ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ЕЖЕЛГІ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ МӘДЕНИЕТІ

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

VI ТАРАУ. ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ЕЖЕЛГІ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ МӘДЕНИЕТІ (V-IX ғ.)
Ежелгі түркі халықтарының мәдениеті жөнінде айтқанда, біз бірінші және
екінші қағандықтарға негіз болған төрт тайпаны — теле (оғыз), ашина
(туркі), Енисей қырғыздары мен қыпшақтарды айтамыз. Түркі мәдениеті үш
аймақта дамыды: 1) Енисей қырғыздарының мәдениеті; 2) Ертіс бойы
қыпшақтарының мәдениеті; 3) Алтай тауы мен қазіргі Монголия, Жетісу, Шығыс
Түркістан жеріңдегі теле (оғыз), ашина (түркі) мәдениет орталықтары.
1. Түркі халықтарының жазба ескерткіші
V—IX ғасырларда түркілер қоныстанған Алтай, Сібір, Орта және Орталық
Азия жерлерінде жазу, сызу, егін егу, әдебиет, өнер, тарих ғылымдарының,
діни сенімдердің қалыптасқаны көпшілікке аян, оған Енисей жазу
ескерткіштері, Орхон жылнамасы мен Талас аңғарынан табылған ескерткіштер
айғақ.
Орхон-Енисей жазу ескерткіштері табылған уақыт түркі тілдерінің даму
тарихындағы "Көне түрй" дәуіріне сай келеді. Шығыс Түркі қүрамында өмір
сүрген тайпалар осы Орхон-Енисей жазуын қолданып, осы жазу тіліңце
сөйлеген. Орхон-Енисей жазу ескерткіштерінің ең көп табылған жері — Орхон,
Енисей, Селенгі және Талас бойы.
Орхон-Енисей жазуы өзінің жазу ерекшеліктері мен қолдану өрісіне сай
Орхон-Енисей және Талас жазуы делініп екі топқа бөлінеді.
Енисей жазба мүралары. Олардың бүлайша аталуы тас бетіндегі сына
жазуларыньщ Енисей бойынан табылуымен байланысты. Бүған қосымша кейіннен
Тува мен Хакасия, Краснояр өлкелерінен де осындай жазбалар табылған. Енисей
жазбаларының жалпы саны — 85 шамалы. Олардың ішінде кіші-гірім жазбалармен
қатар ірі текстер де кездеседі. Енисей ескерткіштері көлемі жағынан
негізінен шағын болып келеді. Ең үлкені 10— 15 жоддан, ең кішісі 1—2 жолдан
ғана турады. Қодданылуы жағынан Енисей ескерткіштері — ескі түркі жазуының
алғашқы шығып, қалыптасып, тарағаң нүсқасьц ' Бүл жазу біртіндеп Орхон
өзені, одан Талас өзені өңіріне тараған. Бүл түжырымның шындыққа
жанасымдылығы жеке таңбалардың жазылу тәсілі мен жетіддірілуінен де
байқалады. Енисей жазба ескерткіштерінің ең көне түрлері Минусинск
ойпатынан табылған. Бүл жазбалар түркі халқы белгілі мөлшерде отырықшы
болып, металл өндеумен айналысқанын, мәдениетті ел болғанын көрсетеді.
Орхон жазуы көне түркі жазба мүраларының ішінде қазіргі түркі тектес
халықтардың бәріне ортақ кене түркі әдеби тілінде жазылғанГрл кезде сонау
Сібірден бастап Орта Азия мен Қазақстан аимағы түтастай Түркі қағандығының
қол астына қараған болатын. ҮІ ғасырдың ортасында қазіргі солтүстік
Монголия жерінде бас қүраған Түркі қағандығы сол ғасырдьщ аяқ шенінде
батысы Каспий теңізіне, шығысы Корей бүғазына дейінгі аралықты алып жатқан
үлы империяға айналды. Кейін келе Батыс Түркі және Шығыс Түркі қағандығы
деп аталатын екі үлкен қағандыққа бөлініп кеткені белгілі."Солай бола түра,
Ү—ҮІІІ ғасырларда жартастардың беттері мен тас мүсіндерге, сондай-ақ кейбір
ыдыстардың жиегі, түбі және қабырғаларына ойылып жазылған көне түркі
жазбаларының ішіндегі ең маңыздысы — Орхон жазба мүралары. Орхон өзенінің
бойынан табылған бүл ескерткіштердің ішінде тасқа қашалып жазылған үш
тарихи мүра ерекше аталады. Оның біріншісі—731 жылы өлген хан інісі
Күлтегінге, екіншісі — 735 жылы өлген Білге қағанның өзіне, ал үшіншісі —
Тоныкөкке арналған ескерткіштер. Тоныкөк туралы Копенгагендік профессор В.
Томсен мен Клеменц ханымның еңбектерінен мынадай мағлүмат ала аламыз: Орхон
жазбаларында көрсетілгеніндей, Тоныкөк деп табылған ескерткіште ол — үш
ханның ақылшысы және Білге қағанның қүдасы болган адам. Қытай жазбаларында
Тоныкөк жайлы 716 жылы айтылған. Елтерістің патшалық қүруында оның қосқан
үлесі туралы қытай және Тоныкөк жазбаларында толық көрсетілген. Көне түркі
жазбаларын кейде "руна" жазуы деп те атайды. Оның
Себебі: Сібірде айдауда жүрген швед офицері И. Т. Страленберг пен
немістің ғалымы Д. Г. Мессершмидт кездестірген құлпытастардағы өзі
түсінбейтін жат жазуды өз елінің тілінде "руна" жазуы деп атаған еді. Бұл
сөз термин ретінде бертін келе кеңінен таралып кетті.
Орхон ескерткіштері оқиғалар мерзімі, жазу стилі жағьшан ескі түркі
жазуының соңғы — жаңа дәуірін танытады. Оның бер жағында Орхон жазуы, сірә,
халық арасына кеңінен тараған болу керек. Күлтегін ескерткіштерінде мынадай
сөйлемдер кездеседі: "Түркі халқын жиып, ел еткендерінді де мұнда бастым,
жаңылып кеткендерінді де мұнда бастым. Барлық сөзімді айтар мәңгілік тасқа
бастым, бүдан қарап біліндер, түркінің қазіргі халықының бектері"—дейді.1
Орхон жазбалары осы жағдайлардың тамаша көрінісін берген. Бүл жерде
бүрын өз мемлекеті болған түркілердің қытайлардан жеңіліп, шамамен 50 жыл
бойы қытай билігінде болып, кейбір княздар қытай титуддарын қабыдцап, түркі
бектері болудан қалғандығын айтады. Сонда жай халық: "Менің өзрнің ханым
бар, мемлекетім бар халық едім, енді менің мемлекетім қайда, ханым
қайда?"—дей отырып, қытайларға қарсы шығады. Будан біз аристократтар мен
демократтар арасындағы күресті, ханның халық өкілі ретінде күрес
жүргізгендігін көреміз.
Орхон жазбаларында әскери күш және әскери рух қаншалықты дәріптеліп
отырғанына қарамастан, одан адамшылыққа жат пиғыл кездеспейді. Мәдениетті
деген халықтардан шыққан басқыншыларда кездесетін қатыгездік және
қатыгездіктен ләззат алу элементтері мүнда атымен жоқ. Жазба ескерткіште
империяның қүралуы — халыққа көрсеткен қызметім, кёлтірген пайдам деп
түсіндіреді.
Ал әскери түрмысқа келетін болсақ әрбір жауынгер соғыста ғана емес,
күнделікті өмірде де ержүрек әрі ақылды болуы керек екенін ескертіп
отырады.
Жазба ескерткіштегі Білге қаған — үлкен ел басқарушы, Күлтегін — өз
заманының даңқты батыры, Тоныкөк — әрі батыр, әрі шешен, жырау, әрі
кемеңгер ақыл иесі. Тастағы жазбада Тоныкөк мемлекет қамын ойлайтын басшы
түрінде суретгелсе, Күлтегін өз ағасы Білге қаған кезінде әскёр басы
болған, оның батырлығы сол кездегі ерліктің дара үлгісі ретінде беріледі.
Сол жазбалардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.