Банк жүйесінің маңызды элементі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И.Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық университеті
Институт ___________________________________ __
Кафедра ___________________________________ ___
Макулбекова Асель Нуралиевна
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
___________________________________ _____________________________________ __
___________________________________ _____________________________
тақырыбына
___________________________________ ________________
(мамандық шифры, атауы)
Алматы 2012
АҢДАТПА
Тақырыптың өзектілігі. Нарық экономикасының ең маңызды және
ажыратылмайтын құрылымы бұл Банк жүйесі. Банк жүйесінің маңызды элементі –
банктер болып табылады. Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі
қоғамда банктер әр түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық
шаруашылығының қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, кей
жағдайларда делдалдық мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер
жүзеге асырылады.
Зерттеудің мақсаты. Нарықтың экономикадағы ақша айналымының қайнар
көзі болып табылатын банктердің жұмыс істеу құрылымы мен менш ікті
капиталын қалыптастыруы жалпы алғанда банктік жүйенің жұмысының жекеленген
тармағын (БТА Банкін) зерттеу арқылы жалпылама түсінік беру немесе бағалау.
Зерттеудің хронологиялық кезеңі - жұмыстың нақты көрсетілген
кезеңдерге сәйкес орындалғанын құптаймын, яғни дипломдық жұмысты орындауға
арналған жұмыстық кесте бойынша жазылды.
Зерттеу объектісі мен пәні - Қазақстан Республикасы банктерінің
меншікті капиталы оның құрылымы, оған тартылатын қаржылар көздері,
проблемалары және оны жетілдіру жолдары. Зерттеу объектісі ретінде АҚ БТА
Банкінің меншікті капитал есебін қаржылық талдау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, тоғыз
кестені, үш суретті және тоғыз формуланы қамтиды.
АННОТАЦИЯ
Актуальность исследуемой темы. Самый важный структура банка в рыночном
экономике эта система Банка. Важный элемент системы банка – является сами
банки. Виды банковских деятельность очень разные. В наши время банки
финансируют хозяйства народа , покупает и продает ценные бумаги выемка-
реализации,являются посредником управляеть сделками имущество связываться
на все деятельность.
Цели и задачи исследования. Цель дипломной работы –определить роль
структуры и услуги банка, оценить личный капитал банка индивидуальна (БТА
Банк), используя новые методы совершенствование в рыночном экономике.
Хронологический период исследования. Дипломная работа выполнена
соответственно рабочей таблице.
Объект исследования. Личный капитал банков Республики Казахстана,
структура , источник финансов, проблемы, которые протягиваются, и строки ее
усовершенствования. На пример объекта исследования "Личный счет капитала
БТА Банка" ее финансовое состояние.
Структура и объем дипломной работы. Дипломная работа состоит из
введения, трех глав, заключения, списка литературы и девять таблиц, трех
рисунков и девять формул.
THE SUMMARY
The relevance of the topic under study. The most important structure of the
Bank in a market economy the system of the Bank. An important element of
the system of the Bank - is the banks themselves. Types of banking
activities are very different. In our time, banks are funding the
agriculture of the people, and buys and sells securities clearing-
realization, is an intermediary transactions property communicate to all
activities.
Goals and objectives of the study. The aim of the thesis is to determine
the role of the structure and services of the Bank, to assess the personal
capital of the Bank is individual (BTA Bank), using new methods of
improvement of the market economy.
The chronological period of the study. Diploma work performed,
respectively, of the working table.
The object of the research. Personal capital of banks of the Republic of
Kazakhstan, structure, source of Finance, problems, which are, and the
lines of its improvement. For example an object of study of "Personal
account capital BTA Bank" its financial condition.
Structure and volume of the thesis. Thesis consists of introduction, three
chapters, conclusions, bibliography and nine tables, three drawings and
nine formulas.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 8
1 Меншікті капиталдың жалпы түсінігі және құру тәртібі 11
1.1 Меншікті капиталдың мәні мен мазмұны 11
1.2 Банктің меншікті капиталының құрылымы мен оның қызметі 16
1.3 Банктің жарғылық капиталының құру тәртібі мен жеткіліктілігі 27
2 Нарықтық экономикадағы банктік қызметті дамытудың
теорриялық аспектілері 38
2.1 Қазақстанда банктік істі дамыту кезеңдері мен қалыптастыру
негіздері 38
2.2 Коммерциялық банктер – банктік жүйенің негізгі құрамдас бөлігі 43
2.3 Коммерциялық банктердің қаржылық ресурстарының құрылымы 50
3 Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктердің меншікті капиталы және оның
қалыптасуы (“БТА Банкі” АҚ мысалында) 55
3.1 Екінші деңгейлі банктердің экономикадағы рөлі және меншікті капиталының
серпіні мен құрылымын талдау 66
3.2 Екінші деңгейлі банк БТА Банкі АҚ құрылу тарихы
3.3 БТА Банкі АҚ меншікті капиталы: көздері мен қызметі 69
Қорытынды 76
Қолданылған әдебиеттер тізімі 78
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарық экономикасының ең маңызды және
ажыратылмайтын құрылымы бұл Банк жүйесі. Банк жүйесінің маңызды элементі –
банктер болып табылады. Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі
қоғамда банктер әр түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық
шаруашылығының қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, кей
жағдайларда делдалдық мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер
жүзеге асырылады.
Банк деген ұғым не, ол қалай пайда болды деген сұраққа жауап
іздестірейік. Банк деген ұғым италиян сөзі bank – орындық, айырбас
орындығы – айырбас орны дегенді білдіреді.
К. Маркс банктердің пайда болуы туралы былай деген: Кәсіпкерліктің
ерекше саласы пайда болды, себебі ол ерекше сала ретінде барлық таптардың
ақша механизмін қамтамасыз етеді, ол шоғырланып, ірі масштабта
жүргізіледі...
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте
зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан-жақты іс-әрекет
етеді.
Қоммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз
қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.
Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын
салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық
шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге бөлу және қайта
бөлудің банктік механизмі өндірістің обьективтік қажеттілігіне байланысты
шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын өзгертуге мүмкіндік
туғызады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы қарағанда кең ұгымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстары – бұл банктің пасивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастылуға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Банк ресурстарының құрамына мыналар жатады:
1. банктің меншікті капиталы;
2. банктің займдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал немесе тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Банктің меншікті капиталы капиталдың экономикалық санатының бір түрі
болып табылады. Ол несиелік мекеменің қалыптасу көзінің және ортаның
өзгеруіне байланысты дұрыс қызмет ету үшін елеулі мәнге ие. Банкті ашу
кезінде құрылтайшылар енгізген меншікті капитал банктің бастапқы қызметін
ұйымдастыру үшін пайдаланылатын алғашқы қаражат немесе қызмет өсуі және
кеңеюі кезінде қосымша қаражат болып келеді. Сонымен қатар банктік капитал
несиелік мекемелердің қаржылық тұрақсыздықтан және шектен тым тәуекелдерден
сақтайды оны банкроттықтан қорғануын қамтамасыз етеді, ағымдағы шығындардың
залалын жабады, банкке деген клиенттің сенімін арттырады, клиентураның
коммерциялық және тұтыну несиелеріне деген қажіттіліктерін
қанағаттандырады. Сондықтан банктерге экономикалық тәртіп нормасын тапсырыс
ететін мемлекеттік органдар оларды бұзу туралы белгі алған кезде салымшылар
мен инвесторлар мүдделеріне жауап беретін банктік капиталға экономикалық
ықпалшылдар қолданылады. Осылайша,банк қызметінің ең үлкен мәселесінің
бірі банктің меншікті капиталының жеткіліктілігін анықтау болып
табылады.Оған осынша көңіл бөлудің бір себебі банктің айналымындағы қарыз
капиталы үлес салмағы банктік емес саладағы кәсіпорынның айналымындағы
қарыз капиталы айтарлықтай жоғары болып келуінде.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған бантің
әртүрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Нарықтың экономикадағы ақша
айналымының қайнар көзі болып табылатын банктердің жұмыс істеу құрылымы мен
менш ікті капиталын қалыптастыруы жалпы алғанда банк тік жүйенің жұмысының
жекеленген тармағын (БТА Банкін) зерттеу арқылы жалпылама түсінік беру
немесе бағалау.
Меншікті капиталдың негізгі мәселесіне міндеттері шешілуі мүмкін оның
жеткілігін қолдау жатады:
• капиталдың сатылы жоғарлауына;
• активтердің жалпы сомасының қысқаруына;
• жоғары тәуекелді салымының үлесін азайтумен қоса автивтер
құрылымының өзгеруі арқылы;
Банктің меншікті капиталы құрамына банктің жарғылық капиталының
маңызды үлес салмағы бар екенін бізге белгілі. Ол өзінің бағалы қағаздарын
шығару жолымен қалыптасады және сол себептен оны жиі акционерлік капитал
деп атайды. Банктің акционерлік капиталының көлемі қатысушы-акционерлер –
жабық немесе ашық тәсілімен үлестірілген акция ұстаушылардың салымдары
есебінен қалыптастырады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалықтары:
Қазақстанда банктік істі дамыту кезеңдері анықталды;
Коммерциялық банктердің жүйесі және қаржылық ресурстары зерттелді;
Екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының серпіні мен құрылымы
талданды;
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасы банктерінің меншікті капиталы оның
құрылымы, оған тартылатын қаржылар көздері, проблемалары және оны жетілдіру
жолдары.
Зерттеу объектісі ретінде АҚ БТА Банкінің меншікті капитал есебін
қаржылық талдау.
Диплом жұмысында көптеген шартты мысалмен түсіндіріліп меншікті
капитал есебін ұйымдастырудың негізгі сұрақтары қамтылған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы үш болімдерден тұрады:
Бірінші бөлімде меншікті капиталдың түсінігі, мәні мен мазмұны,
құрылымы, түрлері, қызметтері және құрылу тәртібі туралы жалпы түсінік
берілді.
Екінші бөлімде коммерциялық банктердің меншікті капиталы және оны
қалыптастыру: оның көздері мен қызметтері, жеткіліктілігі және банктің
тартылған қаражаттары толық көрсетіліп меншікті капитал есебінің негізгі
мәселелері талдалған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктерінің
меншікті капиталы және оның қалыптасуы және БТАБанк АҚ-ның құрлыу тарихы,
меншікті капиталы, басқару жүйесі, қызметтері және т.б. жайлы мағлұмат
берілді.
1 МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ҚҰРУ ТӘРТІБІ
1.1 Меншікті капиталдың мәні мен мазмұны
Меншікті капитал – коммерциялық банктің қаржылық ресурстарының қажетті
бөлігі. Ол акционерлік, жеке меншіктік немесе шектелген жауапкершілікті
серіктестік нысанында құрылады.
Банктің меншікті капиталы құрамына банктің жарғылық капиталының
маңызды үлес салмағы бар екенін бізге белгілі. Ол өзінің бағалы қағаздарын
шығару жолымен қалыптасады және сол себептен оны жиі акционерлік капитал
деп атайды. Банктің акционерлік капиталының көлемі қатысушы-акционерлер –
жабық немесе ашық тәсілімен үлестірілген акция ұстаушылардың салымдары
есебінен қалыптастырады.
Банктің меншікті капиталы капиталдың экономикалық санатының бір түрі
болып табылады. Ол несиелік мекеменің қалыптасу көзінің және ортаның
өзгеруіне байланысты дұрыс қызмет ету үшін елеулі мәнге ие. Банкті ашу
кезінде құрылтайшылар енгізген меншікті капитал банктің бастапқы қызметін
ұйымдастыру үшін пайдаланылатын алғашқы қаражат немесе қызмет өсуі және
кеңеюі кезеңінде қосымша қаражат болып келеді. Сонымен қатар банктік
капитал несиелік мекемелерді қаржылық тұрақсыздықтан және шектен тыс
тәуекелдерден сақтайды, оны банкроттықтан қорғануын қамтамасыз етеді,
ағымдағы шығындардың залалын жабады, банкке деген клиенттің сенімін
арттырады, клиентураның коммерциялық және тұтыну несиелеріне деген
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Сондықтан банктерге экономикалық тәртіп
нормасын тапсырыс ететін мемлекеттік органдар оларды бұзу туралы белгі
алған кезде салымшылар мен инвесторлар мүдделеріне жауап беретін банктік
капиталға экономикалық ықпал шаралар қолданады. Осылайша, банк қызметінің
ең үлкен мәселелерінің бірі банктің меншікті капиталының жеткіліктілігін
анықтау болып табылады. Оған осынша көңіл бөлудің бір себебі банктің
айналымындағы қарыз капиталы үлес салмағы банктік емес саладағы
кәсіпорынның айналымындағы қарыз капиталы айтарлықтай жоғары болып келуінде
[4, 402].
Оның үстіне меншікті капитал салымшылардың мүдделерін бағалы
қағаздарды және басқа да қатысу құқықтарын сатып алу үшін, сонымен қатар,
қаражатты қаржыландыру үшін несиелік, факторингтік лизингтік операциялар
бойынша банктік айналымды авансылау кезінде күтілмеген шығындардан
қорғайды, яғни банк тәуекелдіктің орнын толтырады. Сонымен катар меншік
капиталдың бір бөлігі есебінен банктің төлем қабілеттілігін сақтап қалуын
қамтамасыз ететін және шығындар пайда болу кезінде оған қалыпты қызмет
етуіне жағдай жасайтын қаржылық резерв қалыптасады.
Банктік қызмет әрқашан белгілі бір тәуекелдікпен жалғасатын
болғандықтан, олардың активтері сәйкесінше топтарға бөлінеді. Тәуекелдікті
ескере отырып активтерді жіктеу және олардың меншікті капитал көлемімен
өзара тәуелділігі банкті басқару сапасының жоғарылауына және оның қаржылық
тұрақтылығының жоғарылауына жағдай жасайды. Банктің меншікті қаражатына
салымның өсуі қаржыландырудың ең қауіпсіз түрі болып табылады және жүйелі
сипаттағы сілкіністерге жолықпауға мүмкіндік береді.
Банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық
активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда
табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және тартылған
қаражаттарының жиынтығы банктік ресурстар болып табылады [3, 59].
Банк русурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10% жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және тағы басқа шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз
банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капиталдың есебінен
банкте қажетті резервтер құрылады. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы
ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Банктің меншікті капиталы капиталдың экономикалық санатының бір түрі
болып табылады. Ол несиелік мекеменің қалыптасу көзінің және ортаның
өзгеруіне байланысты дұрыс қызмет ету үшін елеулі мәнге ие. Банкті ашу
кезінде құрылтайшылар енгізген меншікті капитал банктің бастапқы қызметін
ұйымдастыру үшін пайдаланылатын алғашқы қаражат немесе қызмет өсуі және
кеңеюі кезеңінде қосымша қаражат болып келеді. Сонымен қатар банктік
капитал несиелік мекемелерді қаржылық тұрақсыздықтан және шектен тыс
тәуекелдерден сақтайды, оны банкроттықтан қорғануын қамтамасыз етеді,
ағымдағы шығындардың залалын жабады, банкке деген клиенттің сенімін
арттырады, клиентураның коммерциялық және тұтыну несиелеріне деген
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Сондықтан банктерге экономикалық тәртіп
нормасын тапсырыс ететін мемлекеттік органдар оларды бұзу туралы белгі
алған кезде салымшылар мен инвесторлар мүдделеріне жауап беретін банктік
капиталға экономикалық ықпал шаралар қолданады. Осылайша, банк қызметінің
ең үлкен мәселелерінің бірі банктің меншікті капиталының жеткіліктілігін
анықтау болып табылады. Оған осынша көңіл бөлудің бір себебі банктің
айналымындағы қарыз капиталы үлес салмағы банктік емес саладағы
кәсіпорынның айналымындағы қарыз капиталы айтарлықтай жоғары болып
келуінде.
Оның үстіне меншікті капитал салымшылардың мүдделерін бағалы
қағаздарды және басқа да қатысу құқықтарын сатып алу үшін, сонымен қатар,
қаражатты қаржыландыру үшін несиелік, факторингтік лизингтік операциялар
бойынша банктік айналымды авансылау кезінде күтілмеген шығындардан
қорғайды, яғни банк тәуекелдіктің орнын толтырады. Сонымен катар меншік
капиталдың бір бөлігі есебінен банктің төлем қабілеттілігін сақтап қалуын
қамтамасыз ететін және шығындар пайда болу кезінде оған қалыпты қызмет
етуіне жағдай жасайтын қаржылық резерв қалыптасады.
Банктік қызмет әрқашан белгілі бір тәуекелдікпен жалғасатын
болғандықтан, олардың активтері сәйкесінше топтарға бөлінеді. Тәуекелдікті
ескере отырып активтерді жіктеу және олардың меншікті капитал көлемімен
өзара тәуелділігі банкті басқару сапасының жоғарылауына және оның қаржылық
тұрақтылығының жоғарылауына жағдай жасайды. Банктің меншікті қаражатына
салымның өсуі қаржыландырудың ең қауіпсіз түрі болып табылады және жүйелі
сипаттағы сілкіністерге жолықпауға мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субьектілердің уақытша
бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы терминіне қарағанда кең
ұғымды білдіреді.Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа
да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін
пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалады.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленеді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қордеген экономикалық түсінік
қалыптасады. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Ссудалық қорды
орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті.
Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға
бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі
құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту қорлар, ал тартылған
қаражаттарға:мемлекеттік бюджет қаражаттары, кәсіпорындардың, ұйымдардың
есеп айырысуы және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың ақшалай
жинақтары жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып,
мемлекеттің қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерешеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктер қызметінің тұрақтылығы
үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз
етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы көлемі және
мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттармен емес,
сол сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді
дегенді білдіреді.Ұлттық банкіміз банктердің банкі болып
табылғандықтан, коммерциялық банктер ресурстарының бір бөлігі сол банктен
алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
кызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорындарға, ұйымға және халыққа сатып ала
отырады.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банк ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облиғацияларды
сатудан түскен қаражаттар,лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктер ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметтінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1 банктің меншікті капиталы.
2 банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға деген қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған
бөлігі тартылған қаражаттардың үлесіне тиеді.
2004-жылдың 1-қаңтарына берілген мәліметтер бойынша Қазақстандық
екінші деңгейдегі банктердің пассивтері, олардың құрылымы мен шамасына
қарай 1-кестеде топтастырылған.
1-кесте
Қазақстандық екінші деңгейдегі банктер пассивтерінің құрылымы мен
шамасына топтастырылуы*
Банктердің аттары МіндеттемелеМеншікті Барлық
рі капиталы пассивтері
1.Казкомерцбанкі АҚ 383359151 39265133 422624284
2.ТұранӨлем банкі АҚ 340308170 29670510 369978680
3.Қазақстан Халық Жинақ банкі АҚ 232454217 21100904 253555121
4.Алматы сауда қаржы банкі АҚ 86669542 9083160 95752702
5.Центркредит банкі АҚ 75177638 7561962 82739600
6.Нұрбанк АҚ 51287682 7123368 58411050
7.Каспиский Банкі АҚ 48772598 6161812 54934410
8.Альянс Банкі АҚ 46589193 4085889 50675082
9.Еуразия банкі АҚ 41954490 8461110 50415600
10.Ситибанк Қазақстан АҚ 28864535 6303720 35168255
11.Валют-Транзит банкі АҚ 26132978 5429518 31562496
12.АБН АМРО Қазақстан банкі АҚ 25511314 5146055 30657369
13.Темірбанк АҚ 24249481 4413033 28662514
14.HSBC Қазақстандық банкі АҚ 17494355 2779504 20273859
15.Қазақстандық Наурыз банкі ЕБ 15805879 2219898 18025777
16.TEXAKABANK 10986409 1507108 12493517
17.Цеснабанкі АҚ 10812320 1428783 12241103
18.Альфа-банкі ЕБ 7424480 2280476 9704956
19.Қазақстандағы Қытай банкі ЕБ АҚ 4185336 2450711 6636047
20.Демір Қазақстан банкі АҚ 2815026 1198976 4014002
21.Нефтебанк АҚ 2622019 913606 3535625
22.Алма-Ата МБ АҚ 2009297 978905 2988202
23.Данабанк АҚ 1231666 1064945 2296611
24.ТПБК АҚ 929517 1290089 2219606
25.Лариба-Банкі ББ АҚ 913270 1327307 2240577
26.КЗИ Банкі АҚ 886873 2213684 3100557
27.ТАИБ Қазақстан банкі ЕБ АҚ 706996 1193421 1900417
28.Қазақстан индустриалды банкі АҚ 647980 1119484 1767464
29.Сенімбанкі АҚ 144537 1055273 1203310
30.КИБ АҚ 126340 1076970 1203310
31.Заман-банкі АҚ 98316 1034446 1132762
32.Алаш-банкі АҚ 83625 1101709 1185334
33.Пакістан ұлттық банкі ЕБ АҚ 46656 1113635 1160291
34.Қазақстан Тұрғын үй 15638 1508473 1524111
құрылыс-жинақ банкі АҚ
Ескерту: *Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу
жөніндегі ҚР агентігінің есептік материалдарынан
Кестеден көріп отырғанымыздай, банктердің пассивтерінің өсуіне
міндеттемелердің артуы,соның ішінде депозиттік базаның өсуі ықпал етуде.
2003 жыл бойына екінші деңгейдегі банктердің міндеттемелерінің сомасы 480,9
млрд теңге немесе 47,6% өскен. Депозиттердің құрылымында салымдарды
кепілдендіру жүйесіне мүше-банктерде орналасқан жеке тұлғалардың салымдары
341,5 млрд теңгені құрады немесе бұл көрсеткіш 2003 жылдың 1 қаңтарымен
салыстырғанда 42,4% жоғары.2004 жылдың
1 қаңтарына екінші деңгейдегі банктердің жиынтық меншік капиталының мөлшері
44,9% өсіп, 233,6 млрд теңгені құрады.
1.2 Банктің меншікті капиталының құрылым мен оның қызметі
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа
қызметпен айнылысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті
резервтер құрылды. Сонымен қатар,банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты көзі. Меншікті және тартылған коммерциялық
банк ресурстары Ұлттық банкте ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі.
Бұл активтік шот, сондықтанда да дебетті бойынша ресурстар, ал кредитті
бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі. Демек, дебеттік қалдықтың шамасы
банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді. Банктің бос резервінің мөлшері
активтік операцияларға жұмсалмаған оның ресурстарының шамасын білдіреді.
Осы бос резевтер сомасы қаншалықты жоғары болса, Банктің тұрақтылығы
соғырлұм жоғары,бірақ пайдасы төмен болады. Керісінше, егер бос жатқан
қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары
келеді. Сондықтанда, әрбір коммерциялық банк өзінің корреспонденттік
шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады [5].
Банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық
активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда
табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және тартылған
қаражаттарының жиынтығы банктік ресурстар болып табылады.
Банк русурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10% жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және тағы басқа шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз
банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капиталдың есебінен
банкте қажетті резервтер құрылады. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы
ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті капитал – коммерциялық банктің қаржылық ресурстарының қажетті
бөлігі. Ол акционерлік, жеке меншіктік немесе шектелген жауапкершілікті
серіктестік нысанында құрылады.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әртүрлі факторларға атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдалануына, капиталдың нығайту мақсатына және банк саясатына
байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
– жарғылық капитал;
– резертік капитал;
– қосымша капитал;
– банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында
құрылған қорлар (резервтер);
– бөлінген банк пайдасы:
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде мендетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Жарғылық капитал түріндегі (қор) банктің меншікті капиталы банкті құрудың
алғашқы сатысындағы міндеттілігі болып табылады. Банктердің өндірістік
кәсіпорындардан айырмашылығы - оларда ресурстар сұранымының 15 бөлігі, ал,
өндірістік кәсіпорындарда 23-тен жоғары меншікті капитал есебінен
жабылады. Ресурстарға сұранымның жабылуына меншікті капиталдың қатысуының
мұндай қатынасы, біріншіден, елдің салымы мен депозит түріндегі ірі
қаржылық қорды тарта білуіне байланысты болса, екіншіден, ғимарат, құралдар
және басқа да материалдық құндылықтар тәрізді кәсіпорын активтеріне
қарағанда, әр түрлі талаптар түріндегі банк активтерінің көп жағдайда
өтемпаздығы және тез өткізілетіндігіне байланысты. Сондықтан банктер мен
басқа да кредиттік мекемелер өнеркәсіп кәсіпорындарымен салыстырғанда
меншікті капиталы мен активтерінің арасындағы шағын қатынастарды қолдай
алады. Соған қарамастан банктің меншікті капиталы банк жұмысының
тұрақтылығы мен оның тиімділігін қолдауда ерекше маңызға ие.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық
формаларда құрыла алады:
– акционерлік банк формасында;
– пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік
формасында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құрылып олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша
акциоларын эмиссиялайды, сол сиякты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді. Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы
қағаз акция шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияның
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивидент алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік (жарналық) капитал түрінде құрылған банктің алғашқы
сатысында қалыптасатын меншікті капитал банк қызметінің алғашқы сатысында
өте қажет болады. Әрі қарай да, операциялардың кеңейтілуіне негізделген
оның барлық қызметі меншікті капиталдың көлеміне тікелей байланысты.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әртүрлі
келеді.Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
ә) банктік резертер, яғни алдағы уақыттағы әртүрлі шығындарды
жабуға, дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
б) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқада акционерлердің
келесімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген
тізімі бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді. Банктің жай
акциясын иленушілер, банктің таза табысынан дивидент алып отыруға , оның
жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және акционерлер жиналысына
қатысып дауыс беруге құқылы. Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер
тұрақты пайыз отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
жіне оның жойылу барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар,банктер қаражаттар тарату мақсатында облигацияларды шағарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құрылуы төмендегідей кезеңдерден
тұрады:
1 Бағалы қағаздардың проспект эммиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
2 Бағалы қағаздарды эммиссиялауды тіркеу;
3 Эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4 Шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарады:
– банкті акционерлік формада құру;
– банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік
қор – банк қызметінде пайда болу мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резевтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз
айталық, 25%мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен
теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың
құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде, банкте пайда болмаған
жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша
пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар – негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры,яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады.Валюталық қаражаттарды қайта бағалау
қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында маңызды.
Келесі қорға жекеленген банктік операциялар бойынша тәуекелді
төмендету мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге:
несиелік тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты
құрылған резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төленгеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталдын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
– банк пайдасы;
– акциялар шығару;
– құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
– облигацияларды шығару жатады.
Банктің меншікті капиталы, экономикалық капиталдар категорияларының
ішіндегі капиталдың бір түрі болып табылады. Меншікті капитал банк үшін
маңызы өте зор. Себебі, банк ашу кезінде құрылтайшылар мен акционерлердің
қосқан үлесінен құрылған меншікті капитал, банк қызметін ұйымдастыруға және
банк қызметінің аясын кеңейту үшін бастапқы және ең маңызды көзі болып
табылады. Сонымен қатар банктің меншікті капиталы банк үшін әр түрлі
қорғаныс пен қызметті дамыту функцияларын да орындайды. Соның ішінде:
• банкті қаржылық тұрақсыздықтан және шексіз тәуекелділіктерден
сақтайды;
• банкті банкротқа ұшыраудан қорғайды;
• ағымды шығындарды жабады;
• банкке клиенттердің сенімділігін арттырады;
• клиенттердің комерциялық және тұтыну несиелерінің сұранысын
қанағаттандырады және т.с.с.
Сондықтан мемлекеттік қадағалау органдары екінші деңгейлі банктер үшін
әр түрлі шектеулер қояды және де бұл шектеулердің орындалмауы туралы
мәлімет алған кезде, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Қазақстан
Республикасының қаржылық ұйымдар мен қаржылық нарықты қадағалау мен реттеу
агенттігі және тағы басқа мемлекеттік қадағалау органдары әр түрлі
санкциялар мен шараларды қолданады және олар салымшылар мен инвесторлардың
мәртебесін қорғайды. Осыдан келе, қазіргі кездегі банк ісіндегі басты қиын
мәселелерінің бірі болып саналатын – банктің меншікті капиталының
жеткіліктілігін анықтау болып табылады [11].
Одан да басқа, банктің меншікті капиталы салымшылардың өз қаржыларын
банктік айналымға, соның ішінде: несиелік, факторинктік, лизинктік
операциялар мен бағалы қағаздарды сатып алу және тағы басқа инвестицялық
операцияларға салу кезінде күтпеген шығындардың пайда болу тәуекелдігінен
қорғайды. Осыған қоса, меншікті капиталдың есебінен қаржылық резерв
құрылады және бұл резервтер банктің төлем қабілетін сақтаумен қатар,
шығындар пайда болған кезде банктің қалыпты жұмыс істеуіне мүмкіндік
береді.
Банк қызметі үнемі белгілі бір тәуекелділіктермен байланысты болады,
сондықтан активтерді тәуекелділігі бойынша топтарға бөлу керек. Активтердің
тәуекелділігі бойынша сыныпталуы мен олардың меншікті капиталдың көлемімен
өзара байланыстылығы, банктің басқару сапасын, сонымен қатар банктің
қаржылық тұрақтылығын арттыруға өз әсерін тигізеді. Банктің меншікті
құралдарына салымдар көлемінің көбеюі, қаржыландырудың ең қауіпсіз формасы
болып табылады деп те айтуға болады және ол жүйелік төңкерістердің
болдырмауына өз ықпалын тигізеді.
Банктің меншікті капиталы банктің несиелік ресурсы ретінде тартылған
ресурстармен тығыз байланыста болып, олармен бірге айналымға қатысады.
Банктің меншікті каиталы банктің тартылған ресурстарына қарағанда
сенімділігі жоғары ресурс болып табылады. Активті опеациялардың жүргізілуі
мумкін шығындардың пайда болуына әкеледі және олар өз кезегінде
резервтердің құрылуын талап етеді. Егер де банк қызметін жүргізген кезде
және оның қорытындысы бойынша банкте шығындар пайда болса, онда банк
жарғылық капиталдың белгілі бір бөлігінен айырылады, ал резервтердің бар
болу кезінде, жарғылық капитал резервтер есебінен толықтырылады да банк
қызметінің қалыпты жұмыс атқаруына жол береді.
Банктер Резервтік талаптардың ең төмеңгі мөлшері атты нормативке
сай, тартылған несиелік ресурстардің бір бөлігін жеке шотта депонирлеуге
міндетті. Бырақ ол банктің өтімді активтері мен актив операцяларынан алған
кірісті төмендетеді, ал меншікті капиталдың есебінен құрылған резерв
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінде депонирленбейді, яғни ол банктің
айналым капиталының бір бөлімі ретінде саналады. Бірақ оның жарғылық
капиталға қатынасы, оның депонирленген тартылған ресурстардың қатынасыан
кем болмауы керек.
Осыдан келе, банктің меншікті капиталы бір жағынан тәуекелділігі
бойынша өлшенетін активтерді анықтау құралы ретінде, екінші жағынан
қаржылық шығындарды жабу үшін жинақталған қаржылар құралы ретінде де деп
айтуға болады. Банкке жататын тәуекелділігі бойынша топтастырылған
активтердің жалпы сомасы мен айналымдағы банктің меншікті қржылардың
сомасының арасндағы айырма, банктің төлемділік қабілетін көрсетеді.
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды
қадағалау және реттеу агенттігімен қоятын пруденциялдық нормативтер туралы
ережесіне сәйкес, банктің активтеріне баға беру үшін, оларды тәуекелділігі
бойыша топтастырады. Тәукелділігі бойынша топтастырылған активтердің
коэффициенті, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі корреспонденттік
шоттағы қаржылар 0-ден бастап, мерзімінде төленбеген қарыз 100-ге дейін
процент түрінде көрсетілген.
Топтастырылған активтер банктің меншікті қаражаттарымен салыстырылады.
Активтерді топқа бөлу, тәуекелділік деңгейінің, банк қызметінің қатерлі
жағдайларға ұшырау қауіптілігімен мінезделеді. Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкімен бекітілген меншікті капиталдың жеткіліктілігінің төмен
нормативтік деңгейінің себебінен, соңғы кездері қаржылық тұрақтылығы төмен
банкттік ұйымдардың қалыптасуына әкеп соқты. Сондықтан, қазіргі таңда,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі банк қызметін қадағалайтын
нормативтерінің орындалуын қатал қадағалап, меншікті капиталдың минималды
мөлшерін ұлғайтты.
Меншікті капитлалдың негізгі қиыншылықтарының бірі – меншікті
капиталдың жеткіліктілігін сақтау болып табылады. Оны 3 әдіспен шешуге
болады:
1. әрбір кезең арқылы капиталдың мөлшерін ұлғайту;
2. жалпы активтердің соммасын қысқарту;
3. тәуекелділігі жоғары салымдардың көлемін қысқарту арқылы
активтер құрылымын өзгерту;
Банк қызметін қадағалау жүйесінде ағымды, есеп айыру, депозиттік
шоттардағы қалдықтар бойынша міндеттемелерді орындау үшін, өтімділігі
жоғары активтер көлемінің жеткіліктілігін сақтаудың маңызы өте зор. Олардың
ішіндегі маңыздысы болып табылатын: олардың орындалуының нәтижесінен
банктің корреспонденттік шотына қаржылар түсуімен байланысты операциялар
болып табылады. Себебі, бұдан ең алдымен банктің мерзімінде және толығымен
өз міндеттемелерін орындау мүмкіншілігі тәуелді.
Резерв капиталының болмауы немесе оның жетіспеушілігі, банктің
тартылған ресурстардың көп бөлігін мерзімді төлемдерді өтеу мақсатында,
оларды өтімді активтер ретінде қолдануға мәжбүр етеді. Осыдан келе, банктің
несиелер бойынша проценттік кірістермен қатар, кірістердің жалпы сомасы
азайып, капиталдандыру мүмкіншілігі кемиді.
Халықаралық тәжірибеге келетін болсақ, банк өтімділігінің
көрсеткіштері, актив операцияларының қолдану мүмкіншілігі мен
міндеттемелердің және олардың өтеу мерзімін есепке ала отырып, арасындағы
нормативтік қатынастар ретінде көрсетіледі.
Банктің заңды және жеке тұлғалардың тартылған бос ақша қаражаттарының
мөлшерін анықтау үшін, банктің тартылған қаржыларын банктің меншікті
капиталымен салыстырамыз. Оның маңызы өте зор. Себебі, заңді және жеке
тұлғалардың тартылған бос ақша қаражаттары, банктің активті операциялары
мен инвестициялық қызметтің негізгі көзі болып табылады.
Банктің тартылған ресурстардың оңтайлы үлес салмағы, банктің меншікті
қаржылары мен тәуекелділігі бойынша салмақталған активтердің арасындағы
қатынасы ретінде меншікті капиталдың жеткілікті нормативі арқылы
қадағаланады.
Банктің меншікті капиталы пассив операцияларына жатады және ол келесі
баптардан тұрады:
• жарғылық капитал – жай акциялар (мерзімі шексіз бағалы қағаздар),
ерекшелігі бар акциялар (дауыс беруге құқығы жоқ бағалы қағаздар);
• банктік резервтер – яғни, алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
жабуға, дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздардың орнын
жабуға арналады;
• қосымша төленген капитал – жай және ерекшелігі бар акциялардың
сату курсы мен номеналдық курсы арасындағы айырмадан құрылады;
• қосымша төленбеген капитал – активтерді қайта бағалаудан құрылады;
• бөлінбеген таза кіріс – банк меншігінде қалатын, жылдан жылға
жинақталатын кіріс сомасы;
1-сурет. Меншікті капиталдың құрылымы
Банктің ресурсы ретінде меншікті капитал акционерлердің диведенді
формасындағы құнға ие. Бұл ресурстың көбеюі екі әдіспен жүруі мүмкін:
1. Жарғылық капиталды көбейту;
2. Таза кірісті көбейту;
Банктік қаражаттар құрылымындағы жарғылық капитал мен оған
теңестірілген баптар, банктің тұрақтылығы мен оның жұмыс тиімділігін
қамтамасыз етуде өте үлкен роль атқарады [2].
Меншікті капитал бірқатар қызметтер атқарады:
1. қорғаныс қызметі;
2. шұғыл қызметі ,
3. реттеуіш қызметі;
4. айналым қызметі;
5. резервтік қызметі;
1. Қорғаныс қызметі. Банктің меншікті капиталдың қорғаныс қызметі оның
капиталының шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, банктің салым иелеріне
жардем ақы төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған
жағдайда, зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды.Сондықтан да, оның азаюі
банктің банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті
капиталдың ең басты қызметін білдіреді.
2. Шұғыл қызметі. Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне
қарағанда екінші дәрежелік маңызға ие болып табылады. Меншікті капиталдың
шұғыл қызметі жер, ғимарат, құрал–жабдықтар алуға қажетті меншікті
қаражаттарды жұмылдыруды, сондай–ақ көзге көрінбейтін зияндар жағдайына
байланысты резервтер құруды сипаттайды. Бұл қаржы көздері әсіресе, банкік
қызметінің басталуы үшін маңызды. Кейінен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ
мерзімді активтерге және әр түрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
3. Реттеуіш қызметі. Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз
етуден басқа, банктің меншікті капиталы реттеуіш қызметін атқарады. Бұл
қызмет қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды
жасауға мүмкіндік беретін заңдар мен ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекетік ұйымдар банктер
қызметтеріне баға беріп, оны бақылауды жүзеге асырады.
Банктің капиталына қатысты ережелер, оның ең төмеңгі мөлшеріне
қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен
активтерді сатып алу шарттарын қамтиді. Пруденциялдық нормативтерде банктің
меншікті капитал көлемі беріледі. Сонымен қатар, реттеуіш қызметте несиелік
және инвестициялық операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды
пайдалаланады.
4. Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкротқа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
комерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дәрежесін есепке алатын активтік айналымдарды авансылаумен сипатталады.
Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздарды
сатып алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға
жұмсай отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
5. Резервтік қызметі. Тәуекелділіктер тек активтік операцияларға ғана
емес, сондай-ақ пасивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивті
операциялардан туындайтын тәуекелділіктерді болғызбау үшін, банктер
тартылатын қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте
резервтерін құрайды.
Банктердің ресурстарының тапшылығына байланысты міндетті түрде
құрайтын резервтер сияқты, активтік операциялардан болатын туекелдердің
орнын толтыру үшін арнайы резерв құруға мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк
капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі –
резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына
байланыссыз, банк каиталының тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік қадағалау органдарымен қойылатын пруденциялдық нормативтер
негізінде банктің меншікті капиталының көлемімен байланысты болады. Осы
қарастырылып отырған классификация негізінде реттеуштік функцияға банк
капиталын несиелік пен инвестициялақ операцияларын шектеу мақсатында
қолданылатын құрал ретінде жатқызады.
Басқа аналитиктердің айтуы бойынша, капиталдың басты мақсаты болып
тәуекелділікті төмендету ретінде басшылыққа алып, капиталдың келесі
функцияларына көңіл аударады:
• капитал, барктің шығындарын жаба алатын, сондай ақ оның төлем
қабілетін сақтай алатын буфер ретінде қолданылуы;
• банктің төлем қабілетімен байланысты проблемалардан сақтап, қаржылық
ресурстар нарығына жол ашуға мумкіндік береді;
• тәуекелділікті төмендетіп, оның өсуіне жол бермейді;
Капиталдың несиелерге қатысты шығындарға қарсы буфер ретінде қызмет
етуінде маңызы өте зор. Оның маңыздылығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.И.Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық университеті
Институт ___________________________________ __
Кафедра ___________________________________ ___
Макулбекова Асель Нуралиевна
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
___________________________________ _____________________________________ __
___________________________________ _____________________________
тақырыбына
___________________________________ ________________
(мамандық шифры, атауы)
Алматы 2012
АҢДАТПА
Тақырыптың өзектілігі. Нарық экономикасының ең маңызды және
ажыратылмайтын құрылымы бұл Банк жүйесі. Банк жүйесінің маңызды элементі –
банктер болып табылады. Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі
қоғамда банктер әр түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық
шаруашылығының қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, кей
жағдайларда делдалдық мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер
жүзеге асырылады.
Зерттеудің мақсаты. Нарықтың экономикадағы ақша айналымының қайнар
көзі болып табылатын банктердің жұмыс істеу құрылымы мен менш ікті
капиталын қалыптастыруы жалпы алғанда банктік жүйенің жұмысының жекеленген
тармағын (БТА Банкін) зерттеу арқылы жалпылама түсінік беру немесе бағалау.
Зерттеудің хронологиялық кезеңі - жұмыстың нақты көрсетілген
кезеңдерге сәйкес орындалғанын құптаймын, яғни дипломдық жұмысты орындауға
арналған жұмыстық кесте бойынша жазылды.
Зерттеу объектісі мен пәні - Қазақстан Республикасы банктерінің
меншікті капиталы оның құрылымы, оған тартылатын қаржылар көздері,
проблемалары және оны жетілдіру жолдары. Зерттеу объектісі ретінде АҚ БТА
Банкінің меншікті капитал есебін қаржылық талдау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, тоғыз
кестені, үш суретті және тоғыз формуланы қамтиды.
АННОТАЦИЯ
Актуальность исследуемой темы. Самый важный структура банка в рыночном
экономике эта система Банка. Важный элемент системы банка – является сами
банки. Виды банковских деятельность очень разные. В наши время банки
финансируют хозяйства народа , покупает и продает ценные бумаги выемка-
реализации,являются посредником управляеть сделками имущество связываться
на все деятельность.
Цели и задачи исследования. Цель дипломной работы –определить роль
структуры и услуги банка, оценить личный капитал банка индивидуальна (БТА
Банк), используя новые методы совершенствование в рыночном экономике.
Хронологический период исследования. Дипломная работа выполнена
соответственно рабочей таблице.
Объект исследования. Личный капитал банков Республики Казахстана,
структура , источник финансов, проблемы, которые протягиваются, и строки ее
усовершенствования. На пример объекта исследования "Личный счет капитала
БТА Банка" ее финансовое состояние.
Структура и объем дипломной работы. Дипломная работа состоит из
введения, трех глав, заключения, списка литературы и девять таблиц, трех
рисунков и девять формул.
THE SUMMARY
The relevance of the topic under study. The most important structure of the
Bank in a market economy the system of the Bank. An important element of
the system of the Bank - is the banks themselves. Types of banking
activities are very different. In our time, banks are funding the
agriculture of the people, and buys and sells securities clearing-
realization, is an intermediary transactions property communicate to all
activities.
Goals and objectives of the study. The aim of the thesis is to determine
the role of the structure and services of the Bank, to assess the personal
capital of the Bank is individual (BTA Bank), using new methods of
improvement of the market economy.
The chronological period of the study. Diploma work performed,
respectively, of the working table.
The object of the research. Personal capital of banks of the Republic of
Kazakhstan, structure, source of Finance, problems, which are, and the
lines of its improvement. For example an object of study of "Personal
account capital BTA Bank" its financial condition.
Structure and volume of the thesis. Thesis consists of introduction, three
chapters, conclusions, bibliography and nine tables, three drawings and
nine formulas.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 8
1 Меншікті капиталдың жалпы түсінігі және құру тәртібі 11
1.1 Меншікті капиталдың мәні мен мазмұны 11
1.2 Банктің меншікті капиталының құрылымы мен оның қызметі 16
1.3 Банктің жарғылық капиталының құру тәртібі мен жеткіліктілігі 27
2 Нарықтық экономикадағы банктік қызметті дамытудың
теорриялық аспектілері 38
2.1 Қазақстанда банктік істі дамыту кезеңдері мен қалыптастыру
негіздері 38
2.2 Коммерциялық банктер – банктік жүйенің негізгі құрамдас бөлігі 43
2.3 Коммерциялық банктердің қаржылық ресурстарының құрылымы 50
3 Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктердің меншікті капиталы және оның
қалыптасуы (“БТА Банкі” АҚ мысалында) 55
3.1 Екінші деңгейлі банктердің экономикадағы рөлі және меншікті капиталының
серпіні мен құрылымын талдау 66
3.2 Екінші деңгейлі банк БТА Банкі АҚ құрылу тарихы
3.3 БТА Банкі АҚ меншікті капиталы: көздері мен қызметі 69
Қорытынды 76
Қолданылған әдебиеттер тізімі 78
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарық экономикасының ең маңызды және
ажыратылмайтын құрылымы бұл Банк жүйесі. Банк жүйесінің маңызды элементі –
банктер болып табылады. Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі
қоғамда банктер әр түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық
шаруашылығының қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, кей
жағдайларда делдалдық мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер
жүзеге асырылады.
Банк деген ұғым не, ол қалай пайда болды деген сұраққа жауап
іздестірейік. Банк деген ұғым италиян сөзі bank – орындық, айырбас
орындығы – айырбас орны дегенді білдіреді.
К. Маркс банктердің пайда болуы туралы былай деген: Кәсіпкерліктің
ерекше саласы пайда болды, себебі ол ерекше сала ретінде барлық таптардың
ақша механизмін қамтамасыз етеді, ол шоғырланып, ірі масштабта
жүргізіледі...
Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте
зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан-жақты іс-әрекет
етеді.
Қоммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі
буыны. Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз
қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты
несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.
Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын
салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық
шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге бөлу және қайта
бөлудің банктік механизмі өндірістің обьективтік қажеттілігіне байланысты
шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын өзгертуге мүмкіндік
туғызады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы қарағанда кең ұгымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстары – бұл банктің пасивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастылуға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Банк ресурстарының құрамына мыналар жатады:
1. банктің меншікті капиталы;
2. банктің займдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал немесе тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Банктің меншікті капиталы капиталдың экономикалық санатының бір түрі
болып табылады. Ол несиелік мекеменің қалыптасу көзінің және ортаның
өзгеруіне байланысты дұрыс қызмет ету үшін елеулі мәнге ие. Банкті ашу
кезінде құрылтайшылар енгізген меншікті капитал банктің бастапқы қызметін
ұйымдастыру үшін пайдаланылатын алғашқы қаражат немесе қызмет өсуі және
кеңеюі кезінде қосымша қаражат болып келеді. Сонымен қатар банктік капитал
несиелік мекемелердің қаржылық тұрақсыздықтан және шектен тым тәуекелдерден
сақтайды оны банкроттықтан қорғануын қамтамасыз етеді, ағымдағы шығындардың
залалын жабады, банкке деген клиенттің сенімін арттырады, клиентураның
коммерциялық және тұтыну несиелеріне деген қажіттіліктерін
қанағаттандырады. Сондықтан банктерге экономикалық тәртіп нормасын тапсырыс
ететін мемлекеттік органдар оларды бұзу туралы белгі алған кезде салымшылар
мен инвесторлар мүдделеріне жауап беретін банктік капиталға экономикалық
ықпалшылдар қолданылады. Осылайша,банк қызметінің ең үлкен мәселесінің
бірі банктің меншікті капиталының жеткіліктілігін анықтау болып
табылады.Оған осынша көңіл бөлудің бір себебі банктің айналымындағы қарыз
капиталы үлес салмағы банктік емес саладағы кәсіпорынның айналымындағы
қарыз капиталы айтарлықтай жоғары болып келуінде.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған бантің
әртүрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Нарықтың экономикадағы ақша
айналымының қайнар көзі болып табылатын банктердің жұмыс істеу құрылымы мен
менш ікті капиталын қалыптастыруы жалпы алғанда банк тік жүйенің жұмысының
жекеленген тармағын (БТА Банкін) зерттеу арқылы жалпылама түсінік беру
немесе бағалау.
Меншікті капиталдың негізгі мәселесіне міндеттері шешілуі мүмкін оның
жеткілігін қолдау жатады:
• капиталдың сатылы жоғарлауына;
• активтердің жалпы сомасының қысқаруына;
• жоғары тәуекелді салымының үлесін азайтумен қоса автивтер
құрылымының өзгеруі арқылы;
Банктің меншікті капиталы құрамына банктің жарғылық капиталының
маңызды үлес салмағы бар екенін бізге белгілі. Ол өзінің бағалы қағаздарын
шығару жолымен қалыптасады және сол себептен оны жиі акционерлік капитал
деп атайды. Банктің акционерлік капиталының көлемі қатысушы-акционерлер –
жабық немесе ашық тәсілімен үлестірілген акция ұстаушылардың салымдары
есебінен қалыптастырады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалықтары:
Қазақстанда банктік істі дамыту кезеңдері анықталды;
Коммерциялық банктердің жүйесі және қаржылық ресурстары зерттелді;
Екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының серпіні мен құрылымы
талданды;
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасы банктерінің меншікті капиталы оның
құрылымы, оған тартылатын қаржылар көздері, проблемалары және оны жетілдіру
жолдары.
Зерттеу объектісі ретінде АҚ БТА Банкінің меншікті капитал есебін
қаржылық талдау.
Диплом жұмысында көптеген шартты мысалмен түсіндіріліп меншікті
капитал есебін ұйымдастырудың негізгі сұрақтары қамтылған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы үш болімдерден тұрады:
Бірінші бөлімде меншікті капиталдың түсінігі, мәні мен мазмұны,
құрылымы, түрлері, қызметтері және құрылу тәртібі туралы жалпы түсінік
берілді.
Екінші бөлімде коммерциялық банктердің меншікті капиталы және оны
қалыптастыру: оның көздері мен қызметтері, жеткіліктілігі және банктің
тартылған қаражаттары толық көрсетіліп меншікті капитал есебінің негізгі
мәселелері талдалған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктерінің
меншікті капиталы және оның қалыптасуы және БТАБанк АҚ-ның құрлыу тарихы,
меншікті капиталы, басқару жүйесі, қызметтері және т.б. жайлы мағлұмат
берілді.
1 МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ҚҰРУ ТӘРТІБІ
1.1 Меншікті капиталдың мәні мен мазмұны
Меншікті капитал – коммерциялық банктің қаржылық ресурстарының қажетті
бөлігі. Ол акционерлік, жеке меншіктік немесе шектелген жауапкершілікті
серіктестік нысанында құрылады.
Банктің меншікті капиталы құрамына банктің жарғылық капиталының
маңызды үлес салмағы бар екенін бізге белгілі. Ол өзінің бағалы қағаздарын
шығару жолымен қалыптасады және сол себептен оны жиі акционерлік капитал
деп атайды. Банктің акционерлік капиталының көлемі қатысушы-акционерлер –
жабық немесе ашық тәсілімен үлестірілген акция ұстаушылардың салымдары
есебінен қалыптастырады.
Банктің меншікті капиталы капиталдың экономикалық санатының бір түрі
болып табылады. Ол несиелік мекеменің қалыптасу көзінің және ортаның
өзгеруіне байланысты дұрыс қызмет ету үшін елеулі мәнге ие. Банкті ашу
кезінде құрылтайшылар енгізген меншікті капитал банктің бастапқы қызметін
ұйымдастыру үшін пайдаланылатын алғашқы қаражат немесе қызмет өсуі және
кеңеюі кезеңінде қосымша қаражат болып келеді. Сонымен қатар банктік
капитал несиелік мекемелерді қаржылық тұрақсыздықтан және шектен тыс
тәуекелдерден сақтайды, оны банкроттықтан қорғануын қамтамасыз етеді,
ағымдағы шығындардың залалын жабады, банкке деген клиенттің сенімін
арттырады, клиентураның коммерциялық және тұтыну несиелеріне деген
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Сондықтан банктерге экономикалық тәртіп
нормасын тапсырыс ететін мемлекеттік органдар оларды бұзу туралы белгі
алған кезде салымшылар мен инвесторлар мүдделеріне жауап беретін банктік
капиталға экономикалық ықпал шаралар қолданады. Осылайша, банк қызметінің
ең үлкен мәселелерінің бірі банктің меншікті капиталының жеткіліктілігін
анықтау болып табылады. Оған осынша көңіл бөлудің бір себебі банктің
айналымындағы қарыз капиталы үлес салмағы банктік емес саладағы
кәсіпорынның айналымындағы қарыз капиталы айтарлықтай жоғары болып келуінде
[4, 402].
Оның үстіне меншікті капитал салымшылардың мүдделерін бағалы
қағаздарды және басқа да қатысу құқықтарын сатып алу үшін, сонымен қатар,
қаражатты қаржыландыру үшін несиелік, факторингтік лизингтік операциялар
бойынша банктік айналымды авансылау кезінде күтілмеген шығындардан
қорғайды, яғни банк тәуекелдіктің орнын толтырады. Сонымен катар меншік
капиталдың бір бөлігі есебінен банктің төлем қабілеттілігін сақтап қалуын
қамтамасыз ететін және шығындар пайда болу кезінде оған қалыпты қызмет
етуіне жағдай жасайтын қаржылық резерв қалыптасады.
Банктік қызмет әрқашан белгілі бір тәуекелдікпен жалғасатын
болғандықтан, олардың активтері сәйкесінше топтарға бөлінеді. Тәуекелдікті
ескере отырып активтерді жіктеу және олардың меншікті капитал көлемімен
өзара тәуелділігі банкті басқару сапасының жоғарылауына және оның қаржылық
тұрақтылығының жоғарылауына жағдай жасайды. Банктің меншікті қаражатына
салымның өсуі қаржыландырудың ең қауіпсіз түрі болып табылады және жүйелі
сипаттағы сілкіністерге жолықпауға мүмкіндік береді.
Банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық
активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда
табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және тартылған
қаражаттарының жиынтығы банктік ресурстар болып табылады [3, 59].
Банк русурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10% жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және тағы басқа шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз
банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капиталдың есебінен
банкте қажетті резервтер құрылады. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы
ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Банктің меншікті капиталы капиталдың экономикалық санатының бір түрі
болып табылады. Ол несиелік мекеменің қалыптасу көзінің және ортаның
өзгеруіне байланысты дұрыс қызмет ету үшін елеулі мәнге ие. Банкті ашу
кезінде құрылтайшылар енгізген меншікті капитал банктің бастапқы қызметін
ұйымдастыру үшін пайдаланылатын алғашқы қаражат немесе қызмет өсуі және
кеңеюі кезеңінде қосымша қаражат болып келеді. Сонымен қатар банктік
капитал несиелік мекемелерді қаржылық тұрақсыздықтан және шектен тыс
тәуекелдерден сақтайды, оны банкроттықтан қорғануын қамтамасыз етеді,
ағымдағы шығындардың залалын жабады, банкке деген клиенттің сенімін
арттырады, клиентураның коммерциялық және тұтыну несиелеріне деген
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Сондықтан банктерге экономикалық тәртіп
нормасын тапсырыс ететін мемлекеттік органдар оларды бұзу туралы белгі
алған кезде салымшылар мен инвесторлар мүдделеріне жауап беретін банктік
капиталға экономикалық ықпал шаралар қолданады. Осылайша, банк қызметінің
ең үлкен мәселелерінің бірі банктің меншікті капиталының жеткіліктілігін
анықтау болып табылады. Оған осынша көңіл бөлудің бір себебі банктің
айналымындағы қарыз капиталы үлес салмағы банктік емес саладағы
кәсіпорынның айналымындағы қарыз капиталы айтарлықтай жоғары болып
келуінде.
Оның үстіне меншікті капитал салымшылардың мүдделерін бағалы
қағаздарды және басқа да қатысу құқықтарын сатып алу үшін, сонымен қатар,
қаражатты қаржыландыру үшін несиелік, факторингтік лизингтік операциялар
бойынша банктік айналымды авансылау кезінде күтілмеген шығындардан
қорғайды, яғни банк тәуекелдіктің орнын толтырады. Сонымен катар меншік
капиталдың бір бөлігі есебінен банктің төлем қабілеттілігін сақтап қалуын
қамтамасыз ететін және шығындар пайда болу кезінде оған қалыпты қызмет
етуіне жағдай жасайтын қаржылық резерв қалыптасады.
Банктік қызмет әрқашан белгілі бір тәуекелдікпен жалғасатын
болғандықтан, олардың активтері сәйкесінше топтарға бөлінеді. Тәуекелдікті
ескере отырып активтерді жіктеу және олардың меншікті капитал көлемімен
өзара тәуелділігі банкті басқару сапасының жоғарылауына және оның қаржылық
тұрақтылығының жоғарылауына жағдай жасайды. Банктің меншікті қаражатына
салымның өсуі қаржыландырудың ең қауіпсіз түрі болып табылады және жүйелі
сипаттағы сілкіністерге жолықпауға мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субьектілердің уақытша
бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы терминіне қарағанда кең
ұғымды білдіреді.Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа
да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін
пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалады.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленеді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қордеген экономикалық түсінік
қалыптасады. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Ссудалық қорды
орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті.
Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға
бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі
құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту қорлар, ал тартылған
қаражаттарға:мемлекеттік бюджет қаражаттары, кәсіпорындардың, ұйымдардың
есеп айырысуы және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың ақшалай
жинақтары жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып,
мемлекеттің қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерешеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктер қызметінің тұрақтылығы
үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз
етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы көлемі және
мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттармен емес,
сол сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді
дегенді білдіреді.Ұлттық банкіміз банктердің банкі болып
табылғандықтан, коммерциялық банктер ресурстарының бір бөлігі сол банктен
алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
кызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорындарға, ұйымға және халыққа сатып ала
отырады.
Банк ресурстары – бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банк ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен
және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облиғацияларды
сатудан түскен қаражаттар,лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктер ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметтінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1 банктің меншікті капиталы.
2 банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға деген қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған
бөлігі тартылған қаражаттардың үлесіне тиеді.
2004-жылдың 1-қаңтарына берілген мәліметтер бойынша Қазақстандық
екінші деңгейдегі банктердің пассивтері, олардың құрылымы мен шамасына
қарай 1-кестеде топтастырылған.
1-кесте
Қазақстандық екінші деңгейдегі банктер пассивтерінің құрылымы мен
шамасына топтастырылуы*
Банктердің аттары МіндеттемелеМеншікті Барлық
рі капиталы пассивтері
1.Казкомерцбанкі АҚ 383359151 39265133 422624284
2.ТұранӨлем банкі АҚ 340308170 29670510 369978680
3.Қазақстан Халық Жинақ банкі АҚ 232454217 21100904 253555121
4.Алматы сауда қаржы банкі АҚ 86669542 9083160 95752702
5.Центркредит банкі АҚ 75177638 7561962 82739600
6.Нұрбанк АҚ 51287682 7123368 58411050
7.Каспиский Банкі АҚ 48772598 6161812 54934410
8.Альянс Банкі АҚ 46589193 4085889 50675082
9.Еуразия банкі АҚ 41954490 8461110 50415600
10.Ситибанк Қазақстан АҚ 28864535 6303720 35168255
11.Валют-Транзит банкі АҚ 26132978 5429518 31562496
12.АБН АМРО Қазақстан банкі АҚ 25511314 5146055 30657369
13.Темірбанк АҚ 24249481 4413033 28662514
14.HSBC Қазақстандық банкі АҚ 17494355 2779504 20273859
15.Қазақстандық Наурыз банкі ЕБ 15805879 2219898 18025777
16.TEXAKABANK 10986409 1507108 12493517
17.Цеснабанкі АҚ 10812320 1428783 12241103
18.Альфа-банкі ЕБ 7424480 2280476 9704956
19.Қазақстандағы Қытай банкі ЕБ АҚ 4185336 2450711 6636047
20.Демір Қазақстан банкі АҚ 2815026 1198976 4014002
21.Нефтебанк АҚ 2622019 913606 3535625
22.Алма-Ата МБ АҚ 2009297 978905 2988202
23.Данабанк АҚ 1231666 1064945 2296611
24.ТПБК АҚ 929517 1290089 2219606
25.Лариба-Банкі ББ АҚ 913270 1327307 2240577
26.КЗИ Банкі АҚ 886873 2213684 3100557
27.ТАИБ Қазақстан банкі ЕБ АҚ 706996 1193421 1900417
28.Қазақстан индустриалды банкі АҚ 647980 1119484 1767464
29.Сенімбанкі АҚ 144537 1055273 1203310
30.КИБ АҚ 126340 1076970 1203310
31.Заман-банкі АҚ 98316 1034446 1132762
32.Алаш-банкі АҚ 83625 1101709 1185334
33.Пакістан ұлттық банкі ЕБ АҚ 46656 1113635 1160291
34.Қазақстан Тұрғын үй 15638 1508473 1524111
құрылыс-жинақ банкі АҚ
Ескерту: *Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу
жөніндегі ҚР агентігінің есептік материалдарынан
Кестеден көріп отырғанымыздай, банктердің пассивтерінің өсуіне
міндеттемелердің артуы,соның ішінде депозиттік базаның өсуі ықпал етуде.
2003 жыл бойына екінші деңгейдегі банктердің міндеттемелерінің сомасы 480,9
млрд теңге немесе 47,6% өскен. Депозиттердің құрылымында салымдарды
кепілдендіру жүйесіне мүше-банктерде орналасқан жеке тұлғалардың салымдары
341,5 млрд теңгені құрады немесе бұл көрсеткіш 2003 жылдың 1 қаңтарымен
салыстырғанда 42,4% жоғары.2004 жылдың
1 қаңтарына екінші деңгейдегі банктердің жиынтық меншік капиталының мөлшері
44,9% өсіп, 233,6 млрд теңгені құрады.
1.2 Банктің меншікті капиталының құрылым мен оның қызметі
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа
қызметпен айнылысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті
резервтер құрылды. Сонымен қатар,банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты көзі. Меншікті және тартылған коммерциялық
банк ресурстары Ұлттық банкте ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі.
Бұл активтік шот, сондықтанда да дебетті бойынша ресурстар, ал кредитті
бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі. Демек, дебеттік қалдықтың шамасы
банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді. Банктің бос резервінің мөлшері
активтік операцияларға жұмсалмаған оның ресурстарының шамасын білдіреді.
Осы бос резевтер сомасы қаншалықты жоғары болса, Банктің тұрақтылығы
соғырлұм жоғары,бірақ пайдасы төмен болады. Керісінше, егер бос жатқан
қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары
келеді. Сондықтанда, әрбір коммерциялық банк өзінің корреспонденттік
шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады [5].
Банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық
активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда
табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және тартылған
қаражаттарының жиынтығы банктік ресурстар болып табылады.
Банк русурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10% жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және тағы басқа шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз
банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капиталдың есебінен
банкте қажетті резервтер құрылады. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы
ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті капитал – коммерциялық банктің қаржылық ресурстарының қажетті
бөлігі. Ол акционерлік, жеке меншіктік немесе шектелген жауапкершілікті
серіктестік нысанында құрылады.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әртүрлі факторларға атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдалануына, капиталдың нығайту мақсатына және банк саясатына
байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
– жарғылық капитал;
– резертік капитал;
– қосымша капитал;
– банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында
құрылған қорлар (резервтер);
– бөлінген банк пайдасы:
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде мендетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Жарғылық капитал түріндегі (қор) банктің меншікті капиталы банкті құрудың
алғашқы сатысындағы міндеттілігі болып табылады. Банктердің өндірістік
кәсіпорындардан айырмашылығы - оларда ресурстар сұранымының 15 бөлігі, ал,
өндірістік кәсіпорындарда 23-тен жоғары меншікті капитал есебінен
жабылады. Ресурстарға сұранымның жабылуына меншікті капиталдың қатысуының
мұндай қатынасы, біріншіден, елдің салымы мен депозит түріндегі ірі
қаржылық қорды тарта білуіне байланысты болса, екіншіден, ғимарат, құралдар
және басқа да материалдық құндылықтар тәрізді кәсіпорын активтеріне
қарағанда, әр түрлі талаптар түріндегі банк активтерінің көп жағдайда
өтемпаздығы және тез өткізілетіндігіне байланысты. Сондықтан банктер мен
басқа да кредиттік мекемелер өнеркәсіп кәсіпорындарымен салыстырғанда
меншікті капиталы мен активтерінің арасындағы шағын қатынастарды қолдай
алады. Соған қарамастан банктің меншікті капиталы банк жұмысының
тұрақтылығы мен оның тиімділігін қолдауда ерекше маңызға ие.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық
формаларда құрыла алады:
– акционерлік банк формасында;
– пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік
формасында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құрылып олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша
акциоларын эмиссиялайды, сол сиякты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді. Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы
қағаз акция шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияның
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивидент алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік (жарналық) капитал түрінде құрылған банктің алғашқы
сатысында қалыптасатын меншікті капитал банк қызметінің алғашқы сатысында
өте қажет болады. Әрі қарай да, операциялардың кеңейтілуіне негізделген
оның барлық қызметі меншікті капиталдың көлеміне тікелей байланысты.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әртүрлі
келеді.Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
ә) банктік резертер, яғни алдағы уақыттағы әртүрлі шығындарды
жабуға, дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
б) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқада акционерлердің
келесімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген
тізімі бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді. Банктің жай
акциясын иленушілер, банктің таза табысынан дивидент алып отыруға , оның
жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және акционерлер жиналысына
қатысып дауыс беруге құқылы. Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер
тұрақты пайыз отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
жіне оның жойылу барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар,банктер қаражаттар тарату мақсатында облигацияларды шағарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құрылуы төмендегідей кезеңдерден
тұрады:
1 Бағалы қағаздардың проспект эммиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
2 Бағалы қағаздарды эммиссиялауды тіркеу;
3 Эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4 Шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарады:
– банкті акционерлік формада құру;
– банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік
қор – банк қызметінде пайда болу мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резевтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз
айталық, 25%мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен
теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың
құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде, банкте пайда болмаған
жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша
пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар – негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры,яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады.Валюталық қаражаттарды қайта бағалау
қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында маңызды.
Келесі қорға жекеленген банктік операциялар бойынша тәуекелді
төмендету мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге:
несиелік тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты
құрылған резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төленгеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталдын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
– банк пайдасы;
– акциялар шығару;
– құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
– облигацияларды шығару жатады.
Банктің меншікті капиталы, экономикалық капиталдар категорияларының
ішіндегі капиталдың бір түрі болып табылады. Меншікті капитал банк үшін
маңызы өте зор. Себебі, банк ашу кезінде құрылтайшылар мен акционерлердің
қосқан үлесінен құрылған меншікті капитал, банк қызметін ұйымдастыруға және
банк қызметінің аясын кеңейту үшін бастапқы және ең маңызды көзі болып
табылады. Сонымен қатар банктің меншікті капиталы банк үшін әр түрлі
қорғаныс пен қызметті дамыту функцияларын да орындайды. Соның ішінде:
• банкті қаржылық тұрақсыздықтан және шексіз тәуекелділіктерден
сақтайды;
• банкті банкротқа ұшыраудан қорғайды;
• ағымды шығындарды жабады;
• банкке клиенттердің сенімділігін арттырады;
• клиенттердің комерциялық және тұтыну несиелерінің сұранысын
қанағаттандырады және т.с.с.
Сондықтан мемлекеттік қадағалау органдары екінші деңгейлі банктер үшін
әр түрлі шектеулер қояды және де бұл шектеулердің орындалмауы туралы
мәлімет алған кезде, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Қазақстан
Республикасының қаржылық ұйымдар мен қаржылық нарықты қадағалау мен реттеу
агенттігі және тағы басқа мемлекеттік қадағалау органдары әр түрлі
санкциялар мен шараларды қолданады және олар салымшылар мен инвесторлардың
мәртебесін қорғайды. Осыдан келе, қазіргі кездегі банк ісіндегі басты қиын
мәселелерінің бірі болып саналатын – банктің меншікті капиталының
жеткіліктілігін анықтау болып табылады [11].
Одан да басқа, банктің меншікті капиталы салымшылардың өз қаржыларын
банктік айналымға, соның ішінде: несиелік, факторинктік, лизинктік
операциялар мен бағалы қағаздарды сатып алу және тағы басқа инвестицялық
операцияларға салу кезінде күтпеген шығындардың пайда болу тәуекелдігінен
қорғайды. Осыған қоса, меншікті капиталдың есебінен қаржылық резерв
құрылады және бұл резервтер банктің төлем қабілетін сақтаумен қатар,
шығындар пайда болған кезде банктің қалыпты жұмыс істеуіне мүмкіндік
береді.
Банк қызметі үнемі белгілі бір тәуекелділіктермен байланысты болады,
сондықтан активтерді тәуекелділігі бойынша топтарға бөлу керек. Активтердің
тәуекелділігі бойынша сыныпталуы мен олардың меншікті капиталдың көлемімен
өзара байланыстылығы, банктің басқару сапасын, сонымен қатар банктің
қаржылық тұрақтылығын арттыруға өз әсерін тигізеді. Банктің меншікті
құралдарына салымдар көлемінің көбеюі, қаржыландырудың ең қауіпсіз формасы
болып табылады деп те айтуға болады және ол жүйелік төңкерістердің
болдырмауына өз ықпалын тигізеді.
Банктің меншікті капиталы банктің несиелік ресурсы ретінде тартылған
ресурстармен тығыз байланыста болып, олармен бірге айналымға қатысады.
Банктің меншікті каиталы банктің тартылған ресурстарына қарағанда
сенімділігі жоғары ресурс болып табылады. Активті опеациялардың жүргізілуі
мумкін шығындардың пайда болуына әкеледі және олар өз кезегінде
резервтердің құрылуын талап етеді. Егер де банк қызметін жүргізген кезде
және оның қорытындысы бойынша банкте шығындар пайда болса, онда банк
жарғылық капиталдың белгілі бір бөлігінен айырылады, ал резервтердің бар
болу кезінде, жарғылық капитал резервтер есебінен толықтырылады да банк
қызметінің қалыпты жұмыс атқаруына жол береді.
Банктер Резервтік талаптардың ең төмеңгі мөлшері атты нормативке
сай, тартылған несиелік ресурстардің бір бөлігін жеке шотта депонирлеуге
міндетті. Бырақ ол банктің өтімді активтері мен актив операцяларынан алған
кірісті төмендетеді, ал меншікті капиталдың есебінен құрылған резерв
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінде депонирленбейді, яғни ол банктің
айналым капиталының бір бөлімі ретінде саналады. Бірақ оның жарғылық
капиталға қатынасы, оның депонирленген тартылған ресурстардың қатынасыан
кем болмауы керек.
Осыдан келе, банктің меншікті капиталы бір жағынан тәуекелділігі
бойынша өлшенетін активтерді анықтау құралы ретінде, екінші жағынан
қаржылық шығындарды жабу үшін жинақталған қаржылар құралы ретінде де деп
айтуға болады. Банкке жататын тәуекелділігі бойынша топтастырылған
активтердің жалпы сомасы мен айналымдағы банктің меншікті қржылардың
сомасының арасндағы айырма, банктің төлемділік қабілетін көрсетеді.
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды
қадағалау және реттеу агенттігімен қоятын пруденциялдық нормативтер туралы
ережесіне сәйкес, банктің активтеріне баға беру үшін, оларды тәуекелділігі
бойыша топтастырады. Тәукелділігі бойынша топтастырылған активтердің
коэффициенті, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі корреспонденттік
шоттағы қаржылар 0-ден бастап, мерзімінде төленбеген қарыз 100-ге дейін
процент түрінде көрсетілген.
Топтастырылған активтер банктің меншікті қаражаттарымен салыстырылады.
Активтерді топқа бөлу, тәуекелділік деңгейінің, банк қызметінің қатерлі
жағдайларға ұшырау қауіптілігімен мінезделеді. Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкімен бекітілген меншікті капиталдың жеткіліктілігінің төмен
нормативтік деңгейінің себебінен, соңғы кездері қаржылық тұрақтылығы төмен
банкттік ұйымдардың қалыптасуына әкеп соқты. Сондықтан, қазіргі таңда,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі банк қызметін қадағалайтын
нормативтерінің орындалуын қатал қадағалап, меншікті капиталдың минималды
мөлшерін ұлғайтты.
Меншікті капитлалдың негізгі қиыншылықтарының бірі – меншікті
капиталдың жеткіліктілігін сақтау болып табылады. Оны 3 әдіспен шешуге
болады:
1. әрбір кезең арқылы капиталдың мөлшерін ұлғайту;
2. жалпы активтердің соммасын қысқарту;
3. тәуекелділігі жоғары салымдардың көлемін қысқарту арқылы
активтер құрылымын өзгерту;
Банк қызметін қадағалау жүйесінде ағымды, есеп айыру, депозиттік
шоттардағы қалдықтар бойынша міндеттемелерді орындау үшін, өтімділігі
жоғары активтер көлемінің жеткіліктілігін сақтаудың маңызы өте зор. Олардың
ішіндегі маңыздысы болып табылатын: олардың орындалуының нәтижесінен
банктің корреспонденттік шотына қаржылар түсуімен байланысты операциялар
болып табылады. Себебі, бұдан ең алдымен банктің мерзімінде және толығымен
өз міндеттемелерін орындау мүмкіншілігі тәуелді.
Резерв капиталының болмауы немесе оның жетіспеушілігі, банктің
тартылған ресурстардың көп бөлігін мерзімді төлемдерді өтеу мақсатында,
оларды өтімді активтер ретінде қолдануға мәжбүр етеді. Осыдан келе, банктің
несиелер бойынша проценттік кірістермен қатар, кірістердің жалпы сомасы
азайып, капиталдандыру мүмкіншілігі кемиді.
Халықаралық тәжірибеге келетін болсақ, банк өтімділігінің
көрсеткіштері, актив операцияларының қолдану мүмкіншілігі мен
міндеттемелердің және олардың өтеу мерзімін есепке ала отырып, арасындағы
нормативтік қатынастар ретінде көрсетіледі.
Банктің заңды және жеке тұлғалардың тартылған бос ақша қаражаттарының
мөлшерін анықтау үшін, банктің тартылған қаржыларын банктің меншікті
капиталымен салыстырамыз. Оның маңызы өте зор. Себебі, заңді және жеке
тұлғалардың тартылған бос ақша қаражаттары, банктің активті операциялары
мен инвестициялық қызметтің негізгі көзі болып табылады.
Банктің тартылған ресурстардың оңтайлы үлес салмағы, банктің меншікті
қаржылары мен тәуекелділігі бойынша салмақталған активтердің арасындағы
қатынасы ретінде меншікті капиталдың жеткілікті нормативі арқылы
қадағаланады.
Банктің меншікті капиталы пассив операцияларына жатады және ол келесі
баптардан тұрады:
• жарғылық капитал – жай акциялар (мерзімі шексіз бағалы қағаздар),
ерекшелігі бар акциялар (дауыс беруге құқығы жоқ бағалы қағаздар);
• банктік резервтер – яғни, алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
жабуға, дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздардың орнын
жабуға арналады;
• қосымша төленген капитал – жай және ерекшелігі бар акциялардың
сату курсы мен номеналдық курсы арасындағы айырмадан құрылады;
• қосымша төленбеген капитал – активтерді қайта бағалаудан құрылады;
• бөлінбеген таза кіріс – банк меншігінде қалатын, жылдан жылға
жинақталатын кіріс сомасы;
1-сурет. Меншікті капиталдың құрылымы
Банктің ресурсы ретінде меншікті капитал акционерлердің диведенді
формасындағы құнға ие. Бұл ресурстың көбеюі екі әдіспен жүруі мүмкін:
1. Жарғылық капиталды көбейту;
2. Таза кірісті көбейту;
Банктік қаражаттар құрылымындағы жарғылық капитал мен оған
теңестірілген баптар, банктің тұрақтылығы мен оның жұмыс тиімділігін
қамтамасыз етуде өте үлкен роль атқарады [2].
Меншікті капитал бірқатар қызметтер атқарады:
1. қорғаныс қызметі;
2. шұғыл қызметі ,
3. реттеуіш қызметі;
4. айналым қызметі;
5. резервтік қызметі;
1. Қорғаныс қызметі. Банктің меншікті капиталдың қорғаныс қызметі оның
капиталының шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, банктің салым иелеріне
жардем ақы төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған
жағдайда, зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды.Сондықтан да, оның азаюі
банктің банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті
капиталдың ең басты қызметін білдіреді.
2. Шұғыл қызметі. Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне
қарағанда екінші дәрежелік маңызға ие болып табылады. Меншікті капиталдың
шұғыл қызметі жер, ғимарат, құрал–жабдықтар алуға қажетті меншікті
қаражаттарды жұмылдыруды, сондай–ақ көзге көрінбейтін зияндар жағдайына
байланысты резервтер құруды сипаттайды. Бұл қаржы көздері әсіресе, банкік
қызметінің басталуы үшін маңызды. Кейінен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ
мерзімді активтерге және әр түрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
3. Реттеуіш қызметі. Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз
етуден басқа, банктің меншікті капиталы реттеуіш қызметін атқарады. Бұл
қызмет қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды
жасауға мүмкіндік беретін заңдар мен ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекетік ұйымдар банктер
қызметтеріне баға беріп, оны бақылауды жүзеге асырады.
Банктің капиталына қатысты ережелер, оның ең төмеңгі мөлшеріне
қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен
активтерді сатып алу шарттарын қамтиді. Пруденциялдық нормативтерде банктің
меншікті капитал көлемі беріледі. Сонымен қатар, реттеуіш қызметте несиелік
және инвестициялық операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды
пайдалаланады.
4. Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкротқа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
комерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дәрежесін есепке алатын активтік айналымдарды авансылаумен сипатталады.
Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздарды
сатып алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға
жұмсай отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
5. Резервтік қызметі. Тәуекелділіктер тек активтік операцияларға ғана
емес, сондай-ақ пасивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивті
операциялардан туындайтын тәуекелділіктерді болғызбау үшін, банктер
тартылатын қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте
резервтерін құрайды.
Банктердің ресурстарының тапшылығына байланысты міндетті түрде
құрайтын резервтер сияқты, активтік операциялардан болатын туекелдердің
орнын толтыру үшін арнайы резерв құруға мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк
капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі –
резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына
байланыссыз, банк каиталының тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік қадағалау органдарымен қойылатын пруденциялдық нормативтер
негізінде банктің меншікті капиталының көлемімен байланысты болады. Осы
қарастырылып отырған классификация негізінде реттеуштік функцияға банк
капиталын несиелік пен инвестициялақ операцияларын шектеу мақсатында
қолданылатын құрал ретінде жатқызады.
Басқа аналитиктердің айтуы бойынша, капиталдың басты мақсаты болып
тәуекелділікті төмендету ретінде басшылыққа алып, капиталдың келесі
функцияларына көңіл аударады:
• капитал, барктің шығындарын жаба алатын, сондай ақ оның төлем
қабілетін сақтай алатын буфер ретінде қолданылуы;
• банктің төлем қабілетімен байланысты проблемалардан сақтап, қаржылық
ресурстар нарығына жол ашуға мумкіндік береді;
• тәуекелділікті төмендетіп, оның өсуіне жол бермейді;
Капиталдың несиелерге қатысты шығындарға қарсы буфер ретінде қызмет
етуінде маңызы өте зор. Оның маңыздылығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz