беріледі.
Қаражаттарды тарту пайызы мен несиеге беру пайызы арасындағы маржа банктің табысын қаматамасыз етеді. Одан кейінгі қайта инвестициялау барысындағы пайыздар банк үшін толығыменен табыс көзін құрайтын маржа болып отыр. Несиенің мұндай табыс алып келуі банктің несиелік операциясының басқа активтік операцияларға қарағанда ерекше ең ұтымды операциясы етеді. Бірақ қазіргі уақыттағы қарыз алушылардың тәжірибесінің молаюына және банктердің несиелік ресурстарының күннен-күнге артып орналастыруды қажет етуіне байланысты несие беру шарттары кәсіпкерлер үшін біртіндеп тиімді болуға мәжбүр етеді. Экономиканың нақты салаларын несиелеу бүгінгі күннің ең басты проблемасы болып тұр. Бұл проблеманы шешу мәселесі мемлекет тарапынын реттеу мен қадағалауды қажет етеді. Кәсіпкерлердің тиімді шартпенен несиелерді алу мүмкіндігі халықтың әлеуметтік - экономикалық жағдайын жақсартуға әкелетін бірден - бір көз. Өйткені, өндіріс орындарының ашылуы мен жұмыссыздық азайып, бюджетке төленетін салықтың көлемі артады. Мемлекет атап айтқанда, салық органдары кәсіпкерлікті қолдау мақсатында шағын кәсіпкерлерден әрбір ай сайын төленетін салықтарды төлеу мерзімін әр тоқсан сайын төлеу жағдайымен ұзартып отыр. Салықтың әр тоқсан сайын төленуі кәсіпкердің тапқан табысын 3 ай мерзімінде айналысқа түсіріп, қосымша табыс табу мүмкіндігін беріп отыр.
Екінші деңгейдегі банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әр түрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсалғанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады [11].
Қазіргі екінші деңгейдегі банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек. Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және бақылау жүйелері өзгеруде. Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие беру.
Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге салымдар тарту мен қарыздар беру жатады. Банктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz