Отбасы психологиясының мақсаты мен міндеттері
І тарау. ОТБАСЫ ПСИХОЛОГИЯСЫ ПӘН РЕТІНДЕ
Отбасы психологиясының мақсаты мен міндеттері
Жоспары:
1. Отбасы психологиясы қазіргі психология саласының бірі ретінде
2. Отбасы психологиясының міндеттері.
1. Отбасы - адамның өте маңызды, аса жуапты ісі. Отабыс адамға бақыт,
толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі, бірақ әр отбасы барлығынан бұрын
мемлекеттік мәні бар, зор іс болып табылады.
Отбасылық өмір адамнан алуан түрлі білім мен икемділікті талап етеді.
Отбасы месіне қажетті көптеген практикалық дағдылар мен қасиеттер ата-ана
аясындағы күнделікті өмір кезінде де қалыптсып жатады. Мысалы, сіздердің
барлығыңыз қазірдің өзінде біраз нәрсені: мысалығ тамақ әзірлеуді, үй
жинастыруды, кір жууды, үтіктеуді, шүмек жөндеуді, сөре қағуды т.б.
білесіздер. Бұл – үй шаруашылығының қарапайым түрлері, ал сендер бұжан
қарағанда күрделірек, мысалы, отбасы қаржысын жоспарлай аласыздар ма?
Отбасылық өмірде өмір сүрудің қызықты да мазмұнды болуы үшін, тіпті өте
сезімтал жұбайларға да бір-бірінің психологиясын жақсы білуі, өздерімен
қоса басқалардың да қасиеттерін түсіне білулері керек, ал педагогиканы
білудің маңызы болашақ балаларды тәрбиелеу ғана емесе, сондай-ақ өзді-өзін
қажымай-талмай тәрбиелеу үшін де қажет.
Некелесуге дайындықтың болмауы жас жұбайлардың бірлесіп өмір сүруінің
бастапқы айларында немесе тіпті алғашқы күндерінде, олардың сезімдеріне
ешқандай көлеңке түспеген дегеннің өзінде байқалып тқрады.
Адамдардың отбасылық өмір мұратының негізгі ерекшеліктері,
В.А.Сухомлинский айтқандай, некенің материалдық жағына қарағанда өмірдің
рухани мазмұны басымырақ мән беруге келіп саяды. Оның айтуынша, адал және
кіршіксіз махаббат - өзіңнің рухани байлығыңды екінші біреуге үнемі беріп
отыру деген сөз. Атап айтқанда берсең ғана аласың. Егер адамдардың бір-
біріне беретінін болмаса, олар іштей сарқылып, бір-бірін жалықтырады, ақыры
бұл ренжісуге, айрылысуға апарып соқтыруы мүмкін.
Бұл пәннің негізгі міндеттерінің бірі қазіргі отбасыға пайдақұмарлық
пен дүниеқорлық жат екенін, қайт оның негізінде адамның жоғары рухани
байлығы - өзара сыйласу мен махаббат жатқандығына зейін аударту керек.
Сондықтан адамды сүйе білуді үйрену – отбасы иесінің жеке басының ең құнды
сапаларын дамыту деген сөз. А.С.Макаренко: Адамды бақытты болуға үйрету
мүмкін емесе, оны бақытты боларлықтай етіп тәрбиелеуге болады деген.
2. Отбасының негізгі міндеті – белгілі қажеттіліктерді қанағаттандыру.
Отбасы қоғамдық, топтық және жеке адамдық қажеттіліктерді
қанағаттандырады. Қоғамның әлеуметтік ұясы бола оытырп, отбасы біраз ең
маңызды қажттілікітерді, соның ішінде халықтың санын ұдайы жаңартып отыру
қажеттілігін де қанағаттандырады. Сонымен қатар отбасы, әлбетте, өзінің
мүшесінің жеке бастық қажеттіліктерін де, сондай-ақ жалпы отбасылық
қажеттіліктерді де қанағаттандырып отырады. Осыдан барып, отбасының міндеті
туындайды. Отбасының негізгі міндеттері болып репродукциялық, шаруашылық-
экономкиалық, бос уақыт пен демалуды ұйымдастыру, комуникативтік және
тәрбиелік міндеттер саналады.
Отбасының репродукиялық міндетінің мні тіршілікті жаңғыртуда, яғни
баланың туып, адам тұқымының жалғасуыда болмақ. Отбасы халықты сан жағынан
ғана емес, сонымен қоса сапа жағынан да ұдайы қайта толықтыруға қастысатын
болғандықтан, бұл міндет өз құрамына басқа міндеттердің де элементтерін
кіргізіп отырады. Бұл ең алдымен жаңа ұрпақты адамзаттың ғылыми-мәдени
жетістіктеріне тарту, оның денсаулығын қорғап және сонымен қоса „жаңа
ұрпақтарды түрлі биологиялық кемістіктердің қайта жаңғыруын” болдырмаумен
байланысты.
Соңғы жылдарда бұл міндетке бүкіл жұртшылық көңіл бөлуде. Қазіргі
отбасында қанша бала болу керек? Деген сұрақтар қойылып, бұл тақырыптарға
байланысты газет, журнал беттерінде дискуссиялар пайда болуда. Оларды
жүргізушілер – социологтар, демографтар, психологтар. Бұл неге өзекті
мәселеге айналып отыр.
Мұның көп себебі бар және олар күрделі де өзара тығыз байланысты.
Солардың кейбіреулерін ғана қарастырып көрейік. Бұрын біздің елімізде көп
балалы отбасы жаппай тараған болатын. Қазргі кезде жағдай мүлдем өзгерді.
Барлық отбасылардың жартысынан көбінде бір-бірден ғана бала бар немесе
мүлдем жоқ та, екі немесе үш балалы отбасылар саны едәуір азайып кетті.
Неге бұлай болды? Ол жақсы ма әлде жаман ба?
Мұндай жағдайдың пайда болу себептерінің бірі ретінде қалалық өмір сүру
салтының таралуы аталынады. Мұның аздаған шындығы бар. Бұдан жарты ғасыр
бұрын біздің елімізде он отбасының сегізі селолық болып есептелетін. Қазір
еліміздегі халықтың үштен бірі қалада тұрады. Селолық отбасылардың біразы
қалалық өмір салтын қостайтын болды. Әйелдердің өндірісте жұмыс істеуі,
адамдардың материалдық әл ауқаты мен мәдениетінің өсіп, қажеттіліктерінің
артуы - міне осылардың барлығын да жоғарыда көрсетілген себептердің
қатарына жатқызады. Адамдардың тілектері, олардың бір-біріне деген талабы
да ратуша. Отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынастары да өзгеріп, олар
адамгершілік жағынан жоғарырақ, күрделірек және психологиялық жағынан
сезімтал бола бастады. Балаларға деген көзқарас та өзгерді: оларды жақсы
киіндіреді, Жан-жақты жабдықталған үй немесе пәтер, жақсы жиһазға ие болуға
тырысатын болды.
Қоғамның даму тарихында отбасы мен некенің өрістеуі
Жоспары:
1. Отбасы мен неке мәселесіндегі ғалымдардың зерттеулері мен
көзқарастары.
2. Қазіргі және дәстүрлі отбасы типтік мөлшері.
3. Отбасы мен неке қарым-қатынасының болашағын болжау әрекеті.
1. Адамзат отбасы неке қарым-қатынасына ежелден-ақ үңіле назар аударып
келеді. өткен заманның асқан ойшылдары өз дәуірінің мүмкіндігіне қарай
отбасын зерттеуге ұмтыды. Олар отбасының пайда болу, даму процесін
түсіндіруге; қызметін даму заңдылықтарын, қоғамдағы орны мен өрістеуін
анықтауға тырысты.
Ежелгі грек философы Платон патриархалдық отбасын (яғни, барлық қарым-
қатынастың өзегі – ата-ана және оларға толық бағынатын балалары бар
отбасын) алғашқы және негізгі қоғамдық ұя деп есептеді. Оның пікірінше,
мемлекет патриархалдық отбасылардың одаққа бірігуі нәтижесінде пайда
болған. Платон одан басқа келешек ұрпағының денсаулығын ойлаған жұбайларға
нақты ұсыныс жасап отырды. Платон 20 дан 40 жасқа дейінгі әйелдер 55 жастан
аспаған еркектерден ең мықты балалар туады деп есептеді. Ол әрбір 35 жасқа
дейінгі еркектің үйленуін, ал одан жалтарғандарға айып салуды талап етті.
Платон отбасының ішкі және сыртқы өмірін қатаң бақылауға алуды талап етті.
Платонның шәкірті Аристотель оның отбасына деен көзқарасын сынады,,
алайда қоғамның ұясы және мемлекеттің негізі ретінде патриархалдық отбасы
идеясын қолдап дамытты. Аристотель отбасын мемлекетпен тығыз байланыстырды.
“Әрбір отбасы мемлекеттің бөлігін құрайды, жоғарыда көрсетілген барлық
адамдар отбасының бөлігі және жеке бөліктердің адамгершілігі бүтіннің
адамгершілігіне сәйкес елуі тиіс, сондықтан балалар мен әйелдерді
тәрбиелеуді мемлекеттік құрылысқа үйлесімді қатынаста қою қажет; лайықты
құрылысқа ұмтылатын мемлектке бұл парықсыз болмаса, онда лайықты балалары
мен әелдері болуы керек. Мұнымен санасу керек, өйткені әйелдер халықтың
жартысын құрайды, ал балалардан саяси өмірге қатысушылар өсіп шығады.”
Көптеген философтар мен ойшылдардың шығармашлығы жұбайлық проблемасына
көп көңіл бөлгенін дәлелдейді. Алайда, олар өзінің жұмысында көбінесе
қоғамдық қарым-қатынасты отбасылық қарым-қатынастан бөліп, отбасы мен
мемлекеттің арақатынасына назар аударған; отбасын жеке әлеуметтік институт
ретінде аз қарастырған. Мысалы, француз ағартушысы Ж.-Ж.Руссо отбасы туралы
былай деген: “Барлық қоғамдардың ең көнесі және жалғызы – ол отбасы...
Сонымен, отбасы керек болса, саяси қоғамдардың болашақ иүлгісі: әкім -
әкеге ұқсайды, ал халық - балаларға”.
Жоғарыда аталған француз ағартушысының пікірінен отбасы мен қоғамның
әлеуметтік қызметі ұқсас және отбасы қоғамды қайталайды деген қорытынды
шығады. Руссо, сөйтіп, отбасын халықты ұдайы өндіру, жас буынды
әлеуметтендіру сияқты проблемаларды шешетін құрал ретінде ғана қарап,
отбасы институтын жеңілдетіп жіберді.
2. Э.Фромм буржуазия заманындағы отбасы туралы онша оптимистік көзқарас
танытпайды. „Некелік шарт әржаққа серігінің денесін, сезімін, көңілін
пайдалануға ерекше құқық беред. Енді ешкімді жеңудің керегі жоқ.
Сүйіспеншілік адам ие болмайтын бір нәрсеге, меншікке айналды. Жұбайлардың
ешқайсысы енді сүйікті болып, сүйіспеншілік туғызу үшін ынта-жігерін
салмайды”
Осы екі пікір ХІХ-ХХ ғасырлардағы отбасы институтының жағдайын, осы
күнге дейін шешілмей келе жатқан негізгі қайшылықтарын ашып, дәл анықтайды.
Отбасы неке қарым-қатынасында болған үлкен өзгерісті көзге елестету үшін
әлеуметтанушы М.С.Мацковский ұсынған дәстүрлі және қазіргі отбасының
типтерін салыстыру жеткілікті.
Қазіргі және дәстүрлі отбасының типтік мөлшері
Отбасы тіршілік жәнеДәстүрлі отбасының типтік Қазіргі заманғы отбасының
жұбайлардың мөлшері типтік мөлшері
отбасынан тыс
әрекетінің салалары
Өндірістік Дәулетті топ отбасында әйел Еркектер мен әйелдерге
жұмыс істемеу керек. Кедей жұмыста, мансапта,
отбасында ол экономикалық қоғамдық қызметте тең
қажеттілікке қарай жұмыс құқық беріледі.
істейді.
Репродуктивтік Отбасы көпбалалы болу керек.Бала туу түсінікке сәйкес
Балалар неғұрлым көп болса, және жоспарланатын тұрмыс
соғұрлым жақсы қалпымен шектеледі.
Тәрбиелік Баланы қатаң тәртіпте Бала тәрбиелеуде оның
тәрбиелеу керек, тәрбиелеу қалауы, пікірі
түрін әкесі белгілейді, ал ескеріледі, үлгі және
тәрбиелеумен шешесі сенім күшіне негізделген
айналысады тәрбие басым болады,
тәрбиемен жұбайлардың
екеуі де айналысқаны
дұрыс деп есептеледі
Экономикалық Отбасының табыскері, Еркек пе әйел кәсіби
асыраушысы күйеуі болу жағдайы мен қосымша табыс
керек, әйел ол берген табу мүмкіндігіне сай
қаражатты жұмсайды отбасының материалдық
әл-ауқатына үлес қосады
Бос уақыт Ерлі-зайыптылар қонақтармен Күйеуі мен әйелі үйде бос
қатынасты, көңіл көтеруді, уақытын өткізуге тең
әуесқойлық істі не бірге құқықты және олар
өткізеді, не күйеуге біршамаөздерінің бос уақытын
дербестік құқық беріледі бір-бірінен бөлек жиі
өткізеді
Рухани қатынас аясы Жұбайлар арасындағы қатынас Қатынас жолдастық сипатта
негізінен отбасы болады және отбасы
проблемасына, үйге, проблемасына басқа күйеу
шаруашылыққа, балаларға, мен әйелдің тіршілік
отбасы көңіл көтеруіне, әрекетінің, өндірісітік
туықандармен қатынасқа және істердің, әуесқойлық
басқаларына арналады құмарлықтың барлық
саласын қамтиды
Достармен және Туысқандар тобымен міндетті Достық қарым-қатынасқа
туысқандармен түрде қатынас, көршілермен бейімделу және мүдделік
қарым-қатынас достық қарым-қатынас, тек қатынас, туысқандық
еркектің жеке достары байланысты және
көршілерімен қатынасты
қолдаудың міндетті
еместігі
Билік және азаттық Күйеу-отбасы басшысы, ол Жұбайлар бірлесіп
аясы негізгі мәселелер бойынша талқылаған соң негізгі
шешім қабылдайды шешімдер қабылдайды және
азаттықтың бөлінуі мүмкін
Бірінші әлеуметтік Отбасы әйелдің Отбасы еркек пен әйелдің
бақылау аясы жүріс-тұрысына қатаң бақылаужүріс-тұырысындағы
жасайды, бұл еркекке едәуір әлеуметтік ауытқуларға
аз дәрежеде қатысты (маскүнемдік, нашақорлық,
дөрекілік, т.б.) бірдей
шамада бақылау жасайды
Сезімдік қатынас Жылылық, мейірімділік, Жұбайлар бір-бірінен
аясы сезімдік қабылдау, тек әйел олардың еркектік, әйедік
жағынан күтіледі ерекшелік сипатын
есккеріп, сезімдік қолдау
күтеді
Әлеуметтік-мәртебеліСанаулы әлеуметтік біртекті Некелік одақтың
к аясы топта некеге тұру, неке әлеуметтік әр тектілігі,
арқылы әлеуметтік мәртебені некелік серіктің
көтеруге ұмтылу мәртебелік емес, жеке
басының сипаттамасының
мәнділігі
Жыныстық аясы Жыныстық қатынастың тәуелдікЖыныстық қатынастың ұдайы
маңызы бар: ол көбінесе тек өндірістік қызметінен
бала табудың шарты болды, бөлінуі, әйелдің жыныстық
әйелдердің некеге дейінгі белсенділігінің артуы,
қатынасына жол берілмейді, олардың жыныстық өмірдегі
ал еркектердікі талабы; некеге дейінгі
айыпталмайды; дәулетті топтажыныстық қатынасқа, егер
моральдық көзқарас негізіндеоның негізінде
тек еркектерде некеге сүйіспеншілік болса, жол
дейінгі қатынас кең беру; некеде тұрған еркек
қолданылды пен әйелдің некесіз
жыныстық байланысты
бірдей айыпталады
Ажырасу мәселелерін көп жеңілдеткен өзгерістердің отбасы өмірінде
орасан зор маңызы бар. Ажырасу санының өсуінің салдары – көп, әртүрлілік
және отбасы қарым-қатынасының күрделілігі (екінші реті болған неке, толық
емес отбасы, ерте неке болған баласы бар отбасы т.с.с.). Осы жағдай және
тәжірибелік зерттеудің дамуы отбасы әлеуметтануының тез дами бастауына алып
келді.
3. Отбасы-неке қарым-қатынасының болашағын болжау әрекеті өте көп.
С.И.Голод адамзат тарихында отбасы эволюциясының өз жолын салады және жақын
болашақта оның белгісін болжауға әрекеттенеді. Оның пікірінше, отбасы дамуы
париархалдықтан бала орталыққа, соңынан жұбайлыққа келген. Патриархалдық
отбасының кіндігі ретінде ата-ана болады. Бұған жақын уақытқа дейін
қыстаққа кең тараған көпбалалы шаруа отбасы мысал бола алады. Бала
орталықтық отбасы – барлық қарым-қатынастың өзегі бала болатын қазіргі
типтік отбасы. С.И.Голодтың пікірінше, жұбайлық отбасы таяу болашақтағы
отбасының тап өзі болады. Бұның мәнісі, осы заманғы немесе өз ғасыры
дәрежесіне сәйкес адамдардың дербестігіне негізделеді. Демократиялық
қоғамда ешкім жаппай берілген үлгіде әрекет жасамайды, түрлендіруге және
өздігінше шешімге әрқашан орын табылдаы. Дербестік мынада: жұбайлардың
мүддесі отбасынікінен ауқымдырақ, олардың әрқайсысының қажеттігі мен
қатынас шеңбері жұбайлық шеңберіне шығып кетеді, олардың әрекеті әдет-
ғұрыппен, сыртқы жарлықпен болмаса да, өзіндік ерекшеліктерімен, құлықтық-
әсемдік құндылықтарымен реттеледі.
И.В.Бестужев-Лада үшінші мыңжылдықтың басында жалғыз басты адам, бір
балалы отбасы және ажырасу болмайды деп пайымдайды.
Қазір кімнің болжамы жақын болашақта келетінін айту қиын, бірақ
отбасының жойылмайтынына қатты сенуге болады, өйткені адамзат өзі
тарихында отбасы осы күнге дейін орындап жүрген қызметті атқара алатын
басқа қоғамдық институт жасаған жоқ.
Қазақ халқындағы отбасы мен неке құрудың ерекшеліктері
Жоспары:
1. Қазақ өмірінде сақталып келген көптеген салт-дәстүрлері.
2. Қазақ жұртшылығына тиетін экономикалық әсермен ислам дінінің ықпалы.
3. Қазақ отбасындағы некелесудің ерекшеліктері
1. Қазақ өмірінде сақталып келген көптеген салт-дәстүрлері – қазақ
отбасы мен некесінің де бүкіл дүние жүзі халықтарының отбасы тарихына тән
көне кезеңдерінің барлығын басынан өтікзгендігін дәлеледейді. Осы
жағдайларды ескере отырып, біз бұл еңбекте қазақтағы отбасы мен неке
формаларын, әртүрлі отбасылық, некелік қарым-қатынастарды жан-жақты
сипаттаймыз.
Қазақстанның ұшы-қиыры жоқ байтақ жерінде мекендеген қазақ халқының
неке құру түрлері мен үйлену тойын ұйымдатсыру тәртібі және оған байланысты
қалыптасқан сан алуан әдет-ғұрыптары жайында толып жатқан деректер бар.
Қазақ арасында жастай некелестіру ежелден келе жатқан дәстүр. Кей уақытта
қыздарды 13-14 жасында ұзатса, ел балаларды 15-16 жасында балағатқа толды
деп үйлендіре берген.
Халқы түсінігі бойынша неғұрлым жастарды ерте үйлендірсе, олар әрбір
жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпақтары мықты болады деген сенімде
болған.
Неке құрудың негізгі жолы құда түсіп, қалыңмал төлеп, жасаумен тұрмысқа
шығу. Ал малы жоқ шаруаларға, әсіресе, кедейлерге 27, 17 бас мал төлеп
келін түсіру оңайға түспейтін. Сондықтан кедей балалары 20-30 жасқа дейін
үйленбей жүрген. Тіпті тақыр кедей балалары әуелі өздері бірнеше жыл жалға
жүріп, қалыңмалға беретін мал жиятын немесе оңтүстікте қалыңдық үшін қыз
әкесіне қызмет ету әдеті де болған. Әке-шешеден жастай айрылып, кедей
туысының қолына қараған қыздар мен жесір қалған кедей әйелінің қыздарына
құда түсіп, азын-аулақ малын беріп, күйеу әкесі қалыңдықты 9-10 жасқа
толысымен өз қолына алып бағаты, әдет те бар. Мұны қазақ қол бала етіп
алу дейді. Қол бала болып жүрген қыз бала болашақ күйеуімен бірге өскенмен,
балағатқа толғанша ерлі-зайыптылық ғұрыпты құрғызбайды.
Қыздарын 12-13 жасқа толысымен күйеуге беру әрине, кедей-жарлылардың
ісі. өйткені көп баланы асырап, бағуға олардың қолы қысқа және құдасы
ауқаттырақ болса қалыңмалын төлесімен қызды жас болса да өз қолына алып, үй
шаруасына үйретіп, қолқанатқа жарау жағын қарастырған. Қалыңмалын алып
қойған жарлының қызын бермеске амалы болмайтын. Мұндай мүмкіндіктен аулақ
болған ата-ана тек малды шарулар, байлар. Олар қыздарын 17-18 ге келмей
ұзатпаған. Осы уақытқа бай қыздары әбден бойжетіп, оң-солын айырып, болашақ
өмірге дайындалатын. Барлық әдет-ғұрыптарын айтарлықтай етіп өткізіп, ырғап-
жырғап ұзатуға байлар бір-бірімен бәскелес болатын. Әсіресе еркек-шора
болып өскен жалғыз қызды немесе көп ағаның ортасындағы кенже қызды өте
әлпештеп кемеліне келгенше ұзатпай, оң жақта ойнап-күлсін деп, күйеу
таңдауға да өзіне ерік берген. Елден асқан сұлу, өнерлі қыздар әрқашан
күйеу таңдап, көп уақыт оң жақта (әкесінің үйінде) отыра береді.
2. Қазақстан жері ұлан-ғайыр болғандықтан, оның әр түкпірінде
мекендейтін қазақ жұртшылығына сырттан тиетін экономикалық әсер мен ислам
дінінің ықпалы әр түрлі болғандығы дайсыз. Айталық Ресей шекарасына жақын
жатқан солтүстік, солтүстік-шығыс және батыс аудандарда және оңтүстікте
ежелден отырықшы, қала мәденитінің әсерінде болған Ташкент, Шымкент және
Түркістан маңында мекендейтін қазақ жұртшылығының шаруашылығына тауар ақша
айналымының әсерімен ислам дінінің ықпалы тиіп, олардың арасындағы туыстық
қарым-қатынастың бұрынғыдан әлде қайда әлсірей түсуі анық. Осыған орай
Қазақстанның әр ауданына байланысты әр уақытта жазылған әдеби мұрадағы
деректерге тоқталайық. Мәселен, Ы.Алтынсариннің айтуынша Қазақстанның
солтүстік-батысын мекендейтін қазақ жұртшылығының арасында ХІХ ғасырдың
екінші жартысында сегіз атаға толғанша қыз алыспаған. П.Е.Маковскийдің
айтуынша, Қазақстанның солтүстік-шығысында бұрын жеті атаға дейін қыз
алыспайтын болса, өткен ХІХ ғасырдың 80-жылдарында үш атаға толысымен қыз
алысқан. Ел арасындағы жинаған деректерге қарағанда, П.Е.Макоскийдің үш ата
расындағы қыз алысу тәртібі жалпы қазақтар арасындағы қалыптасқан әдет
емес, тек төрелер мен қожалар арасындағы қатынас екендігін дәлелдейді.
Сырдария облысын мекендейтін қазақтар арасында 7 атаға толғанша қыз
алыспау тәртібі негізінен ХІХ ғасырдың соңына дейін сақталмағанмен, 3-4
атадан қыз алыса беру әдетінің орын алғандығын көптеген авторлар өз
еңбектерінде көрсеткен болатын. ХХ ғасырдың басында өзіне дейінгі әдеби
мұраны зерттей келіп, қазақ арасында жеті атаға толмай қыз алспау
тәртібінің мықты сақталуымен бірге, 3-4 атадан қыз алысатындардың
кездесетіндігін Н.Малышев атап көрсеткен.
3. Неке мәселесі жөнінде шариғат қағидасы бойынша баласының енесіне
әкесі үйленуге болмайды. Өгей шешеге, сондай-ақ өгей шешесінің артынан еріп
келген қызға, яғни тумаған қарындасына үйленуге қақысы жоқ. Бірге туған
апалы-сіңлілі қыздар, бірге туған ағалы-інілі адамдарға тұрмысқа шығуға
болмайтындығы жөнінде бірнеше авторлар өз еңбенктерінде атап өткен. Ал, ел
арасындағы деректерге қарағанда халық арасында мұндай некелсуге тыйым
болмаған. Өйткені, апалы-сіңлілер абысынды-ажынды болып тұрмысқа шықса,
күйеулерінің арасындағы туыстық байланысты үзбей, қайта біріктіре түсуге
көмектеседі. Апалы-сіңлілерді ағалы-інілілердің алғандығына қазақ ауыз
әдебиетінен көптеген мысао келтіруге болады. Мысалы, Ер-Төстік
ертегісіндегі Ерназар байдың тоғыз ұлына екінші бір байдың тығыз қызын
айттырып алып бергені.
Қазақ отбасындағы некелесудің тағы бір ерекшелігі туған балдызына
әйелінің тірі кезінде үйленуге болмағанымен, әйелі өлсе үйленуге рұқсат
етілген. Ал туған қайынбикесіне еш уақытта үйленуге болмайды. Күйеуі өліп,
жесір қалған әйел қайын атасына және туған қайнысының балаларына тұрмысқа
шығуға болмайды. Ал, қайын атасының інісіне, қайнағаларына, олардың
балаларына шығуға қақы бар.
Қазіргі отбасының қызметі, құрылымы мен дамуы.
Жоспары:
1. Отбасының құрылымы мен дамуы.
2. Отбасы қызметтері;
3. Отбасы түрлерінің жіктелуі
1. Отбасы құрылымына – отбасы құрамы мен саны, сондай-ақ оның
мүшелерінің өзара байланысының жиынтығы кіреді. Отбасы құрылымының
талдаулары бірнеше сұрақтарға жауап береді, мысалы отбасылық қызмет қалай
жүзеге асады, отбасында кім жетекші, кім орындаушы ролін атқарады, отбасы
мүшелерінің құқықтары мен міндеттері қалай бөлінген. Отбасы құрылымы
бойынша отбасылардың әр түрін бөліп көрсетуге болады. Бір отбасыларда
барлық қызметтерді ұйымдастыру мен жетекшілік ету бір адамның қорында, ал
кейбір отбасылардың басқаруында барлық мүшелері теңдей қатысады. Бірінші
жағдайда авторитарлы жүйе, ал екіншіде демократикалық жүйеде айтылады.
Отбасы көбіне міндеттердің теңдей бөлінуіне, сондай-ақ отбасылық
мәселелерді шешуге теңдей қатысуға бағытталған.
Отбасы дамуы. Отбасының қызметі, құрылымы сондай-ақ олардың әртүрлі
жағдайда бұзылу мүмкіндігі отбасы дамуының әртүрлі кезеңдерінде едәуір
өзгереді. Өмірлік циклді негізгі этаптарға бөлудің әртүрлі жүйелері бар.
(Е.Дювал 1957) W.Bove
Васильев өмірлік циклді 5 кезеңге бөлді.
1. Некеге тұрғаннан соң отбасының құрылуы мен бірінші баланың туылуына
дейін;
2. Балалардың туылуы мен оларды тәрбиелеу. Бұл кезең ең болмағанда бір
баламен жұмыс әрекетінің басталуымен аяқталады.
3. Отбасылық тәрбиелік қызметтің орындалуының аяқталуы. Бұл кезең
баламен жұмыстың басталуынан бастап, ата-ананың қамқорлығынан барлық
балалардың шығып кетуіне дейінгі аралықты құрайды.
4. Балалардың ата-аналармен бірге және ең болмағанда біреуінің өзіндік
жеке отбасының болуына дейін.
5. Жұбайлардың жеке отбасылары бар, өздері жеке немесе балалармен
тұруына дейін.
2. Отбасы – жалпы шаруашылықта бірге жүруші, әйел мен ердің, балалар
мен ата-аналардың, ағалар мен қарындастардың қарым-қатынастары, сондай-ақ
ерлі-зайыптылық одақ және туыстық байланыстарға негізделген жекелік
болмыстың негізгі формасы, қоғамдық ұйым (кіші әлеуметтік топ) болып
табылады. Отбасы жалпы қоғамда да, жеке өмірде де маңызды ролі атқарады.
Отбасының тіршілік аумағы, оның жекелеген мүшелеріне ғана емес барлық
қоғамда тұтастай маңызды.
Қоғамдық ортадағы отбасылық қызметтердің жекелік және қоғамдық
маңыздылығы былайша сипатталады:
• отбасының тәрбиелік қызметі -
• отбасының тұрмыстық-шаруашылық қызметі –
• отбасының эмоционалдық қызметі –
• отбасының рухани-мәдени қатынас қызметі –
• отбасының бастапқы әлеуметтік бақылау қызметі –
Уақыт өте келе отбасылық қызметтерді бірнеше өзгерістер болады, мысалы
жаңа әлеуметтік жағдайларға байланысты жойылады, өзгеріске ұшырайды.
Біздің қоғамдағы жаңашыл отбасылар тұқымқуалаушылық, мұра арқылы берілген
қызметтерді арттырумен айналыспайды. Бастапқы әлеуметтік бақылау қызметі де
өзгереді. Некелік – отбасылық қатынас аумағында бұзылушылық деңгейі де
жоғарылады, мысалы некесіз бала босану, ерлі-зайыптылық ұрыс-керіс. Ажырасу
отбасындағы лайықсыз қасиеттің жазасы ретінде қарастырылмай қойды.
Жаңашыл отбасында эмоционалды, рухани қатынас, жыныстық-эротикалық,
тәрбиелік қызметтердің маңыздылығы арта түсуде. Неке көбіне шаруашылық-
материалдық емес эмоционалды байланысқа негізделген бірлестік ретінде
қарастырылады.
Отбасылық қызметтердің бұзылуы – тіршілік әрекеттегі отбасылық
қызметтердің орындалуының қиындауы немесе мүлде орындалмау ерекшеліктері.
3. Отбасының жіктелу проблемасына келгенде, кейбір қиыншылықтар пайда
болды, отбасы мен неке формасының, түрінің саны өте көп болғандықтан оларды
нақты санмен белгілеу қиын. Осы жағдайда ғылыми әдебиеттерде бәрінен жиі
кезедсетін отбасының ең негізгі белгісіне тоқтап кету орынды деп
есептейміз.
1. Құрамы бойынша:
а) Нуклеарлық (қарапайым) отбасы қалай толық болса, солай орта бола
алады. Күйеуі, әйелі және балалары бар отбасы толық нуклеарлық отбасы деп
есептеледі. Орта нуклеарлық отбасы – жұбайлардың бірінсіз: әдетте, ана
баласымен болатын отбасы. Орта нуклеарлық отбасы ажырасу нәтижесінде
жиірек, ал сирек жағдайда жұбайлардың бірі қайтыс болғанда немесе жалғыз
әйел мен еркектің бастамасымен бала асырап алған жағдайда пайда болады.
Орта нуклеарлық отбасындағы барлық өірлік тәртіп басқа отбасының тәртібінен
күшті ерекшеленеді.
Толық нуклеарлық отбасы - басқа отбасылар арасында ең көп таралған
форма. Онда жұбайлар мен олардың балалары өзін-өзі қалыптастыру, қабілетін
көрсету үшін көп жағдайлар жасалған. Солай болғандықтан осы жағдайда
жұбайларға олардың ата-анасының күшті ықпалы білінбейді. Бала тәриесі
үрдісінде күрделі отасындағыдай бұл мәселеде түрлі ұрпақтың арасында пікір
келіспегендігінен туындайтын апатты жағдай азырақ болады.
ә) Күрделі отбасы. Отбасының бұл типінің ерекшелігі – отбасы бірнеше
ұрпақтан тұрады. әртүрлі ұрпақ адамдарының бір отбасында өмір сүруін мәжбүр
ететін негізгі екі себеп бар. Олардың бірі мынада: жас жұбайлар ата-анамен
тұруды қалайды, өйткені бұл тұрмыстық және материалдық аспектін
жеңілдетеді.
Б) Үлкен отбасы. (10 және одан да көп мүшелері бар) біздің уақытта
сирек кездеседі. Мұндай отбасында бала үшін проблема жоқ, байланыстың әр
алуандығы бар, өзара көмек күшті дамыған. Дәу едәуір азырақ, өйткені өмір
мұндай үлкен отбасында оның әрбір мүшесін өнегелі және қайырымды болуыға
мәжбүр етеді.
2. Балалар саны бойынша:
а) Баласыз отбасы. Отбасыда бала болмаудың негізгі себептерінің бірі –
жұбайлардың бірінің бала тууға кедергі болатын дене сырқаты немесе
кешеуілдеп қалған неке.
ә) Бір балалы отбасы. Мұндай отбасы әсіресе, кейінгі уақытта көп тарала
бастады. Себебі, баланың ата-аналар жағынан үлкен көңіл бөлуді талап ететін
қарым-қатынас негізгі нысана болуында. Жалғыз балаға сапалы тәрбие, білім
беруге, материалдық жабдық жасауға қолайлы болатындықтан, отбасының көбі
бір бала болуды қалайды.
Б) Аз балалы отбасы. Мұндай отбасында екі-үш бала болады. Бір балалы
отбасына қарағанда орнықты болады.
В) Көп балалы отбасы. Төрт және одан да көп балалы отбасы көп балалы
деп ептеледі. Мұндай отбасында ажырасу сирек кезедеседі.
3. Отбасының стажы бойынша: мұндай отбасының типтері бар: а) жас
жұбайлар; б) жас отбасы; в) баладан үміткер отбасы; г) балалары бар жас
отбасы; д) орта жастағы жұбайлар отбасы; е) егде жұбайлар жұбы.
4. Географиялық белгісі бойынша:
а) қалалық; б) ауылдық;
5. Отбасындағы басшылық типі бойынша:
а) өктем отбасы; б) эгалитарлықө отбасы;
6. Отбасындағы қарым-қатынас сапасы жне жағдайы бойынша:
а) сәтті отбасы; ә) әлеуметтік сәтсіз отбасы; б) ұстаздығы әлсіз
7. Отбасындағы тұрмыс, отбасы тәртібі бойынша:
а) шаруашылық-тұрмыс ұясы үлгілі отбасы; ә) балаорталық отбасы; б)
жұбайлық отбасы; в) патриархалдық отбасы; г) пікірталас клубы немесе
спорттық топ типіндегі отбасы. ғ) отбасы “жұбаныш”;
8. Әлеуметтік құрамының біркелкілігі бойынша: а) әлеуметтік гомогендік
отбасы. ә) әлеуметтік-гетерогендік отбасы
9. Отбасы өмірінің ерекше жағдайы бойынша:
а) дистанттық отбасы; ә) студенттік отбасы;
Отбасы әртүрлі кезеңдеріндегі қызмет етуінің ерекшеліктері
Жоспары:
1. Отбасының пайда болуы;
2. Отбасылық өмірдің бұзылыстары. Отбасы бұзылыстарын қамтамасыз етуші
факторлар;
3. Отбасылық дағдарыстар;
1. Отбасының құрылуы. Бірінші баланың өмірге келуіне дейін жас
отбасылар міндеттер қатарын шешіп алады. Олардың ішіндегі ең маңызды
мәселелер жұбайлардың жалпы отбасылық өмір жағдайына және бір-бірінің
психологиялық ерекшеліктеріне бейімделуі болып табылады. Бұл кезеңде
жұбайлардың өзара жыныстық бейімделуі жүзеге асырылады немесе аяқталады
(егерде некесіз қатынаста болса). Отбасылық бұл даму кезеңінде негізгі күш
бастапқы отбасылық бұйым, жабдықтар қолдануға жіберіледі, яғни пәтер-үй
мәселесі мен ортақ мүлік арттыру мәселелерін шешіп алулары керек. Дәл осы
отбасылық даму кезеңінде туыстары мен қатынастары құрылады.
Жас отбасыларының көпшілігі бірлескен жұбайлық өмірдің басында-ақ
ажыраса бастайды. Бұндай некелердің бұзылуының негізгі себептері ерлі-
зайыптылық өмірге дайынсыздық, тұрмыстық жағдайдың қанағаттандырылмауы,
үйленгеннен кейін пәтер жайдың болмауы.
Еңбек әрекетін бастамаған балалы отбасы. Отбасылық өмірдің алғашқы
кезеңінен кейін өмірлік циклдің негізгі, орталық кезеңі, яғни құрамында ер
жеткен балалары бар жетілген отбасының құрылуы. Отбасылық өмірде бұл едәуір
шаруашылық-тұрмыстық белсенділік уақыты. Әйелдердің, ер жетпеген баласы бар
аналардың үй шаруашылығымен айналысуға жұмыстан тыс көбірек уақытын бөліп
отыруына тура келеді. Мұндай отбасыларының ер азаматтары үй еңбегіне орташа
есеппен күніне 1,5-2 сағат бөледі.
Бала дамуының әрбір жаңа кезеңі бір жағынан өткен кезеңдерде отбасы
қызмет етуі қаншалықты тиімді болғанының өзгеше тексеруі, бақылауы болса,
екінші жағына олардың алдында жаңа міндеттер қойылады, ата-аналардың
қабілеттілік пен ептілік, шеберлік сияқты басқа да қасиеттерді талап етеді.
Отбасы дамуының бұл кезеңінде де әртүрлі мәселелермен бұзылулар болып
тұрады. Сондай-ақ дәл осы кезеңде отбасылық өмірге қанағаттанудың төмендеуі
де кездеседі.
Бұл уақыттағы отбасылық тіршіліктің бұзылуының негізгі бастауы,
біріншіден жұбайлардың шамадан тыс жүктелуі, олардың күштерінің зорлануы,
екіншіден рухани және эмоционалды қатынастарды қайта құру қажеттілігі болып
табылады. Дәл осы кезеңде әртүрлі эмоционалды салқындық, жұбайын өзгерту,
жыныстық (дисгармония) үйлесімсіздік, серігінің мінезіне көңілі толмау
себебін ажырасу, басқа адамды ұнатуларда кездеседі.
Отабасылық өмірдің бірінші кезеңіне тән эмоционалды қатынас мәселесі,
конфликттер олардың салқындауына әкеледі. Отбасылық тіршіліктің негізгі
бұзылыстары тәрбиелік қиындықтармен де байланысты.
2. Отбасылық тіршіліктің аяқталу кезеңдері. Балалардың соңғысы еңбек
әрекетін бастап, ары қарай өзінің балаларымен отбасын құру – отбасылық
өмірдегі өзгерістерді қамтамасыз етеді. Отбасы тәрбиелік әрекеттегі
тоқтатады. Оны жалғастыру әрекеті балалардың қарсыласуына әкеп соқтырады.
Күнделікті отбасылық өмірдегі кейбір айқын өзгерістер жас ерекшеліктерімен
байланысты. Бұлшық ет күшінің бірте-бірте әлсіреуі күнделікті тұрмыстық
қызметті қайта қалпына келтіруді күшейтеді. Жұбайлардың денсаулық жағдайы
төмендеуіне қарай денсаулық мәселесі бірінші орынға қойылады.
Осы уақыттарда жағдайға байланысты үй еңбегімен балаға қарауда отбасы
мүшелерінің белсенді араласуы маңызды роль атқаралды. Әсіресе немерелерінің
алғашқы жылдары “Аталар мен әжелерден” көп күшті қажет етеді.
Өмірлік циклдің, еңбек әрекетінің аяқталуы, зейнетке шығу,
мүмкіндіктердің азаюы құрметке қажеттілікті күшейтеді. Бұл кезеңде өзінің
қажеттілігін сезіну, өзіне деген сый-құрметтік қатынастың қамтамасыз етілуі
аңызды ролі атқарады.
3. Отбасылық тіршіліктің бұзылыстары. Отбасы бүкіл өмірлік цикл бойында
үнемі әртүрлі қиындықтарға, жағымсыз жағдайлар мен мәселелерге толы болады.
Отбасындағы мүшелерінің бірінің ауыруы, үй-тұрмыстық қиындықтар, әлеуметтік
қоршаған ортамен конфликттер, әлеуметтік процестердің ауқымды салдарлары
(соғыс, әлеуметтік дағдарыстар т.б.) барлық қиыншылықтардың тізімі бола
алмайды.
Отбасында кездесетін қиыншылықтар мен оның салдарларын психологтар,
социологтар, психиатрлар қарастырады. Бұл аумақтағы зерттеулер екі бағытқа
топталады. Біріншісі – отбасындағы ауқымды әлеуметтік процестердің жағымсыз
әрекет күшінен пайда болған: соғыс, экономикалық дағдарыс т.б. қиыншылық
жағдайында зерттеу. Бұл мәселелер Америкалық зерттеушілердің соғыс
алдындағы және соғыстан кейінгі жұмыстарында кеңінен көрсетілген.
Екінші нормативтік стресстер, яғни отбасылық өмірдің күнделікті
жағдайында кездесетін қиыншылықтарды зерттеу. Бұл қиындықтар отбасындағы
өмірлік циклдің негізгі этаптарынан өтуімен, сондай-ақ отбасын бұзылуға
әкелетін: ұзақ айырылысу, ажырасу, отбасы мүшелерінің бірінің өмірден
кетуі, қиын ауру сияқты жағдайлардан пайда болатын мәселелермен байланысты.
Бұл жағдайлардың барлығы отбасылық өмірдегі күрделі, көп салдарлы
бұзылыстардың көрінуіне әкеп соқтырады. Бұл бір жағынан өзара қатынастағы
кикілжіңдердің өсуі, отбасылық өмірге қанағаттанудың төмендеуі, отбасы
бірлігінің әлсіреуі болса, екінші жағынан – отбасын сақтап қалуға күшінің
артуы мен қиыншылыққа қарсы тұрудың өсуі болып табылады.
ІІ тарау ЖЕКЕ АДАМ, ҚОҒАМ, ОТБАСЫ
Жеке адам және өзін-өзі тәрбиелеу
Жоспары:
1. Өзін-өзі тәрбиелеу туралы түсінік;
2. Тәрбиелі адам жайлы түсінік;
1. Өзін-өзі тәрбиелеу жұмысын дамыту үшін, әр адам өзінің түрлі
қасиеттері мен қылықтарын талдай алатын, қоғам мен ұжым қоятын талаптарды
ескере отырып, бұларға сын көзбен қарай алатындай қабілетке ие болуы тиіс.
Әлеуметтік тұрғыдан кәмелетке келген адам өз кемшіліктерін, жеке
басының мәдениетінің төмендігін, тәрбиесінің нашарлығын, мұндағы барлық
жауапкершілікті мұғалім мен ата-анаға үйіп-төгіп, өзін судан таза етіп
көрсетуге құқығы жоқ. әр адам жан дүниесі даму жолының күрделі
соқпақтарынан өзі дербес өтіп, өзін-өзі тәрбиелеуі тиіс. Кім өзі жақын
адамдарына бақыт әкелгісі келсе, жақын дос, жанұя басы болғысы келсе, кімде-
кім оқуда, еңбекте табысқа жеткісі келсе, отбасылық өмірде бақытты жан
болғысы келсе, сол адам өз бетімен өзін-өзі тәрбиелеу жолында еңбегін сарп
еткені жөн. Бұл жерде Николай Заболоцкийдің Жаныңа тыным берме деген
өлеңін мысал ретінде келтіруге болады.
Өзін-өзі тәрбиелеу – адамның жеке басын жетілдіре түсу жолындағы жеке
әрекеті. Өзін-өзі тәрбиелеудің бағыт-бағдары адамның өмірлік мұратына, яғни
оның өзі кім болғысы, қандай болғысы келетініне тәуелді. Өзін-өзі тәрбиелеу
мәселесі, әсіресе балғын жас өспірім шақта ерекше маңызды. Бұл жаста жеке
адамның қалыптасуының ең маңызды сәттерінің бірі және өзін-өзі тәрбиелеудің
алғы шарты - өзіндік сана-сезімін дамыту және қалыптастыру болмақ. Өзіндік
сана-сезім – бұл адамның қоғам мүшесі екендігін, сондай-ақ өзінің жеке
сапаларын, басқа адамдармен, өзін қоршаған өмірмен қарым-қатынасын, өзінің
күш-қуатын, амал-әрекетін, қылығын, сезімі мен ойын сезіне алуы.
Өзіндік сана-сезімнің маңызды элементі – жеке адамның өзін-өзі бағалай
алуы болып табылады. Адамның өзін бағалай алуы оның жеке басының әр түрлі
жақтарымен дәл мағынасына сәйкес (яғни адекватты бала), ал тіпті көтеріңкі
не төмен (яғни адекватты емес) болып келуі мүмкін. Өзін-өзі бағалау іс-
әрекеттің нәтижесін талдай алудан (мәселен, егер оқушы математикалық
есептерді жеңіл және жылдам шығаратын болса, осы пәнге байланысты кез
келген материалды өз бетімен меңгере алса, онда оқушының математикалық
қабілетінің өзіндікбағасы жоғары екендігі байқалады), немесе бұл жағдай сол
адамның өзін басқалармен, кітаптар мен фильмдердің кейіпкерлерімен
салыстыра алуынан туындайды.
ӨЗін-өзі бағалау тұрақты және тұрақсыз болып келуі де мүмкін. Өзін-өзі
бағалудың тұрақты түрі адамның өзіне сенімін арттырады, ал мұнысы шындыққа
сәйкес келмесе, кісіні айналадағылармен немесе өзімен-өзін конфликтіге
келтіруі мүмкін. Өзін-өзі бағалаудың тұрақсыз түрі үнемі қолайсыз болмайды,
өзіне сын көзбен қараған адам өз мақсатына жетуі тиіс.
Жас өсіпірімдік шақта өзін-өзі бағалай алудың жалпылама көрінісі - өзін-
өзі қастерлеудің негізі – оның өзін жеке адам ретінде есептеумен не
есептемеуінің ірге тасы қалана бастайтындығында.
2. Тәрбие кез-келген қоғамның маңзды функциясын құрайды. Дамыған
әлеуметтік қоғамда негізгі дүниетанымы биік адамгершілік қасиеттері бар,
терең идеялы, сенімді, қоғамдық белсенді, болмысқа творчестволық көзқарапен
қарайтын жаңа адамды жеке адам ретінде тәрбиелеу басты мақсат пен міндетке
айналып, қарым-қатынас құрудың маңызды шарты болып табылады.
Бұл міндетті шеші қазіргі психологиялық-педагогикалық білім жүйесінде
талданған ғылыми принциптерде іске асырылады және оларды үнемі теориялық
жағынан дамытып отыруды көздейді.
Тәрбие психологиясын зертеудегі маңызды мәселелердің ішінде жеке адамды
онтогенезде қалыптастырудағы негізгі деректерді, заңдылықты, кезеңдерді,
шарттарды, механизмдерді және ерекшеліктерді ашу басты орында тұр. Бұл
мәселелер даму үстіндегі адамның іс-әрекеттерінің түбегейлі проблемаларын,
оның санасы мен жеке іс-қимылын жетілдіру тұрғысынан зерттеледі.
Зерттеушілердің назары бірнеше міндеттерді шешуге бағытталады:
1. Жеке адамдарды белсенді мақсатқа бағыттап қалыптастыру мүмкін бе?
Бұл тұста ғалымдардың дүниетанымдық көзқарасы, жеке адам мәні, алдымен,
оның қалыптасуы мен дамуындағы әлеуметтік әрі биологиялық бастаманың қарым-
қатынасы, неғұрлым дәл шектеледі.
2. Жеке адамның адамгершілік өрісін қалыптастырудағы заңдылықтар мен
механизмдер мүмкіндіктері, шарттар және бұл процеске белсенді ықпал жасау
механизмдері қандай? Бұл сәттерді талдауда қазіргі психология адам іс-
әрекетінің мәні және оның құрылысы мен өзгерісі туралы маркстік қағидаларға
негізделеді.
3. Жеке адамды қалыптастыру процесіне ықпал жасауда зерттеу мен
ұйымдастыру жүйесінің принциптері мен шарттары қандай? Бұл тұрғыда әрбір
дәуірге тән психикалық дамудың жас шағы кезеңдеріне бөлу іс-әрекеттің
жетекші типтері туралы бұрынғы ппсихология ғылымының қағидалары аса маңызды
орын алады.
4. Жеке адамды психологиялық қайта құрудың аса мол мүмкіншіліктерін
қамтамасыз ететін тиімді формалары, шарттары мен тәрбилеу процестерін
ұйымдастыру мүмкіншіліктері қандай? Олар біздің қоғамның жағдайында
тәрбиелеудің негізгі мақсаты – жеке адамдардың ұжымдық сапасын
қалыптастыру, олардың іс-әрекеттерін қоғам мүддесіде бейімдеумен
айқындалады.
Тәрбие психологиясы педагогикалық процесті мақсатты түрде ұйымдастыру
тұрғысында жеке адамды қалыптастырудағы психологиялық заңдылықтарды
зерттейді.
Тәрбие психологиясы тәрбиені тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара
әрекеттерінде, тек қана тәрбие объектісі ғана емес, сонымен бірге
субъектісі болып табылатын тәрбиеленушілердің өздерінің өзара әрекеттерінде
іске асатын процесс ретінде қарастырады.
Жеке адамның моральдық-еріктік өрісін, адамгершілік санасын,
адамгершілік түсініктерін, ұғымын, принциптерін, сенімдерін, қылығының
адамгершілік негіздерін, адамгершлік сезімдерін басқа адамдарға, қоғамға
деген қарым-қатынасын білдіретін мінез-құлық тәсілдерімен әдеттерін
қалыптастырудағы психологиялық механизмдерін аша отырып, тәрбие психолгиясы
даму үстіндегі жеке адамды белсенді “жобалауды”, қазіргі балалық шақтың
түрлі кезеңдеріндегі тәрбиелеу процесін ұйымдастырудың принциптері,
шарттары мен ерекшелігінің жалпы заңдарын табады.
Жоғары сынып оқушыларына тән ерекшелік – олардың келешекке талпынуға
құштарлығы болып табылады. Бұл жайт жеке бастың дамуы үшін ең қолайлы,
қайталанбайтын жағдайлар жасайды. Келешекке байланысты аса мәнді мотивтер
адамға өзін танып, қоғамдағы орнын белгілеуде өзін бағдарлай алуға,
айналасына ой жүгіртуге, үйреншікті шеңберден шыға бастауға мүмкіндік
беретін талпыныстар туғызады. Жас өспірімдердің жеке басын, айналасындағы
адамдарды танып білуге құмартуы келешек мамандық пен ересектік өмір туралы
тебіреніс-толғаныстар, яғни „кім болам?” деген сұраққа ғана жауап іздемей:
„қандай боламын?”, „осы дүниедегі менің орным қандай?”, „мен осы шынымен-ақ
басқалар секілдімін бе?”, „мен қандаймын?” – деушіліктің барлығы өзін-өзі
тәрбиелеу қабілетінің қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды. өзін-өзі
тәрбиелеуге қабілеттілік жеке адамның басқа да өзгешеліктерімен, ең
алдымен, оның бағыт-бағдарымен, мінез-құлқымен, интеллектуалдық және
адамгершілік тәрбиесінің даму деңгейімен тығыз байланысты.
Өзімен-өзінің көзге көрінбейтін арпалысы („өзін құл қылып ұстау”) адам
өлшеусіз жан күшін жұмсауды талап еткен. өзінің ағасы Николайға жазған
хатында А.П.Чехов былай дейді: Тәрбиелену үшін, өзім жүрген ортаның
деңгейінде болу үшін... күндіз түні бірдей еңбектену, өмір бойы оқу,
жаттығу, қажырлы қайратты болуым қажет... Мұнда әрбір сағат қымбат... Осы
хатында Антон Павловичөз ойынша, тәрбиелі адамдар қандай талаптарға сәйкес
келуі керектігі жөнінде сөз қозғайды:
... Олар адамның жеке басын құрмет тұтады, сондықтан да әрқашан
кешірімді, биязы, кіші пейіл, көнгіш келеді... Олар жоғалған резеңке, не
балғаға бола күйіп піспейді; бірге тұрған адамына жақсылығын айтып
көлгірсімейді, ал одан кетіп бара жатып, сізбен бірге тұруға болмайды, -
деп айтпайды. Олар айқай-шуды да, суықты да, күйіп кеткен қуырдаққа бола да
үйге келген бөтен адамның көзінше кейімейді, кешірімді келеді...
... Олар ақ көңіл, өтірік айтудан оттан бетер қорқады. Тіпті түкке
тұрмайтын нәрселерге байланысты өтірік айту дегенді білмейді. Жалған сөз
тыңдаушының жанын күйзелтеді, сөздің қадірін кетіреді. Олар босқа көп сөзге
салынбайды, үйінде қандай болса, көшеде де сондай көрінеді, кішкентайларға
зәрін төкпейді... Олар бос сөзді жақтырмайды, біреу арнайы сұрамаса, өз
бетімен ешкімге сырын ашпайды...
...Олар біреудің жаны ашысын, аясын деп, өздерін кемсітпейді. Басқаның
жан дүниесінің нәзік жеріне тимейді, оған жауап ретінде аяғанды, аялағанды
қаламайды. Олар „мені жұрт түсінбейді” – демейді, ...өйткені мұның барлығы
жалған, ескі, арзан әсерге негізделген...
... Олар абыржымайды. Атақтылармен танысу сияқты жалған беделге,
жылтырауыққа жоламайды... Ұсақ-түйек есепті ұнатпайды, жүз сомдық папкасын
ұстап жүгірмейді, басқаларды жібермеген жерге өзін кіргізіп жіберді деп
мақтанбайды...
...Олар өзін эстетикалық жақтан тәрбиелейді...
Өзін-өзі тәрбиелеу үшін біліміңді үздіксіз кеңейтіп отырудың, ақыл-ой
дамуының деңгейін арттырудың, еңбектене білуге байланысты тұрақты әдетті
қалыптастырудың маңызы арта түседі.
Өзіңді-өзің тәрбиелеудің әсерлі әдістерінің бірі – адамның өзімен жұмыс
істеу жоспарын жасауы болып табылады.
Жеке адам және қоғам
Жоспары:
1. Жеке адам және қоғам;
2. Жеке адам және отбасы;
3. Адамгершілік ұғымының теориялық сипаты
4. Адамгершiлiк мәдениетi мәселесiнiң педагогикалық – психологиялық
әдебиеттерде зерттелуі
1. Адам қоғамда өмір сүріп және сол арқылы ғана жеке адамға айналады.
Жаңа туған нәрестеде ешқандай әлеуметтік тәжірибе жоқ, онда тек адамға тән
(потенция) мүмкіндік ғана бар. Адамдармен тікелей және жанама қарым-қатынас
жасау процесінде ол тілді, еңбек тәсілдері мен құралдарын, таным және
шығармашалық әдістерін меңгереді. Бала алғаш өмірге келгенінен бастап
(алдымен санасыз, кейіннен саналы түрде), адамдармен әр түрлі қарым-
қатынасқа түседі, сөйтіп, өмір тәжірибесін, қалыптасқан дәстүр салтты,
мәдени мұраны т.б. меңгере бастайды. Адамда туғаннан бастап басқалармен
қарым-қатынас түсу арқылы біз сол адамның белгілі бір қасиеттерімен, ақ
көңілділігі немесе тұрпайылығымен т.б. танысамыз, оның бұл қасиеттерін
өзіміздің қасиетімізбен салыстырмыз, іс-әрекетімізді, қылықтарымызды
өзімізді қоршаған жұртшылық талап ететін сапалармен беттестіреміз,
айналадағылардың талап тілектерін түсінуге, олардың тебіреністерін
сезінуге, көңіл*күйлері мен пікірлерін аңғаруға тырысамыз.
Басқалармен эмоциялық байланыс жасау арқылы адамда өзін-өзі қастерлеу,
қадір тұту, сақтану сезімі қалыптасады. Адам адамдар қоғамынсыз өмір сүре
алмайды. Кей кезде де, қайда болмасын адамдар түрлі топтармен өмір сүреді.
Осындай топтарға ену онда адамдық қасиеттердің қалыптасуына жағдай жасайды.
Күнбе күнгі және ұзаққа созылған қарым-қатынастар кезінде адамдар бірін-
бірі бағдарлай білуге, әрқайсысының дербес ерекшеліктерімен санаса білуге
машықтанады.
Адамдардың әлеуметтік бірлігі дамуының ең жоғары формасы – ұжым. Қоғам
үшін пайдалы іс-әрекет адамдарды ұжымға біріктіреді. Ұжымдағы адамдардың
қарым-қатынасы тұрақты болады, өзара көмек сипаты тән.
Ұжым – қоғамның кішкентай бөлшегі, ол қоғамның саяси, адамгершілік,
эстетикалық және т.б. идеяларымен сусындайды. Ұжымнан жеке адам өз мінез-
құлқына нәр алып отырады. Ол ұжым арқылы қоғаммен, басқа ұжымдармен қарым-
қатынасқа түседі. Тек ұжымға ғана адамның қоғамдық қажетті сапалары,
әсіресе ұжымшылдық қасиет қалыптасады.
Ұжымшылдық – жеке адамның өзіндік қасиетіне айналған ұжыммен ниеттестік
сезімі. Ол қоғам мен жеке адамның, топтың мақсат бірлігінен байқалады.
Ұжымшылдық еңбек әрекетінің үстінде айқын көрініп, қалыптасып отырады.
Жеке адам мен отбасының өзара қарым-қатынасы алуан түрлі: ұжымшыл жеке
адамға ықпал жасаса, жеке адам да, керісінше, ұжымда ықпал етеді. Адамның
рухани өмірі бай болса, оның ұжымға әсері де күшті, беделі де жоғары
болады.
2. Отбасы – қоғамның шағын ұясы, ұжымның бір түрі. Оның әрине, өзіндік
ерекшеліктері болғанмен, ұжымдық өмір сүрудің бір формасы екендігі анық.
Өзінің отбасын сақтағысы келетін әр отбасы бір-бірінің мүддесін көздейтін,
өзара жәрдемдесе білетін, бір-біріне жауапкершілігін сезінетін ұжым болуға
тиіс.
Отбасыны әрқайсысының дербес мені, өзіндік даралығы бар екі адам
құрады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Отбасы психологиясының мақсаты мен міндеттері
Жоспары:
1. Отбасы психологиясы қазіргі психология саласының бірі ретінде
2. Отбасы психологиясының міндеттері.
1. Отбасы - адамның өте маңызды, аса жуапты ісі. Отабыс адамға бақыт,
толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі, бірақ әр отбасы барлығынан бұрын
мемлекеттік мәні бар, зор іс болып табылады.
Отбасылық өмір адамнан алуан түрлі білім мен икемділікті талап етеді.
Отбасы месіне қажетті көптеген практикалық дағдылар мен қасиеттер ата-ана
аясындағы күнделікті өмір кезінде де қалыптсып жатады. Мысалы, сіздердің
барлығыңыз қазірдің өзінде біраз нәрсені: мысалығ тамақ әзірлеуді, үй
жинастыруды, кір жууды, үтіктеуді, шүмек жөндеуді, сөре қағуды т.б.
білесіздер. Бұл – үй шаруашылығының қарапайым түрлері, ал сендер бұжан
қарағанда күрделірек, мысалы, отбасы қаржысын жоспарлай аласыздар ма?
Отбасылық өмірде өмір сүрудің қызықты да мазмұнды болуы үшін, тіпті өте
сезімтал жұбайларға да бір-бірінің психологиясын жақсы білуі, өздерімен
қоса басқалардың да қасиеттерін түсіне білулері керек, ал педагогиканы
білудің маңызы болашақ балаларды тәрбиелеу ғана емесе, сондай-ақ өзді-өзін
қажымай-талмай тәрбиелеу үшін де қажет.
Некелесуге дайындықтың болмауы жас жұбайлардың бірлесіп өмір сүруінің
бастапқы айларында немесе тіпті алғашқы күндерінде, олардың сезімдеріне
ешқандай көлеңке түспеген дегеннің өзінде байқалып тқрады.
Адамдардың отбасылық өмір мұратының негізгі ерекшеліктері,
В.А.Сухомлинский айтқандай, некенің материалдық жағына қарағанда өмірдің
рухани мазмұны басымырақ мән беруге келіп саяды. Оның айтуынша, адал және
кіршіксіз махаббат - өзіңнің рухани байлығыңды екінші біреуге үнемі беріп
отыру деген сөз. Атап айтқанда берсең ғана аласың. Егер адамдардың бір-
біріне беретінін болмаса, олар іштей сарқылып, бір-бірін жалықтырады, ақыры
бұл ренжісуге, айрылысуға апарып соқтыруы мүмкін.
Бұл пәннің негізгі міндеттерінің бірі қазіргі отбасыға пайдақұмарлық
пен дүниеқорлық жат екенін, қайт оның негізінде адамның жоғары рухани
байлығы - өзара сыйласу мен махаббат жатқандығына зейін аударту керек.
Сондықтан адамды сүйе білуді үйрену – отбасы иесінің жеке басының ең құнды
сапаларын дамыту деген сөз. А.С.Макаренко: Адамды бақытты болуға үйрету
мүмкін емесе, оны бақытты боларлықтай етіп тәрбиелеуге болады деген.
2. Отбасының негізгі міндеті – белгілі қажеттіліктерді қанағаттандыру.
Отбасы қоғамдық, топтық және жеке адамдық қажеттіліктерді
қанағаттандырады. Қоғамның әлеуметтік ұясы бола оытырп, отбасы біраз ең
маңызды қажттілікітерді, соның ішінде халықтың санын ұдайы жаңартып отыру
қажеттілігін де қанағаттандырады. Сонымен қатар отбасы, әлбетте, өзінің
мүшесінің жеке бастық қажеттіліктерін де, сондай-ақ жалпы отбасылық
қажеттіліктерді де қанағаттандырып отырады. Осыдан барып, отбасының міндеті
туындайды. Отбасының негізгі міндеттері болып репродукциялық, шаруашылық-
экономкиалық, бос уақыт пен демалуды ұйымдастыру, комуникативтік және
тәрбиелік міндеттер саналады.
Отбасының репродукиялық міндетінің мні тіршілікті жаңғыртуда, яғни
баланың туып, адам тұқымының жалғасуыда болмақ. Отбасы халықты сан жағынан
ғана емес, сонымен қоса сапа жағынан да ұдайы қайта толықтыруға қастысатын
болғандықтан, бұл міндет өз құрамына басқа міндеттердің де элементтерін
кіргізіп отырады. Бұл ең алдымен жаңа ұрпақты адамзаттың ғылыми-мәдени
жетістіктеріне тарту, оның денсаулығын қорғап және сонымен қоса „жаңа
ұрпақтарды түрлі биологиялық кемістіктердің қайта жаңғыруын” болдырмаумен
байланысты.
Соңғы жылдарда бұл міндетке бүкіл жұртшылық көңіл бөлуде. Қазіргі
отбасында қанша бала болу керек? Деген сұрақтар қойылып, бұл тақырыптарға
байланысты газет, журнал беттерінде дискуссиялар пайда болуда. Оларды
жүргізушілер – социологтар, демографтар, психологтар. Бұл неге өзекті
мәселеге айналып отыр.
Мұның көп себебі бар және олар күрделі де өзара тығыз байланысты.
Солардың кейбіреулерін ғана қарастырып көрейік. Бұрын біздің елімізде көп
балалы отбасы жаппай тараған болатын. Қазргі кезде жағдай мүлдем өзгерді.
Барлық отбасылардың жартысынан көбінде бір-бірден ғана бала бар немесе
мүлдем жоқ та, екі немесе үш балалы отбасылар саны едәуір азайып кетті.
Неге бұлай болды? Ол жақсы ма әлде жаман ба?
Мұндай жағдайдың пайда болу себептерінің бірі ретінде қалалық өмір сүру
салтының таралуы аталынады. Мұның аздаған шындығы бар. Бұдан жарты ғасыр
бұрын біздің елімізде он отбасының сегізі селолық болып есептелетін. Қазір
еліміздегі халықтың үштен бірі қалада тұрады. Селолық отбасылардың біразы
қалалық өмір салтын қостайтын болды. Әйелдердің өндірісте жұмыс істеуі,
адамдардың материалдық әл ауқаты мен мәдениетінің өсіп, қажеттіліктерінің
артуы - міне осылардың барлығын да жоғарыда көрсетілген себептердің
қатарына жатқызады. Адамдардың тілектері, олардың бір-біріне деген талабы
да ратуша. Отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынастары да өзгеріп, олар
адамгершілік жағынан жоғарырақ, күрделірек және психологиялық жағынан
сезімтал бола бастады. Балаларға деген көзқарас та өзгерді: оларды жақсы
киіндіреді, Жан-жақты жабдықталған үй немесе пәтер, жақсы жиһазға ие болуға
тырысатын болды.
Қоғамның даму тарихында отбасы мен некенің өрістеуі
Жоспары:
1. Отбасы мен неке мәселесіндегі ғалымдардың зерттеулері мен
көзқарастары.
2. Қазіргі және дәстүрлі отбасы типтік мөлшері.
3. Отбасы мен неке қарым-қатынасының болашағын болжау әрекеті.
1. Адамзат отбасы неке қарым-қатынасына ежелден-ақ үңіле назар аударып
келеді. өткен заманның асқан ойшылдары өз дәуірінің мүмкіндігіне қарай
отбасын зерттеуге ұмтыды. Олар отбасының пайда болу, даму процесін
түсіндіруге; қызметін даму заңдылықтарын, қоғамдағы орны мен өрістеуін
анықтауға тырысты.
Ежелгі грек философы Платон патриархалдық отбасын (яғни, барлық қарым-
қатынастың өзегі – ата-ана және оларға толық бағынатын балалары бар
отбасын) алғашқы және негізгі қоғамдық ұя деп есептеді. Оның пікірінше,
мемлекет патриархалдық отбасылардың одаққа бірігуі нәтижесінде пайда
болған. Платон одан басқа келешек ұрпағының денсаулығын ойлаған жұбайларға
нақты ұсыныс жасап отырды. Платон 20 дан 40 жасқа дейінгі әйелдер 55 жастан
аспаған еркектерден ең мықты балалар туады деп есептеді. Ол әрбір 35 жасқа
дейінгі еркектің үйленуін, ал одан жалтарғандарға айып салуды талап етті.
Платон отбасының ішкі және сыртқы өмірін қатаң бақылауға алуды талап етті.
Платонның шәкірті Аристотель оның отбасына деен көзқарасын сынады,,
алайда қоғамның ұясы және мемлекеттің негізі ретінде патриархалдық отбасы
идеясын қолдап дамытты. Аристотель отбасын мемлекетпен тығыз байланыстырды.
“Әрбір отбасы мемлекеттің бөлігін құрайды, жоғарыда көрсетілген барлық
адамдар отбасының бөлігі және жеке бөліктердің адамгершілігі бүтіннің
адамгершілігіне сәйкес елуі тиіс, сондықтан балалар мен әйелдерді
тәрбиелеуді мемлекеттік құрылысқа үйлесімді қатынаста қою қажет; лайықты
құрылысқа ұмтылатын мемлектке бұл парықсыз болмаса, онда лайықты балалары
мен әелдері болуы керек. Мұнымен санасу керек, өйткені әйелдер халықтың
жартысын құрайды, ал балалардан саяси өмірге қатысушылар өсіп шығады.”
Көптеген философтар мен ойшылдардың шығармашлығы жұбайлық проблемасына
көп көңіл бөлгенін дәлелдейді. Алайда, олар өзінің жұмысында көбінесе
қоғамдық қарым-қатынасты отбасылық қарым-қатынастан бөліп, отбасы мен
мемлекеттің арақатынасына назар аударған; отбасын жеке әлеуметтік институт
ретінде аз қарастырған. Мысалы, француз ағартушысы Ж.-Ж.Руссо отбасы туралы
былай деген: “Барлық қоғамдардың ең көнесі және жалғызы – ол отбасы...
Сонымен, отбасы керек болса, саяси қоғамдардың болашақ иүлгісі: әкім -
әкеге ұқсайды, ал халық - балаларға”.
Жоғарыда аталған француз ағартушысының пікірінен отбасы мен қоғамның
әлеуметтік қызметі ұқсас және отбасы қоғамды қайталайды деген қорытынды
шығады. Руссо, сөйтіп, отбасын халықты ұдайы өндіру, жас буынды
әлеуметтендіру сияқты проблемаларды шешетін құрал ретінде ғана қарап,
отбасы институтын жеңілдетіп жіберді.
2. Э.Фромм буржуазия заманындағы отбасы туралы онша оптимистік көзқарас
танытпайды. „Некелік шарт әржаққа серігінің денесін, сезімін, көңілін
пайдалануға ерекше құқық беред. Енді ешкімді жеңудің керегі жоқ.
Сүйіспеншілік адам ие болмайтын бір нәрсеге, меншікке айналды. Жұбайлардың
ешқайсысы енді сүйікті болып, сүйіспеншілік туғызу үшін ынта-жігерін
салмайды”
Осы екі пікір ХІХ-ХХ ғасырлардағы отбасы институтының жағдайын, осы
күнге дейін шешілмей келе жатқан негізгі қайшылықтарын ашып, дәл анықтайды.
Отбасы неке қарым-қатынасында болған үлкен өзгерісті көзге елестету үшін
әлеуметтанушы М.С.Мацковский ұсынған дәстүрлі және қазіргі отбасының
типтерін салыстыру жеткілікті.
Қазіргі және дәстүрлі отбасының типтік мөлшері
Отбасы тіршілік жәнеДәстүрлі отбасының типтік Қазіргі заманғы отбасының
жұбайлардың мөлшері типтік мөлшері
отбасынан тыс
әрекетінің салалары
Өндірістік Дәулетті топ отбасында әйел Еркектер мен әйелдерге
жұмыс істемеу керек. Кедей жұмыста, мансапта,
отбасында ол экономикалық қоғамдық қызметте тең
қажеттілікке қарай жұмыс құқық беріледі.
істейді.
Репродуктивтік Отбасы көпбалалы болу керек.Бала туу түсінікке сәйкес
Балалар неғұрлым көп болса, және жоспарланатын тұрмыс
соғұрлым жақсы қалпымен шектеледі.
Тәрбиелік Баланы қатаң тәртіпте Бала тәрбиелеуде оның
тәрбиелеу керек, тәрбиелеу қалауы, пікірі
түрін әкесі белгілейді, ал ескеріледі, үлгі және
тәрбиелеумен шешесі сенім күшіне негізделген
айналысады тәрбие басым болады,
тәрбиемен жұбайлардың
екеуі де айналысқаны
дұрыс деп есептеледі
Экономикалық Отбасының табыскері, Еркек пе әйел кәсіби
асыраушысы күйеуі болу жағдайы мен қосымша табыс
керек, әйел ол берген табу мүмкіндігіне сай
қаражатты жұмсайды отбасының материалдық
әл-ауқатына үлес қосады
Бос уақыт Ерлі-зайыптылар қонақтармен Күйеуі мен әйелі үйде бос
қатынасты, көңіл көтеруді, уақытын өткізуге тең
әуесқойлық істі не бірге құқықты және олар
өткізеді, не күйеуге біршамаөздерінің бос уақытын
дербестік құқық беріледі бір-бірінен бөлек жиі
өткізеді
Рухани қатынас аясы Жұбайлар арасындағы қатынас Қатынас жолдастық сипатта
негізінен отбасы болады және отбасы
проблемасына, үйге, проблемасына басқа күйеу
шаруашылыққа, балаларға, мен әйелдің тіршілік
отбасы көңіл көтеруіне, әрекетінің, өндірісітік
туықандармен қатынасқа және істердің, әуесқойлық
басқаларына арналады құмарлықтың барлық
саласын қамтиды
Достармен және Туысқандар тобымен міндетті Достық қарым-қатынасқа
туысқандармен түрде қатынас, көршілермен бейімделу және мүдделік
қарым-қатынас достық қарым-қатынас, тек қатынас, туысқандық
еркектің жеке достары байланысты және
көршілерімен қатынасты
қолдаудың міндетті
еместігі
Билік және азаттық Күйеу-отбасы басшысы, ол Жұбайлар бірлесіп
аясы негізгі мәселелер бойынша талқылаған соң негізгі
шешім қабылдайды шешімдер қабылдайды және
азаттықтың бөлінуі мүмкін
Бірінші әлеуметтік Отбасы әйелдің Отбасы еркек пен әйелдің
бақылау аясы жүріс-тұрысына қатаң бақылаужүріс-тұырысындағы
жасайды, бұл еркекке едәуір әлеуметтік ауытқуларға
аз дәрежеде қатысты (маскүнемдік, нашақорлық,
дөрекілік, т.б.) бірдей
шамада бақылау жасайды
Сезімдік қатынас Жылылық, мейірімділік, Жұбайлар бір-бірінен
аясы сезімдік қабылдау, тек әйел олардың еркектік, әйедік
жағынан күтіледі ерекшелік сипатын
есккеріп, сезімдік қолдау
күтеді
Әлеуметтік-мәртебеліСанаулы әлеуметтік біртекті Некелік одақтың
к аясы топта некеге тұру, неке әлеуметтік әр тектілігі,
арқылы әлеуметтік мәртебені некелік серіктің
көтеруге ұмтылу мәртебелік емес, жеке
басының сипаттамасының
мәнділігі
Жыныстық аясы Жыныстық қатынастың тәуелдікЖыныстық қатынастың ұдайы
маңызы бар: ол көбінесе тек өндірістік қызметінен
бала табудың шарты болды, бөлінуі, әйелдің жыныстық
әйелдердің некеге дейінгі белсенділігінің артуы,
қатынасына жол берілмейді, олардың жыныстық өмірдегі
ал еркектердікі талабы; некеге дейінгі
айыпталмайды; дәулетті топтажыныстық қатынасқа, егер
моральдық көзқарас негізіндеоның негізінде
тек еркектерде некеге сүйіспеншілік болса, жол
дейінгі қатынас кең беру; некеде тұрған еркек
қолданылды пен әйелдің некесіз
жыныстық байланысты
бірдей айыпталады
Ажырасу мәселелерін көп жеңілдеткен өзгерістердің отбасы өмірінде
орасан зор маңызы бар. Ажырасу санының өсуінің салдары – көп, әртүрлілік
және отбасы қарым-қатынасының күрделілігі (екінші реті болған неке, толық
емес отбасы, ерте неке болған баласы бар отбасы т.с.с.). Осы жағдай және
тәжірибелік зерттеудің дамуы отбасы әлеуметтануының тез дами бастауына алып
келді.
3. Отбасы-неке қарым-қатынасының болашағын болжау әрекеті өте көп.
С.И.Голод адамзат тарихында отбасы эволюциясының өз жолын салады және жақын
болашақта оның белгісін болжауға әрекеттенеді. Оның пікірінше, отбасы дамуы
париархалдықтан бала орталыққа, соңынан жұбайлыққа келген. Патриархалдық
отбасының кіндігі ретінде ата-ана болады. Бұған жақын уақытқа дейін
қыстаққа кең тараған көпбалалы шаруа отбасы мысал бола алады. Бала
орталықтық отбасы – барлық қарым-қатынастың өзегі бала болатын қазіргі
типтік отбасы. С.И.Голодтың пікірінше, жұбайлық отбасы таяу болашақтағы
отбасының тап өзі болады. Бұның мәнісі, осы заманғы немесе өз ғасыры
дәрежесіне сәйкес адамдардың дербестігіне негізделеді. Демократиялық
қоғамда ешкім жаппай берілген үлгіде әрекет жасамайды, түрлендіруге және
өздігінше шешімге әрқашан орын табылдаы. Дербестік мынада: жұбайлардың
мүддесі отбасынікінен ауқымдырақ, олардың әрқайсысының қажеттігі мен
қатынас шеңбері жұбайлық шеңберіне шығып кетеді, олардың әрекеті әдет-
ғұрыппен, сыртқы жарлықпен болмаса да, өзіндік ерекшеліктерімен, құлықтық-
әсемдік құндылықтарымен реттеледі.
И.В.Бестужев-Лада үшінші мыңжылдықтың басында жалғыз басты адам, бір
балалы отбасы және ажырасу болмайды деп пайымдайды.
Қазір кімнің болжамы жақын болашақта келетінін айту қиын, бірақ
отбасының жойылмайтынына қатты сенуге болады, өйткені адамзат өзі
тарихында отбасы осы күнге дейін орындап жүрген қызметті атқара алатын
басқа қоғамдық институт жасаған жоқ.
Қазақ халқындағы отбасы мен неке құрудың ерекшеліктері
Жоспары:
1. Қазақ өмірінде сақталып келген көптеген салт-дәстүрлері.
2. Қазақ жұртшылығына тиетін экономикалық әсермен ислам дінінің ықпалы.
3. Қазақ отбасындағы некелесудің ерекшеліктері
1. Қазақ өмірінде сақталып келген көптеген салт-дәстүрлері – қазақ
отбасы мен некесінің де бүкіл дүние жүзі халықтарының отбасы тарихына тән
көне кезеңдерінің барлығын басынан өтікзгендігін дәлеледейді. Осы
жағдайларды ескере отырып, біз бұл еңбекте қазақтағы отбасы мен неке
формаларын, әртүрлі отбасылық, некелік қарым-қатынастарды жан-жақты
сипаттаймыз.
Қазақстанның ұшы-қиыры жоқ байтақ жерінде мекендеген қазақ халқының
неке құру түрлері мен үйлену тойын ұйымдатсыру тәртібі және оған байланысты
қалыптасқан сан алуан әдет-ғұрыптары жайында толып жатқан деректер бар.
Қазақ арасында жастай некелестіру ежелден келе жатқан дәстүр. Кей уақытта
қыздарды 13-14 жасында ұзатса, ел балаларды 15-16 жасында балағатқа толды
деп үйлендіре берген.
Халқы түсінігі бойынша неғұрлым жастарды ерте үйлендірсе, олар әрбір
жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпақтары мықты болады деген сенімде
болған.
Неке құрудың негізгі жолы құда түсіп, қалыңмал төлеп, жасаумен тұрмысқа
шығу. Ал малы жоқ шаруаларға, әсіресе, кедейлерге 27, 17 бас мал төлеп
келін түсіру оңайға түспейтін. Сондықтан кедей балалары 20-30 жасқа дейін
үйленбей жүрген. Тіпті тақыр кедей балалары әуелі өздері бірнеше жыл жалға
жүріп, қалыңмалға беретін мал жиятын немесе оңтүстікте қалыңдық үшін қыз
әкесіне қызмет ету әдеті де болған. Әке-шешеден жастай айрылып, кедей
туысының қолына қараған қыздар мен жесір қалған кедей әйелінің қыздарына
құда түсіп, азын-аулақ малын беріп, күйеу әкесі қалыңдықты 9-10 жасқа
толысымен өз қолына алып бағаты, әдет те бар. Мұны қазақ қол бала етіп
алу дейді. Қол бала болып жүрген қыз бала болашақ күйеуімен бірге өскенмен,
балағатқа толғанша ерлі-зайыптылық ғұрыпты құрғызбайды.
Қыздарын 12-13 жасқа толысымен күйеуге беру әрине, кедей-жарлылардың
ісі. өйткені көп баланы асырап, бағуға олардың қолы қысқа және құдасы
ауқаттырақ болса қалыңмалын төлесімен қызды жас болса да өз қолына алып, үй
шаруасына үйретіп, қолқанатқа жарау жағын қарастырған. Қалыңмалын алып
қойған жарлының қызын бермеске амалы болмайтын. Мұндай мүмкіндіктен аулақ
болған ата-ана тек малды шарулар, байлар. Олар қыздарын 17-18 ге келмей
ұзатпаған. Осы уақытқа бай қыздары әбден бойжетіп, оң-солын айырып, болашақ
өмірге дайындалатын. Барлық әдет-ғұрыптарын айтарлықтай етіп өткізіп, ырғап-
жырғап ұзатуға байлар бір-бірімен бәскелес болатын. Әсіресе еркек-шора
болып өскен жалғыз қызды немесе көп ағаның ортасындағы кенже қызды өте
әлпештеп кемеліне келгенше ұзатпай, оң жақта ойнап-күлсін деп, күйеу
таңдауға да өзіне ерік берген. Елден асқан сұлу, өнерлі қыздар әрқашан
күйеу таңдап, көп уақыт оң жақта (әкесінің үйінде) отыра береді.
2. Қазақстан жері ұлан-ғайыр болғандықтан, оның әр түкпірінде
мекендейтін қазақ жұртшылығына сырттан тиетін экономикалық әсер мен ислам
дінінің ықпалы әр түрлі болғандығы дайсыз. Айталық Ресей шекарасына жақын
жатқан солтүстік, солтүстік-шығыс және батыс аудандарда және оңтүстікте
ежелден отырықшы, қала мәденитінің әсерінде болған Ташкент, Шымкент және
Түркістан маңында мекендейтін қазақ жұртшылығының шаруашылығына тауар ақша
айналымының әсерімен ислам дінінің ықпалы тиіп, олардың арасындағы туыстық
қарым-қатынастың бұрынғыдан әлде қайда әлсірей түсуі анық. Осыған орай
Қазақстанның әр ауданына байланысты әр уақытта жазылған әдеби мұрадағы
деректерге тоқталайық. Мәселен, Ы.Алтынсариннің айтуынша Қазақстанның
солтүстік-батысын мекендейтін қазақ жұртшылығының арасында ХІХ ғасырдың
екінші жартысында сегіз атаға толғанша қыз алыспаған. П.Е.Маковскийдің
айтуынша, Қазақстанның солтүстік-шығысында бұрын жеті атаға дейін қыз
алыспайтын болса, өткен ХІХ ғасырдың 80-жылдарында үш атаға толысымен қыз
алысқан. Ел арасындағы жинаған деректерге қарағанда, П.Е.Макоскийдің үш ата
расындағы қыз алысу тәртібі жалпы қазақтар арасындағы қалыптасқан әдет
емес, тек төрелер мен қожалар арасындағы қатынас екендігін дәлелдейді.
Сырдария облысын мекендейтін қазақтар арасында 7 атаға толғанша қыз
алыспау тәртібі негізінен ХІХ ғасырдың соңына дейін сақталмағанмен, 3-4
атадан қыз алыса беру әдетінің орын алғандығын көптеген авторлар өз
еңбектерінде көрсеткен болатын. ХХ ғасырдың басында өзіне дейінгі әдеби
мұраны зерттей келіп, қазақ арасында жеті атаға толмай қыз алспау
тәртібінің мықты сақталуымен бірге, 3-4 атадан қыз алысатындардың
кездесетіндігін Н.Малышев атап көрсеткен.
3. Неке мәселесі жөнінде шариғат қағидасы бойынша баласының енесіне
әкесі үйленуге болмайды. Өгей шешеге, сондай-ақ өгей шешесінің артынан еріп
келген қызға, яғни тумаған қарындасына үйленуге қақысы жоқ. Бірге туған
апалы-сіңлілі қыздар, бірге туған ағалы-інілі адамдарға тұрмысқа шығуға
болмайтындығы жөнінде бірнеше авторлар өз еңбенктерінде атап өткен. Ал, ел
арасындағы деректерге қарағанда халық арасында мұндай некелсуге тыйым
болмаған. Өйткені, апалы-сіңлілер абысынды-ажынды болып тұрмысқа шықса,
күйеулерінің арасындағы туыстық байланысты үзбей, қайта біріктіре түсуге
көмектеседі. Апалы-сіңлілерді ағалы-інілілердің алғандығына қазақ ауыз
әдебиетінен көптеген мысао келтіруге болады. Мысалы, Ер-Төстік
ертегісіндегі Ерназар байдың тоғыз ұлына екінші бір байдың тығыз қызын
айттырып алып бергені.
Қазақ отбасындағы некелесудің тағы бір ерекшелігі туған балдызына
әйелінің тірі кезінде үйленуге болмағанымен, әйелі өлсе үйленуге рұқсат
етілген. Ал туған қайынбикесіне еш уақытта үйленуге болмайды. Күйеуі өліп,
жесір қалған әйел қайын атасына және туған қайнысының балаларына тұрмысқа
шығуға болмайды. Ал, қайын атасының інісіне, қайнағаларына, олардың
балаларына шығуға қақы бар.
Қазіргі отбасының қызметі, құрылымы мен дамуы.
Жоспары:
1. Отбасының құрылымы мен дамуы.
2. Отбасы қызметтері;
3. Отбасы түрлерінің жіктелуі
1. Отбасы құрылымына – отбасы құрамы мен саны, сондай-ақ оның
мүшелерінің өзара байланысының жиынтығы кіреді. Отбасы құрылымының
талдаулары бірнеше сұрақтарға жауап береді, мысалы отбасылық қызмет қалай
жүзеге асады, отбасында кім жетекші, кім орындаушы ролін атқарады, отбасы
мүшелерінің құқықтары мен міндеттері қалай бөлінген. Отбасы құрылымы
бойынша отбасылардың әр түрін бөліп көрсетуге болады. Бір отбасыларда
барлық қызметтерді ұйымдастыру мен жетекшілік ету бір адамның қорында, ал
кейбір отбасылардың басқаруында барлық мүшелері теңдей қатысады. Бірінші
жағдайда авторитарлы жүйе, ал екіншіде демократикалық жүйеде айтылады.
Отбасы көбіне міндеттердің теңдей бөлінуіне, сондай-ақ отбасылық
мәселелерді шешуге теңдей қатысуға бағытталған.
Отбасы дамуы. Отбасының қызметі, құрылымы сондай-ақ олардың әртүрлі
жағдайда бұзылу мүмкіндігі отбасы дамуының әртүрлі кезеңдерінде едәуір
өзгереді. Өмірлік циклді негізгі этаптарға бөлудің әртүрлі жүйелері бар.
(Е.Дювал 1957) W.Bove
Васильев өмірлік циклді 5 кезеңге бөлді.
1. Некеге тұрғаннан соң отбасының құрылуы мен бірінші баланың туылуына
дейін;
2. Балалардың туылуы мен оларды тәрбиелеу. Бұл кезең ең болмағанда бір
баламен жұмыс әрекетінің басталуымен аяқталады.
3. Отбасылық тәрбиелік қызметтің орындалуының аяқталуы. Бұл кезең
баламен жұмыстың басталуынан бастап, ата-ананың қамқорлығынан барлық
балалардың шығып кетуіне дейінгі аралықты құрайды.
4. Балалардың ата-аналармен бірге және ең болмағанда біреуінің өзіндік
жеке отбасының болуына дейін.
5. Жұбайлардың жеке отбасылары бар, өздері жеке немесе балалармен
тұруына дейін.
2. Отбасы – жалпы шаруашылықта бірге жүруші, әйел мен ердің, балалар
мен ата-аналардың, ағалар мен қарындастардың қарым-қатынастары, сондай-ақ
ерлі-зайыптылық одақ және туыстық байланыстарға негізделген жекелік
болмыстың негізгі формасы, қоғамдық ұйым (кіші әлеуметтік топ) болып
табылады. Отбасы жалпы қоғамда да, жеке өмірде де маңызды ролі атқарады.
Отбасының тіршілік аумағы, оның жекелеген мүшелеріне ғана емес барлық
қоғамда тұтастай маңызды.
Қоғамдық ортадағы отбасылық қызметтердің жекелік және қоғамдық
маңыздылығы былайша сипатталады:
• отбасының тәрбиелік қызметі -
• отбасының тұрмыстық-шаруашылық қызметі –
• отбасының эмоционалдық қызметі –
• отбасының рухани-мәдени қатынас қызметі –
• отбасының бастапқы әлеуметтік бақылау қызметі –
Уақыт өте келе отбасылық қызметтерді бірнеше өзгерістер болады, мысалы
жаңа әлеуметтік жағдайларға байланысты жойылады, өзгеріске ұшырайды.
Біздің қоғамдағы жаңашыл отбасылар тұқымқуалаушылық, мұра арқылы берілген
қызметтерді арттырумен айналыспайды. Бастапқы әлеуметтік бақылау қызметі де
өзгереді. Некелік – отбасылық қатынас аумағында бұзылушылық деңгейі де
жоғарылады, мысалы некесіз бала босану, ерлі-зайыптылық ұрыс-керіс. Ажырасу
отбасындағы лайықсыз қасиеттің жазасы ретінде қарастырылмай қойды.
Жаңашыл отбасында эмоционалды, рухани қатынас, жыныстық-эротикалық,
тәрбиелік қызметтердің маңыздылығы арта түсуде. Неке көбіне шаруашылық-
материалдық емес эмоционалды байланысқа негізделген бірлестік ретінде
қарастырылады.
Отбасылық қызметтердің бұзылуы – тіршілік әрекеттегі отбасылық
қызметтердің орындалуының қиындауы немесе мүлде орындалмау ерекшеліктері.
3. Отбасының жіктелу проблемасына келгенде, кейбір қиыншылықтар пайда
болды, отбасы мен неке формасының, түрінің саны өте көп болғандықтан оларды
нақты санмен белгілеу қиын. Осы жағдайда ғылыми әдебиеттерде бәрінен жиі
кезедсетін отбасының ең негізгі белгісіне тоқтап кету орынды деп
есептейміз.
1. Құрамы бойынша:
а) Нуклеарлық (қарапайым) отбасы қалай толық болса, солай орта бола
алады. Күйеуі, әйелі және балалары бар отбасы толық нуклеарлық отбасы деп
есептеледі. Орта нуклеарлық отбасы – жұбайлардың бірінсіз: әдетте, ана
баласымен болатын отбасы. Орта нуклеарлық отбасы ажырасу нәтижесінде
жиірек, ал сирек жағдайда жұбайлардың бірі қайтыс болғанда немесе жалғыз
әйел мен еркектің бастамасымен бала асырап алған жағдайда пайда болады.
Орта нуклеарлық отбасындағы барлық өірлік тәртіп басқа отбасының тәртібінен
күшті ерекшеленеді.
Толық нуклеарлық отбасы - басқа отбасылар арасында ең көп таралған
форма. Онда жұбайлар мен олардың балалары өзін-өзі қалыптастыру, қабілетін
көрсету үшін көп жағдайлар жасалған. Солай болғандықтан осы жағдайда
жұбайларға олардың ата-анасының күшті ықпалы білінбейді. Бала тәриесі
үрдісінде күрделі отасындағыдай бұл мәселеде түрлі ұрпақтың арасында пікір
келіспегендігінен туындайтын апатты жағдай азырақ болады.
ә) Күрделі отбасы. Отбасының бұл типінің ерекшелігі – отбасы бірнеше
ұрпақтан тұрады. әртүрлі ұрпақ адамдарының бір отбасында өмір сүруін мәжбүр
ететін негізгі екі себеп бар. Олардың бірі мынада: жас жұбайлар ата-анамен
тұруды қалайды, өйткені бұл тұрмыстық және материалдық аспектін
жеңілдетеді.
Б) Үлкен отбасы. (10 және одан да көп мүшелері бар) біздің уақытта
сирек кездеседі. Мұндай отбасында бала үшін проблема жоқ, байланыстың әр
алуандығы бар, өзара көмек күшті дамыған. Дәу едәуір азырақ, өйткені өмір
мұндай үлкен отбасында оның әрбір мүшесін өнегелі және қайырымды болуыға
мәжбүр етеді.
2. Балалар саны бойынша:
а) Баласыз отбасы. Отбасыда бала болмаудың негізгі себептерінің бірі –
жұбайлардың бірінің бала тууға кедергі болатын дене сырқаты немесе
кешеуілдеп қалған неке.
ә) Бір балалы отбасы. Мұндай отбасы әсіресе, кейінгі уақытта көп тарала
бастады. Себебі, баланың ата-аналар жағынан үлкен көңіл бөлуді талап ететін
қарым-қатынас негізгі нысана болуында. Жалғыз балаға сапалы тәрбие, білім
беруге, материалдық жабдық жасауға қолайлы болатындықтан, отбасының көбі
бір бала болуды қалайды.
Б) Аз балалы отбасы. Мұндай отбасында екі-үш бала болады. Бір балалы
отбасына қарағанда орнықты болады.
В) Көп балалы отбасы. Төрт және одан да көп балалы отбасы көп балалы
деп ептеледі. Мұндай отбасында ажырасу сирек кезедеседі.
3. Отбасының стажы бойынша: мұндай отбасының типтері бар: а) жас
жұбайлар; б) жас отбасы; в) баладан үміткер отбасы; г) балалары бар жас
отбасы; д) орта жастағы жұбайлар отбасы; е) егде жұбайлар жұбы.
4. Географиялық белгісі бойынша:
а) қалалық; б) ауылдық;
5. Отбасындағы басшылық типі бойынша:
а) өктем отбасы; б) эгалитарлықө отбасы;
6. Отбасындағы қарым-қатынас сапасы жне жағдайы бойынша:
а) сәтті отбасы; ә) әлеуметтік сәтсіз отбасы; б) ұстаздығы әлсіз
7. Отбасындағы тұрмыс, отбасы тәртібі бойынша:
а) шаруашылық-тұрмыс ұясы үлгілі отбасы; ә) балаорталық отбасы; б)
жұбайлық отбасы; в) патриархалдық отбасы; г) пікірталас клубы немесе
спорттық топ типіндегі отбасы. ғ) отбасы “жұбаныш”;
8. Әлеуметтік құрамының біркелкілігі бойынша: а) әлеуметтік гомогендік
отбасы. ә) әлеуметтік-гетерогендік отбасы
9. Отбасы өмірінің ерекше жағдайы бойынша:
а) дистанттық отбасы; ә) студенттік отбасы;
Отбасы әртүрлі кезеңдеріндегі қызмет етуінің ерекшеліктері
Жоспары:
1. Отбасының пайда болуы;
2. Отбасылық өмірдің бұзылыстары. Отбасы бұзылыстарын қамтамасыз етуші
факторлар;
3. Отбасылық дағдарыстар;
1. Отбасының құрылуы. Бірінші баланың өмірге келуіне дейін жас
отбасылар міндеттер қатарын шешіп алады. Олардың ішіндегі ең маңызды
мәселелер жұбайлардың жалпы отбасылық өмір жағдайына және бір-бірінің
психологиялық ерекшеліктеріне бейімделуі болып табылады. Бұл кезеңде
жұбайлардың өзара жыныстық бейімделуі жүзеге асырылады немесе аяқталады
(егерде некесіз қатынаста болса). Отбасылық бұл даму кезеңінде негізгі күш
бастапқы отбасылық бұйым, жабдықтар қолдануға жіберіледі, яғни пәтер-үй
мәселесі мен ортақ мүлік арттыру мәселелерін шешіп алулары керек. Дәл осы
отбасылық даму кезеңінде туыстары мен қатынастары құрылады.
Жас отбасыларының көпшілігі бірлескен жұбайлық өмірдің басында-ақ
ажыраса бастайды. Бұндай некелердің бұзылуының негізгі себептері ерлі-
зайыптылық өмірге дайынсыздық, тұрмыстық жағдайдың қанағаттандырылмауы,
үйленгеннен кейін пәтер жайдың болмауы.
Еңбек әрекетін бастамаған балалы отбасы. Отбасылық өмірдің алғашқы
кезеңінен кейін өмірлік циклдің негізгі, орталық кезеңі, яғни құрамында ер
жеткен балалары бар жетілген отбасының құрылуы. Отбасылық өмірде бұл едәуір
шаруашылық-тұрмыстық белсенділік уақыты. Әйелдердің, ер жетпеген баласы бар
аналардың үй шаруашылығымен айналысуға жұмыстан тыс көбірек уақытын бөліп
отыруына тура келеді. Мұндай отбасыларының ер азаматтары үй еңбегіне орташа
есеппен күніне 1,5-2 сағат бөледі.
Бала дамуының әрбір жаңа кезеңі бір жағынан өткен кезеңдерде отбасы
қызмет етуі қаншалықты тиімді болғанының өзгеше тексеруі, бақылауы болса,
екінші жағына олардың алдында жаңа міндеттер қойылады, ата-аналардың
қабілеттілік пен ептілік, шеберлік сияқты басқа да қасиеттерді талап етеді.
Отбасы дамуының бұл кезеңінде де әртүрлі мәселелермен бұзылулар болып
тұрады. Сондай-ақ дәл осы кезеңде отбасылық өмірге қанағаттанудың төмендеуі
де кездеседі.
Бұл уақыттағы отбасылық тіршіліктің бұзылуының негізгі бастауы,
біріншіден жұбайлардың шамадан тыс жүктелуі, олардың күштерінің зорлануы,
екіншіден рухани және эмоционалды қатынастарды қайта құру қажеттілігі болып
табылады. Дәл осы кезеңде әртүрлі эмоционалды салқындық, жұбайын өзгерту,
жыныстық (дисгармония) үйлесімсіздік, серігінің мінезіне көңілі толмау
себебін ажырасу, басқа адамды ұнатуларда кездеседі.
Отабасылық өмірдің бірінші кезеңіне тән эмоционалды қатынас мәселесі,
конфликттер олардың салқындауына әкеледі. Отбасылық тіршіліктің негізгі
бұзылыстары тәрбиелік қиындықтармен де байланысты.
2. Отбасылық тіршіліктің аяқталу кезеңдері. Балалардың соңғысы еңбек
әрекетін бастап, ары қарай өзінің балаларымен отбасын құру – отбасылық
өмірдегі өзгерістерді қамтамасыз етеді. Отбасы тәрбиелік әрекеттегі
тоқтатады. Оны жалғастыру әрекеті балалардың қарсыласуына әкеп соқтырады.
Күнделікті отбасылық өмірдегі кейбір айқын өзгерістер жас ерекшеліктерімен
байланысты. Бұлшық ет күшінің бірте-бірте әлсіреуі күнделікті тұрмыстық
қызметті қайта қалпына келтіруді күшейтеді. Жұбайлардың денсаулық жағдайы
төмендеуіне қарай денсаулық мәселесі бірінші орынға қойылады.
Осы уақыттарда жағдайға байланысты үй еңбегімен балаға қарауда отбасы
мүшелерінің белсенді араласуы маңызды роль атқаралды. Әсіресе немерелерінің
алғашқы жылдары “Аталар мен әжелерден” көп күшті қажет етеді.
Өмірлік циклдің, еңбек әрекетінің аяқталуы, зейнетке шығу,
мүмкіндіктердің азаюы құрметке қажеттілікті күшейтеді. Бұл кезеңде өзінің
қажеттілігін сезіну, өзіне деген сый-құрметтік қатынастың қамтамасыз етілуі
аңызды ролі атқарады.
3. Отбасылық тіршіліктің бұзылыстары. Отбасы бүкіл өмірлік цикл бойында
үнемі әртүрлі қиындықтарға, жағымсыз жағдайлар мен мәселелерге толы болады.
Отбасындағы мүшелерінің бірінің ауыруы, үй-тұрмыстық қиындықтар, әлеуметтік
қоршаған ортамен конфликттер, әлеуметтік процестердің ауқымды салдарлары
(соғыс, әлеуметтік дағдарыстар т.б.) барлық қиыншылықтардың тізімі бола
алмайды.
Отбасында кездесетін қиыншылықтар мен оның салдарларын психологтар,
социологтар, психиатрлар қарастырады. Бұл аумақтағы зерттеулер екі бағытқа
топталады. Біріншісі – отбасындағы ауқымды әлеуметтік процестердің жағымсыз
әрекет күшінен пайда болған: соғыс, экономикалық дағдарыс т.б. қиыншылық
жағдайында зерттеу. Бұл мәселелер Америкалық зерттеушілердің соғыс
алдындағы және соғыстан кейінгі жұмыстарында кеңінен көрсетілген.
Екінші нормативтік стресстер, яғни отбасылық өмірдің күнделікті
жағдайында кездесетін қиыншылықтарды зерттеу. Бұл қиындықтар отбасындағы
өмірлік циклдің негізгі этаптарынан өтуімен, сондай-ақ отбасын бұзылуға
әкелетін: ұзақ айырылысу, ажырасу, отбасы мүшелерінің бірінің өмірден
кетуі, қиын ауру сияқты жағдайлардан пайда болатын мәселелермен байланысты.
Бұл жағдайлардың барлығы отбасылық өмірдегі күрделі, көп салдарлы
бұзылыстардың көрінуіне әкеп соқтырады. Бұл бір жағынан өзара қатынастағы
кикілжіңдердің өсуі, отбасылық өмірге қанағаттанудың төмендеуі, отбасы
бірлігінің әлсіреуі болса, екінші жағынан – отбасын сақтап қалуға күшінің
артуы мен қиыншылыққа қарсы тұрудың өсуі болып табылады.
ІІ тарау ЖЕКЕ АДАМ, ҚОҒАМ, ОТБАСЫ
Жеке адам және өзін-өзі тәрбиелеу
Жоспары:
1. Өзін-өзі тәрбиелеу туралы түсінік;
2. Тәрбиелі адам жайлы түсінік;
1. Өзін-өзі тәрбиелеу жұмысын дамыту үшін, әр адам өзінің түрлі
қасиеттері мен қылықтарын талдай алатын, қоғам мен ұжым қоятын талаптарды
ескере отырып, бұларға сын көзбен қарай алатындай қабілетке ие болуы тиіс.
Әлеуметтік тұрғыдан кәмелетке келген адам өз кемшіліктерін, жеке
басының мәдениетінің төмендігін, тәрбиесінің нашарлығын, мұндағы барлық
жауапкершілікті мұғалім мен ата-анаға үйіп-төгіп, өзін судан таза етіп
көрсетуге құқығы жоқ. әр адам жан дүниесі даму жолының күрделі
соқпақтарынан өзі дербес өтіп, өзін-өзі тәрбиелеуі тиіс. Кім өзі жақын
адамдарына бақыт әкелгісі келсе, жақын дос, жанұя басы болғысы келсе, кімде-
кім оқуда, еңбекте табысқа жеткісі келсе, отбасылық өмірде бақытты жан
болғысы келсе, сол адам өз бетімен өзін-өзі тәрбиелеу жолында еңбегін сарп
еткені жөн. Бұл жерде Николай Заболоцкийдің Жаныңа тыным берме деген
өлеңін мысал ретінде келтіруге болады.
Өзін-өзі тәрбиелеу – адамның жеке басын жетілдіре түсу жолындағы жеке
әрекеті. Өзін-өзі тәрбиелеудің бағыт-бағдары адамның өмірлік мұратына, яғни
оның өзі кім болғысы, қандай болғысы келетініне тәуелді. Өзін-өзі тәрбиелеу
мәселесі, әсіресе балғын жас өспірім шақта ерекше маңызды. Бұл жаста жеке
адамның қалыптасуының ең маңызды сәттерінің бірі және өзін-өзі тәрбиелеудің
алғы шарты - өзіндік сана-сезімін дамыту және қалыптастыру болмақ. Өзіндік
сана-сезім – бұл адамның қоғам мүшесі екендігін, сондай-ақ өзінің жеке
сапаларын, басқа адамдармен, өзін қоршаған өмірмен қарым-қатынасын, өзінің
күш-қуатын, амал-әрекетін, қылығын, сезімі мен ойын сезіне алуы.
Өзіндік сана-сезімнің маңызды элементі – жеке адамның өзін-өзі бағалай
алуы болып табылады. Адамның өзін бағалай алуы оның жеке басының әр түрлі
жақтарымен дәл мағынасына сәйкес (яғни адекватты бала), ал тіпті көтеріңкі
не төмен (яғни адекватты емес) болып келуі мүмкін. Өзін-өзі бағалау іс-
әрекеттің нәтижесін талдай алудан (мәселен, егер оқушы математикалық
есептерді жеңіл және жылдам шығаратын болса, осы пәнге байланысты кез
келген материалды өз бетімен меңгере алса, онда оқушының математикалық
қабілетінің өзіндікбағасы жоғары екендігі байқалады), немесе бұл жағдай сол
адамның өзін басқалармен, кітаптар мен фильмдердің кейіпкерлерімен
салыстыра алуынан туындайды.
ӨЗін-өзі бағалау тұрақты және тұрақсыз болып келуі де мүмкін. Өзін-өзі
бағалудың тұрақты түрі адамның өзіне сенімін арттырады, ал мұнысы шындыққа
сәйкес келмесе, кісіні айналадағылармен немесе өзімен-өзін конфликтіге
келтіруі мүмкін. Өзін-өзі бағалаудың тұрақсыз түрі үнемі қолайсыз болмайды,
өзіне сын көзбен қараған адам өз мақсатына жетуі тиіс.
Жас өсіпірімдік шақта өзін-өзі бағалай алудың жалпылама көрінісі - өзін-
өзі қастерлеудің негізі – оның өзін жеке адам ретінде есептеумен не
есептемеуінің ірге тасы қалана бастайтындығында.
2. Тәрбие кез-келген қоғамның маңзды функциясын құрайды. Дамыған
әлеуметтік қоғамда негізгі дүниетанымы биік адамгершілік қасиеттері бар,
терең идеялы, сенімді, қоғамдық белсенді, болмысқа творчестволық көзқарапен
қарайтын жаңа адамды жеке адам ретінде тәрбиелеу басты мақсат пен міндетке
айналып, қарым-қатынас құрудың маңызды шарты болып табылады.
Бұл міндетті шеші қазіргі психологиялық-педагогикалық білім жүйесінде
талданған ғылыми принциптерде іске асырылады және оларды үнемі теориялық
жағынан дамытып отыруды көздейді.
Тәрбие психологиясын зертеудегі маңызды мәселелердің ішінде жеке адамды
онтогенезде қалыптастырудағы негізгі деректерді, заңдылықты, кезеңдерді,
шарттарды, механизмдерді және ерекшеліктерді ашу басты орында тұр. Бұл
мәселелер даму үстіндегі адамның іс-әрекеттерінің түбегейлі проблемаларын,
оның санасы мен жеке іс-қимылын жетілдіру тұрғысынан зерттеледі.
Зерттеушілердің назары бірнеше міндеттерді шешуге бағытталады:
1. Жеке адамдарды белсенді мақсатқа бағыттап қалыптастыру мүмкін бе?
Бұл тұста ғалымдардың дүниетанымдық көзқарасы, жеке адам мәні, алдымен,
оның қалыптасуы мен дамуындағы әлеуметтік әрі биологиялық бастаманың қарым-
қатынасы, неғұрлым дәл шектеледі.
2. Жеке адамның адамгершілік өрісін қалыптастырудағы заңдылықтар мен
механизмдер мүмкіндіктері, шарттар және бұл процеске белсенді ықпал жасау
механизмдері қандай? Бұл сәттерді талдауда қазіргі психология адам іс-
әрекетінің мәні және оның құрылысы мен өзгерісі туралы маркстік қағидаларға
негізделеді.
3. Жеке адамды қалыптастыру процесіне ықпал жасауда зерттеу мен
ұйымдастыру жүйесінің принциптері мен шарттары қандай? Бұл тұрғыда әрбір
дәуірге тән психикалық дамудың жас шағы кезеңдеріне бөлу іс-әрекеттің
жетекші типтері туралы бұрынғы ппсихология ғылымының қағидалары аса маңызды
орын алады.
4. Жеке адамды психологиялық қайта құрудың аса мол мүмкіншіліктерін
қамтамасыз ететін тиімді формалары, шарттары мен тәрбилеу процестерін
ұйымдастыру мүмкіншіліктері қандай? Олар біздің қоғамның жағдайында
тәрбиелеудің негізгі мақсаты – жеке адамдардың ұжымдық сапасын
қалыптастыру, олардың іс-әрекеттерін қоғам мүддесіде бейімдеумен
айқындалады.
Тәрбие психологиясы педагогикалық процесті мақсатты түрде ұйымдастыру
тұрғысында жеке адамды қалыптастырудағы психологиялық заңдылықтарды
зерттейді.
Тәрбие психологиясы тәрбиені тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара
әрекеттерінде, тек қана тәрбие объектісі ғана емес, сонымен бірге
субъектісі болып табылатын тәрбиеленушілердің өздерінің өзара әрекеттерінде
іске асатын процесс ретінде қарастырады.
Жеке адамның моральдық-еріктік өрісін, адамгершілік санасын,
адамгершілік түсініктерін, ұғымын, принциптерін, сенімдерін, қылығының
адамгершілік негіздерін, адамгершлік сезімдерін басқа адамдарға, қоғамға
деген қарым-қатынасын білдіретін мінез-құлық тәсілдерімен әдеттерін
қалыптастырудағы психологиялық механизмдерін аша отырып, тәрбие психолгиясы
даму үстіндегі жеке адамды белсенді “жобалауды”, қазіргі балалық шақтың
түрлі кезеңдеріндегі тәрбиелеу процесін ұйымдастырудың принциптері,
шарттары мен ерекшелігінің жалпы заңдарын табады.
Жоғары сынып оқушыларына тән ерекшелік – олардың келешекке талпынуға
құштарлығы болып табылады. Бұл жайт жеке бастың дамуы үшін ең қолайлы,
қайталанбайтын жағдайлар жасайды. Келешекке байланысты аса мәнді мотивтер
адамға өзін танып, қоғамдағы орнын белгілеуде өзін бағдарлай алуға,
айналасына ой жүгіртуге, үйреншікті шеңберден шыға бастауға мүмкіндік
беретін талпыныстар туғызады. Жас өспірімдердің жеке басын, айналасындағы
адамдарды танып білуге құмартуы келешек мамандық пен ересектік өмір туралы
тебіреніс-толғаныстар, яғни „кім болам?” деген сұраққа ғана жауап іздемей:
„қандай боламын?”, „осы дүниедегі менің орным қандай?”, „мен осы шынымен-ақ
басқалар секілдімін бе?”, „мен қандаймын?” – деушіліктің барлығы өзін-өзі
тәрбиелеу қабілетінің қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды. өзін-өзі
тәрбиелеуге қабілеттілік жеке адамның басқа да өзгешеліктерімен, ең
алдымен, оның бағыт-бағдарымен, мінез-құлқымен, интеллектуалдық және
адамгершілік тәрбиесінің даму деңгейімен тығыз байланысты.
Өзімен-өзінің көзге көрінбейтін арпалысы („өзін құл қылып ұстау”) адам
өлшеусіз жан күшін жұмсауды талап еткен. өзінің ағасы Николайға жазған
хатында А.П.Чехов былай дейді: Тәрбиелену үшін, өзім жүрген ортаның
деңгейінде болу үшін... күндіз түні бірдей еңбектену, өмір бойы оқу,
жаттығу, қажырлы қайратты болуым қажет... Мұнда әрбір сағат қымбат... Осы
хатында Антон Павловичөз ойынша, тәрбиелі адамдар қандай талаптарға сәйкес
келуі керектігі жөнінде сөз қозғайды:
... Олар адамның жеке басын құрмет тұтады, сондықтан да әрқашан
кешірімді, биязы, кіші пейіл, көнгіш келеді... Олар жоғалған резеңке, не
балғаға бола күйіп піспейді; бірге тұрған адамына жақсылығын айтып
көлгірсімейді, ал одан кетіп бара жатып, сізбен бірге тұруға болмайды, -
деп айтпайды. Олар айқай-шуды да, суықты да, күйіп кеткен қуырдаққа бола да
үйге келген бөтен адамның көзінше кейімейді, кешірімді келеді...
... Олар ақ көңіл, өтірік айтудан оттан бетер қорқады. Тіпті түкке
тұрмайтын нәрселерге байланысты өтірік айту дегенді білмейді. Жалған сөз
тыңдаушының жанын күйзелтеді, сөздің қадірін кетіреді. Олар босқа көп сөзге
салынбайды, үйінде қандай болса, көшеде де сондай көрінеді, кішкентайларға
зәрін төкпейді... Олар бос сөзді жақтырмайды, біреу арнайы сұрамаса, өз
бетімен ешкімге сырын ашпайды...
...Олар біреудің жаны ашысын, аясын деп, өздерін кемсітпейді. Басқаның
жан дүниесінің нәзік жеріне тимейді, оған жауап ретінде аяғанды, аялағанды
қаламайды. Олар „мені жұрт түсінбейді” – демейді, ...өйткені мұның барлығы
жалған, ескі, арзан әсерге негізделген...
... Олар абыржымайды. Атақтылармен танысу сияқты жалған беделге,
жылтырауыққа жоламайды... Ұсақ-түйек есепті ұнатпайды, жүз сомдық папкасын
ұстап жүгірмейді, басқаларды жібермеген жерге өзін кіргізіп жіберді деп
мақтанбайды...
...Олар өзін эстетикалық жақтан тәрбиелейді...
Өзін-өзі тәрбиелеу үшін біліміңді үздіксіз кеңейтіп отырудың, ақыл-ой
дамуының деңгейін арттырудың, еңбектене білуге байланысты тұрақты әдетті
қалыптастырудың маңызы арта түседі.
Өзіңді-өзің тәрбиелеудің әсерлі әдістерінің бірі – адамның өзімен жұмыс
істеу жоспарын жасауы болып табылады.
Жеке адам және қоғам
Жоспары:
1. Жеке адам және қоғам;
2. Жеке адам және отбасы;
3. Адамгершілік ұғымының теориялық сипаты
4. Адамгершiлiк мәдениетi мәселесiнiң педагогикалық – психологиялық
әдебиеттерде зерттелуі
1. Адам қоғамда өмір сүріп және сол арқылы ғана жеке адамға айналады.
Жаңа туған нәрестеде ешқандай әлеуметтік тәжірибе жоқ, онда тек адамға тән
(потенция) мүмкіндік ғана бар. Адамдармен тікелей және жанама қарым-қатынас
жасау процесінде ол тілді, еңбек тәсілдері мен құралдарын, таным және
шығармашалық әдістерін меңгереді. Бала алғаш өмірге келгенінен бастап
(алдымен санасыз, кейіннен саналы түрде), адамдармен әр түрлі қарым-
қатынасқа түседі, сөйтіп, өмір тәжірибесін, қалыптасқан дәстүр салтты,
мәдени мұраны т.б. меңгере бастайды. Адамда туғаннан бастап басқалармен
қарым-қатынас түсу арқылы біз сол адамның белгілі бір қасиеттерімен, ақ
көңілділігі немесе тұрпайылығымен т.б. танысамыз, оның бұл қасиеттерін
өзіміздің қасиетімізбен салыстырмыз, іс-әрекетімізді, қылықтарымызды
өзімізді қоршаған жұртшылық талап ететін сапалармен беттестіреміз,
айналадағылардың талап тілектерін түсінуге, олардың тебіреністерін
сезінуге, көңіл*күйлері мен пікірлерін аңғаруға тырысамыз.
Басқалармен эмоциялық байланыс жасау арқылы адамда өзін-өзі қастерлеу,
қадір тұту, сақтану сезімі қалыптасады. Адам адамдар қоғамынсыз өмір сүре
алмайды. Кей кезде де, қайда болмасын адамдар түрлі топтармен өмір сүреді.
Осындай топтарға ену онда адамдық қасиеттердің қалыптасуына жағдай жасайды.
Күнбе күнгі және ұзаққа созылған қарым-қатынастар кезінде адамдар бірін-
бірі бағдарлай білуге, әрқайсысының дербес ерекшеліктерімен санаса білуге
машықтанады.
Адамдардың әлеуметтік бірлігі дамуының ең жоғары формасы – ұжым. Қоғам
үшін пайдалы іс-әрекет адамдарды ұжымға біріктіреді. Ұжымдағы адамдардың
қарым-қатынасы тұрақты болады, өзара көмек сипаты тән.
Ұжым – қоғамның кішкентай бөлшегі, ол қоғамның саяси, адамгершілік,
эстетикалық және т.б. идеяларымен сусындайды. Ұжымнан жеке адам өз мінез-
құлқына нәр алып отырады. Ол ұжым арқылы қоғаммен, басқа ұжымдармен қарым-
қатынасқа түседі. Тек ұжымға ғана адамның қоғамдық қажетті сапалары,
әсіресе ұжымшылдық қасиет қалыптасады.
Ұжымшылдық – жеке адамның өзіндік қасиетіне айналған ұжыммен ниеттестік
сезімі. Ол қоғам мен жеке адамның, топтың мақсат бірлігінен байқалады.
Ұжымшылдық еңбек әрекетінің үстінде айқын көрініп, қалыптасып отырады.
Жеке адам мен отбасының өзара қарым-қатынасы алуан түрлі: ұжымшыл жеке
адамға ықпал жасаса, жеке адам да, керісінше, ұжымда ықпал етеді. Адамның
рухани өмірі бай болса, оның ұжымға әсері де күшті, беделі де жоғары
болады.
2. Отбасы – қоғамның шағын ұясы, ұжымның бір түрі. Оның әрине, өзіндік
ерекшеліктері болғанмен, ұжымдық өмір сүрудің бір формасы екендігі анық.
Өзінің отбасын сақтағысы келетін әр отбасы бір-бірінің мүддесін көздейтін,
өзара жәрдемдесе білетін, бір-біріне жауапкершілігін сезінетін ұжым болуға
тиіс.
Отбасыны әрқайсысының дербес мені, өзіндік даралығы бар екі адам
құрады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz