Неологизмдердің жасалуы және оның аудару жолдары
Кіріспе
1. Неологизмдер және оларды аударудың теориялық негіздері
1.1 “Неологизм” терминінің түсінігі және мазмұны
1.2 Ағышын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері
1.3 Аудару барысында неологизмдердің мағынасын анықтау әдістері
1.4 Неологизмдерді аудару әдістері
2. Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдер
2.1 Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясында авторлық неологизмдердің құрылу тәсілдері
2.2 Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясында авторлық неологизмдерді аудару әдістері
2.2.1. Функионалды алмастыру әдісі
2.2.2 Калькалау әдісі
2.2.3 Транслитерация әдісі
2.2.4 Аралас аудару әдісі
2.2.5 Аудармашылық окказионализмдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Неологизмдер және оларды аударудың теориялық негіздері
1.1 “Неологизм” терминінің түсінігі және мазмұны
1.2 Ағышын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері
1.3 Аудару барысында неологизмдердің мағынасын анықтау әдістері
1.4 Неологизмдерді аудару әдістері
2. Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдер
2.1 Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясында авторлық неологизмдердің құрылу тәсілдері
2.2 Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясында авторлық неологизмдерді аудару әдістері
2.2.1. Функионалды алмастыру әдісі
2.2.2 Калькалау әдісі
2.2.3 Транслитерация әдісі
2.2.4 Аралас аудару әдісі
2.2.5 Аудармашылық окказионализмдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Аудару адамның рухани әрекетінің бір түрі ретінде, өте ерте заманнан келе жатыр. Ол сондай-ақ әлемдік мәдениет тарихында маңызды рөл атқарған. Мәдениет ғасырлар бойы дайындалып, ғасырлар бойы өмір сүреді. Әрбір жаңа ғасыр өткен мәдениетке жаңа мән-мағына әкеледі. Адамдардың ғана емес, сонымен қатар, халықтардың да тарихи жады деректерді іріктеп, таңдауға бейім. Мәдениетте ешқашан бірыңғай ықпал етуші, бірыңғай қабылдаушы субъект бола алмайды. Мәдениеттегі байланыс қашанда көпжақты, көпқырлы, ең аз дегенде, екіжақты. Сол мәдени байланысты баянды ететін бірден бір тиімді құрал аударма екендігін көне тарих көптеп дәлелдейді. Аударма ісі өткен тарихта болсын, бүгінгі күнімізде болсын мәдениеттерді байланыстыру құралы ретінде қызмет етіп келеді. Аударма – тілдік қонақжайлылық, кеңпейілділік, кеңшілік түрі. Аударма өзге тілді өз тіліңдей қабыл алып, өзге тілге мейірбандық таныту. Ол беталды жасалған тегін әрекет емес. Аударма – өз тіліңді қайта ашудың, өз тіліңді байытудың, соның әсерінен өз мәдениетіңнің көкжиегін кеңейтудің пәрменді құралы. Ендеше, аударма мәселесі мәдени ортақтасуды жүзеге асыратын мәдениеттер сұхбаты мәселесімен иық тіресе жүрері сөзсіз.
Аударма – мәдениетаралық қатынастың маңызды құралы, өйткені ол бір тілдік мәдениет айғағын екіншісіне таныстырушы орталық буын. Мәдени қарым-қатынасқа көп түскен, яғни өзге мәдени әлемнің когнитивті тәжірибесімен кеңінен таныс мәдениеттің тілінің аударуға бейім келетіндігі, соның нәтижесінде аударма ісінің үдере өрбитіндігі де белгілі жайлар.
Аударма-комплексті үдеріс. Түпнұсқаны дұрыс, әрі нақты жеткізу үшін, ауарма тілінде тек қажет сөздерді тауып қана қоймай, оларды сәйкес грамматикалық үлгіде жеткізе білу қажет. Оған қоса көп жағдайда еш есептен шығаруға болмайтын стилистикалық факторлар да араласады. Аудару- басқа тілде айтылған нәрсені, екінші бір тілде толық, әрі дұрыс білдіру.
Қазіргі таңда қазақ тіл білімі ғылымында арнайы зерттеуді талап ететін салалардың бірі – аударманың теориясы. Бұл сала – қазақ тілтанымы үшін әлі жетілмеген, тиісті деңгейдегі ғылыми сипатын ала қоймаған тіл білімі салаларының бірі. Сондықтан бұл ғылымның негізгі бағытын айқындап бере алатын бірқатар ұғым-түсініктердің даралана қоймау себептері де осыған тікелей байланысты. Қазіргі қазақ тіл білімінде аударма мәселесімен түбегейлі айналысып жүрген ғалым А.М.Алдашева докторлық диссертациясында «…қазірге дейін аударма теориясының басты дәйектемелері, шешуші негіздері, аударматану ғылымының басты обьектісі мен ұстанымдары, әдіс-тәсілдері мен бірлік тұлғалары, аударманың нормасы, тәржіма ісіне қойылатын талаптар сияқты маңызды жағдаяттардың анық-қанығы ғылыми тұрғыдан анықталған емес»,– деп атап өткен. [1-45б] Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі – ХХ ғасырдың соңғы жылдары ғана қолға алынған жаңа салалардың бірі. Сондықтан қазақ тіл біліміндегі аударма теориясы да, аударма практикасы да, аударма іс-тәжірибесінің теориялық тұғыры да енді қалыптасып келе жатыр.
Зерттеудің өзектілігі отандық әдебиеттерде неологизмдерді аудару әдістерінің аз зерттелуімен, оларды аударуда туындайтын қиындықтармен тығыз байланысты. Атап айтқанда неологизм табиғатын тану үшін кешенді, жүйелі түрдегі зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігі қазіргі таңдағы аударма ғылымының жаңа бағыттарымен байланысты.
Дипломдық жұмыс жаңадан пайда болған сөздерді, әдеби шығармада және публицистикада жазушылар мен журналистер енгізген авторлық неологизмдерді аудару мәселелеріне арналған. Ал енді авторлық неологизмдерге келетін болсақ, олар мәтінге жаңа идея, жаңа шабыт, эмоционалды мәнерлілік береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты неологизмдерді теориялық тұрғыдан зерттеп, қазіргі ағылшын тілінде жаңа өзгерістер мен адам баласының жетістіктеріне байланысты жаңадан пайда болған неолгизмдерді аудару әдістерін ұсыну. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қаралды:
- “Неологизм” терминінің түсінігі және мазмұнын анықтау;
- Аудару барысында неологизмдердің мағынасын анықтау әдістерін қарастыру;
- Неологизмдерді аудару әдістерін көрсету;
- Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдерге талдау жасау;
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны ретінде Джон Рональд Руэл Толкиеннің «The Lord of the Kings» трилогиясындағы неолгизмдер қаралған.
Неолгизмдерді талдау барысында 43 мысал қарастырылған.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеуіміздің негізгі дереккөздеріне ең алдымен лингвистикалық деректемелерді жатқызамыз. Мәселен түсіндірме, тіл білімінің терминологиялық сөздіктері, анықтамалықтар мен ғылыми-көпшілік әдебиеттер, мерзімді басылымдар, түрлі салалық терминологиялық сөздіктер (Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Т. 1-10. – Алматы: Ғылым, 2002 [26]; Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік (неологизмдер) / Алматы: «Рауан», 2000. [25]; Ағылшынша-қазақша, қазақша-ағылшынша терминдер мен атаулар сөздігі/Мемтерминком бекіткен терминдер мен атаулар сөздігі. Құрастырушылар Ш.Құрманбайұлы, С.Сапина) [27]; Longman. Dictionary of contemporary English. [28]
Зерттеу әдістері. Неологизмдердің табиғаты, заңдылықтары мен ерекшеліктерін, қалыптасу және даму жолдарын зерттеу барысында А.А.Реформатский, В.П.Даниленко, А.В.Суперанская, Н.В.Васильева, Н.В.Подольская, Е.С.Кубрякова, А.А.Уфимцева, Г.О.Винокур, В.М.Лейчик, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар, Ө.Айтбайұлы, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, К.Ш.Хұсайын, Н.Уәли, Ж.Манкеева, З.Қ.Ахметжанова, Л.Қ.Жаналина, Ш.Құрманбайұлы, Б.Момынова, М.Малбақов, Р.Шойбеков т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі теориялық тұжырымдарға сүйендік. Зерттеу барысында сипаттамалы, салыстырмалы, ретроспективтік әдістер, сондай-ақ тілдік деректерді түрлі компонеттік, концептуалдық талдау және интерпретациялау, жаппай сұрыптау, жүйелеу, салыстыру, талдау, синтездеу тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің теориялық құндылығы. Зерттеу жұмысының барысында неологизмдердің қазақ тіл білімі аталым теориясының үлкен арнасы ретінде танылып, өзінің ерекше зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары, түрлері мен үлгілері анықталды. Зерттеудің нәтижелері қазақ тіл білімінде аталым теориясын дамытады, уәжтану, терминжасам мен сөзжасам теориясына нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер неологизм мәселелерінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы. Зерттеудің нәтижелері неологизмдер жөнінде жаңа пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Дипломдық жұмыстың негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары оқу орындарында аударма теориясы салаласынан оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, арнайы семинар мен арнайы курстық, аудиториялық дәріс оқуда пайдалануға болады. Сонымен, өз шешімін күтіп тұрған басқа да ұқсас құбылыстардың аражігін ашуда септігін тигізіп, неологизмдік терминология салаларына қатысты болашақ зерттеулерге жол ашады. Ең бастысы, зерттеу барысында алынған нәтижелер мен тұжырымдардың бірқатары неологизмдік аталым үдерісінің ғылыми принциптерін белгілеуге негіз болады.
Дипломдық жұмыстың теориялық негіздемесі болып қазақ тілінде осы кезге дейін аударма теориясы мәселелері бойынша қорғалған зерттеу жұмыстары, неолгизмдердің ағылшынша - қазақша сөздігі, отандық ғалымдардың және шетел ғалымдарының еңбектері қарастырылды..
Диломдық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кріспеде диломдық жұмыстың мақсаты, өзектілігі, міндеттер қарастырылған. Бірінші бөлімде неоогизмдердің және оларды аударудың теориялық негіздері қарастырылған, Екінші бөлімде Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдері зерттелген. Қорытындыда жалпы дипломдық жұмысты талдау бойынша қысқаша түйіндер жасалған.
Аудару адамның рухани әрекетінің бір түрі ретінде, өте ерте заманнан келе жатыр. Ол сондай-ақ әлемдік мәдениет тарихында маңызды рөл атқарған. Мәдениет ғасырлар бойы дайындалып, ғасырлар бойы өмір сүреді. Әрбір жаңа ғасыр өткен мәдениетке жаңа мән-мағына әкеледі. Адамдардың ғана емес, сонымен қатар, халықтардың да тарихи жады деректерді іріктеп, таңдауға бейім. Мәдениетте ешқашан бірыңғай ықпал етуші, бірыңғай қабылдаушы субъект бола алмайды. Мәдениеттегі байланыс қашанда көпжақты, көпқырлы, ең аз дегенде, екіжақты. Сол мәдени байланысты баянды ететін бірден бір тиімді құрал аударма екендігін көне тарих көптеп дәлелдейді. Аударма ісі өткен тарихта болсын, бүгінгі күнімізде болсын мәдениеттерді байланыстыру құралы ретінде қызмет етіп келеді. Аударма – тілдік қонақжайлылық, кеңпейілділік, кеңшілік түрі. Аударма өзге тілді өз тіліңдей қабыл алып, өзге тілге мейірбандық таныту. Ол беталды жасалған тегін әрекет емес. Аударма – өз тіліңді қайта ашудың, өз тіліңді байытудың, соның әсерінен өз мәдениетіңнің көкжиегін кеңейтудің пәрменді құралы. Ендеше, аударма мәселесі мәдени ортақтасуды жүзеге асыратын мәдениеттер сұхбаты мәселесімен иық тіресе жүрері сөзсіз.
Аударма – мәдениетаралық қатынастың маңызды құралы, өйткені ол бір тілдік мәдениет айғағын екіншісіне таныстырушы орталық буын. Мәдени қарым-қатынасқа көп түскен, яғни өзге мәдени әлемнің когнитивті тәжірибесімен кеңінен таныс мәдениеттің тілінің аударуға бейім келетіндігі, соның нәтижесінде аударма ісінің үдере өрбитіндігі де белгілі жайлар.
Аударма-комплексті үдеріс. Түпнұсқаны дұрыс, әрі нақты жеткізу үшін, ауарма тілінде тек қажет сөздерді тауып қана қоймай, оларды сәйкес грамматикалық үлгіде жеткізе білу қажет. Оған қоса көп жағдайда еш есептен шығаруға болмайтын стилистикалық факторлар да араласады. Аудару- басқа тілде айтылған нәрсені, екінші бір тілде толық, әрі дұрыс білдіру.
Қазіргі таңда қазақ тіл білімі ғылымында арнайы зерттеуді талап ететін салалардың бірі – аударманың теориясы. Бұл сала – қазақ тілтанымы үшін әлі жетілмеген, тиісті деңгейдегі ғылыми сипатын ала қоймаған тіл білімі салаларының бірі. Сондықтан бұл ғылымның негізгі бағытын айқындап бере алатын бірқатар ұғым-түсініктердің даралана қоймау себептері де осыған тікелей байланысты. Қазіргі қазақ тіл білімінде аударма мәселесімен түбегейлі айналысып жүрген ғалым А.М.Алдашева докторлық диссертациясында «…қазірге дейін аударма теориясының басты дәйектемелері, шешуші негіздері, аударматану ғылымының басты обьектісі мен ұстанымдары, әдіс-тәсілдері мен бірлік тұлғалары, аударманың нормасы, тәржіма ісіне қойылатын талаптар сияқты маңызды жағдаяттардың анық-қанығы ғылыми тұрғыдан анықталған емес»,– деп атап өткен. [1-45б] Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі – ХХ ғасырдың соңғы жылдары ғана қолға алынған жаңа салалардың бірі. Сондықтан қазақ тіл біліміндегі аударма теориясы да, аударма практикасы да, аударма іс-тәжірибесінің теориялық тұғыры да енді қалыптасып келе жатыр.
Зерттеудің өзектілігі отандық әдебиеттерде неологизмдерді аудару әдістерінің аз зерттелуімен, оларды аударуда туындайтын қиындықтармен тығыз байланысты. Атап айтқанда неологизм табиғатын тану үшін кешенді, жүйелі түрдегі зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігі қазіргі таңдағы аударма ғылымының жаңа бағыттарымен байланысты.
Дипломдық жұмыс жаңадан пайда болған сөздерді, әдеби шығармада және публицистикада жазушылар мен журналистер енгізген авторлық неологизмдерді аудару мәселелеріне арналған. Ал енді авторлық неологизмдерге келетін болсақ, олар мәтінге жаңа идея, жаңа шабыт, эмоционалды мәнерлілік береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты неологизмдерді теориялық тұрғыдан зерттеп, қазіргі ағылшын тілінде жаңа өзгерістер мен адам баласының жетістіктеріне байланысты жаңадан пайда болған неолгизмдерді аудару әдістерін ұсыну. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қаралды:
- “Неологизм” терминінің түсінігі және мазмұнын анықтау;
- Аудару барысында неологизмдердің мағынасын анықтау әдістерін қарастыру;
- Неологизмдерді аудару әдістерін көрсету;
- Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдерге талдау жасау;
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны ретінде Джон Рональд Руэл Толкиеннің «The Lord of the Kings» трилогиясындағы неолгизмдер қаралған.
Неолгизмдерді талдау барысында 43 мысал қарастырылған.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеуіміздің негізгі дереккөздеріне ең алдымен лингвистикалық деректемелерді жатқызамыз. Мәселен түсіндірме, тіл білімінің терминологиялық сөздіктері, анықтамалықтар мен ғылыми-көпшілік әдебиеттер, мерзімді басылымдар, түрлі салалық терминологиялық сөздіктер (Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Т. 1-10. – Алматы: Ғылым, 2002 [26]; Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік (неологизмдер) / Алматы: «Рауан», 2000. [25]; Ағылшынша-қазақша, қазақша-ағылшынша терминдер мен атаулар сөздігі/Мемтерминком бекіткен терминдер мен атаулар сөздігі. Құрастырушылар Ш.Құрманбайұлы, С.Сапина) [27]; Longman. Dictionary of contemporary English. [28]
Зерттеу әдістері. Неологизмдердің табиғаты, заңдылықтары мен ерекшеліктерін, қалыптасу және даму жолдарын зерттеу барысында А.А.Реформатский, В.П.Даниленко, А.В.Суперанская, Н.В.Васильева, Н.В.Подольская, Е.С.Кубрякова, А.А.Уфимцева, Г.О.Винокур, В.М.Лейчик, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар, Ө.Айтбайұлы, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, К.Ш.Хұсайын, Н.Уәли, Ж.Манкеева, З.Қ.Ахметжанова, Л.Қ.Жаналина, Ш.Құрманбайұлы, Б.Момынова, М.Малбақов, Р.Шойбеков т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі теориялық тұжырымдарға сүйендік. Зерттеу барысында сипаттамалы, салыстырмалы, ретроспективтік әдістер, сондай-ақ тілдік деректерді түрлі компонеттік, концептуалдық талдау және интерпретациялау, жаппай сұрыптау, жүйелеу, салыстыру, талдау, синтездеу тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің теориялық құндылығы. Зерттеу жұмысының барысында неологизмдердің қазақ тіл білімі аталым теориясының үлкен арнасы ретінде танылып, өзінің ерекше зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары, түрлері мен үлгілері анықталды. Зерттеудің нәтижелері қазақ тіл білімінде аталым теориясын дамытады, уәжтану, терминжасам мен сөзжасам теориясына нақты үлес қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер неологизм мәселелерінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы. Зерттеудің нәтижелері неологизмдер жөнінде жаңа пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Дипломдық жұмыстың негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары оқу орындарында аударма теориясы салаласынан оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, арнайы семинар мен арнайы курстық, аудиториялық дәріс оқуда пайдалануға болады. Сонымен, өз шешімін күтіп тұрған басқа да ұқсас құбылыстардың аражігін ашуда септігін тигізіп, неологизмдік терминология салаларына қатысты болашақ зерттеулерге жол ашады. Ең бастысы, зерттеу барысында алынған нәтижелер мен тұжырымдардың бірқатары неологизмдік аталым үдерісінің ғылыми принциптерін белгілеуге негіз болады.
Дипломдық жұмыстың теориялық негіздемесі болып қазақ тілінде осы кезге дейін аударма теориясы мәселелері бойынша қорғалған зерттеу жұмыстары, неолгизмдердің ағылшынша - қазақша сөздігі, отандық ғалымдардың және шетел ғалымдарының еңбектері қарастырылды..
Диломдық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кріспеде диломдық жұмыстың мақсаты, өзектілігі, міндеттер қарастырылған. Бірінші бөлімде неоогизмдердің және оларды аударудың теориялық негіздері қарастырылған, Екінші бөлімде Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдері зерттелген. Қорытындыда жалпы дипломдық жұмысты талдау бойынша қысқаша түйіндер жасалған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.
2. Құрманбаев Ш., Сыбанбаева А. Қазақ тілі. Жоғары оқу орындары заң факультеттерінің студенттеріне арналған оқу құралы. Алматы, 2001.
3. А.З.Қазанбаева. Қазақ тілі (экономика факультетінің студенттеріне арналған). Қарағанды. 2003.110 бет.
4. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы. - Астана, Елорда, 2000 ж.
5. Хасенов Ә. Тіл білімі. - А., 1996, 2002
6. Мұсатаева М.Ш. Двуязычная лексикография: тенденции и перспективы. – Алматы: РИО ВАК РК, 2000. –204с.
7. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие.–Минск.: Тетра Системе, 2004. –225 с.
8. Попович А. Проблемы художественного перевода. – БГК им. И.А.Бодуэна де Куртенэ, 2000. – 280 с.
9. Әлісжанов С. Қ. Қазақ терминологиясы: теория және тәжірибе. Астана, 2005.
10. Қайдар Ә. Терминнің үш тұғыры // Қазақ терминографиясының өзекті мәселелері (республикалық ғылыми-практикалық семинар материалдары). Астана, 2004.
11. Құрманбайұлы Ш. Терминологияны стандарттау мен реттеу туралы // Терминологиялық хабаршы №4(14), 2005.
12. Ілеспе аударма [Мәтін]. Алматы: «Ғылым» баспасы, 2007 ж.
13. Тарақов, Әнуар Сауатұлы. Аударма психологиясы және мәдениеті. Алматы: «Қазақ университеті» баспасы 2005 ж.
14. Тарақов, Әнуар Сауатұлы. Аударма әлемі Алматы: «Қазақ университеті» баспасы 2007 ж.
15. Иманасова Ж. Аударма - астарлы өнер немесе қос тілді жетік білу қажеттіктері/ Ж. Иманасова //Ақиқат. - 2008. - №4 . - 34-38б.
16. Королева Н.Н. Лингвопереводческий анализ Англоязычнях неологизмов. Алматы: 2002 ж.
17. Исследование неологизмов современного английского языка в лингвокультурологическом аспекте // Вестник университета “Кайнар”. –Алматы, 2000. -№4. –с,67-73.
18. К проблеме перевода неологизмов в области экономики (на материале английского и русского языков) // экономическое образование на рубеже нового тысячелетия: Проблемы взаимодействия языка и экономики: -Алматы: КазГУ – МОиМЯ им.абылай хана, 2000. –с.130-135.
19. Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте. М: 1984
20. Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте. М: 1984
21. Заботкина Б.Н. Английские неологизмы. – Киев: Наукова думка, 1998
22. Кабакчи В.В Английский язык межкультурного общения, М., 1993
23. Казакова Т. А. Практические основы перевода. Учебное пособие. – СПб.: Лениздат; Издательство «Союз», 2002
24. Лопатин Н.М. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. – М.: Наука, 1973
1. Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы, 1999. – 161 б.
2. Құрманбаев Ш., Сыбанбаева А. Қазақ тілі. Жоғары оқу орындары заң факультеттерінің студенттеріне арналған оқу құралы. Алматы, 2001.
3. А.З.Қазанбаева. Қазақ тілі (экономика факультетінің студенттеріне арналған). Қарағанды. 2003.110 бет.
4. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы. - Астана, Елорда, 2000 ж.
5. Хасенов Ә. Тіл білімі. - А., 1996, 2002
6. Мұсатаева М.Ш. Двуязычная лексикография: тенденции и перспективы. – Алматы: РИО ВАК РК, 2000. –204с.
7. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие.–Минск.: Тетра Системе, 2004. –225 с.
8. Попович А. Проблемы художественного перевода. – БГК им. И.А.Бодуэна де Куртенэ, 2000. – 280 с.
9. Әлісжанов С. Қ. Қазақ терминологиясы: теория және тәжірибе. Астана, 2005.
10. Қайдар Ә. Терминнің үш тұғыры // Қазақ терминографиясының өзекті мәселелері (республикалық ғылыми-практикалық семинар материалдары). Астана, 2004.
11. Құрманбайұлы Ш. Терминологияны стандарттау мен реттеу туралы // Терминологиялық хабаршы №4(14), 2005.
12. Ілеспе аударма [Мәтін]. Алматы: «Ғылым» баспасы, 2007 ж.
13. Тарақов, Әнуар Сауатұлы. Аударма психологиясы және мәдениеті. Алматы: «Қазақ университеті» баспасы 2005 ж.
14. Тарақов, Әнуар Сауатұлы. Аударма әлемі Алматы: «Қазақ университеті» баспасы 2007 ж.
15. Иманасова Ж. Аударма - астарлы өнер немесе қос тілді жетік білу қажеттіктері/ Ж. Иманасова //Ақиқат. - 2008. - №4 . - 34-38б.
16. Королева Н.Н. Лингвопереводческий анализ Англоязычнях неологизмов. Алматы: 2002 ж.
17. Исследование неологизмов современного английского языка в лингвокультурологическом аспекте // Вестник университета “Кайнар”. –Алматы, 2000. -№4. –с,67-73.
18. К проблеме перевода неологизмов в области экономики (на материале английского и русского языков) // экономическое образование на рубеже нового тысячелетия: Проблемы взаимодействия языка и экономики: -Алматы: КазГУ – МОиМЯ им.абылай хана, 2000. –с.130-135.
19. Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте. М: 1984
20. Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте. М: 1984
21. Заботкина Б.Н. Английские неологизмы. – Киев: Наукова думка, 1998
22. Кабакчи В.В Английский язык межкультурного общения, М., 1993
23. Казакова Т. А. Практические основы перевода. Учебное пособие. – СПб.: Лениздат; Издательство «Союз», 2002
24. Лопатин Н.М. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. – М.: Наука, 1973
Тақырып: Неологизмдердің жасалуы және оның аудару жолдары
Кіріспе
Аудару адамның рухани әрекетінің бір түрі ретінде, өте ерте заманнан
келе жатыр. Ол сондай-ақ әлемдік мәдениет тарихында маңызды рөл атқарған.
Мәдениет ғасырлар бойы дайындалып, ғасырлар бойы өмір сүреді. Әрбір жаңа
ғасыр өткен мәдениетке жаңа мән-мағына әкеледі. Адамдардың ғана емес,
сонымен қатар, халықтардың да тарихи жады деректерді іріктеп, таңдауға
бейім. Мәдениетте ешқашан бірыңғай ықпал етуші, бірыңғай қабылдаушы субъект
бола алмайды. Мәдениеттегі байланыс қашанда көпжақты, көпқырлы, ең аз
дегенде, екіжақты. Сол мәдени байланысты баянды ететін бірден бір тиімді
құрал аударма екендігін көне тарих көптеп дәлелдейді. Аударма ісі өткен
тарихта болсын, бүгінгі күнімізде болсын мәдениеттерді байланыстыру құралы
ретінде қызмет етіп келеді. Аударма – тілдік қонақжайлылық, кеңпейілділік,
кеңшілік түрі. Аударма өзге тілді өз тіліңдей қабыл алып, өзге тілге
мейірбандық таныту. Ол беталды жасалған тегін әрекет емес. Аударма – өз
тіліңді қайта ашудың, өз тіліңді байытудың, соның әсерінен өз мәдениетіңнің
көкжиегін кеңейтудің пәрменді құралы. Ендеше, аударма мәселесі мәдени
ортақтасуды жүзеге асыратын мәдениеттер сұхбаты мәселесімен иық тіресе
жүрері сөзсіз.
Аударма – мәдениетаралық қатынастың маңызды құралы, өйткені ол бір
тілдік мәдениет айғағын екіншісіне таныстырушы орталық буын. Мәдени қарым-
қатынасқа көп түскен, яғни өзге мәдени әлемнің когнитивті тәжірибесімен
кеңінен таныс мәдениеттің тілінің аударуға бейім келетіндігі, соның
нәтижесінде аударма ісінің үдере өрбитіндігі де белгілі жайлар.
Аударма-комплексті үдеріс. Түпнұсқаны дұрыс, әрі нақты жеткізу үшін,
ауарма тілінде тек қажет сөздерді тауып қана қоймай, оларды сәйкес
грамматикалық үлгіде жеткізе білу қажет. Оған қоса көп жағдайда еш есептен
шығаруға болмайтын стилистикалық факторлар да араласады. Аудару- басқа
тілде айтылған нәрсені, екінші бір тілде толық, әрі дұрыс білдіру.
Қазіргі таңда қазақ тіл білімі ғылымында арнайы зерттеуді талап ететін
салалардың бірі – аударманың теориясы. Бұл сала – қазақ тілтанымы үшін әлі
жетілмеген, тиісті деңгейдегі ғылыми сипатын ала қоймаған тіл білімі
салаларының бірі. Сондықтан бұл ғылымның негізгі бағытын айқындап бере
алатын бірқатар ұғым-түсініктердің даралана қоймау себептері де осыған
тікелей байланысты. Қазіргі қазақ тіл білімінде аударма мәселесімен
түбегейлі айналысып жүрген ғалым А.М.Алдашева докторлық диссертациясында
...қазірге дейін аударма теориясының басты дәйектемелері, шешуші негіздері,
аударматану ғылымының басты обьектісі мен ұстанымдары, әдіс-тәсілдері мен
бірлік тұлғалары, аударманың нормасы, тәржіма ісіне қойылатын талаптар
сияқты маңызды жағдаяттардың анық-қанығы ғылыми тұрғыдан анықталған емес,–
деп атап өткен. [1-45б] Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі – ХХ
ғасырдың соңғы жылдары ғана қолға алынған жаңа салалардың бірі. Сондықтан
қазақ тіл біліміндегі аударма теориясы да, аударма практикасы да, аударма
іс-тәжірибесінің теориялық тұғыры да енді қалыптасып келе жатыр.
Зерттеудің өзектілігі отандық әдебиеттерде неологизмдерді аудару
әдістерінің аз зерттелуімен, оларды аударуда туындайтын қиындықтармен
тығыз байланысты. Атап айтқанда неологизм табиғатын тану үшін кешенді,
жүйелі түрдегі зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігі қазіргі таңдағы аударма
ғылымының жаңа бағыттарымен байланысты.
Дипломдық жұмыс жаңадан пайда болған сөздерді, әдеби шығармада және
публицистикада жазушылар мен журналистер енгізген авторлық неологизмдерді
аудару мәселелеріне арналған. Ал енді авторлық неологизмдерге келетін
болсақ, олар мәтінге жаңа идея, жаңа шабыт, эмоционалды мәнерлілік береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты неологизмдерді теориялық тұрғыдан зерттеп,
қазіргі ағылшын тілінде жаңа өзгерістер мен адам баласының жетістіктеріне
байланысты жаңадан пайда болған неолгизмдерді аудару әдістерін ұсыну. Осы
мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қаралды:
- “Неологизм” терминінің түсінігі және мазмұнын анықтау;
- Аудару барысында неологизмдердің мағынасын анықтау әдістерін
қарастыру;
- Неологизмдерді аудару әдістерін көрсету;
- Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық
неологизмдерге талдау жасау;
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны ретінде Джон Рональд Руэл Толкиеннің
The Lord of the Kings трилогиясындағы неолгизмдер қаралған.
Неолгизмдерді талдау барысында 43 мысал қарастырылған.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеуіміздің негізгі дереккөздеріне ең
алдымен лингвистикалық деректемелерді жатқызамыз. Мәселен түсіндірме, тіл
білімінің терминологиялық сөздіктері, анықтамалықтар мен ғылыми-көпшілік
әдебиеттер, мерзімді басылымдар, түрлі салалық терминологиялық сөздіктер
(Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Т. 1-10. – Алматы: Ғылым, 2002 [26];
Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік (неологизмдер)
Алматы: Рауан, 2000. [25]; Ағылшынша-қазақша, қазақша-ағылшынша терминдер
мен атаулар сөздігіМемтерминком бекіткен терминдер мен атаулар сөздігі.
Құрастырушылар Ш.Құрманбайұлы, С.Сапина) [27]; Longman. Dictionary of
contemporary English. [28]
Зерттеу әдістері. Неологизмдердің табиғаты, заңдылықтары мен
ерекшеліктерін, қалыптасу және даму жолдарын зерттеу барысында
А.А.Реформатский, В.П.Даниленко, А.В.Суперанская, Н.В.Васильева,
Н.В.Подольская, Е.С.Кубрякова, А.А.Уфимцева, Г.О.Винокур, В.М.Лейчик,
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар, Ө.Айтбайұлы, М.М.Копыленко,
Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, К.Ш.Хұсайын, Н.Уәли, Ж.Манкеева,
З.Қ.Ахметжанова, Л.Қ.Жаналина, Ш.Құрманбайұлы, Б.Момынова, М.Малбақов,
Р.Шойбеков т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі теориялық тұжырымдарға сүйендік.
Зерттеу барысында сипаттамалы, салыстырмалы, ретроспективтік әдістер,
сондай-ақ тілдік деректерді түрлі компонеттік, концептуалдық талдау және
интерпретациялау, жаппай сұрыптау, жүйелеу, салыстыру, талдау, синтездеу
тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің теориялық құндылығы. Зерттеу жұмысының барысында
неологизмдердің қазақ тіл білімі аталым теориясының үлкен арнасы ретінде
танылып, өзінің ерекше зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары, түрлері мен
үлгілері анықталды. Зерттеудің нәтижелері қазақ тіл білімінде аталым
теориясын дамытады, уәжтану, терминжасам мен сөзжасам теориясына нақты үлес
қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер неологизм
мәселелерінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы. Зерттеудің нәтижелері неологизмдер
жөнінде жаңа пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Дипломдық жұмыстың
негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары оқу орындарында
аударма теориясы салаласынан оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, арнайы
семинар мен арнайы курстық, аудиториялық дәріс оқуда пайдалануға болады.
Сонымен, өз шешімін күтіп тұрған басқа да ұқсас құбылыстардың аражігін
ашуда септігін тигізіп, неологизмдік терминология салаларына қатысты
болашақ зерттеулерге жол ашады. Ең бастысы, зерттеу барысында алынған
нәтижелер мен тұжырымдардың бірқатары неологизмдік аталым үдерісінің ғылыми
принциптерін белгілеуге негіз болады.
Дипломдық жұмыстың теориялық негіздемесі болып қазақ тілінде осы кезге
дейін аударма теориясы мәселелері бойынша қорғалған зерттеу жұмыстары,
неолгизмдердің ағылшынша - қазақша сөздігі, отандық ғалымдардың және шетел
ғалымдарының еңбектері қарастырылды..
Диломдық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кріспеде диломдық жұмыстың мақсаты, өзектілігі, міндеттер
қарастырылған. Бірінші бөлімде неоогизмдердің және оларды аударудың
теориялық негіздері қарастырылған, Екінші бөлімде Д. Р. Толкиеннің “Сақина
әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдері зерттелген. Қорытындыда
жалпы дипломдық жұмысты талдау бойынша қысқаша түйіндер жасалған.
I Бөлім
Неологизмдер және оларды аударудың теориялық негіздері
1.1 “Неологизм” терминінің түсінігі және мазмұны
Тіл-тілде жаңа пайда болған және оның жаңа сөз екендігі аңғарылып
тұратын лексика қабатын неологизмдер деп атайды. [3-69б] Неологизм сөзін
грек тілінен аударғанда — тілдегі жаңалық, жаңа сөз деген ұғымдарды
білдіреді. Неологизмдердің актив лексикадан өзгешелігі тек жаңалығымен,
өлшенбейді. Кей сөз пайда болысымен актив лексика қатарына өтіп, жиі
қолданысқа түседі. Енді бірі неологизм қалпын ұзағырақ сақтайды. Мұның өзі
неологизмдердің қандай ұғымды аңғартатындығында болса керек. Спутник,
космос сөздері ұғымымен бірге бүкіл әлемді таңдандыра келген, ал қазір
актив лексикаға қосылған жай сөздер. Тіпті бүгінгі таңда қазақ тіліне енген
болған веб сайт, интернет, сөздері де күнделікті баспасөз беттерінде жиі
қолданылып, актив лексика қатарына өту процесін бастан кешіріп жатыр. Бірақ
кей неологизмдер өзінің жаңа қолданысқа түскендік белгісін ұзақ сақтауы да
мүмкін. Мысалы, құранды жем, пішендеме сияқты сөздер қолданысқа түскеніне
көп уақыт болса да, көпшілікке түсінікті болатындай дәрежеге жете алған
жоқ. Себебі олар мал шаруашылығымен шүғылданатын адамдардың ғана қажетін
өтеуде. Пассив лексика қатарындағы неологизмдер мен көнерген сөздерді өзара
салыстырсақ, әрдайым неологизмдер аз кездеседі. Оның себебі көнерген
сөздердің ұмытылу процесі мен неологизмдердің актив лексика қатарына өту
процесі бірдей емес.
Сонымен неологизмдер дегеніміз - актив лексика қатарына енбеген жаңа
сөздер. [2-88б]
Неологизмдердің бір түрі ретінде қаралып жүрген жеке автор
қолданысындағы жаңа сөздердің жайы басқашалау. Себебі жеке автордың
стильдік мақсатта қолданған өзіндік жаңалығы сол күйінде неологизм болып
қала беруі, актив лексика қатарына енбеуі де әбден мүмкін. Мысалы, С.
Сейфуллиннің
"Негізін сап, қызыл сарай
Жүрміз міне қаласып", - деген өлең қатарындағът жаңа. қоғамды
көтеріңкі стильде образды айту үшін кызыл сарай сөзі қолданған. Бірақ ол
актив лексикаға кірмейді.
Мұхтар Әуезов шығармаларында да қарсыласу, миландыру сияқты жаңа
сөздер кездеседі. Ол да жазушының өз қолданысы болып табылады.
Сонымен неологизм түсінігінің дәлме-дәл анықтамасы мен белгілі бір
сөздік бірліктердің неологизмге, қағидаларына қатысты мәселелер қазіргі
күнге дейін шешімін таппаған мәселе болып табылады.
Неологизм түсінігін тереңірек қарастырған А.З.Қазанбаева болып
табылады. Неологизм түсінігін анықтаған зерттеулерді саралай отырып екі
түрлі көзқарастарды байқауға болады. Бірінші неологизм термині тілде
жаңадан қалыптасқан тіл қалыптастырушы үлгідегі сөздермен сәйкес келсе,
екіншіден бұрын-соңды болмаған, белгісіз түсініктерді, затты, ғылым
саласын, мамандықты білдіреді. Мысалы, reactor - ядролық реактор, biocide-
биологиялық соғыс және т.с.с. [3-56б]
Сондай-ақ неологизмдердің өздері де тілде белгілі бір мағынаны
белгілейтін жаңа синонимдерді қалыптастырады. Бірақ бұл синонимдерге
коннотативті бояулар тән, яғни сөздерге жаңадан мән, сипат, маңыздылық
беретін семантикалық және стилистикалық сөз бояуларына ықпал етеді. Мысалы,
boffin (көбінесе әскери мақсаттарда құпия жұмыспен айналысатын ғалым) сөзі
scientist сөзіне жақын синоним болғанымен, басқа семантикалық бояуға ие.
Осы лексикалық инновациялардың пайда болуына, тіл тұрақтылығына,
қолдану жиілігіне байланысты біртектілік байқалмайды. Біреулері тілге енсе,
екінші біреулері қысқаша уақыт ішінде қолданудан шығып кетуі мүмкін. Көбіне
жаңа сөздердің пайда болуы жаңа ассоциациялардың қалыптасуымен байланысты
болғанымен осы кезде сөз түсінігі сақталады, өйткені тіл және жалпы лексика
қарым-қатынас құралы ретінде өз қызметін атқарады, сөздерге қатысты жаңа
түсініктерді бекітіп, қайта өңдейді. Тілдік жүйеде жаңадан пайда болған
неологизмдер біраз уақытқа дейін таралмай, тілдің құрылымдық талаптарына
жауап беретін сөздер ғана кейіннен бірте-бірте тілдік жүйенің орталығына
негізгі сөздік қорға ауысады. [3-65б]
Жаңадан қалыптасқан сөздер тез арада орталыққа еніп, қажетті және
белсенді түрде сөздік құрамға кіреді. Негізінен жаңадан қалыптасқан сөздер
ғылым, техника, мәдениет, саясат салаларында пайда болса, ал неологизмдер
сөйлесу барысында қалыптасады.
Жаңа қалыптасқан сөздер мен неологизмдерді уақытша критерийлер
объективті анықтай алмағандықтан, субъективті критерийлерді қолданудың мәні
зор.
Енді ыңғайлы болу үшін неологизм термині ретінде лексикалық жаңа
қалыптасқан сөздерді де, жеке неологизмдерді де сипаттайтын сөздерді
белгілейтін боламыз.
1.2 Ағышын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген
әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөзөнімділігі, сөзқұрау, конверсиялық
(өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші
есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико- семантикалық тәсіл,
дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық
тәсәл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла
бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары
бірдей емес. Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұрылым сияқты тәсілдер жаңа
сөзқұраудың негізгісі болып табылады. [6-82б]
Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұраудың көмегімен 88% жаңа сөздер құрылады
(3000 зерттелген сздердің ішінде).
Мысалы, басқалар конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді
аз көлемде құрайды, және сөзқұраудың тарихи тәсілдерінің қатарына
өткендігімен, үшіншіге жатқызуға болатын тәсілдер, сөздерде дыбыстардың
кездесуі мен екпіннің ауыстырылуы, аз өнімді және қазіргі кезде дерлік
қолданылмайды. Осыған байланысты бөліп көрсету керек:
- аз өнімді аффикстер;
- абсолюттік өнімділік бұл өнімді аффикс, сөзқұру тәсілінің сөзқұру
элементі ретінде, осы ортада өзінің қолданылуында минималды шектеулі.
Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің басты сипаттамаларының бірі
болып табылады. Өнімділік сөзқұру моделінің салмағы басым болады.
Өнімділік жаңа сөзқұрұлуында орталық механизмнің жұмысын атқарады, сөзқұру
моделінің сипатында басым салмаққа ие. Сөзқұруды өнімділік мағынасы,
моделдерден басқа, аффикстерге де, сөзқұру элементтерінің негізіне және де
сөзқұру тәсілдеріне де таралады, өнімділік сөзінің өзінің семантикасы
өте кең көлемде. [7-104б]
Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген
аспектілері мен оның негізгі сипаты жайлы бірдей пікір жоқ екендігінің
себебі шығар.
Сөзқұру негізіндегі өнімділік синонимдік термин екенін атап өту
маңызды - сөзқұрулық белсенділік, ол сөздердің құрылулық қабілеті,
мысалы, сөзқұру элементі мен жаңа сөзжасаудың. Модель, аффикс жаңа
сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше пассивті,
бұлардың көмегімен жаңа сөздер аз көлемде құрұлады немесе тіптен
құрұлмайды.
Л.Гилберт сөзқұрау тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер жіктеуін
түбегейлі ұсынды.
Ол сөзқұрау тәсілі бойынша неологизмнің мына топтарын бөліп
көрсетуді ұсынады:
1. Жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан
құрылатын, фонологиялық неологизм. Бұл неолоизмде жаңашылдық, жасандылық
байқалады. Дыбыстардың мұндай үйлесімділігі, грек немесе латын тілдерінің
морфемімен сыйысады. [8-102б]
Мұндай сөздердің мысалы, соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері
сөздері болады: polysterol, nylon, ets. Немесе, физика, химия, оптикада
және т.б. қолданылып жүрген терминдер.
Polychromatic – көптүсті.
Monochromatic – біртүсті.
Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.
Бұл топқа одағайда туындаған сөздер кіреді.
zizz (қысқа түс) – ұйықтап жатқанда шығатын дыбыс имитациясы;
to buzz (телефон соғу) – телефон тетігінің жұмысының дыбыс
иммитациясы.
Көріп тұрғанымыздай, керіодағайлық неологизмнің негізі – дыбыстардың
және дыбысқа еліктеудің имплекациясы.
Сонымен қатар, осы топқа жаңа одағай түрлері шартты түрде кіреді:
Ytch немесе yuck – қатты жиіркенішті білдіретін одағай;
Wow – таң қалу, масаттану;
Ouch бір жерінің қатты ауырғанынан кенет айқайлап жіберу;
Oops – адам бір нәрсені түсіріп алғанда айқайлап жібері.
2. Шеттен алып пайдаланылған неолоизмдер [16-99б]
Бұл топтың неологизмі, күшті неологизмге жатады. Олардың жалпы
тенденциясы болып, ағылшын тіліне ұқсамайтын фонетикалық дистрибуция
жатады. Оларда салдар болмайды, олар ағылшын тіліне жанаспайтын
морфологиялық мүшені иемденеді. Шеттен аып пайдалануды төрт топқа бөлуге
боады:
а) Өз еркімен шеттен алу. Бұл неологизм бұлағының – негізгі тілі –
француз тілі. Ауысып алу өсуінің жаңа тенденциясы, ол африка және азия
елдері тілдері, әсіресе жапон тілдерінен ауысып алудың өсуі болып
табылады. Бұл категориядағы неологизмдер көбінесе мәдениет аумағында
кездеседі:
discothegue, cinemathegue.
Қоғамдық – саяси өмір:
the Duma - Дума
Күнделікті тұрмыс:
petit dejeuner – азғантай таңғы ас.
ryokan – риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі қонақ үиі).
Ғылым және техника және т.б.
б) Бұл топқа варварлық тәсіл жатады – олар жаңашылдықпен ерекшеленетін
аз ғана ассимиляцияланған неологизмдер, мысалы: dolue vita , perestroika,
glasnost [17-132б]
в) Үшінші топқа – ксенизмдер жатады. Бұлар шындықты, елдің тұрмыс
ерекшелігін бейнелейтін тілдің өзіне тән емес неологизмдер, мысалы:
Kung – fu (кунг –фу)
Ninjia – ниндзя,
Guro- бутерброд түрі.
Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің 14% құрайды және варварыққа
қарағанда жаңа сөздер көп.
4. Төртінші топты – калька құрайды (басқа тілдің үлгісінен сөз
жасау). Соңғы 25 жылда, ағылшын тілінде кальканың мөлшері бірден азайып
кетті. Заботкина қолданылып жүрген неологизм калькасының үш түрін
көрсетті: [21-142б]
Dialogue jf the death ( фр.тілінің dialogue des sourds ) – сөз
таластыру, мұнда қатысушылар бір–бірінің дәлеліне назар аудармайды.
Gliding time ( неміс сөзінен glietzeit) – жылжымалы график;
Photonovel (исп.тілінен Photonovela) – фотороман, роман,
фотосуреттерден тұратын диалог қоспасы бар комикс стилінде.
II . Тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемадан құралған
морфологиялық неологизм. Мұнда бірнеше топты бөліп көрсетуге болады: [18-
93б]
Аффикстік нелогизм. Аффикстік бірлік, Кэнонның мәліметтері бойынша
барлық жаңа құралған сөздердің 24% құрайды және болар болмас дәрежеде
күрделі сөздерге жол береді. Жаңа сөздер құруда қолданылып жүрген
аффикстердің саны, және олардың дистрибуциясы қазіргі уақытта өте бай әрі
әртүрлі. Жаңа сөздер құрудағы, соңғы 25 жылда 103 жұрнақ, 127 осымша
(префикс) және жартылай қосымшалар қолданылады. Әрине, жаңа аффикстер мен
жартылай аффикстердің көмегімен құрылған бірліктер, жаңа сөздерде аздаған
ғана мөлшерде болады.Олар көп емес: -on, -ase, -nik, mansship, eco-, mini-
, maxi-, mega-, cine-, - oholic, -gate, -natcher, dtal-a-, flexi-, apses-.
Қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар қатаң түрде
терминделгендігі және нақты ғылыми–техникалық ортаға бекітілген (мысалы,
muson– қарапайым бөлшек, histosol–ылғал топырақ, nudnik–жазушылық стиль,
ecological –экологиялық, mini - bikini ).
Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып
тастаудың нәтижесі, сонымен, аффикстер өздерінің мәнін кеңейтеді немесе
оны өзгертеді, мысалы: aholic, неологизмнен алынып тасталған norkoholic
кең таралған alckoholic сөзінен), өзінің мағынасын кеңейтіп және
бірнәрсені білдіретіндігін көрсетеді: bookaholik, chocoholic, coffeholik,
осы принциппен келесі сөзқұру бірліктері кеңейтіліп және өзгертілді -super-
, counter-, anti-, - ism.
Сөзқұрау. Соңғы онжылда қосымша сөз ролі айтарлықтай өсті. Ал,
моделдің мөлшері, сол күйінде қалды. Анағұрлым кең тараған моделдер: N + N
-N немесе A+N-N, болып табылады. Мысалы:
High – rise – көпқабатты үй.
Cloth – cap – жұмысшы.
Ratflink – сатқын.
Hard – line – ымырасыз көзқарас.
Earthday – жер тәуліктері.
Сөздердің көлемі көбеюде, оның бірінші компоненті – өзіндік аты.
Reaganomics– рейганомика, Рейганның саясаты, оның басқару стилін
ұстану. Келесі модель жоғары дәрежелі өнімділіктің иесі болып табылады. [22-
74б]
Part II + А
Laid – back - әлсірегендік.
Бұл моделдің сөздері, көбінесе неформалды жағдайларда кездеседі.
Қанша жерден өзекті модель болғанымен, ол жаңа болып есептелмейді, олардың
күрделі сөздерге қатыстылығ және герундиалдық формасы ертедегі ағылшын
кезеңіне шығады.
Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды
сөздер құрайды.
V+PP
Осы моделмен құрұлған сөздердің қолданлуы, неформалдық қатынас
жағдайының шеңберімен шектелген.
Warm –up - дене жаттығулары арқылы бұлшық еттерді қыздыру;
Be –in – достық кездесу;
a write - off – қолданыстан шыққан;
lie –in – қарсылық демонстрациясының жатын түрі;
a pay out - төлеу.
Компонентті комбинациялық құрылымның тенденциясы күшеюде. 500 дей
бірлік (Заботкинаның мәліметі бойынша күрделі сөздің 12%) үш компоненттен
тұрады:
Middle – of- the –read – орташа,
Head – to –head – қоян–қолтық күресу,
Easy – to –use – жайлы, қолданыста жеңіл,
Do –it –yourself - өзің жаса.
Бұлар дәстүрлі моделдер. Бірақ, қазіргі кезде ағылшын тілінде
сөзқұрудың жаңа моделдері пайда болды, бұлар олардың ішіндегі ең
өнімділері:
Abbr+N-N, мысалы:
T-shirt – тениска,
V-ball_ баскетбол,
B-ball- волейбол,
N+Numeral-N
Cats 22 – a directive that is impossible to obey violating somebody,
or some other, egually important – 22 амал Дж.Хеллердің Cats 22 –
атты сатиралық романы шыққаннан кейін, тіл ғылымында пайда болған
жаңақұрудыңкең қолданылуы.
Participle +N-A
Off-the-shelf- пайдалануға дайын
N+ Particle -A
Hands –on-тәжірибелік
Бұданда да күржелі сөзжерді кездестіруге болады.
N+ Prepositional Phrase +N-N
Right-to-work law
Конверсияланған неологизмдер. Конверсияланған неологизмнің моделі N-
V немесе V-N өзінің белсенділігін едәуір төмендетті. Бұл, ағылшын
тілінде зат есім-етістіктен аффиксті жолымен жеңіл құрылатынымен
байланысты. Бұл етістікке де тән, мысалы: a seeker – a person, who wants
is going to a Christian, but doubts in some points of the religion- жан
ашу, құдайға сенуші. [22-68б]
Конверсияланған неологизмге, аффикстік немесе сөзқұру жолымен жасалған
неологизмге сияқты көпкомпонентті құрыым типі тенденциясы тән:
work-to-rule (Заботкина мысалы) жұмысшылардың еңбек келісім шартының
барлық пунктерін сақтауын талап етіп шығуы.
Конверсияланған неологизмнің құрылуының негізгі моделінен бөлек N-V
және V-N басқалары да бар, мысалы:
Prefix- N or A
Huper – ашулы,
Maxi – үлкен размердегі бір нәрсе, немесе:
Abbr - V, мысалы:
R.S.C.P. ( фр.тілінен Responder sil vojs plait ) – жауап беріңізші,
өтінем (хатта).
Конверсияның мәнін түсіну үшін, талданған моделдерге қайта оралайық.
N(жансыз)-V. Сонымен, конверсия мәні неологизмнің құрылу тәсілі
ретінде келтіруге болады: конверсияда ұғымның мазмұны баиды, жаңа сапалар
қосылады.
Төртінші топқа морфологиялық неологизмнің қысқартылуы қатысты.
Қысқартылу соңғы онжылда анағұрлым өнімді және морфологиялық неологизмнің
құрылуының жүйелі амалы болып табылады. Бұл амал көрнекі өнеге болып, тіл
күшін үнемдеуде, тілді ұтымды көрсету тенденциясы. Қысқартудың төрт түрі
бар: неологизм –аббревиатура (баспада шартты қысқартылған сөздер).
Аббревцияға көбінесе техникалық терминдер кіреді, және әдетте аббревиатура
терминдерден гөрі жиі қолданылады: [22-91б]
Е.V.A. (extra vehicular activity)- ашық космостағы жұмыс,
RE.M. (rapid eye movement)- тез ұйықтау фазасында көздің қимылы.
Абревиатуралар әрпімен айтылады.
Неологизмдер –аккронимдер:
WAY (world Assembly of Youth)- жастардың халықаралық ассамблеясы;
NORAD (North Amerigan Air Defence Commanol)- солтүстікамерикандық ВВС
командованиесі.
Келте-неологизм ең үлкен топты құрайды (сөздің соңындағы бөлігінің
акоп - келтесі).
Doc - Doctor-дәрігер, қосылу дәрігері. Соңғы онжылда неологизмнің
ішінде осы тип бірлігінің көбею тенденциясы байқалады. Олардың іщінде
кейбір сөздер –кесектер басым келеді, бір сөздің келте эленменті мен келесі
сөздің толық түрі қосылады:
Work+ alchoholic- workajolic
Addi + Dasster-Adidas
Europe+television- Eurovizion.
Кесек сөздердің негізгі массасы бұқаралық-ақпарат құралдарында және
жарнамаларда қолданылады. Олар жаңалығымен өздеріне назар аудартады және
оқырманға айқын әсер тигізеді.
Сонымен ағылшын тіліндегі неологизм құрылымының бірнеше негізгі
амалдарын қарастырдық. [21-47б]
Лингвистер атап көрсеткендей, морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық
сөз жасау ортасында басты өнімді жұрнақ– er жұрнағы болып табылады.
Соңғы 15-20 жылда күрделі өнімділік моделі + er жұрнағы негізінде,
едәуір мөлшерде ағылшын неологизмдеоі құрылды: baby – boomer, онжылдықтың
соғыстан кейінгі демографиялық дүмпуі кезінде туылған нәресте (қазіргі
кезде ұрпақ baby – boomers, yuppies немесе yupies-ке өсті, 70-ші жылдары
me- generation (me- decade ) кезеңінен өтіп), өте қызықты кітап; all-
nighter- yuppies түні бойына созылған таңқаларлықтай бірнәрсе, мысалы:
сессия кезіндегі сабақ. Осы тенденциямен толық сәйкес түрінде, жұрнақтық
моделдің өнімділігі өте жоғары.
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз
жасалуының жалпы тенденциясымен толық сәйкестік жағдайда. Көбінесе
морфологиялық сөз жасау амалы қолданылады – айрықша және қайталанбайтын
авторлық лексикалық бірлік құру үшін, транспозиция, жұрнақтық, сөзқосу,
күрделі құрылымды модельдері қолданылады.
Ассоциативтік байланыс негізінде қайтадан құрылған тіл бірлігін,
оқырманмен кейіптік түрде ұғыну үшін, ол жеңіл танылатын, түсінікті тіл
моделінде құрылуы қажет.
1.3 Аудару барысында неологизмдердің мағынасын анықтау әдістері
Неологизм терминіне анықтама бердік, ендігі кезекте аудару барысында
неологизмдерді анықтаудың келесі әдістерін жеке-жеке қарастырамыз:
неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану, неологизмнің мағынасын
контекстен анықтау, неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау.
1 Неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану
Неологизмдерді аударудағы негізгі қиындық-ол жаңа сөздің маңыздылығын
анықтау. Негізінен неологизмді аударудың маңыздылығын аудармашы білуі тиіс.
Аудармашының мақсаты неологизмнің қай сөздік типке жататындығын анықтап,
төмендегі әдістерді қолдану болып табылады.
Егер жаңа сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді ағылшын
анықтамалық сөздігінен іздестіру қажет. Кең таралған сөздіктердің көбінде
Жаңа сөздер (New Words Section) атты бөлімдер бар. Сонымен қатар ең соңғы
басылымдарда шығарылған сөздіктерді пайдалану ұсынылады. Кіші және орта
көлемдегі сөздіктер көптеп дайындалып басып шығарылатынын есте ұстау керек.
Бірақ сөздік қорының шектеулі болуына байланысты бұл сөздіктер маманның
қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.
Қазақ лексикографиясында негізі кейбір неологизмдер арнайы сөздіктерде
тіркеледі. Олардың ішінде Мұстапа Бұралқыұлының Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігі, Т. Жанұзақовтың Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 50 мыңға жуық
сөз бен сөз тіркесі, А. Ысқақов, Н. Уәлилер басқарған Қазақ әдеби тілінің
сөздігі он бес томы, С. Қ. Әлісжановтың Қазақ терминологиясы: теория
жіне тәжірибе еңбектерін атап көрсетуге болады. [9-145б] Сонымен қатар
сөздіктер объективті себептерге байланысты толық мөлшерде жаңадан пайда
болған сөздерді бейнелей алмайды. Өйткені көпшілік лексикографтар
сөздіктеріне басқа жеке авторлар енгізген жаңа сөздерді, яғни тосын
неологизмдерді қосудан сескенеді. Мұндай сөздер көбіне аз өмір сүреді және
тез жойылып кетеді. [4-79б]
2 Неологизмнің мағынасын контекстен анықтау
Неологизм терминін анықтау барысында, аудармашы неологизмге алғаш
рет тап болғанда неологизм түсінігін білмеуі де мүмкін. Сондықтан
неологизмнің белгілерін негізінен контексттен анықтауға тура келеді.
Жазбаша аударуда контекст мағлұматқа толы болады. [4-72б]
Сөзді аудару процессінде негізінен 2 кезең ерекшеленеді:
1. контексттегі сөздердің мағынасын анықтау;
2. бұл мағыналарды тіл құралдары арқылы аудару.
Неологизмді аудару барысындағы бірінші кезең жоғарыда айтылғандай
шешуші ролді ойнайды. Екінші кезең тек техникалық тұрғыдан қаралса да,
аударылуға тиіс тілге ең ыңғайлы тәсілдермен шешу қажет.
Жалпы контекст түсінігі шеңберінде тар мағыналы контекст
(микроконтекст) және кең мағыналы контекст (макроконтекст) ерекшеленеді.
Тар мағыналы контекст дегеніміз-сөйлем шеңберінен шықпай, аталған
бірліктерді құрайтын сөйлемнің лингвистикалық бірлігін айтамыз. Кең
мағыналы контекст дегеніміз–сөйлем шеңберінен тыс тілдік бірліктердің
байланысын айтамыз. Кең мағыналы контексттердің нақты шеңберін белгілеу
мүмкін емес, ол топтық сөйлемнің мәтіні, абзац, тарау немесе шығарма
(мысалы, әңгіме, мақала немесе роман) да болуы ықтимал. Неологизмдердің
мағынасын анықтауда макроконтекстті яғни сөйлем шеңберінен тыс тілдік
бірліктердің байланысын ескеру қажет, себебі онда көмекші сыбыр сөз бар. [5-
81б].
Тар мағыналы контекстті синтаксистік және лексикалық контексттер деп
ажыратуға болады. [5-88б]
Синтаксистік контекст-белгілі бір сөз немесе құрамдас сөйлем
қолданылатын синтаксистік конструкцияны атаймыз. Лексикалық контекст
лексикалық бірліктің, сөз және тұрақты сөз құрауыштардың қарым-қатынасын
айтамыз. [5-91б]
Егер аудармашы синтаксистік контекстті ескеретін болса неологизмнің
қай сөз табына жататындығын анықтай алады. Неологизмдердің мағынасын
айқындауда лексикалық контекст шешуші роль атқарады.
3 Неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау
Негізінен жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар сөздер мен морфемалар
барысында пайда болады. Осы сөздер мен морфемаларды талдау неологизмнің
мағынасын анықтауда аудармашыға көптеп көмегін тигізеді. Бұл үшін ағылшын
тіліндегі сөздің жасалу әдістерін жақсы білу қажет. Ал енді сондай
әдістерді қарастырайық:
1. Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру.
Мысалы, call сөзі ағылшын тілінде атау, шақырту, шақыру,
сымтетік қоңырауы, қоңырау және тағы басқа мағыналарды білдіреді.
Бірақ жақын арада биржалық істердің дамуына байланысты бұл сөздердің жаңа
мағынасы пайда болды, ол колл, опцион колл сөздерімен белгіленді (белгілі
бір уақыт ішінде келісілген бағада құнды қағаздарды сатып алу құқығы), банк
ісінің дамуына байланысты бұл сөз шарттардың бұзылуына байланысты тез
арада несиесін төлеу жөніндегі алымшыға банк тарапынан қойылған талабы
деген мағынаға ие болды. [6-105б]
2. Сөздердің бірігу жолымен жасалуы.
Ағылшын тілінде сөз жасалуының әмбебап, жан-жақты және көп таралған
әдісінің бірі сөздердің бірігуі. Сөздердің бірігуі қазірге дейін өз
белсенділігін жоғалтпаған. Қазіргі ағылшын тіліндегі барлық жаңа сөз
қалыптастырушылардың үштен бірі – күрделі сөздер. [6-89б]
Сөздің жасалу үрдісі омонимдік сөздік форма ретінде екі негіздің
жанасуынан пайда болады. Мысалы, carryback- шығындардың алдыңғы кезеңге
ауыстырылуы, citiplus- Ситибанк (АҚШ) банкінің өз клиенттеріне ұсынатын
құрал және т.с.с.
Бүгінгі таңда ағылшын тілінің нормалары бірдей лексикалық және
грамматикалық сипатқа ие сөздердің негіздерінің бірігіп, сөз тіркестерін
жасауға жол береді, сондықтан да аудармшыға қай жағдайда күрделі сөздің
неологизм екені, ал қай жағдайда сөз тіркесі екенін ажырату қиынға соғады.
Салыстырайық: "closing bank " – бірнеше банк қатысқан мәмілені аяқтаушы
банк, " closing bank " жабылып жатқан банк және т.с.с.
Қазіргі таңда күрделі сөздер мен сөз тіркестерін ажыратудың бірнеше
қағидалары бар. Ағылшын тіліндегі неологизмдерді аударуда орфографиялық
қағидалары ерекше маңызды. Бұл қағидалар бойынша барлық қосылып немесе
дефис (сызықша) арқылы жазылғандар сөздерді күрделі сөз ретінде, ал бөлек
жазылған сөздерді сөз тіркестері ретінде қарастырады.
dividend-right certieicate-дивиденд алуға құқық беретін сертификат.
dear-money policy -пайыздық жүктемелерді көтеру арқылы несиені
шектеу.
fill-or-kill order - клиенттің брокерге тез арада жойылатын немесе
жоққа шығарылатын бұйрығы.
Бірдей дауысты немесе дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздер бірігетін
жағдайда олардың біреуі түсіп қалады:
net + etiquette = netiquette Интернетке мағлұмат таратудың жалды
қолданыстағы ережесі.
Бірақ бұл ереже барлық жағдайда орынды болып табылмайтындығын
ескеруіміз қажет, келесі сөйлемде “cyberrape” сөзінде r әрпі түсіп қалмай
қосарлана жазылған:
Some sections of the American press are upping the case still further
by using an even more emotive term “cyberrape”, to describe the actions of
Jake Baker, a 20-year-old American student. (The Independent, 1998).
Кейбір американдық басылымдар өте сезімтал кибер-зорлау сөзін
пайдалану арқылы отқа май құяды (жиырма жасар американдық студент Джеймс
Бейкердің іс-әрекеттеріне байланысты шыққан сөз). [7-115б]
Бірақ көп жағдайда тіпті бір жиынтықтың жазылуында өзгешеліктер
байқалатынын атап өтуіміз керек. Мысалы, man-made - қолдан жасалған, адам
жасаған, мұнда-6 %- бөлек жазылулар, 82 %-сызықша арқылы, 12 %- бірге
жазылғандар. [6-136б]
Күрделі сөздердің құрамына кіретін компоненттердің лексикалық
белгілерін біле талдау нәтижесінде аудармашы барлық құрылымның маңыздылығын
анықтай алады:
Graphite bombing caused power lines destruction turning off life-
supports in Belgrade hospitals (Fox News Direct, 1999). Байқап
тұрғанымыздай life-supports неологизмі екі бөліктен құралған, life
(өмір) және support (қолдау), яғни мұнда өмірді немесе өмір сүру
мүмкіндіктерін қолдау туралы әңгіме жүруде, ал s –суффиксі әңгіме көпше
түрдегі санаулы зат есім жайында екенін көрсетіп тұр. Сондықтан да
контекстті саралай отырып бұл неологизмді тіршілік ету жабдығы деп
аударуға болады.
Графитті жарылғыш заттармен жару кезінде жарықпен қамтамасыз ету
линиясы зақымданып, нәтижесінде Белград емханаларында тіршілік ету
жабдықтарының өшірілуіне себеп болды.
О. Д. Мешков айтып өткендей, күрделі неологизмдер екі жолмен жасалады:
сөз тіркестерінен және үлгі бойынша. Соңғысы келесі екі жағдайда
анықталады:
- Жаңа күрделі сөз ешқандай дайындықсыз, шын мәнінде болып жатқан
жағдайға байланысты туындаса;
- Күрделі сөздер қолданыстағы сөздің құрамдас бөліктерінің
алмастырылуымен жасалса. [7-145б]
Айтылған екі әдісті толығырақ қарастырайық:
Сөз тіркестерінен күрделі сөздің жасалуы. Мұндай жолмен жасалған
неологизмдерді сөз тіркестері түрінде қарастыруға болады: armor-bewitching
(charm) – armor which are bewitched (рыцарларлық қару-жарақтарды гимн
айтуға сиқырлау.) Байқап тұрғанымыздай сөздер әр түрлі сөз табынан құрылған
және сызықша арқылы жазылған. Тағы бір мысал қарастырайық.
Leg-locker (curse) (бұғау лағнеті) күрделі сөзі leg – аяқ, lock –
бекіткіш, құлып негіздерінен және –er жұрнағынан жасалған. Аудару
барысынды функционалды алмастыру әдісі қолданылған. Себебі алмастырмай,
тікелей аударса аяқ бекіткіш деп аударылады. Ал қазақ тілінде аяқ
бекіткіш сөзінің мағынасы жоқ, яғни лексикамызда ондай сөз кездеспейді.
Сондықтан да функционалды алмастыру әдісін пайдаландық. [8-128б]
How he had managed to climb through the portrait hole was anyone’s
guess, because his legs had been stuck together with what they recognized
at once as the Leg-Locker Curse.
Суреттің артындағы тесікке қалай кіріп кеткені жұмбақ болып қалды,
оның аяқтары Бұғау Лағнетімен оралғаны бір көргеннен белгілі еді.
Үлгі бойынша күрделі сөздердің жасалуын төмендегідей қарастыруға
болады:
а) Ақиқат әрекет бойынша анықталған жаңа күрделі сөздердің жасалуы.
Ashwinder неологизмі үш құрамдас бөліктен жасалған: ash (күл, қалдық
табыт, to ash – күлге айналу) , wind ( to wind – өрілу, иректету, ширатылу,
иректелу, бұйраланужәне іс-әрекеттің субъектісі – er суффиксі. Аудару үшін
функционалды алмастыру әдісі қолданылған. Сондай-ақ бұл сөзді контекстен
мағынасы бойынша аударуға болады:
A thin, pale-grey serpent with glowing red eyes, it will rise from the
embers of an unsupervised fire and slither away into the shadows of the
dwelling in which it finds itself, leaving an ashy trail behind it.
Бұл жіңішке сұп- сұр жылан өзінің жалындаған, жалынды метал
көздерімен қараусыз қалған оттың күлінде туылады және өзінің артынан күлді
із қалдыра отырып, әйтеуір бір жерге жылжып барады. [12-91б]
б) Құрамдас бөліктерінің алмастырылуы бойынша неолгизмдердің жасалуы.
deathday party сөз тіркесі әр түрлі әдебиеттерде әр-қалай аударылады,
әрауқтың туылған күні, өлім мүшелтойы. Deathday неологизмі birthday
(туылған күн) сөзіне ұқсас death day (өлім күні) сөз тіркесінен жасалған.
(deathday және birthday) сөздерінде ортақ семантикалық ұқсастықтарды
ажыратуға болады: мейрам, мереке, думан.
Авторлық неологизмді аудару үшін функционалды алмастыру әдісі
қолданылды.
“A deathday?” said Hermione... “I bet there aren't many living people
who can say they've been to one of those—it'll be fascinating!”
Өлім мүшелтойы ма? – деп айқайлап жіберді Гермиона –Ант етуге
дайынмын, тірі адамдар арасында мұндай мейрамда ешкім болып көрмеген – бұл
деген керемет қой!
3. Неологизмдердің жасалуының аффиксті әдісі
Бұл жол арқылы құрастырылған неологизмдерді дұрыс түсіну үшін
аудармашы қазіргі ағылшын тіліндегі аффикстерді білуі тиіс және ол сөздерді
құрамдас бөліктерге дұрыс мүшелей алуы қажет. [13-47б]
kiteflyer -жалған вексель арқылы ақша алушы, жалған вексельді
қолданушы. (fly kites Инкассаға бармай тұрып қаражатты алу үшін жалған
чектерді пайдалану )
Көбіне осы жолмен қалыптасқан неологизмдер сатирикалық сипатқа ие,
әсіресе пресса беттерінде:
...that they taste the same in Peking as they do in London or New
York, and so it was that world burgernomics was born by McDonald’s. (The
Independent, 1998).
Бұл жағдайда мақаланың иесі өзінің заңы, тәртібі бар және басқа да
экономикалық заң сияқты барлық елде бірдей Макдональс жүйелі
мейрамханаларының едәуір тез дамуын оқырмандар назарына салады:
... бұл тағамдардың дәмі Лондон немесе Нью-Йорктегі сияқты Пекинде де
сондай, осылайша Макдональдс әлемдік гамбургерномиканың негізін салды.
Бұл жағдайда мақала иесі Макдональс жүйелі мейрамханаларының едәуір
тез дамуын оқырмандар назарына сатирикалық жазуы арқылы жеткізді,
нәтижесінде гамбургерномика неологизмі қалыптасты.
4. Конверсия.
Конверсия дегеніміз сөздің бір сөйлем мүшесінен екіншісіне өтуін, яғни
бір сөздің әр-түрлі сөйлем мүшесі ретінде қолданылуын айтамыз. Бірақ кейбір
ғалымдар (А.И. Смирницкий, В. Н. Ярцева) конверсияны сөз қалыптастыруда
сөздер бір-біріне омонимді кездеседі және парадигмаларымен ерекшеленеді деп
есептейді. Мысалы, қазір Интернет желісінде E-mail meus to жиі
кездестіреміз. Мұндай неологизмнің белгілерін анықтау қиынға соқпайды.
Синтаксистік контекст арқылы бұл сөздің өтпелі етістіктерге жататындығын
анықтаймыз. Сөйтіп, E-mail (электронды пошта) сөзінің мағынасын біле отырып
былайша аударамыз: Хаттарыңызды электронды пошта арқылы мына мекен-жайға
жіберіңіз. [13-101б]
5. Басқа тілден енген кірме сөздер.
Кірме сөздер дегеніміз - өзіндік сөзжасам тəсілімен емес, басқа тілдің
ықпалымен жасалған немесе олардан енген сөздер, яғни шығу төркіні жағынан
басқа тілдік сөздер əрбір тілдің лексикасында да бар. Сөздік құрамына басқа
тілден сөз енбеген тіл жоқ деуге болады. Дүние жүзіндегі түрлі-түрлі
тілдерде сөйлейтін халықтар өзара бір-бірімен əр түрлі қарым- қатынаста
болады да, бір-біріне сөз ауысады. Əрбір тілдегі басқа тілдік сөздер
санының аз немесе көптігі тарихи жəне психологиялық жағдайлармен де
байланысты болып келеді. Парсы тілінің лексикасында араб тілінен енген
көптеген сөздер бар. Ағылшын тілінің лексикасынан роман тілдерінен енген
сөздерді өте жиі кездестіруге болады. Болгар тілінде түрік тілінен енген
сөздердің саны өте көп . [13-139б]
Тілдерге кірме сөздердің ену сипаты түрліше болады. Бір тілден екінші
тілге сөздердің ауысуы белгіленетін заттар мен ұғымдардың ауысып келуімен
байланысты. Сөздердің жаңа заттар немесе жаңа ұғымдармен бірге ену құбылысы
тіл-тілде сөз алмасудағы басты жəне дағдылы құбылыс болып саналады.
Тіл-тілдің лексикасында ауызша енген кірме сөздер де, жазбаша енген
кірме сөздер де бар. Ауызша түрде енген сөздердің көпшілігі тұрмыс қажетіне
байланысты зат атаулары болып келеді: мысалы, темір, алтын, орамал, сандық,
т.б. Мұнымен қатар олардың ішінде мəдениетке байланысты ұғымдардың да
атаулары болады: əдебиет, ғылым, мəдениет, кітап, т.б.
Ауызша кірме сөздерге өте-мөте тəн ерекшелік сол – олар қабылдаушы
тілдің дыбыстық (фонетикалық) заңдарына, орфоэпиялық ерекшеліктеріне
бағынып, соған сəйкестендірілген. Жазбаша немесе кітаби кірме сөздер,
көбінесе ғылыми-техникалық əдебиет пен өнер, т.б. арқылы енген жəне
солардың белгілі бір саласында бейімделіп қолданылатын сөздер болып
табылады. Бұлар өркениет ұғымдарына телінген сөздер болу қасиетімен
сипатталады. Сөздердің бұл тобының білдіретін ұғымы мен мəніне байланысты
интернационалдық сөздер болады да, олардың тілден тілге ауысуы, кең түрде
таралу қасиеті басым болады. Сөздердің интернационализм тобының ішінде,
əсіресе, грек, латын тілдерінің элементтері, кейде осы екеуінің
қосындысымен жасалған сөздер жиі ұшырасады. Ғылыми-техникалық терминдерді
жасауда: телефон (грек тілінен tele – алыс, phone - дыбыс, демек алысқа
естілетін дыбыс), автомобиль (грек тілінен autos – өзі, латын тілінен
mobilis – қозғалушы, жүруші), т.б. жасалғанда, оларды атау үшін, сол
кездегі дəстүр бойынша, ежелгі классикалық тілдердің сөздері халықаралық
ғылыми терминдердің жасалып келген негізі ретінде пайдаланған. Жазбаша
түрде енген сөздерге тəн қасиеттің бірі сол – олардың басым көпшілігі
өзінің дыбысталу түрін, жазылу қалпын сақтайды. Шет тілден енген сөздердің
басым көпшілігі өздерінің мағынасын сақтап, семантикалық жақтан өзгеріске
көп ұшырамайды. Дегенмен де уақыт озған сайын басқа тілден енген сөздер
əбден кірігіп, фонетикалық, грамматикалық жəне семантикалық жақтан
игеріліп, сіңісіп кетеді. Басқа тілдік сөздердің қабылдаушы тілдің
фонетикалық ерекшеліктеріне икемделіп игерілуі құбылысын шет тілдік бір
сөздің əрбір тілдің дыбыс заңдарына сəйкес əр түрлі болып өзгеруінен айқын
аңғаруға болады. Мысалы, орыс тілінің дуга, сумма деген сөздері қазақ
тілінде доға, сома болып өзгеріледі.
Шет тілден сөз қабылданғанда, сөздің (оның) ішкі формасы, дəлелдемесі
ұмытылады. Мысалы: “бидің бір түрін” білдіретін фокстрот шығу тегі жағынан
ағылшынның foxtrat сөзі, сөзбе-сөз аударғанда “түлкінің қадамы” (лисий шаг)
деген сөз. Орыс тілі мен қазақ тілінде, сондай-ақ басқа тілдерде де бұл
сөздің арғы төркіні, шығу тегі мүлдем ескерілмейді, ол жағы бізге тіптен
белгісіз, оған мəн беріп жатқан ешкім де жоқ.
Then his telefonino rang, or rather squeaked piercingly... It is
impossible to get away from the wretched telefonino wherever you are in
Italy. Of all the countries in Europe, only Britain has more mobile
telephones.
Кейіннен қоңырау шалынды немесе оның шағын-сымтетігі шырылдады.
Италияның қай бөлігінде жүрсеңіз де жабысқақ телефониолардан айырыла
алмайсыз. Барлық Еуропа елдерінің ішінде тек Ұлыбританияда ғана ұялы
сымтетіктер көп кездеседі.
The Soviets had Sputnik, but the Americans had their open-plan
kitchen. No contest. Кеңестер Одағы Спутникті шығарса, американдықтар
ашық үлгідегі асхананы ашты. Бәсекелесуге тұрмайды.
-кері деривация.
Кері деривация дегеніміз бастауыштардан суффикстердің қысқарту жолымен
етістіктің пайда болуын айтамыз. Мысалы, televise теледидардан көрсету,
television теледидар сөзінен шыққан.
6. Бітіп тұтасу.
Бітіп тұтасу – бір сөздің кескін түбірі мен екінші толық сөздің немесе
екі кескін түбірдің бірігуі.
forex reserve (forex = foreign + exchange) –шетел валютасының қоры.
impex transactions (impex = import + export) - экспорт-импорт
келісім-шарттары.
7. Аббревиация;
Аббревиация – бірнеше сөзден құрастырылған зат есім жасалуының бір
түрі, жасалу барысында сөздердің негіздер емес, қалауынша алынған сөздің
бөліктері алынады.
Сөз қалыптастыру әдістерінің ішіндегі бұл әдіс құрамдас бөлік
элементтерін ішінара инициалды қысқартуға көңіл бөледі, мысалы, , B-unit
(Barclays currency unit) - Барклейз банк интернешл банкінің халықаралық
ақша бірілігі, Fed Wire - федералды резервті банктердің электронды байланыс
жүйесі. (АҚШ)
1.4 Неологизмдерді аудару әдістері
Тіларалық байланыстар барысында неологизмдерді жеткізудің бірнеше
жолдары ойлап табылды.
Неологизмдерді жеткізудің квазиаударымсыз әдісі. Бұлай аталудың себебі
бұл әдісті қолдануда ауда,у жарғысы дыбыстық (тыныс белгілерінде) немесе
графикалық (транслитерацияда) жарғыларына ауыстырылып, сөздің құрылымы
аударылып жатқан тілге өз мағынасын сақтап аударылады. Бірақ бұл әдістің
аударымсыз деп аталғанымен шындығына келгенде ондай емес, мұнда шеттен
алған сөздер оның бар болуының алғышарты ретінде аудару үшін жасалады.
Кірме сөздер аударылып жатқан тілдің өзіндік бөлігі болып саналады және
шет тілден енген сөзбен бірдей орындалады. Осылай аударылу ертеден жазу
болмаған тілдік байланыс дәуірінде тарала бастады, қазір де өзіндік ролінен
айырылмаған. Біздің дәуірімізде бұл әдісті қолдануда бірнене шектеулер
қойылған (тілдік, саясат, стилистикалық, түрлі әлеуметтік-лингвистикалық
ұжымдардың дәстүрлері және т.с.с.). [16-91б]
Транслитерация әдісі бойынша ағылшын сөздерінің қазақ тілі әріптерімен
жазылуын айтамыз, мысалы, put - пут (опцион), Nikkei -Никкей (Токио
қаржы биржасындағы құнды қағаздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Аудару адамның рухани әрекетінің бір түрі ретінде, өте ерте заманнан
келе жатыр. Ол сондай-ақ әлемдік мәдениет тарихында маңызды рөл атқарған.
Мәдениет ғасырлар бойы дайындалып, ғасырлар бойы өмір сүреді. Әрбір жаңа
ғасыр өткен мәдениетке жаңа мән-мағына әкеледі. Адамдардың ғана емес,
сонымен қатар, халықтардың да тарихи жады деректерді іріктеп, таңдауға
бейім. Мәдениетте ешқашан бірыңғай ықпал етуші, бірыңғай қабылдаушы субъект
бола алмайды. Мәдениеттегі байланыс қашанда көпжақты, көпқырлы, ең аз
дегенде, екіжақты. Сол мәдени байланысты баянды ететін бірден бір тиімді
құрал аударма екендігін көне тарих көптеп дәлелдейді. Аударма ісі өткен
тарихта болсын, бүгінгі күнімізде болсын мәдениеттерді байланыстыру құралы
ретінде қызмет етіп келеді. Аударма – тілдік қонақжайлылық, кеңпейілділік,
кеңшілік түрі. Аударма өзге тілді өз тіліңдей қабыл алып, өзге тілге
мейірбандық таныту. Ол беталды жасалған тегін әрекет емес. Аударма – өз
тіліңді қайта ашудың, өз тіліңді байытудың, соның әсерінен өз мәдениетіңнің
көкжиегін кеңейтудің пәрменді құралы. Ендеше, аударма мәселесі мәдени
ортақтасуды жүзеге асыратын мәдениеттер сұхбаты мәселесімен иық тіресе
жүрері сөзсіз.
Аударма – мәдениетаралық қатынастың маңызды құралы, өйткені ол бір
тілдік мәдениет айғағын екіншісіне таныстырушы орталық буын. Мәдени қарым-
қатынасқа көп түскен, яғни өзге мәдени әлемнің когнитивті тәжірибесімен
кеңінен таныс мәдениеттің тілінің аударуға бейім келетіндігі, соның
нәтижесінде аударма ісінің үдере өрбитіндігі де белгілі жайлар.
Аударма-комплексті үдеріс. Түпнұсқаны дұрыс, әрі нақты жеткізу үшін,
ауарма тілінде тек қажет сөздерді тауып қана қоймай, оларды сәйкес
грамматикалық үлгіде жеткізе білу қажет. Оған қоса көп жағдайда еш есептен
шығаруға болмайтын стилистикалық факторлар да араласады. Аудару- басқа
тілде айтылған нәрсені, екінші бір тілде толық, әрі дұрыс білдіру.
Қазіргі таңда қазақ тіл білімі ғылымында арнайы зерттеуді талап ететін
салалардың бірі – аударманың теориясы. Бұл сала – қазақ тілтанымы үшін әлі
жетілмеген, тиісті деңгейдегі ғылыми сипатын ала қоймаған тіл білімі
салаларының бірі. Сондықтан бұл ғылымның негізгі бағытын айқындап бере
алатын бірқатар ұғым-түсініктердің даралана қоймау себептері де осыған
тікелей байланысты. Қазіргі қазақ тіл білімінде аударма мәселесімен
түбегейлі айналысып жүрген ғалым А.М.Алдашева докторлық диссертациясында
...қазірге дейін аударма теориясының басты дәйектемелері, шешуші негіздері,
аударматану ғылымының басты обьектісі мен ұстанымдары, әдіс-тәсілдері мен
бірлік тұлғалары, аударманың нормасы, тәржіма ісіне қойылатын талаптар
сияқты маңызды жағдаяттардың анық-қанығы ғылыми тұрғыдан анықталған емес,–
деп атап өткен. [1-45б] Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі – ХХ
ғасырдың соңғы жылдары ғана қолға алынған жаңа салалардың бірі. Сондықтан
қазақ тіл біліміндегі аударма теориясы да, аударма практикасы да, аударма
іс-тәжірибесінің теориялық тұғыры да енді қалыптасып келе жатыр.
Зерттеудің өзектілігі отандық әдебиеттерде неологизмдерді аудару
әдістерінің аз зерттелуімен, оларды аударуда туындайтын қиындықтармен
тығыз байланысты. Атап айтқанда неологизм табиғатын тану үшін кешенді,
жүйелі түрдегі зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігі қазіргі таңдағы аударма
ғылымының жаңа бағыттарымен байланысты.
Дипломдық жұмыс жаңадан пайда болған сөздерді, әдеби шығармада және
публицистикада жазушылар мен журналистер енгізген авторлық неологизмдерді
аудару мәселелеріне арналған. Ал енді авторлық неологизмдерге келетін
болсақ, олар мәтінге жаңа идея, жаңа шабыт, эмоционалды мәнерлілік береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты неологизмдерді теориялық тұрғыдан зерттеп,
қазіргі ағылшын тілінде жаңа өзгерістер мен адам баласының жетістіктеріне
байланысты жаңадан пайда болған неолгизмдерді аудару әдістерін ұсыну. Осы
мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қаралды:
- “Неологизм” терминінің түсінігі және мазмұнын анықтау;
- Аудару барысында неологизмдердің мағынасын анықтау әдістерін
қарастыру;
- Неологизмдерді аудару әдістерін көрсету;
- Д. Р. Толкиеннің “Сақина әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық
неологизмдерге талдау жасау;
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны ретінде Джон Рональд Руэл Толкиеннің
The Lord of the Kings трилогиясындағы неолгизмдер қаралған.
Неолгизмдерді талдау барысында 43 мысал қарастырылған.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеуіміздің негізгі дереккөздеріне ең
алдымен лингвистикалық деректемелерді жатқызамыз. Мәселен түсіндірме, тіл
білімінің терминологиялық сөздіктері, анықтамалықтар мен ғылыми-көпшілік
әдебиеттер, мерзімді басылымдар, түрлі салалық терминологиялық сөздіктер
(Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Т. 1-10. – Алматы: Ғылым, 2002 [26];
Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік (неологизмдер)
Алматы: Рауан, 2000. [25]; Ағылшынша-қазақша, қазақша-ағылшынша терминдер
мен атаулар сөздігіМемтерминком бекіткен терминдер мен атаулар сөздігі.
Құрастырушылар Ш.Құрманбайұлы, С.Сапина) [27]; Longman. Dictionary of
contemporary English. [28]
Зерттеу әдістері. Неологизмдердің табиғаты, заңдылықтары мен
ерекшеліктерін, қалыптасу және даму жолдарын зерттеу барысында
А.А.Реформатский, В.П.Даниленко, А.В.Суперанская, Н.В.Васильева,
Н.В.Подольская, Е.С.Кубрякова, А.А.Уфимцева, Г.О.Винокур, В.М.Лейчик,
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар, Ө.Айтбайұлы, М.М.Копыленко,
Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, К.Ш.Хұсайын, Н.Уәли, Ж.Манкеева,
З.Қ.Ахметжанова, Л.Қ.Жаналина, Ш.Құрманбайұлы, Б.Момынова, М.Малбақов,
Р.Шойбеков т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі теориялық тұжырымдарға сүйендік.
Зерттеу барысында сипаттамалы, салыстырмалы, ретроспективтік әдістер,
сондай-ақ тілдік деректерді түрлі компонеттік, концептуалдық талдау және
интерпретациялау, жаппай сұрыптау, жүйелеу, салыстыру, талдау, синтездеу
тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің теориялық құндылығы. Зерттеу жұмысының барысында
неологизмдердің қазақ тіл білімі аталым теориясының үлкен арнасы ретінде
танылып, өзінің ерекше зерттеу нысаны, ғылыми ұстанымдары, түрлері мен
үлгілері анықталды. Зерттеудің нәтижелері қазақ тіл білімінде аталым
теориясын дамытады, уәжтану, терминжасам мен сөзжасам теориясына нақты үлес
қосады. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер неологизм
мәселелерінің дамуына, қалыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы. Зерттеудің нәтижелері неологизмдер
жөнінде жаңа пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Дипломдық жұмыстың
негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары оқу орындарында
аударма теориясы салаласынан оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, арнайы
семинар мен арнайы курстық, аудиториялық дәріс оқуда пайдалануға болады.
Сонымен, өз шешімін күтіп тұрған басқа да ұқсас құбылыстардың аражігін
ашуда септігін тигізіп, неологизмдік терминология салаларына қатысты
болашақ зерттеулерге жол ашады. Ең бастысы, зерттеу барысында алынған
нәтижелер мен тұжырымдардың бірқатары неологизмдік аталым үдерісінің ғылыми
принциптерін белгілеуге негіз болады.
Дипломдық жұмыстың теориялық негіздемесі болып қазақ тілінде осы кезге
дейін аударма теориясы мәселелері бойынша қорғалған зерттеу жұмыстары,
неолгизмдердің ағылшынша - қазақша сөздігі, отандық ғалымдардың және шетел
ғалымдарының еңбектері қарастырылды..
Диломдық жұмыс құрылымы бойынша кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кріспеде диломдық жұмыстың мақсаты, өзектілігі, міндеттер
қарастырылған. Бірінші бөлімде неоогизмдердің және оларды аударудың
теориялық негіздері қарастырылған, Екінші бөлімде Д. Р. Толкиеннің “Сақина
әмiршiсi” трилогиясындағы авторлық неологизмдері зерттелген. Қорытындыда
жалпы дипломдық жұмысты талдау бойынша қысқаша түйіндер жасалған.
I Бөлім
Неологизмдер және оларды аударудың теориялық негіздері
1.1 “Неологизм” терминінің түсінігі және мазмұны
Тіл-тілде жаңа пайда болған және оның жаңа сөз екендігі аңғарылып
тұратын лексика қабатын неологизмдер деп атайды. [3-69б] Неологизм сөзін
грек тілінен аударғанда — тілдегі жаңалық, жаңа сөз деген ұғымдарды
білдіреді. Неологизмдердің актив лексикадан өзгешелігі тек жаңалығымен,
өлшенбейді. Кей сөз пайда болысымен актив лексика қатарына өтіп, жиі
қолданысқа түседі. Енді бірі неологизм қалпын ұзағырақ сақтайды. Мұның өзі
неологизмдердің қандай ұғымды аңғартатындығында болса керек. Спутник,
космос сөздері ұғымымен бірге бүкіл әлемді таңдандыра келген, ал қазір
актив лексикаға қосылған жай сөздер. Тіпті бүгінгі таңда қазақ тіліне енген
болған веб сайт, интернет, сөздері де күнделікті баспасөз беттерінде жиі
қолданылып, актив лексика қатарына өту процесін бастан кешіріп жатыр. Бірақ
кей неологизмдер өзінің жаңа қолданысқа түскендік белгісін ұзақ сақтауы да
мүмкін. Мысалы, құранды жем, пішендеме сияқты сөздер қолданысқа түскеніне
көп уақыт болса да, көпшілікке түсінікті болатындай дәрежеге жете алған
жоқ. Себебі олар мал шаруашылығымен шүғылданатын адамдардың ғана қажетін
өтеуде. Пассив лексика қатарындағы неологизмдер мен көнерген сөздерді өзара
салыстырсақ, әрдайым неологизмдер аз кездеседі. Оның себебі көнерген
сөздердің ұмытылу процесі мен неологизмдердің актив лексика қатарына өту
процесі бірдей емес.
Сонымен неологизмдер дегеніміз - актив лексика қатарына енбеген жаңа
сөздер. [2-88б]
Неологизмдердің бір түрі ретінде қаралып жүрген жеке автор
қолданысындағы жаңа сөздердің жайы басқашалау. Себебі жеке автордың
стильдік мақсатта қолданған өзіндік жаңалығы сол күйінде неологизм болып
қала беруі, актив лексика қатарына енбеуі де әбден мүмкін. Мысалы, С.
Сейфуллиннің
"Негізін сап, қызыл сарай
Жүрміз міне қаласып", - деген өлең қатарындағът жаңа. қоғамды
көтеріңкі стильде образды айту үшін кызыл сарай сөзі қолданған. Бірақ ол
актив лексикаға кірмейді.
Мұхтар Әуезов шығармаларында да қарсыласу, миландыру сияқты жаңа
сөздер кездеседі. Ол да жазушының өз қолданысы болып табылады.
Сонымен неологизм түсінігінің дәлме-дәл анықтамасы мен белгілі бір
сөздік бірліктердің неологизмге, қағидаларына қатысты мәселелер қазіргі
күнге дейін шешімін таппаған мәселе болып табылады.
Неологизм түсінігін тереңірек қарастырған А.З.Қазанбаева болып
табылады. Неологизм түсінігін анықтаған зерттеулерді саралай отырып екі
түрлі көзқарастарды байқауға болады. Бірінші неологизм термині тілде
жаңадан қалыптасқан тіл қалыптастырушы үлгідегі сөздермен сәйкес келсе,
екіншіден бұрын-соңды болмаған, белгісіз түсініктерді, затты, ғылым
саласын, мамандықты білдіреді. Мысалы, reactor - ядролық реактор, biocide-
биологиялық соғыс және т.с.с. [3-56б]
Сондай-ақ неологизмдердің өздері де тілде белгілі бір мағынаны
белгілейтін жаңа синонимдерді қалыптастырады. Бірақ бұл синонимдерге
коннотативті бояулар тән, яғни сөздерге жаңадан мән, сипат, маңыздылық
беретін семантикалық және стилистикалық сөз бояуларына ықпал етеді. Мысалы,
boffin (көбінесе әскери мақсаттарда құпия жұмыспен айналысатын ғалым) сөзі
scientist сөзіне жақын синоним болғанымен, басқа семантикалық бояуға ие.
Осы лексикалық инновациялардың пайда болуына, тіл тұрақтылығына,
қолдану жиілігіне байланысты біртектілік байқалмайды. Біреулері тілге енсе,
екінші біреулері қысқаша уақыт ішінде қолданудан шығып кетуі мүмкін. Көбіне
жаңа сөздердің пайда болуы жаңа ассоциациялардың қалыптасуымен байланысты
болғанымен осы кезде сөз түсінігі сақталады, өйткені тіл және жалпы лексика
қарым-қатынас құралы ретінде өз қызметін атқарады, сөздерге қатысты жаңа
түсініктерді бекітіп, қайта өңдейді. Тілдік жүйеде жаңадан пайда болған
неологизмдер біраз уақытқа дейін таралмай, тілдің құрылымдық талаптарына
жауап беретін сөздер ғана кейіннен бірте-бірте тілдік жүйенің орталығына
негізгі сөздік қорға ауысады. [3-65б]
Жаңадан қалыптасқан сөздер тез арада орталыққа еніп, қажетті және
белсенді түрде сөздік құрамға кіреді. Негізінен жаңадан қалыптасқан сөздер
ғылым, техника, мәдениет, саясат салаларында пайда болса, ал неологизмдер
сөйлесу барысында қалыптасады.
Жаңа қалыптасқан сөздер мен неологизмдерді уақытша критерийлер
объективті анықтай алмағандықтан, субъективті критерийлерді қолданудың мәні
зор.
Енді ыңғайлы болу үшін неологизм термині ретінде лексикалық жаңа
қалыптасқан сөздерді де, жеке неологизмдерді де сипаттайтын сөздерді
белгілейтін боламыз.
1.2 Ағышын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген
әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөзөнімділігі, сөзқұрау, конверсиялық
(өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші
есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико- семантикалық тәсіл,
дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық
тәсәл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла
бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары
бірдей емес. Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұрылым сияқты тәсілдер жаңа
сөзқұраудың негізгісі болып табылады. [6-82б]
Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұраудың көмегімен 88% жаңа сөздер құрылады
(3000 зерттелген сздердің ішінде).
Мысалы, басқалар конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді
аз көлемде құрайды, және сөзқұраудың тарихи тәсілдерінің қатарына
өткендігімен, үшіншіге жатқызуға болатын тәсілдер, сөздерде дыбыстардың
кездесуі мен екпіннің ауыстырылуы, аз өнімді және қазіргі кезде дерлік
қолданылмайды. Осыған байланысты бөліп көрсету керек:
- аз өнімді аффикстер;
- абсолюттік өнімділік бұл өнімді аффикс, сөзқұру тәсілінің сөзқұру
элементі ретінде, осы ортада өзінің қолданылуында минималды шектеулі.
Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің басты сипаттамаларының бірі
болып табылады. Өнімділік сөзқұру моделінің салмағы басым болады.
Өнімділік жаңа сөзқұрұлуында орталық механизмнің жұмысын атқарады, сөзқұру
моделінің сипатында басым салмаққа ие. Сөзқұруды өнімділік мағынасы,
моделдерден басқа, аффикстерге де, сөзқұру элементтерінің негізіне және де
сөзқұру тәсілдеріне де таралады, өнімділік сөзінің өзінің семантикасы
өте кең көлемде. [7-104б]
Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген
аспектілері мен оның негізгі сипаты жайлы бірдей пікір жоқ екендігінің
себебі шығар.
Сөзқұру негізіндегі өнімділік синонимдік термин екенін атап өту
маңызды - сөзқұрулық белсенділік, ол сөздердің құрылулық қабілеті,
мысалы, сөзқұру элементі мен жаңа сөзжасаудың. Модель, аффикс жаңа
сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше пассивті,
бұлардың көмегімен жаңа сөздер аз көлемде құрұлады немесе тіптен
құрұлмайды.
Л.Гилберт сөзқұрау тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер жіктеуін
түбегейлі ұсынды.
Ол сөзқұрау тәсілі бойынша неологизмнің мына топтарын бөліп
көрсетуді ұсынады:
1. Жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан
құрылатын, фонологиялық неологизм. Бұл неолоизмде жаңашылдық, жасандылық
байқалады. Дыбыстардың мұндай үйлесімділігі, грек немесе латын тілдерінің
морфемімен сыйысады. [8-102б]
Мұндай сөздердің мысалы, соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері
сөздері болады: polysterol, nylon, ets. Немесе, физика, химия, оптикада
және т.б. қолданылып жүрген терминдер.
Polychromatic – көптүсті.
Monochromatic – біртүсті.
Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.
Бұл топқа одағайда туындаған сөздер кіреді.
zizz (қысқа түс) – ұйықтап жатқанда шығатын дыбыс имитациясы;
to buzz (телефон соғу) – телефон тетігінің жұмысының дыбыс
иммитациясы.
Көріп тұрғанымыздай, керіодағайлық неологизмнің негізі – дыбыстардың
және дыбысқа еліктеудің имплекациясы.
Сонымен қатар, осы топқа жаңа одағай түрлері шартты түрде кіреді:
Ytch немесе yuck – қатты жиіркенішті білдіретін одағай;
Wow – таң қалу, масаттану;
Ouch бір жерінің қатты ауырғанынан кенет айқайлап жіберу;
Oops – адам бір нәрсені түсіріп алғанда айқайлап жібері.
2. Шеттен алып пайдаланылған неолоизмдер [16-99б]
Бұл топтың неологизмі, күшті неологизмге жатады. Олардың жалпы
тенденциясы болып, ағылшын тіліне ұқсамайтын фонетикалық дистрибуция
жатады. Оларда салдар болмайды, олар ағылшын тіліне жанаспайтын
морфологиялық мүшені иемденеді. Шеттен аып пайдалануды төрт топқа бөлуге
боады:
а) Өз еркімен шеттен алу. Бұл неологизм бұлағының – негізгі тілі –
француз тілі. Ауысып алу өсуінің жаңа тенденциясы, ол африка және азия
елдері тілдері, әсіресе жапон тілдерінен ауысып алудың өсуі болып
табылады. Бұл категориядағы неологизмдер көбінесе мәдениет аумағында
кездеседі:
discothegue, cinemathegue.
Қоғамдық – саяси өмір:
the Duma - Дума
Күнделікті тұрмыс:
petit dejeuner – азғантай таңғы ас.
ryokan – риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі қонақ үиі).
Ғылым және техника және т.б.
б) Бұл топқа варварлық тәсіл жатады – олар жаңашылдықпен ерекшеленетін
аз ғана ассимиляцияланған неологизмдер, мысалы: dolue vita , perestroika,
glasnost [17-132б]
в) Үшінші топқа – ксенизмдер жатады. Бұлар шындықты, елдің тұрмыс
ерекшелігін бейнелейтін тілдің өзіне тән емес неологизмдер, мысалы:
Kung – fu (кунг –фу)
Ninjia – ниндзя,
Guro- бутерброд түрі.
Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің 14% құрайды және варварыққа
қарағанда жаңа сөздер көп.
4. Төртінші топты – калька құрайды (басқа тілдің үлгісінен сөз
жасау). Соңғы 25 жылда, ағылшын тілінде кальканың мөлшері бірден азайып
кетті. Заботкина қолданылып жүрген неологизм калькасының үш түрін
көрсетті: [21-142б]
Dialogue jf the death ( фр.тілінің dialogue des sourds ) – сөз
таластыру, мұнда қатысушылар бір–бірінің дәлеліне назар аудармайды.
Gliding time ( неміс сөзінен glietzeit) – жылжымалы график;
Photonovel (исп.тілінен Photonovela) – фотороман, роман,
фотосуреттерден тұратын диалог қоспасы бар комикс стилінде.
II . Тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемадан құралған
морфологиялық неологизм. Мұнда бірнеше топты бөліп көрсетуге болады: [18-
93б]
Аффикстік нелогизм. Аффикстік бірлік, Кэнонның мәліметтері бойынша
барлық жаңа құралған сөздердің 24% құрайды және болар болмас дәрежеде
күрделі сөздерге жол береді. Жаңа сөздер құруда қолданылып жүрген
аффикстердің саны, және олардың дистрибуциясы қазіргі уақытта өте бай әрі
әртүрлі. Жаңа сөздер құрудағы, соңғы 25 жылда 103 жұрнақ, 127 осымша
(префикс) және жартылай қосымшалар қолданылады. Әрине, жаңа аффикстер мен
жартылай аффикстердің көмегімен құрылған бірліктер, жаңа сөздерде аздаған
ғана мөлшерде болады.Олар көп емес: -on, -ase, -nik, mansship, eco-, mini-
, maxi-, mega-, cine-, - oholic, -gate, -natcher, dtal-a-, flexi-, apses-.
Қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар қатаң түрде
терминделгендігі және нақты ғылыми–техникалық ортаға бекітілген (мысалы,
muson– қарапайым бөлшек, histosol–ылғал топырақ, nudnik–жазушылық стиль,
ecological –экологиялық, mini - bikini ).
Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып
тастаудың нәтижесі, сонымен, аффикстер өздерінің мәнін кеңейтеді немесе
оны өзгертеді, мысалы: aholic, неологизмнен алынып тасталған norkoholic
кең таралған alckoholic сөзінен), өзінің мағынасын кеңейтіп және
бірнәрсені білдіретіндігін көрсетеді: bookaholik, chocoholic, coffeholik,
осы принциппен келесі сөзқұру бірліктері кеңейтіліп және өзгертілді -super-
, counter-, anti-, - ism.
Сөзқұрау. Соңғы онжылда қосымша сөз ролі айтарлықтай өсті. Ал,
моделдің мөлшері, сол күйінде қалды. Анағұрлым кең тараған моделдер: N + N
-N немесе A+N-N, болып табылады. Мысалы:
High – rise – көпқабатты үй.
Cloth – cap – жұмысшы.
Ratflink – сатқын.
Hard – line – ымырасыз көзқарас.
Earthday – жер тәуліктері.
Сөздердің көлемі көбеюде, оның бірінші компоненті – өзіндік аты.
Reaganomics– рейганомика, Рейганның саясаты, оның басқару стилін
ұстану. Келесі модель жоғары дәрежелі өнімділіктің иесі болып табылады. [22-
74б]
Part II + А
Laid – back - әлсірегендік.
Бұл моделдің сөздері, көбінесе неформалды жағдайларда кездеседі.
Қанша жерден өзекті модель болғанымен, ол жаңа болып есептелмейді, олардың
күрделі сөздерге қатыстылығ және герундиалдық формасы ертедегі ағылшын
кезеңіне шығады.
Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды
сөздер құрайды.
V+PP
Осы моделмен құрұлған сөздердің қолданлуы, неформалдық қатынас
жағдайының шеңберімен шектелген.
Warm –up - дене жаттығулары арқылы бұлшық еттерді қыздыру;
Be –in – достық кездесу;
a write - off – қолданыстан шыққан;
lie –in – қарсылық демонстрациясының жатын түрі;
a pay out - төлеу.
Компонентті комбинациялық құрылымның тенденциясы күшеюде. 500 дей
бірлік (Заботкинаның мәліметі бойынша күрделі сөздің 12%) үш компоненттен
тұрады:
Middle – of- the –read – орташа,
Head – to –head – қоян–қолтық күресу,
Easy – to –use – жайлы, қолданыста жеңіл,
Do –it –yourself - өзің жаса.
Бұлар дәстүрлі моделдер. Бірақ, қазіргі кезде ағылшын тілінде
сөзқұрудың жаңа моделдері пайда болды, бұлар олардың ішіндегі ең
өнімділері:
Abbr+N-N, мысалы:
T-shirt – тениска,
V-ball_ баскетбол,
B-ball- волейбол,
N+Numeral-N
Cats 22 – a directive that is impossible to obey violating somebody,
or some other, egually important – 22 амал Дж.Хеллердің Cats 22 –
атты сатиралық романы шыққаннан кейін, тіл ғылымында пайда болған
жаңақұрудыңкең қолданылуы.
Participle +N-A
Off-the-shelf- пайдалануға дайын
N+ Particle -A
Hands –on-тәжірибелік
Бұданда да күржелі сөзжерді кездестіруге болады.
N+ Prepositional Phrase +N-N
Right-to-work law
Конверсияланған неологизмдер. Конверсияланған неологизмнің моделі N-
V немесе V-N өзінің белсенділігін едәуір төмендетті. Бұл, ағылшын
тілінде зат есім-етістіктен аффиксті жолымен жеңіл құрылатынымен
байланысты. Бұл етістікке де тән, мысалы: a seeker – a person, who wants
is going to a Christian, but doubts in some points of the religion- жан
ашу, құдайға сенуші. [22-68б]
Конверсияланған неологизмге, аффикстік немесе сөзқұру жолымен жасалған
неологизмге сияқты көпкомпонентті құрыым типі тенденциясы тән:
work-to-rule (Заботкина мысалы) жұмысшылардың еңбек келісім шартының
барлық пунктерін сақтауын талап етіп шығуы.
Конверсияланған неологизмнің құрылуының негізгі моделінен бөлек N-V
және V-N басқалары да бар, мысалы:
Prefix- N or A
Huper – ашулы,
Maxi – үлкен размердегі бір нәрсе, немесе:
Abbr - V, мысалы:
R.S.C.P. ( фр.тілінен Responder sil vojs plait ) – жауап беріңізші,
өтінем (хатта).
Конверсияның мәнін түсіну үшін, талданған моделдерге қайта оралайық.
N(жансыз)-V. Сонымен, конверсия мәні неологизмнің құрылу тәсілі
ретінде келтіруге болады: конверсияда ұғымның мазмұны баиды, жаңа сапалар
қосылады.
Төртінші топқа морфологиялық неологизмнің қысқартылуы қатысты.
Қысқартылу соңғы онжылда анағұрлым өнімді және морфологиялық неологизмнің
құрылуының жүйелі амалы болып табылады. Бұл амал көрнекі өнеге болып, тіл
күшін үнемдеуде, тілді ұтымды көрсету тенденциясы. Қысқартудың төрт түрі
бар: неологизм –аббревиатура (баспада шартты қысқартылған сөздер).
Аббревцияға көбінесе техникалық терминдер кіреді, және әдетте аббревиатура
терминдерден гөрі жиі қолданылады: [22-91б]
Е.V.A. (extra vehicular activity)- ашық космостағы жұмыс,
RE.M. (rapid eye movement)- тез ұйықтау фазасында көздің қимылы.
Абревиатуралар әрпімен айтылады.
Неологизмдер –аккронимдер:
WAY (world Assembly of Youth)- жастардың халықаралық ассамблеясы;
NORAD (North Amerigan Air Defence Commanol)- солтүстікамерикандық ВВС
командованиесі.
Келте-неологизм ең үлкен топты құрайды (сөздің соңындағы бөлігінің
акоп - келтесі).
Doc - Doctor-дәрігер, қосылу дәрігері. Соңғы онжылда неологизмнің
ішінде осы тип бірлігінің көбею тенденциясы байқалады. Олардың іщінде
кейбір сөздер –кесектер басым келеді, бір сөздің келте эленменті мен келесі
сөздің толық түрі қосылады:
Work+ alchoholic- workajolic
Addi + Dasster-Adidas
Europe+television- Eurovizion.
Кесек сөздердің негізгі массасы бұқаралық-ақпарат құралдарында және
жарнамаларда қолданылады. Олар жаңалығымен өздеріне назар аудартады және
оқырманға айқын әсер тигізеді.
Сонымен ағылшын тіліндегі неологизм құрылымының бірнеше негізгі
амалдарын қарастырдық. [21-47б]
Лингвистер атап көрсеткендей, морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық
сөз жасау ортасында басты өнімді жұрнақ– er жұрнағы болып табылады.
Соңғы 15-20 жылда күрделі өнімділік моделі + er жұрнағы негізінде,
едәуір мөлшерде ағылшын неологизмдеоі құрылды: baby – boomer, онжылдықтың
соғыстан кейінгі демографиялық дүмпуі кезінде туылған нәресте (қазіргі
кезде ұрпақ baby – boomers, yuppies немесе yupies-ке өсті, 70-ші жылдары
me- generation (me- decade ) кезеңінен өтіп), өте қызықты кітап; all-
nighter- yuppies түні бойына созылған таңқаларлықтай бірнәрсе, мысалы:
сессия кезіндегі сабақ. Осы тенденциямен толық сәйкес түрінде, жұрнақтық
моделдің өнімділігі өте жоғары.
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз
жасалуының жалпы тенденциясымен толық сәйкестік жағдайда. Көбінесе
морфологиялық сөз жасау амалы қолданылады – айрықша және қайталанбайтын
авторлық лексикалық бірлік құру үшін, транспозиция, жұрнақтық, сөзқосу,
күрделі құрылымды модельдері қолданылады.
Ассоциативтік байланыс негізінде қайтадан құрылған тіл бірлігін,
оқырманмен кейіптік түрде ұғыну үшін, ол жеңіл танылатын, түсінікті тіл
моделінде құрылуы қажет.
1.3 Аудару барысында неологизмдердің мағынасын анықтау әдістері
Неологизм терминіне анықтама бердік, ендігі кезекте аудару барысында
неологизмдерді анықтаудың келесі әдістерін жеке-жеке қарастырамыз:
неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану, неологизмнің мағынасын
контекстен анықтау, неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау.
1 Неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану
Неологизмдерді аударудағы негізгі қиындық-ол жаңа сөздің маңыздылығын
анықтау. Негізінен неологизмді аударудың маңыздылығын аудармашы білуі тиіс.
Аудармашының мақсаты неологизмнің қай сөздік типке жататындығын анықтап,
төмендегі әдістерді қолдану болып табылады.
Егер жаңа сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді ағылшын
анықтамалық сөздігінен іздестіру қажет. Кең таралған сөздіктердің көбінде
Жаңа сөздер (New Words Section) атты бөлімдер бар. Сонымен қатар ең соңғы
басылымдарда шығарылған сөздіктерді пайдалану ұсынылады. Кіші және орта
көлемдегі сөздіктер көптеп дайындалып басып шығарылатынын есте ұстау керек.
Бірақ сөздік қорының шектеулі болуына байланысты бұл сөздіктер маманның
қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.
Қазақ лексикографиясында негізі кейбір неологизмдер арнайы сөздіктерде
тіркеледі. Олардың ішінде Мұстапа Бұралқыұлының Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігі, Т. Жанұзақовтың Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 50 мыңға жуық
сөз бен сөз тіркесі, А. Ысқақов, Н. Уәлилер басқарған Қазақ әдеби тілінің
сөздігі он бес томы, С. Қ. Әлісжановтың Қазақ терминологиясы: теория
жіне тәжірибе еңбектерін атап көрсетуге болады. [9-145б] Сонымен қатар
сөздіктер объективті себептерге байланысты толық мөлшерде жаңадан пайда
болған сөздерді бейнелей алмайды. Өйткені көпшілік лексикографтар
сөздіктеріне басқа жеке авторлар енгізген жаңа сөздерді, яғни тосын
неологизмдерді қосудан сескенеді. Мұндай сөздер көбіне аз өмір сүреді және
тез жойылып кетеді. [4-79б]
2 Неологизмнің мағынасын контекстен анықтау
Неологизм терминін анықтау барысында, аудармашы неологизмге алғаш
рет тап болғанда неологизм түсінігін білмеуі де мүмкін. Сондықтан
неологизмнің белгілерін негізінен контексттен анықтауға тура келеді.
Жазбаша аударуда контекст мағлұматқа толы болады. [4-72б]
Сөзді аудару процессінде негізінен 2 кезең ерекшеленеді:
1. контексттегі сөздердің мағынасын анықтау;
2. бұл мағыналарды тіл құралдары арқылы аудару.
Неологизмді аудару барысындағы бірінші кезең жоғарыда айтылғандай
шешуші ролді ойнайды. Екінші кезең тек техникалық тұрғыдан қаралса да,
аударылуға тиіс тілге ең ыңғайлы тәсілдермен шешу қажет.
Жалпы контекст түсінігі шеңберінде тар мағыналы контекст
(микроконтекст) және кең мағыналы контекст (макроконтекст) ерекшеленеді.
Тар мағыналы контекст дегеніміз-сөйлем шеңберінен шықпай, аталған
бірліктерді құрайтын сөйлемнің лингвистикалық бірлігін айтамыз. Кең
мағыналы контекст дегеніміз–сөйлем шеңберінен тыс тілдік бірліктердің
байланысын айтамыз. Кең мағыналы контексттердің нақты шеңберін белгілеу
мүмкін емес, ол топтық сөйлемнің мәтіні, абзац, тарау немесе шығарма
(мысалы, әңгіме, мақала немесе роман) да болуы ықтимал. Неологизмдердің
мағынасын анықтауда макроконтекстті яғни сөйлем шеңберінен тыс тілдік
бірліктердің байланысын ескеру қажет, себебі онда көмекші сыбыр сөз бар. [5-
81б].
Тар мағыналы контекстті синтаксистік және лексикалық контексттер деп
ажыратуға болады. [5-88б]
Синтаксистік контекст-белгілі бір сөз немесе құрамдас сөйлем
қолданылатын синтаксистік конструкцияны атаймыз. Лексикалық контекст
лексикалық бірліктің, сөз және тұрақты сөз құрауыштардың қарым-қатынасын
айтамыз. [5-91б]
Егер аудармашы синтаксистік контекстті ескеретін болса неологизмнің
қай сөз табына жататындығын анықтай алады. Неологизмдердің мағынасын
айқындауда лексикалық контекст шешуші роль атқарады.
3 Неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау
Негізінен жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар сөздер мен морфемалар
барысында пайда болады. Осы сөздер мен морфемаларды талдау неологизмнің
мағынасын анықтауда аудармашыға көптеп көмегін тигізеді. Бұл үшін ағылшын
тіліндегі сөздің жасалу әдістерін жақсы білу қажет. Ал енді сондай
әдістерді қарастырайық:
1. Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру.
Мысалы, call сөзі ағылшын тілінде атау, шақырту, шақыру,
сымтетік қоңырауы, қоңырау және тағы басқа мағыналарды білдіреді.
Бірақ жақын арада биржалық істердің дамуына байланысты бұл сөздердің жаңа
мағынасы пайда болды, ол колл, опцион колл сөздерімен белгіленді (белгілі
бір уақыт ішінде келісілген бағада құнды қағаздарды сатып алу құқығы), банк
ісінің дамуына байланысты бұл сөз шарттардың бұзылуына байланысты тез
арада несиесін төлеу жөніндегі алымшыға банк тарапынан қойылған талабы
деген мағынаға ие болды. [6-105б]
2. Сөздердің бірігу жолымен жасалуы.
Ағылшын тілінде сөз жасалуының әмбебап, жан-жақты және көп таралған
әдісінің бірі сөздердің бірігуі. Сөздердің бірігуі қазірге дейін өз
белсенділігін жоғалтпаған. Қазіргі ағылшын тіліндегі барлық жаңа сөз
қалыптастырушылардың үштен бірі – күрделі сөздер. [6-89б]
Сөздің жасалу үрдісі омонимдік сөздік форма ретінде екі негіздің
жанасуынан пайда болады. Мысалы, carryback- шығындардың алдыңғы кезеңге
ауыстырылуы, citiplus- Ситибанк (АҚШ) банкінің өз клиенттеріне ұсынатын
құрал және т.с.с.
Бүгінгі таңда ағылшын тілінің нормалары бірдей лексикалық және
грамматикалық сипатқа ие сөздердің негіздерінің бірігіп, сөз тіркестерін
жасауға жол береді, сондықтан да аудармшыға қай жағдайда күрделі сөздің
неологизм екені, ал қай жағдайда сөз тіркесі екенін ажырату қиынға соғады.
Салыстырайық: "closing bank " – бірнеше банк қатысқан мәмілені аяқтаушы
банк, " closing bank " жабылып жатқан банк және т.с.с.
Қазіргі таңда күрделі сөздер мен сөз тіркестерін ажыратудың бірнеше
қағидалары бар. Ағылшын тіліндегі неологизмдерді аударуда орфографиялық
қағидалары ерекше маңызды. Бұл қағидалар бойынша барлық қосылып немесе
дефис (сызықша) арқылы жазылғандар сөздерді күрделі сөз ретінде, ал бөлек
жазылған сөздерді сөз тіркестері ретінде қарастырады.
dividend-right certieicate-дивиденд алуға құқық беретін сертификат.
dear-money policy -пайыздық жүктемелерді көтеру арқылы несиені
шектеу.
fill-or-kill order - клиенттің брокерге тез арада жойылатын немесе
жоққа шығарылатын бұйрығы.
Бірдей дауысты немесе дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздер бірігетін
жағдайда олардың біреуі түсіп қалады:
net + etiquette = netiquette Интернетке мағлұмат таратудың жалды
қолданыстағы ережесі.
Бірақ бұл ереже барлық жағдайда орынды болып табылмайтындығын
ескеруіміз қажет, келесі сөйлемде “cyberrape” сөзінде r әрпі түсіп қалмай
қосарлана жазылған:
Some sections of the American press are upping the case still further
by using an even more emotive term “cyberrape”, to describe the actions of
Jake Baker, a 20-year-old American student. (The Independent, 1998).
Кейбір американдық басылымдар өте сезімтал кибер-зорлау сөзін
пайдалану арқылы отқа май құяды (жиырма жасар американдық студент Джеймс
Бейкердің іс-әрекеттеріне байланысты шыққан сөз). [7-115б]
Бірақ көп жағдайда тіпті бір жиынтықтың жазылуында өзгешеліктер
байқалатынын атап өтуіміз керек. Мысалы, man-made - қолдан жасалған, адам
жасаған, мұнда-6 %- бөлек жазылулар, 82 %-сызықша арқылы, 12 %- бірге
жазылғандар. [6-136б]
Күрделі сөздердің құрамына кіретін компоненттердің лексикалық
белгілерін біле талдау нәтижесінде аудармашы барлық құрылымның маңыздылығын
анықтай алады:
Graphite bombing caused power lines destruction turning off life-
supports in Belgrade hospitals (Fox News Direct, 1999). Байқап
тұрғанымыздай life-supports неологизмі екі бөліктен құралған, life
(өмір) және support (қолдау), яғни мұнда өмірді немесе өмір сүру
мүмкіндіктерін қолдау туралы әңгіме жүруде, ал s –суффиксі әңгіме көпше
түрдегі санаулы зат есім жайында екенін көрсетіп тұр. Сондықтан да
контекстті саралай отырып бұл неологизмді тіршілік ету жабдығы деп
аударуға болады.
Графитті жарылғыш заттармен жару кезінде жарықпен қамтамасыз ету
линиясы зақымданып, нәтижесінде Белград емханаларында тіршілік ету
жабдықтарының өшірілуіне себеп болды.
О. Д. Мешков айтып өткендей, күрделі неологизмдер екі жолмен жасалады:
сөз тіркестерінен және үлгі бойынша. Соңғысы келесі екі жағдайда
анықталады:
- Жаңа күрделі сөз ешқандай дайындықсыз, шын мәнінде болып жатқан
жағдайға байланысты туындаса;
- Күрделі сөздер қолданыстағы сөздің құрамдас бөліктерінің
алмастырылуымен жасалса. [7-145б]
Айтылған екі әдісті толығырақ қарастырайық:
Сөз тіркестерінен күрделі сөздің жасалуы. Мұндай жолмен жасалған
неологизмдерді сөз тіркестері түрінде қарастыруға болады: armor-bewitching
(charm) – armor which are bewitched (рыцарларлық қару-жарақтарды гимн
айтуға сиқырлау.) Байқап тұрғанымыздай сөздер әр түрлі сөз табынан құрылған
және сызықша арқылы жазылған. Тағы бір мысал қарастырайық.
Leg-locker (curse) (бұғау лағнеті) күрделі сөзі leg – аяқ, lock –
бекіткіш, құлып негіздерінен және –er жұрнағынан жасалған. Аудару
барысынды функционалды алмастыру әдісі қолданылған. Себебі алмастырмай,
тікелей аударса аяқ бекіткіш деп аударылады. Ал қазақ тілінде аяқ
бекіткіш сөзінің мағынасы жоқ, яғни лексикамызда ондай сөз кездеспейді.
Сондықтан да функционалды алмастыру әдісін пайдаландық. [8-128б]
How he had managed to climb through the portrait hole was anyone’s
guess, because his legs had been stuck together with what they recognized
at once as the Leg-Locker Curse.
Суреттің артындағы тесікке қалай кіріп кеткені жұмбақ болып қалды,
оның аяқтары Бұғау Лағнетімен оралғаны бір көргеннен белгілі еді.
Үлгі бойынша күрделі сөздердің жасалуын төмендегідей қарастыруға
болады:
а) Ақиқат әрекет бойынша анықталған жаңа күрделі сөздердің жасалуы.
Ashwinder неологизмі үш құрамдас бөліктен жасалған: ash (күл, қалдық
табыт, to ash – күлге айналу) , wind ( to wind – өрілу, иректету, ширатылу,
иректелу, бұйраланужәне іс-әрекеттің субъектісі – er суффиксі. Аудару үшін
функционалды алмастыру әдісі қолданылған. Сондай-ақ бұл сөзді контекстен
мағынасы бойынша аударуға болады:
A thin, pale-grey serpent with glowing red eyes, it will rise from the
embers of an unsupervised fire and slither away into the shadows of the
dwelling in which it finds itself, leaving an ashy trail behind it.
Бұл жіңішке сұп- сұр жылан өзінің жалындаған, жалынды метал
көздерімен қараусыз қалған оттың күлінде туылады және өзінің артынан күлді
із қалдыра отырып, әйтеуір бір жерге жылжып барады. [12-91б]
б) Құрамдас бөліктерінің алмастырылуы бойынша неолгизмдердің жасалуы.
deathday party сөз тіркесі әр түрлі әдебиеттерде әр-қалай аударылады,
әрауқтың туылған күні, өлім мүшелтойы. Deathday неологизмі birthday
(туылған күн) сөзіне ұқсас death day (өлім күні) сөз тіркесінен жасалған.
(deathday және birthday) сөздерінде ортақ семантикалық ұқсастықтарды
ажыратуға болады: мейрам, мереке, думан.
Авторлық неологизмді аудару үшін функционалды алмастыру әдісі
қолданылды.
“A deathday?” said Hermione... “I bet there aren't many living people
who can say they've been to one of those—it'll be fascinating!”
Өлім мүшелтойы ма? – деп айқайлап жіберді Гермиона –Ант етуге
дайынмын, тірі адамдар арасында мұндай мейрамда ешкім болып көрмеген – бұл
деген керемет қой!
3. Неологизмдердің жасалуының аффиксті әдісі
Бұл жол арқылы құрастырылған неологизмдерді дұрыс түсіну үшін
аудармашы қазіргі ағылшын тіліндегі аффикстерді білуі тиіс және ол сөздерді
құрамдас бөліктерге дұрыс мүшелей алуы қажет. [13-47б]
kiteflyer -жалған вексель арқылы ақша алушы, жалған вексельді
қолданушы. (fly kites Инкассаға бармай тұрып қаражатты алу үшін жалған
чектерді пайдалану )
Көбіне осы жолмен қалыптасқан неологизмдер сатирикалық сипатқа ие,
әсіресе пресса беттерінде:
...that they taste the same in Peking as they do in London or New
York, and so it was that world burgernomics was born by McDonald’s. (The
Independent, 1998).
Бұл жағдайда мақаланың иесі өзінің заңы, тәртібі бар және басқа да
экономикалық заң сияқты барлық елде бірдей Макдональс жүйелі
мейрамханаларының едәуір тез дамуын оқырмандар назарына салады:
... бұл тағамдардың дәмі Лондон немесе Нью-Йорктегі сияқты Пекинде де
сондай, осылайша Макдональдс әлемдік гамбургерномиканың негізін салды.
Бұл жағдайда мақала иесі Макдональс жүйелі мейрамханаларының едәуір
тез дамуын оқырмандар назарына сатирикалық жазуы арқылы жеткізді,
нәтижесінде гамбургерномика неологизмі қалыптасты.
4. Конверсия.
Конверсия дегеніміз сөздің бір сөйлем мүшесінен екіншісіне өтуін, яғни
бір сөздің әр-түрлі сөйлем мүшесі ретінде қолданылуын айтамыз. Бірақ кейбір
ғалымдар (А.И. Смирницкий, В. Н. Ярцева) конверсияны сөз қалыптастыруда
сөздер бір-біріне омонимді кездеседі және парадигмаларымен ерекшеленеді деп
есептейді. Мысалы, қазір Интернет желісінде E-mail meus to жиі
кездестіреміз. Мұндай неологизмнің белгілерін анықтау қиынға соқпайды.
Синтаксистік контекст арқылы бұл сөздің өтпелі етістіктерге жататындығын
анықтаймыз. Сөйтіп, E-mail (электронды пошта) сөзінің мағынасын біле отырып
былайша аударамыз: Хаттарыңызды электронды пошта арқылы мына мекен-жайға
жіберіңіз. [13-101б]
5. Басқа тілден енген кірме сөздер.
Кірме сөздер дегеніміз - өзіндік сөзжасам тəсілімен емес, басқа тілдің
ықпалымен жасалған немесе олардан енген сөздер, яғни шығу төркіні жағынан
басқа тілдік сөздер əрбір тілдің лексикасында да бар. Сөздік құрамына басқа
тілден сөз енбеген тіл жоқ деуге болады. Дүние жүзіндегі түрлі-түрлі
тілдерде сөйлейтін халықтар өзара бір-бірімен əр түрлі қарым- қатынаста
болады да, бір-біріне сөз ауысады. Əрбір тілдегі басқа тілдік сөздер
санының аз немесе көптігі тарихи жəне психологиялық жағдайлармен де
байланысты болып келеді. Парсы тілінің лексикасында араб тілінен енген
көптеген сөздер бар. Ағылшын тілінің лексикасынан роман тілдерінен енген
сөздерді өте жиі кездестіруге болады. Болгар тілінде түрік тілінен енген
сөздердің саны өте көп . [13-139б]
Тілдерге кірме сөздердің ену сипаты түрліше болады. Бір тілден екінші
тілге сөздердің ауысуы белгіленетін заттар мен ұғымдардың ауысып келуімен
байланысты. Сөздердің жаңа заттар немесе жаңа ұғымдармен бірге ену құбылысы
тіл-тілде сөз алмасудағы басты жəне дағдылы құбылыс болып саналады.
Тіл-тілдің лексикасында ауызша енген кірме сөздер де, жазбаша енген
кірме сөздер де бар. Ауызша түрде енген сөздердің көпшілігі тұрмыс қажетіне
байланысты зат атаулары болып келеді: мысалы, темір, алтын, орамал, сандық,
т.б. Мұнымен қатар олардың ішінде мəдениетке байланысты ұғымдардың да
атаулары болады: əдебиет, ғылым, мəдениет, кітап, т.б.
Ауызша кірме сөздерге өте-мөте тəн ерекшелік сол – олар қабылдаушы
тілдің дыбыстық (фонетикалық) заңдарына, орфоэпиялық ерекшеліктеріне
бағынып, соған сəйкестендірілген. Жазбаша немесе кітаби кірме сөздер,
көбінесе ғылыми-техникалық əдебиет пен өнер, т.б. арқылы енген жəне
солардың белгілі бір саласында бейімделіп қолданылатын сөздер болып
табылады. Бұлар өркениет ұғымдарына телінген сөздер болу қасиетімен
сипатталады. Сөздердің бұл тобының білдіретін ұғымы мен мəніне байланысты
интернационалдық сөздер болады да, олардың тілден тілге ауысуы, кең түрде
таралу қасиеті басым болады. Сөздердің интернационализм тобының ішінде,
əсіресе, грек, латын тілдерінің элементтері, кейде осы екеуінің
қосындысымен жасалған сөздер жиі ұшырасады. Ғылыми-техникалық терминдерді
жасауда: телефон (грек тілінен tele – алыс, phone - дыбыс, демек алысқа
естілетін дыбыс), автомобиль (грек тілінен autos – өзі, латын тілінен
mobilis – қозғалушы, жүруші), т.б. жасалғанда, оларды атау үшін, сол
кездегі дəстүр бойынша, ежелгі классикалық тілдердің сөздері халықаралық
ғылыми терминдердің жасалып келген негізі ретінде пайдаланған. Жазбаша
түрде енген сөздерге тəн қасиеттің бірі сол – олардың басым көпшілігі
өзінің дыбысталу түрін, жазылу қалпын сақтайды. Шет тілден енген сөздердің
басым көпшілігі өздерінің мағынасын сақтап, семантикалық жақтан өзгеріске
көп ұшырамайды. Дегенмен де уақыт озған сайын басқа тілден енген сөздер
əбден кірігіп, фонетикалық, грамматикалық жəне семантикалық жақтан
игеріліп, сіңісіп кетеді. Басқа тілдік сөздердің қабылдаушы тілдің
фонетикалық ерекшеліктеріне икемделіп игерілуі құбылысын шет тілдік бір
сөздің əрбір тілдің дыбыс заңдарына сəйкес əр түрлі болып өзгеруінен айқын
аңғаруға болады. Мысалы, орыс тілінің дуга, сумма деген сөздері қазақ
тілінде доға, сома болып өзгеріледі.
Шет тілден сөз қабылданғанда, сөздің (оның) ішкі формасы, дəлелдемесі
ұмытылады. Мысалы: “бидің бір түрін” білдіретін фокстрот шығу тегі жағынан
ағылшынның foxtrat сөзі, сөзбе-сөз аударғанда “түлкінің қадамы” (лисий шаг)
деген сөз. Орыс тілі мен қазақ тілінде, сондай-ақ басқа тілдерде де бұл
сөздің арғы төркіні, шығу тегі мүлдем ескерілмейді, ол жағы бізге тіптен
белгісіз, оған мəн беріп жатқан ешкім де жоқ.
Then his telefonino rang, or rather squeaked piercingly... It is
impossible to get away from the wretched telefonino wherever you are in
Italy. Of all the countries in Europe, only Britain has more mobile
telephones.
Кейіннен қоңырау шалынды немесе оның шағын-сымтетігі шырылдады.
Италияның қай бөлігінде жүрсеңіз де жабысқақ телефониолардан айырыла
алмайсыз. Барлық Еуропа елдерінің ішінде тек Ұлыбританияда ғана ұялы
сымтетіктер көп кездеседі.
The Soviets had Sputnik, but the Americans had their open-plan
kitchen. No contest. Кеңестер Одағы Спутникті шығарса, американдықтар
ашық үлгідегі асхананы ашты. Бәсекелесуге тұрмайды.
-кері деривация.
Кері деривация дегеніміз бастауыштардан суффикстердің қысқарту жолымен
етістіктің пайда болуын айтамыз. Мысалы, televise теледидардан көрсету,
television теледидар сөзінен шыққан.
6. Бітіп тұтасу.
Бітіп тұтасу – бір сөздің кескін түбірі мен екінші толық сөздің немесе
екі кескін түбірдің бірігуі.
forex reserve (forex = foreign + exchange) –шетел валютасының қоры.
impex transactions (impex = import + export) - экспорт-импорт
келісім-шарттары.
7. Аббревиация;
Аббревиация – бірнеше сөзден құрастырылған зат есім жасалуының бір
түрі, жасалу барысында сөздердің негіздер емес, қалауынша алынған сөздің
бөліктері алынады.
Сөз қалыптастыру әдістерінің ішіндегі бұл әдіс құрамдас бөлік
элементтерін ішінара инициалды қысқартуға көңіл бөледі, мысалы, , B-unit
(Barclays currency unit) - Барклейз банк интернешл банкінің халықаралық
ақша бірілігі, Fed Wire - федералды резервті банктердің электронды байланыс
жүйесі. (АҚШ)
1.4 Неологизмдерді аудару әдістері
Тіларалық байланыстар барысында неологизмдерді жеткізудің бірнеше
жолдары ойлап табылды.
Неологизмдерді жеткізудің квазиаударымсыз әдісі. Бұлай аталудың себебі
бұл әдісті қолдануда ауда,у жарғысы дыбыстық (тыныс белгілерінде) немесе
графикалық (транслитерацияда) жарғыларына ауыстырылып, сөздің құрылымы
аударылып жатқан тілге өз мағынасын сақтап аударылады. Бірақ бұл әдістің
аударымсыз деп аталғанымен шындығына келгенде ондай емес, мұнда шеттен
алған сөздер оның бар болуының алғышарты ретінде аудару үшін жасалады.
Кірме сөздер аударылып жатқан тілдің өзіндік бөлігі болып саналады және
шет тілден енген сөзбен бірдей орындалады. Осылай аударылу ертеден жазу
болмаған тілдік байланыс дәуірінде тарала бастады, қазір де өзіндік ролінен
айырылмаған. Біздің дәуірімізде бұл әдісті қолдануда бірнене шектеулер
қойылған (тілдік, саясат, стилистикалық, түрлі әлеуметтік-лингвистикалық
ұжымдардың дәстүрлері және т.с.с.). [16-91б]
Транслитерация әдісі бойынша ағылшын сөздерінің қазақ тілі әріптерімен
жазылуын айтамыз, мысалы, put - пут (опцион), Nikkei -Никкей (Токио
қаржы биржасындағы құнды қағаздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz