ОТБАСЫНДА ЖЕТКІНШЕКТЕР ТӘРБИЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДА АТА-АНАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Отбасында жеткіншектер тәрбиесін ұйымдастыруда ата-
аналарға психологиялық кеңес беру
Түркістан,2013
Түркістан,2013
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1 ОТБАСЫНДА ЖЕТКІНШЕКТЕР ТӘРБИЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДА
АТА-АНАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасына психологиялық кеңес берудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2 Психологиялық кеңес беру, психологиялық коррекция және
психотерапия жұмыстарының өзара байланысы ... ... .. 16
1.3 Психологиялық кеңес берудің 20
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Кеңес берушінің ықпал ету 32
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ АТА-АНАЛАРЫНА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУ
2.1 Ата-аналарға жеткіншек жасындағы балаларымен
арақатынастарындағы қиындықтардың 35
себебі ... ... ... ... ... .
2.2 Жасөспірімдерге тән мінез ауытқулары және осы бағытта
ата-аналармен жұмыс 41
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Ата-аналарға отбасында жеткіншектерді тәрбиелеу бойынша
психологиялық кеңес берудің әдістемесі ... ... ... .. 49
2.4 Ата-ананың балаға қатынасын түзету 63
тәсілдері ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...66
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 68
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Бүгінгі еліміздің егемендікке қол жеткізіп,
жастар тәрбиесінде ұлттық құндылықтарымызды негізге
алу мүмкіндігіне ие болған кезеңде оқу-тәрбие
мазмұнын ғаламдық жаңалықтармен толықтыру және
жетілдіру талап етіледі. Сондықтан ата-бабалардың
ғасырлар бойы жинақтап, өнегелі ұрпақ тәрбиелеуде
қолданған тәлімдік өсиеттерін зерделеу бүгінгі
қоғамның қажеттілігіне айналып отыр.
Қай заманда болмасын адамзат қоғамының алдында
тұратын ұлы мiндетi - өзiнiң өмiрiн жалғастырушы
сапалы ұрпақ тәрбиелеу болып келген. Бұл мақсат-
міндеттер тұтастықта іске асуы үшін оның негізі ең
алдымен отбасында бастау алуы тиіс. Өйткенi, қоғамның
алға басуы және бүгiнгi ұрпақтың қандай дәрежеде
бiлiм алып, тәрбиеленуi ең алдымен отбасы тәрбиесiне
тiкелей байланысты.
"Тәрбие - тал бесіктен" деп есептеген ата-
бабаларымыз тәлім-тәрбиенің бастауы отбасында
жатқандығын терең түсініп, барлық өнегелі өсиеттер
мен әрекет түрлерін отбасылық өмірде жүзеге асырып
отырған.
Нарықтық экономика жағдайында туындаған қоғамдық
қатынастар, қоғамдық санадағы өзгерістер адамгершілік
қасиет - сапаларға, қарым - қатынасқа өз ықпалын
тигізуде.
Осы тұста қазақстандық этнограф - ғалым Жағда
Бабалық бүгiнгi қазақ отбасы тәрбиесiне қатты
алаңдаушылық бiлдiретiндiгiн мәлiмдеген. Ол өзiнiң
"Бiздiң тәрбиемiз жөргегiнен бұзылып жатыр" деген
мақаласында отбасыларындағы ажырасудың көптеп орын
алуымен қатар, тастанды балалар санының жыл санап
артып отырғандығын, соның iшiнде жыл сайын бiздiң
елiмiзде 90 мыңнан астам бала туылып, ата - анасы
тарапынан керексiз болып далаға тасталатынын
өкiнiшпен айтады.
Сондай - ақ, рухани жетiлуден гөрi, материалдық
байлықты жоғары қойып отырған бүгiнгi заманда
жастардың ұлттық мiнез - құлықтан алыстап, батыстың
өрескел әрекеттерiн бойына нықтап сiңiруге әуестiгiн
ғалым телеарналардағы берiлетiн порнаграфиялық
кинолардан деп түсінедi. Себебi, баланы, жастарды
ата - ана, ұстаздан кейiн қоғамдық орта мен бұқаралық
ақпарат құралдары тәрбиелейдi емес пе. Олай болса,
тәрбие құралдарын мемлекеттiк бақылаудың қашан да
қажет екендiгiн ұсынады [1].
Бұл күнде отбасыларының басым көпшілігі бала
тәрбиелеудегі әлеуметтік, педагогикалық бастапқы
өнеге ұясы болатын мүмкіндіктерінен ажырап қалды.
Арнайы әлеуметтік, педагогикалық зерттеулер бойынша
отбасының материалдық ахуалының мүлдем төмендеп кетуi
адамдар арасындағы адамгершілік қарым -
қатынастардағы өзгерістерге байланысты жалғыз басты
аналардың, әкесіз немесе анасыз балалардың, тастанды
балалардың жыл сайын көбейе түсуі мен кейбір
отбасыларының адамгершілік тұрғыдан азғындауының өрiс
алуына алып келдi. Отбасының өзінің ұрпақ тәрбиелеу
секілді тарихи парызынан ажырап қалу қаупі де
ақиқатқа айналып отырғандығын ғалымдар жасырып
отырған жоқ.
Сондықтан да отбасы тәрбиесінің жағдайын
жақсартуда ең алдымен мектеп психологтары тарапынан
ата-аналармен ынтымақты жұмыс жүргізілуі тиіс деп
ойлаймыз.Бұл проблемалардың шешімін табу бізге диплом
жұмысының тақырыбын Отбасында жеткіншектер тәрбиесін
ұйымдастыруда ата- аналарға психологиялық кеңес
беру деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу жұмысының обьектісі: Ата-аналарға
психологиялық кеңес берудің жүйесі.
Зерттеу пәні: Отбасында жеткіншектер тәрбиесін
ұйымдастыруда ата-аналарға психологиялық кеңес беру
үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: Отбасында жеткіншектер
тәрбиесін ұйымдастыруда ата-аналарға психологиялық
кеңес берудің теориясы мен әдістемесін негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
- психолог қызметінде ата аналармен жұмыс
жүрзізу мен оларға отбасы тәрбиесі бойынша
кеңес беру практикасынан материалдар
жинақтау, салыстыру, талдау, жүйелеу;
- отбасы тәрбиесінің негізгі қағидалары мен
ережелерін сипаттап, олардың ерекшеліктерін
айқындау;
- отбасы тәрбиесінде жеткіншектер өмірін
ұйымдастыруға ата аналарға психологиялық
кеңес берудің озық практикасын насихаттау.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы
кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
I ОТБАСЫНДА ЖЕТКІНШЕКТЕР ТӘРБИЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДА
АТА АНАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасына психологиялық кеңес берудің
теориялық негіздері
Отбасына кәсіптік әлеуметтік-психологиялық көмек
көрсетудің негізін құрғандар - психиатрлар мен
психотерапевтер. Отбасына кеңес берудің психологиялық
моделі психоанализ негізінде пайда болды. Оны
кұрушылар теориялық көзқарастарына байланысты бірнеше
топқа бөлінеді[2-10].
1. Психодинамикалық көзқарас. Бұл топқа
М.Боуеннің отбасына психологиялық кеңес беру
тұжырымдамасы мен М.Улърихтің отбасына тиянақты
психологиялық көмек көрсету концепциясын жатқызуға
болады.
2. Бихеовиористік көзқарас. Бұл көзқарас
шеңберіндегі нәтижелі
кеңес берудің анықтаушы шарты себептерге емес,
"қалай", "қашан",
"қайда", "не" деген қамқорлық көрсетумен шектеледі.
Негізін
құрушылар Д.Тиболт, Г.Кенлей жақсы отбасы ұтылыс пен
ұтыстың,
жаза мен ынталандырудың арасындағы гендік жағдайында
болады деген
болжам ұсынған.
3. Гуманистік көзқарас. Отбасына көмек
көрсетудің
психотерапевтік моделін АҚШ ғалымы Карл Роджерс
ұсынған. Ол
кеңес алушы проблемаларына бағытталған әрекеттерге
негізделген.
Психологиялық кеңес берудің моделі. Отбасына
психологиялық кеңес берудің моделі В. Кемплердің
жасаған сынақ тәжірибелеріне негізделген. Мұндағы
отбасына кеңес берудің мақсаты — мейлінше нәтижелі
кездесулердің сынағынан өтуге көмектесу. Психологтың
ұйымдастырған кездесулері отбасын қолдайтындай хал-
ахуал туғызады, өзінің жекелігі мен тілегін білдіру
мүмкіндігін ғана беріп қоймай, сонымен бірге басқа да
ойлағаны мен тілегін білу, қажеттілігінің
ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді. Отбасының
қиындықтары "осы жерде және қазір" деген жағдайда
талқыланады.
Құрылымдық моделі. С.Минухиннің отбасына кеңес
берудің құрылымдық моделі бойынша отбасылық жүйе құру
мен қайта құру жөніндегі үздіксіз эксперимент ретінде
түсіндірілді. Отбасы құрылымын отбасындағы өзара
әрекеттестік әдістерін қалыптастыратын талаптар мен
функциялар торабын құрады. Отбасы келесідей
жүйеліліктерден тұрады: ерлі-зайыптылар жұбы, олардың
ата-аналары, балалары.
Кеңес беру моделінің стратегиясы. Кеңес берудің бұл
моделін жасаған Дж.Галлей тұжырымдамасы бойынша,
адамдар өздерінің жеке көзқарасы жүйесінің
құрылымдары өзін-өзі қисынды ұстау туралы
ережелерінен туындайды. Көзқарас жүйесінің құрылымы -
бұл дүние, басқа адамдар, өзі туралы қорытындылардың
жиынтығы.
Отбасылық кеңес беру процесін шартты түрде 5 фазаға
болуге болады:
Байланыс орнату;
Проблемаларды анықтау;
Іс-әрекет фазасы;
Шешім қабылдау фазасы;
Кері байланыс фазасы.
Бірінші фаза — өтініш иесімен байланыс орнату.
Кеңес алушылармен өзара әрекеттесу шегін анықтауды
талап етеді. Ол бастапқы әңгімелесу-кеңес беру
барысында жүзеге асырылады. Бұл фазада клиент пен
психологтың араласуы, олардың қарым-қатынасын
құрудағы арақашықтығы қандай болу керек екені
анықталады. Кеңесші әңгіме өткізгенге дейін отбасын,
ата-аналар мен баланың байланыстарын қадағалап,
бақылау нәтижелерін талдап алады. Бұл бақылау
барысында психолог бала мен ата-ананың байланыс
жасауындағы мінез-құлық ерекшеліктерін анықтайды,
балалар мен олардың ата-аналарының әсерлену
ерекшеліктерін, тілдесу арқылы және ыммен
түсінісуінің сипатына, ата-ана жағынан баланың мінез-
құлқын бағалау мен реттеу әдістерін бағалайды.
Сонымен қатар, бастапқы әңгімелесу барысында өтініш
иесінің, ата-аналардың психологқа деген көзқарасының
сипаты мен отбасымен өзара әрекеттерінің шегі
анықталып, белгіленеді. Тәжірибелі психолог бір
кездескеннің өзінде-ақ баланың даму тарихы, отбасының
тәрбиелік нысаны, ата-аналардың педагогикалық
ұстанымдары туралы мәліметтер ала алады.
Екінші фаза - өтініш иесінің, отбасының
проблемаларын анықтау. Бұл фазада кеңес алушы мен
кеңесшінің проблемаларды түсінудегі келісімдері
нақтыланады. Психолог өз зерттеулеріне сүйене отырып
проблеманы анықтап, оның мәнісін клиентке жеткізіп,
кеңес беру жұмысының бағыт-бағдарын тусіндіреді.
Кеңес алушы мен кеңесші баламалы амалдарды талқылай
келе, біржақты шешімге келіп, клиент проблеманы
қабылдауы керек. Бұл кезеңдегі маңызды мәселе — екі
жақ бір-бірін жете түсіне отырып, келісімге келуі
болып табылады. Олай болмаған жағдайда барлық кеңес
беру процесінің тиімділігін қамтамасыз ету өте қиын
болады. Сондықтан, клиентпен әңгімелесу барысында осы
проблеманы шешуге теориялық негіз ретінде қабылданған
көзқарастар туралы, оның жеке тұлға психологиялық
проблемаларын шешуге әсерлілігін дәлелдеу, ол
тәсілдердің ерекшеліктерімен таныстыру арқылы кеңес
беру-алу процесінің мақсаты - кеңес алушының
проблемаларын тиянақты шешу екені анықталады.
Үшінші фаза - іс-әрекет. Бұл фазада кеңес
алушымен бірге оның алдында тұрған проблемаларын
талдау, оны шешудің бірнеше варианттарын салыстырып
көру, орын алған жағдайдың оң-терісін анықтау арқылы
оны жаңаша тусінуге жетелеу жургізіледі. Бұл фаза
үшін мынадай динамика тән: кеңесші мен кеңес алушы
арасындағы байланыс бірнеше құрылымдық көріністерге
бөлінеді, клиенттің өз проблемасына терең малшынуынан
оның жүйкесі тарылады, төзімділігі төмеңдейді,
жағымсыз жағдайларға қарсы тұра білуі төмендейді,
сонан соң біртіндеп мәселені талдау барысында оның
мән-мағынасына түсіну арқылы өз жағдайына, қоршаған
адамдардың оны бағалауына көзқарасы өзгере бастайды.
Мұндай өзін-өзі түсінушілікке жеткізу үшін психолог
көп күш жұмсап, клиентті түсінушілікке жетелеп,
эмоционалдық тарылған жағдайлардан шығарып алуы
керек. Қорытындысында кеңес алушы төзімсіздіктен
шығып, өз басына иелік жасау жолын табады.
Төртінші фаза - шешім қабылдау. Клиенттің
өмірінде қалыптасқан табиғи жағдайда басқалармен
сыйысымды мінез-құлық көрсетуі. Бұл фазада белгілі
бір кеңес беру теориясына сүйене отырып, маман кеңес
алушының қалыптасқан жағдайдан шығу жолдарын
іздестіріп, оны табуға жетелейтін өзінің әрекетінің
жоспары мен стратегиясын құрады. Клиент өзі үшін ең
қолайлы шешім тапқаннан кейін, оны өзінің пікіріндей
қабылдап, дербестігі туралы сенімге ие болғаннан соң,
қақтығыс орын алған ортада өзінің жаңа бейнесін
көрсетуі үшін іске кіріседі. Сонымен қатар клиент
кеңесшімен бірге әрекеттерін одан әрі жалғастырып,
басқаларға сенімді және әсерлі болудың түрлі
әдістерін сұрыптаудан өткізіп, ең соңында өзіне
қолайлы деген амалдарын таңдап алады. Бұдан кейін осы
амалдардың тиімділігін табиғи жағдайда, өзінің
өмірлік тәжірибесінде тексереді. Нәтижелі болатынына
көзі жеткен соң өзінің күш-қуатын тұтастай осы жүйеге
жұмылдырады.
Бесінші фаза — кері байланыс. Кеңес алушыны кеңес
беру процесімен және оның нәтижесімен қанағаттанғанын
білдіреді. Психолог кері байланыс қағидасын бағдарға
ала отырып, таңдап алған кеңес беру ақпараттарының
мынандай талаптарын жүзеге асыруға тиіс: ақпараттар
мазмұнының нақтылығы мен дұрыс құрылуы, белгілі бір
адамға бағытталуы, белгілеушілік, уақыттылық,
тұтынушылық сипаттары.
Көптеген психологтар кеңес беруді өткізу кезінде
магнитофон мен диктофонды, кеңес беру нәтижесін
тіркеуге арналған үлгідегі бланкілерді пайдаланады.
Алынған ақпараттарды толығырақ ұғыну үшін ассистент-
көмекшілері әңгіме барысын хаттамаға түсіреді, кеңес
беру процесінің динамикасы мен нәтижелілігін
қадағалайды.
Психологиялық кеңес беру барысында клиентке
көрсеткен қызметінің тиімділігіне, психологтың кәсіби
шеберлігіне байланысты ол мынадай мінездемелерге ие
болуы мүмкін:
— беделді, ұқыпты сұрастырушы, сенімді нығайтушы,
диагноз
қоятын, түсінуге ұмтылатын;
ұқыпты кеңесші, сырт қарағанда селқостау болып
көрінгенімен, салиқалы кеңес береді;
беделді психолог, осал көрінетін клиентке күш-
қайрат беріп, ізгілікке ұмтылуға баулыйды, өзінің күш-
жігерімен клиенттің сенімін нығайтады;
сұрастырушы психолог, ерекше белсенділік
білдіреді, сұрақтарды көп қояды, пайдалы көзқараста
болады;
— диагноз қоюшы психолог, көптеген жағдайда
тәуекелге жиі
барып, ықпал етудің болжамдық әдістерін жиі
қолданады.
Кеңес беруді жүргізу барысында психолог өзінің
кәсіби біліктілігі мен дағдысын сыннан өткізіп, оңай
және қиын сұрақтар қою арқылы кеңес алушының
сезіміндегі басты ойларды назарға алады. Осы
жинақталған клиенттің ойын, айтқандарын ой елегінен
өткізіп, оны қорытындылай білу, керек кезінде үндемей
отыру, гипотеза ұсынып және оның тиімділігін
дәлелдеу, клиентпен ақылдаса отыры, бірлесе шешім
қабылдау - кеңесшінің шеберлігінің көрсеткіштері
болып табылады.
Психолог кеңес беру кезінде ресми әңгімеге бармай-
ақ, клиенттен қымсынып, тым тұйықталып қалмай немесе
жеңілтектікпен шектесетіндей тым ашыла бермей өзінің
ойын еркін жеткізуі керек. Гипотезаны берік ұстануға
бара бермеу керек, өйткені ол жалған болып шығуы да
мүмкін. Себепсіз клиенттің жанына дақ түсіретіндей
немесе беделін төмендететіндей тура сұрақ қоюға да
болмайды.
Р.В. Овчарова ұсынған отбасылық кеңес берудің
тиімсіз және тиімді шарттарына назар аудару керек.
Тиімді отбасылық кеңес берудің шарттары.
1. Психолог клиентпен белгіленген уакытта
кездесіп, оның
проблемалары бойынша және кеңес берудің жүруі бойынша
пікір
алмасады.
2. Психолог кеңес алушының құқығын құрметтейді,
кәсіби қарым-
қатынас жасау шараларын шамасы келетіндерімен
шектейді. Психолог
клиенттің өзінің мәселелері бойынша шешім қабылдауға
қабілетті
екеніне сенеді.
3. Психолог клиентке үлкен сенім артатынын сөзбен
немесе басқа да бір әдіспен жеткізеді, оны
эмоционалды түрде қолдайды және өзінің тілектестік
сезімін білдіруі арқылы оған өзінің қиындықтарын
айтқызады.
4. Психолог кеңес алушының жағдайын
қызығушылықпен тыңдап,
оның проблемаларын объективті анықтау үшін кеңес
алушының
"ізімен жүріп", терең және жан-жақты түсініп алады.
5. Психолог клиент алдында тұрған проблемалар
туралы
қорытынды мен ұсыныс беруге асықпайды, ол кеңес
алушыға ыңғайлы
жағдай туғызуға ғана асығады.
Психолог клиенттің әр қадымына ырзашылығын білдіріп,
оны өзімен бірге қосылып проблеманы шешу жолында
қызмет жасауға шақырады.
Психолог клиентке барлық мәселені жан-жақты талдап,
оның себептерін толық түсінуге және проблемаларды
бірлесіп шешуге ұмтылады.
Тиімсіз отбасылық кеңес берудің көрсеткіштері:
Психолог пен клиент кездесуілері уақытында өтпейді.
Психолог клиентпен айтарлықтай байланыс орнатпайды.
Психолог кеңес алушыны "көрмейді", "естімейді" және
"сезбейді". Ол өзінің айтқандарына ғана көңіл
аударады. Кейде клиенттің "аузын ашқызбай" тек өзі
сөйлейді. Кеңес алушыға шағымдары бойынша қатал
ескертулер жасап, оның қылықтарын жамандыққа жориды.
Кеңес алушыны әшкерелеуге тырысады немесе моральдық
талаптарға жүгіндіреді[11,12].
Кеңес алушыға өзінің шешімін зорлап міндеттеп
береді, асығыс кеңестер мен ұсыныстар береді.
5. Кеңес алушымен дауласумен аяқталған кездесу
болашақта
клиентті шындықты жасыруға немесе психологиялық
көмектен бас
тартуға мәжбүр етеді.
6. Бастапқы гипотезаны қатаң ұстанады.
Диагнозды нақты қояды
және емдеудің нақты жолдарын ұсынады.
Сонымен, отбасына психологиялық кеңес беру жұмысы
оны жүргізуді негіздейтін түрлі теориялық
көзқарастарға сүйенеді.
Отбасылық кеңес берудің мазмұны мен оның түрлері
отбасы мүшелерінің жас шамаларына және психологиялық
даярлығына қарай бағдарланады.
Ата-аналарға кіші мектеп жасындағы балалармен
арақатынастарындағы қиындықтар себебі бойынша кеңес
беру.
Бастауыш сынып оқушыларында жиі кездесетін
қиындықтар мектепішілік қарым-қатынаспен байланысты
орын алады. Өсіп, дамып келе жатқан бала бойында
алуан түрлі қасиеттер байқалады. Осы бір көп сырлы
қасиеттердің жағымды және жағымсыз жақтарымен қатар
елеусіз мінез көріністері де бала бойында болады.
Бала мінезінің жағымды жақтарына қайырымдылық,
инабаттылық, сыйлаушылық, тілалғыштық, шынайы
адалдық, жақсы-жаманды айыра білушілік, алдағы өмір
жолына ұмтылушылык жатса, ал нашар мінез
көріністеріне тұрақсыздық, өтірік айтушылық,
өзімшілдік, беймазалық, ұшқалақтық сияқты қасиеттер
жатады. Бала бойында назар салып бақылағанда
байқалатын қасиеттерге өзіне-өзі сын көзбен қарап,
мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділеттілікті,
әділетсіздікті аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу
үшін шыдамды болуы мен іскерлігі жатады. Егер
кішкентай кезінен бала мінезіндегі көріністер
өмірімен сабақтасып, тәрбиемен ұштасса, ол қайырымды,
байсалды, бір сөзді, батыл жүректі, табанды болып ер
жетеді. Ал олардың бойында ынжық мінез қалыптасса,
біртінден ол сылбырлық, жалқаулық, күйгелектік,
қорқақтық, мылжындық мінездсрге айналады. Бала өскен
сайын көп көріп, естіп білуге ұмтылады. Өз ойын айту,
басқалармен қарым-қатынас жасау, достасу, пікірлесу
сияқты мінез-құлық көріністері калыптасады.
Мектепке дейінгі жас кезеңінде мектепте оқуға
даярлықтан өту-өтпеуіне, отбасындағы тәлім-тәрбие алу
ерекшеліктеріне байланысты бала психологиялық
дамуында әр түрлі жағдай орын алуы мүмкін. Олардың
ішінде депривация көрініс берген және осы симптомы
барлардың мектепке қабылдау алдында коррекциядан
өтпегендері мектептік қарым-қатынасқа және оқушының
күн тәртібіне адаптациядан өтуі қиын болады.
Депривация (жетіспеушілік деген мағынаны береді) орын
алған себептеріне байланысты бірнеше түрге бөлінеді:
1. Сенсорлық деприваңия баланы қоршаған сыртқы
ортаның және ондағы тітіркендіргіштерінің аз
өзгеруімен байланысты орын алады. Баланың
жаңалықтарға қызықпаушылығы және танымдық
қажеттілігінің шектеулілігімен сипатталады.
2. Когнитивтік депривация керісінше, қоршаған
орта заттары мен
құбылыстарының ретсіз өзгеруімен байланысты
оларды танып білуге, мазмұнын ұғынуға мүмкіндік бар
екеніне бала түсінбей қалады, сондықтан олардың
танымдық әрекеті шектеулі және қажеттілігі дамымаған
болады.
Эмоционалдық депривация баланың өзіне эмоционалдық
жақын адамынан айрылуымен, ата-анасы немесе олардың
орнында болған туысқандарымен қатынас жасауының
шектелуімен байланысты көрініс береді. Эмоционалдық
депривация өкімет үйлерінде тәрбиеленген балалардың
барлығына ортақ психологиялық проблеманың түрі болып
табылады.
Әлеуметтік депривация баланың денсаулығымен
байланысты өзіне тән әлеуметтік функциясын орындауға
мүмкіндігінің шектеулілігімен байланысты қалыптасады.
ДЦП, сал аурулары, созылмалы қабыну тағы басқа
сырқаттардың салдарынан кейбір балалар ойын шағындағы
өздерінің құрбыларымен қимыл ойындарға толық
қатынасуға шамасы келмегендіктен өзін кем санау
синдромы қалыптасады.
Балаларда жиі кездесетін ауытқудың келесі түрі —
агрессивтілік. Агрессия дегеніміз өзге адамдарға,
заттарға болмаса жануарларға себепсіз зиян келтіруге
тура бағытталған қиянат. Ал агрессивтілік — бұл жеке
тұлғаның мінез-құлықындағы агрессия көрсетуге
даярлығы.
Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі
анықтама береді. Біреулері ол адамның қоршаған орта
құбылыстарынан өзін қорғауға арналған
тұқымқуалаушылыққа негізделген қасиет деп көрсетсе
(Лорнед, Анри), екіншілері адамның өзі өмір сүретін
ортада жетекші роль атқаруға бағытталған әрекет
(Моррисон) деп түсіндіреді. Агрессияны фрустрациямен
байланыстыратын теориялар да бар (Маллер, Дуб,
Доллард). Агрессия терминімен жеке тұлғаның
субъекттік қатынаста деструктивтік әрекетке
жақындығын белгілейді.
Деструктивтік әрекет дегеніміз - адамның алдында
тұрған бөгетке кедергі жасап, қиындықты жеңуге деген
белсенділігі. Сондықтан агрессияның оң және теріс
көріністері бар екендігін жақсы түсіну қажет. Мысалы,
адам өз өмірін немесе басқа адамдардың өмірін
сақтауға, табыс көзіне төнген қауіпті жоюға
бағытталған агрессияны ақтауға болады. Сонымен қатар,
ешқандай ақтауға болмайтын агрессия байқалуы мүмкін.
Барлық басқа психологиялық қасиеттер сияқты агрессия
әр адамда әртүрлі көріністе болады. Агреесиясы өте
төмен немесе мүлдем жоқ болса, ол адамның қорғаныс
функциясы төмен болады да, ол енжарлық, иланушылық
пен конформдылыққа алып келеді, ал кейбір адамдардың
агрессиясы өте жоғары дамыған болады да, ол шатақ
мінезділікке, конфликтіге, қоршаған ортамен өзара
түсініспеушілікке әкеледі. Баланың
агрессивтілігі келесі көрсеткіштермен бағаланады:
агрессияның пайда болуының жиілігі және жеңілдігі;
агрессияны туғызған жағдайға бала реакциясының
адекватты емес дәрежесі; агрессия жүруінің екпіні;
агрессивті әрекеттің асқыну дәрежесі. Агрессия жеңіл
жүрген жағдайда ол вербальды формада болады, ал
асқынған, ауыр жағдайларда физикалық түрде көрініс
береді.
А.Басс және А.Дарки агрессияны сипаттағанда оны
негізгі екі топқа бөледі. Біріншісі - мотивациялық
агрессия, осы құбылысты туғызған себеп, сылтаулар.
Психолог ең алдымен агрессияның осы түрін анықтап
алуға тиіс. Екіншісі - инструменталдық агрессия
немесе өзін-өзі қорғау үшін, басқаларды жәбірлеуге
қолданатын әрекеттері. Бұл қасиеттің көрініс беруі
сегіз формада болуы мүмкін. Агрессияны зерттеуге
қолданылатын әдістемелердің бірі — Басса-Дарки
сауалнамасы (бірінші кітапта берілген). Бұл әдістеме
көмегімен агрессияның формасын диагностикалауға
болады.
Балаларда себепсіз агрессия немесе жалған қауіпке
бағытталған шабуылшылық орын алуы мүмкін. Бұл
құбылыстың түрлерін, себебін және мөлшерін анықтауға
болады. Психолог осы мәселені зерттеп, нормадан тыс
дамыған агрессия байқалған балалардың ата-аналарына
оның табиғатын түсіндіріп, ал балалардың өздерімен
коррекция жұмысын жүргізуі керек.
Бастауыш сыныптарда кездесетін келесі ауытқу —
дезадаптация. Бала өмірінде мектепке барып, оқушы
статусында болу өте күрделі кезең. Сондықтан,осы
оқушы статусына үйрену, оның барлық міндеттерін толық
мойындап алу — бала үшін күрделі сын болып табылады.
Адаптациядан өту жолдарын зерттеушілер оның құрылымын
анықтаған. Адаптация келесі құрамды бөліктерден
тұрады:
а) Мамандыққа адаптация. Мектепте оқитын
баланың мамандығы - оқушы. Мектепке жаңадан келген
бала осы мамандыққа
адаптациядан қысқа мерзімде өтуі керек. Бұл адаптация
баланың
оқушы міндетін орындауға, оқу процесін ұйымдастыру
ерекшеліктеріне, мектеп режиміне және оқу мазмұнын
тез меңгеруін
және өз бетімен үйге берілген тапсырмаларын орындауға
икемделуін
көрсетеді.
б) Әлеуметтік-психологиялық адаптация. Жеке
тұлғаның
сыныптағы балалармен топішілік қатынасқа түсуге және
оқытушылармен қарым-қатынас жасауға икемделуі,
көпшілік
ортасындағы сыйысымды мінез-құлқының қалыптасқандығы.
Әлеуметтік-психологиялық икемделу барысында жеке
тұлға өзін
қоршаған ортаның ерекшеліктерін меңгеріп, сол ортада
өмір сүру
стратегиясын ішкі дизкомфортсыз қабылдайды.
Бастауыш сынып оқушыларының мектеп өміріне
адаптациядан өтуі оның барлық іс-әрекеттерде табысты
болуының кепілі болады. Психологияда бірінші сынып
оқушыларының мектеп өміріне адаптациядан өтуінің
келесі үш формасы анықталған:
Формалдық адаптация, мектептің жұмыс тәртібіне,
мектептің құрылымдық ерекшеліктеріне, мәліметтік-
танымдық әрекеттер түрлерін меңгеруге, жаңа орта
талаптарына және өз міндеттерін орындауға
адаптациялануы.
Әлеуметтік адаптация, мектепке қабылданған баланың
өзі оқитын сыныптағы және басқа оқушылармен қарым-
қатынасының қалыптасуы, мұғалімдердің балаға көңіл
аударуы, оның оқу әрекеттерін бағалауы, оқушылар
тобының ішкі интеграциясының қалыптасуы және топтың
жалпы мектеп ұжымымен интеграцияда болуы.
Дидактикалық адаптация, оқушының оқулықтар және басқа
құрал-жабдықтармен жұмыс істеуі, оқу-әдістемелік
жұмыстардың формаларына үйренуі.
Адаптациядан өтудің қиындықтарын зерттеушілер
оның бірнеше себептерін анықтаған. Е.Е.Кравцова,
А.АНурахунова, В.В.Степанова, т.б. зерттеушілердің
айтуы бойынша баланың эмоциялық өрісіндегі сезімге
бой алдырғыштығы: ашуланшақтық, қызғаншақтық,
долылық, өкпелегіштік, өзіне-өзінің көңілі
толмаушылық, жылауықтық баланың икемделгіштігін
төмендетеді. Сонымен қатар отбасының әлеуметтік
тұрмысы: толық емес отбасы, жағдайы жоқ отбасы баланы
мектепте оқуға даярлықтан өткізе алмауына алып келуі
мүмкін. Отбасында баланың жеке тұлғалық дамуына
психологиялық бірізді жүйенің болмауы баланың еріктік
өрісінде біршама қиындықтар туғызады. Олардың ішінде
үлкен әсер ететіндер ретінде А.В.Запорожец,
Л.С.Выготский, т.б. зерттеушілер келесі түрлерін
керсеткен: жалқаулық, қыңырлық, сенімсіздік, өтірік
айту, өзімшілдік т.б.
Кей кезде балалардың үлгерімі нашар болуы оның
сабақ мазмұнын толық түсінбеуімен және үй
тапсырмаларын өз бетімен орындауды ұйымдастыруға
үйренбегендік пен өз уақытын дұрыс пайдалану
дағдысының қалыптаспағандығымен байланысты болады.
Л.С.Выготский, Л.В.Занков, А.Н.Леонтьев, Л.А.Венгер,
Д.Б.Занков баланың танымдық өрісінің бұзылуының
көрсеткіштері ретінде келесілерді атаған: бала
әрекетінде өнімсіз іс-әрекеттердің басымдылығы, дұрыс
ойлай алмауы, жалпы танымдық әрекеттерінің
жетілмегендігі. Оның негізгі себебі бала бойындағы
жеке тұлғалық қабілеттіліктерді уақытында байқап,
оларды психологиялық заңдылықтар бойынша дамыта
алмаушылық. Бұл жағдай баланың дидактикалық
адаптациядан өтуінде қиындықтар туғызады[13,14,15].
Кіші мектеп оқушыларының адаптациядан өте
алмағандығы салдарынан оларда дезадаптациялық мінез
орын алады.
Ата-аналарға кіші мектеп жасындағы балалардың
мінез ауытқулары түрлерімен таныстыру барысында
олардың орын алуына себеп болатын жағдайларды
түсіндіріп, балалар мен мұғалімдер және ата-аналар
арақатынастарындағы қиындықтар себебі бойынша кеңес
беру қажет.
Балалармен жүргізілетін диагностикалық бағдарлама
олардың өмір жағдайы мен психологиялық дамуының түрлі
жақтарын анықтауға бағытталған болады. Осыған
байланысты кіші мектеп жасындағы дезадаптацияның
себептерін анықтауға арналған тесттерді жүргізу
нұсқасын жасап алып, диагностикалық зерттеу
бағдарламасының негізін құру қажет. Олар келесі
жағдайларды жан-жақты талдауға арналған болады.
Отбасының әлеуметтік тұрмысына байланысты жағдайы:
толық емес отбасы, материалдық жағдайы төмен отбасы.
Балалардың денсаулығы.
Эмоциялық өрісі (сезім әрекетіне бой алдырғыш)
ашуланшақ, долы, өкпелегіш, өзіне-өзінің көңілі
толмаушылық, жалқаулық.
Еріктік өріс (ашушаң, қыңыр, сенімсіздік,
қызғаншақтық, өтірік айту, өзімшілдік т.б.)
5. Оқу әрекеттерінің қалыптасқандығы.
Танымдық өрісінің
бұзылуы. Бала дамуындағы өнімсіз әрекеттердің
басымдығы, дұрыс
ойлай алмауы, жалпы танымдық әрекеттерінің
жетілмегендігі.
Оқу әрекеті бұзылған баланың сыныптастарымен,
мұғалімдермен, ата-аналарымен қарым-қатынас
ерекшелігі.
Басқалармен қарым-қатынас ерекшелігі.
8. Компенсаторлық формалардың барлығы: олар
баланың өзіндік
әрекетінің нәтижесінен, әлдебіреудің тәрбиелеу
әрекетінің нәтижесінен.
Кіші мектеп жасындағылардың ерекшеліктерін
диагностикалау мінез-құлқының ерекшеліктерін анықтау
үшін төмендегі тәсілдерді пайдалануға болады:
Оқушының тәртібін сабақ үстінде және сабақтан тыс
кезеңде бақылау;
Оның қызметін талдау (әр пән бойынша дәптерлерін,
бақылау жұмыстарын, шығармаларын т.б.).
Оқушымен оны не қызықтырады және қандай сабақтарды
ұнататыны жөнінде әңгімелесу;
Достары жөнінде әңгіме жүргізу;
5.Оқушы жөнінде достарымен, ата-анасымен әңгіме
жүргізу
(тәуелсіз мінездемелер жинақтау).
Психологтар кіші мектеп жасындағы балалармен
жұмыс істегенде көбінесе графикалық тесттермен сурет
салғызу тәсілдерін қолданады. Себебі, олардың
мәселелерін шешуде сұраулар мен дәстүрлі әңгімелесу
иәтижелі болып табылмайды. Балалармен сенімді
қатынасты орнатуды қамтамасыз ететін кеңес беру
жұмыстары белгілі бір әдістемелік тәсілдерді қажет
етеді, сонымен қатар, бұл баланың коммуникативтік
қиындығына орай уайымдап жүрген мәселесін анықтап
беруге көмектеседі.
Мінез-құлқы қиын балалардың жеке басының дамуында
өзіндік бағалау үлкен рөл атқарады. Осыған байланысты
оқушылардың өзіндік бағалауы қаңдай екенін анықтауға
А.И.Липкинаның "үш баға" әдісін қолдануға болады.
Әдісті жүргізу үшін оқушыларға: "Жалкаулықпен қалай
күресуге болады?" деген тақырыпта шығарма жазып келу
тапсырылды. Шығарманы тексеруге психологпен қатар
мұғалімдер қатысады. Әр мұғалім шығармаға өз бағасын
қояды. Шығарманы таратып берер алдында оқушыларға
келесі түсініктеме беріледі: "Сендердің жұмыстарыңды
үш мұғалім тексерді. Олардың әрқайсысы бұл жұмысқа өз
бағасын қояды. Ал, енді сендер өздеріңе ұнаған бағаны
белгілеңдер" — делінді. Сонан соң оқушыларға келесі
сұрақтар қойылды:
Сен өзіңді қандай оқушымын деп санайсың? Орта, нашар
немесе үздік.
Сені қандай бағалар қуантады? Қандай бағалар
ренжітеді?
3. Сенің жазған жұмысыңды гармматикалық және
әдеби
шығармалық жағынан "3" деген баллмен бағалауға
болады, ал, мүғалім
саған "5" деген баға қойды. Сен осы бағаға қуанасың
ба?
Оқушылардың жауаптарын талдау арқылы олардың
өзіндік бағалауы қандай деңгейде екендігі анықталады.
Психологияда жеке адамның психологиялық
қасиеттері мен таным процестерін өңдеуде
пайдаланылатын әдістемелер жиынтығы мен технологиясын
психокоррекция деп атайды. Оларды баланың жас
ерекшеліктеріне байланысты және отбасы проблемаларына
байланысты сыныптастырып, жинақтағандардың бірі
А.А.Бодалев және оның зертханасында істейтін ғалымдар
болды. Психологиялық кеңес беру жұмысының мазмұны
мектепке дейінгілерге, бастауыш сынып оқушыларына
және жоғары сыныптағыларға деп жіктеліп көрсетілді.
Психологияны өмір тәжірибесіне кең көлемде енгізу
нәтижесінде оның көптеген жетістіктерін адамдардың
алдында тұрған қиын мәселелерді шешуге ықпал жасауға
мүмкіндік берді. Қазіргі кезде психологиялық кеңес
беру және психокоррекция жүргізу әдістері ретінде
белгіленетін көптеген тәсілдерді тәжірибеленуші
психолог кеңінен пайдаланылуда. Психологиялық кеңес
беру психолог тәжірибесінде бұрыннан бері
пайдаланылатын ұғым болғандықтан, ол терминмен
психолог қызметінің кең аумағын қамтитын бұл түріне
нақты анықтама беру немесе оның қолдану аймағын
біржақты көрсету қиын. Сондықтан, психологиялық білім
қолданылатын кез-келген салада кеңес беру жұмысы осы
қызметті ұйымдастыру формаларының бір түрі ретінде
саналады. Кеңес беру жұмысының өзі бірнеше бағытта
болуы мүмкін: кәсіби кеңес беру, басшыларға кеңес
беру, мектеп жасындағы балаларға кеңес беру, ата-
аналарға және педагогтарға кеңес беру, т.с.с. Білім
беру жүйесінде және әлеуметтік ортада психологиялық
кеңес берудің ең көп қолданылатын саласы мектеп
оқушыларына және олардың ата-аналарына, әркімнің
өзінің жеке тұлғалық және отбасылық проблемасымен
келетіндерге психологиялық көмек керсету болып отыр.
Бұл сала бастауыш мектеп оқушыларының адаптациядан
өтуі, жеткіншектер проблемалары, балалар мен олардың
ата-аналарына кеңес беру, жас жұбайлармен
жүргізілетін жұмыс, некеге дейінгі кезеңде үйленейін
деп жүрген жастарға кеңес беру, жанұя бұзып,
ажырасушыларға психологиялық көмек сияқты көптеген
жеке бағыттардан тұрады.
Психологиялық кеңес берудің негізгі мақсаты —
психологиялық көмек көрсету қажеттілігі даусыз екенін
дәлелдеп беру, яғни клиентпен әңгімелесу арқылы кеңес
сұрап келген адамға проблемаларын шешуге және өзін
қоршағандармен ара қатынасын дұрыс орнатуына психолог
көмек көрсете алатындығына сендіру. Бірақ бұл
психологиялық көмек қалай көрсетілуі тиіс екендігіне
біржақты жауап беру оңай емес. Негізінде, маманның
қабылдауында болған адам психолог туралы және
психологиялық қызмет туралы пікірі жақсы болуы керек
және психологпен кездескеннен кейін, егер ол адам
шынында да өзін жақсы сезінсе, проблемаларын шешуге
мүмкіндік бар екеніне көзі жетсе, онда кеңес берудің
оң әсері бар екені қосымша дәлелдеуді талап етпейді.
Кеңес берілгеннен соң клиент жете түсінбеген және
дұрыс бағаламаған жағдайлар кездеседі. Бірақ уақыт
өте келе, сол адам психолог сөзінің, оның берген
кеңесінің дұрыс екенін түсіне бастайды. Сондай-ақ
кеңес беруші де, егер клиентпен кездесу одан әрі
жалғасса, психодиагностика барысында анықталған
проблемаларды түсіндіру кезінде кейбір мәселелерді
клиент жете тыңдамағанын және қабылдамағанын байқауы
мүмкін. Бұл жағдай психологтан өз қызметін клиентке
жете түсіндіру қажет екенін көрсетеді.
Психологиялық кеңес беру тиімділігінің басты
көрсеткіші -клиенттің қанағаттанушылығы болып
есептелінеді. Дегенмен көп нәрсе кеңес алуға келген
адамның проблемаларының сипатымен анықталады. Мысалы,
жапа шеккен адам кеңес беруден соң өзін біршама жеңіл
сезініп, болашағы жақсы болатынына сенімі нығаюы
мүмкін және тиіс, ал кеңес беруші оның қайғысын, тағы
басқа эмоционалдық жағдайын жеңілдетуге тырысуы
қажет. Келесі бір жағдайда эмоционалдық жағдайды
жеңілдету кеңес берушінің тікелей мақсаты болмауы
мүмкін: себебі психологпен жүргізген әңгіме пайдалы
болғанын сезінген клиент өз проблемаларын өте терең,
ауыр және өткір сезінуі мүмкін. Өткен проблеманы
талдау барысында оның мән-мағынасына терең малшынумен
бірге өзінің сол оқиғаның орын алуына себепкер
болғанын түсіну, оқиғаға өзінің кінәлі екенін,
жауапкершілік өз мойнына жүктелетіндігін сезіну, оны
мойындау оңай емес. Бұл жағдайда клиент кеңес беру
процесінен айтарлықтай нәр алып, қанағаттанады деп
айту өте қиын. Дегенмен себептерін толық талдау
арқылы өз кінәсін мойындаудың өзі клиенттің
басқаларды кінәлаудан бас тартып, біртіндеп
эмоционалдық зорлану жағдайынан шығуына негіз болады.
Психологиялық кеңес берудің табысты болуы
көбінесе кеңес берушінің клиентті мұқият тыңдауы және
шағымданушының өз жеке басында болған оқиғасы туралы
түсінігін кеңейту секілді міндеттерді шешуіне
тәуелді. Психологтың көмегіне сүйенген көптеген
адамдардың шынайы проблемасы - олардың өздерін не
толғандырып жүргені туралы сырын ешкімге айта
алмауында. Кеңес берушінің оларды мұқият тыңдай алуы
мен түсінетіндігі өте маңызды. Осы қатынастың өзі
белгілі оң өзгерістерге алып келеді. Оның үстіне
маманмен байыпты және ойлы әңгімелесу барысында
клиент өзі мен қоршаған адамдар жайында көп
жаңалықтарды біліп, оны түсінуіне алып келеді. Осы
түсінік клиенттің өзі мен өзге адамдар туралы
ойлауының "азығы" болғандықтан ол өте бағалы болып
табылады және оның қоршаған әлеуметтік орта туралы
түсінігінің кеңеюіне алып келеді. Психологтың
көмегіне сүйенген клиент үшін мұндай нәтиже оның
психологиялық тұрақтылығын көтеруге және жалпы
аламдарға деген көзқарасы тұрғысынан маңызды болады.
Сонымен қатар оның басқа да мамандарға, олардың көмек
көрсететініне сенімі артады.
Кеңес беру барысында әңгімелесу әдістемесі
кеңінен пайдаланылады. Оның негізгі мақсаты - кеңес
сұрап келген адамның алдында шешімі табылмай тұрған
мәселенің мәнін анықтап алу және шағымданушымен
қосыла отырып шытырман жағдайдан шығу немесе мәселені
шешу жолын іздеу. Бұл процестің маңыздылығы -
клиенттің басынан өтіп жатқан оқиғаларға
жауапкершілікті психологтың өз мойнына алуы.
1.2 Психологиялық кенес беру, психологиялық
коррекция және психотерапия жұмыстарының өзара
байланыстылығы
Психологиялық кеңес беру, психологиялық коррекция
және психотерапия бір-бірімен тығыз байланысты. Оның
үстіне тәжірибеленуші психологтардың өздері бұл
салаларды араластырып алып жатады. Сондықтан
психологиялық қызметтің бұл салаларын жіктеп бөлу
және оларға дәл анықтама беру арнайы еңбектің
тақырыбы бола алады. Біз мұнда оларды шартты түрде
ғана бөліп, психологиялық кеңес беру мен
психокоррекцияны студенттерге түсіндіріп, олардың
болашақ мамандық қызметінде бұл тәсілдерді пайдалану
жолдарын анықтауға мүмкіндік беретіндей жерлеріне
тоқталамыз.
Психологиялық кеңес беру барысында клиентке ықпал
етудің басты құралы — жоспарланған әңгімелесу болып
табылады. Оның көмегімен тұлғалар арасындағы
қатынастарда орын алған неше түрлі қиындықтар мен
психологиялық проблемаларды шешуге бағытталған жұмыс
жүргізіледі.
Әңгімелесу кеңес беру, психокоррекция және
психотерапия жұмыстарында жиі колданылады. Дегенмен,
егер кеңес беру жұмысы бәрінен бұрын клиентке оның
басқалармен қарым-қатынас мәселелерін реттеуге
көмектесумен шектелсе, психокоррекциялық немесе
психотерапиялық ықпал негізінен көптеген өмірлік
қиындықтар мен шиеленістердің негізінде жатқан
адамның жеке мәселелерін шешуге бағытталған.
"Психокоррекция" мен "психотерапия" терминдерінің
айырмашылығы жеке тақырып болады. Отандық
психологияда пайда болған бұл ұғымдарды бөлу жұмыс
ерекшеліктерімен емес, психотерапиямен арнайы
медициналық білімі бар адамдар ғана айналыса алады
деген заңды жағдаймен байланысты. Біздің көзқарасымыз
тұрғысынан бұл шектеу жасанды болып табылады. Себебі,
психотерапия психологиялық ықпал жасау жолдарын
ойластырады. Оның үстіне "психотерапия"
(рхусһоtһеrару) термині халықаралық болып табылады
және әлемнің көптеген елдерінде кәсіби психологтар
іске асыратын жұмыс әдістері ретінде қолданылады.
Психотерапия мен кеңес беру арасындағы шек өте шартты
екендігі күмәнсіз. Мұны Ю.Ф. Поменов, А.С.
Спиваковская, т.б. авторлар өз еңбектерінде бірнеше
рет атап өткен. Бұл еңбектерде психотерапия және
психокоррекция саласында ортақ көрсеткіштері мол
екенін атай отырып, дегенмен психологиялық кеңес
беруді арнайы медициналық дайындығы жоқ психологтар
жүргізуіне болатындығын, кеңес беру тек психологиялық
жағдайға көзқарасты өзгертуге бағытталған
болғандықтан оны адамның психикалық қасиеттеріне
белсенді ықпал ету арқылы өзгерту керек емес кезде
психолог мамандар жүргізе алатыны айтылған[16,17,18].
Психотерапиялық көмек клиенттің жеке тұлғалық
проблемаларын шешуге бағытталган. Бұл жағдайда сананы
шектей отырып ықпал жасалатын амалдар кеңінен
пайдаланылатын болғандықтан ол тәсілдерді қолдануға
өте қатаң талаптар қойылады. Себебі, оң нәтижеге жету
үшін психологиялық білім мен еңбектің жалпы
принциптерін түсіну жеткіліксіз. Сонымен қатар
психикаға терең әсер ету арқылы клиентті сөзсіз
илануға жеткізу немесе гипнозға жақындатылған
жағдайда сендіру тәсілдері де кеңінен пайдаланылады.
Психотерапия тәсілдерін пайдалану үшін осы тәсілдерді
толық меңгерген және оларды емін-еркін қолдануға
шеберлігі жеткілікті болуы керек.
Клиенттің проблемасы тұлғааралық немесе жеке
тұлғалық екендігін дәлірек анықтау үшін психолог
шағымданушыға көптеген жанама сұрақтар қойып, оларға
берген жауаптарын, психологпен кездесуден күткен
үмітінің ерекшелігін талдап, анықтайды. Кеңес беруші
психологтың клиенттері, әдетте, жеке өмірлік
қиындықтардың пайда болуына басқалар теріс рөл
атқарды деп көрсетеді. Ал тереңірек психокоррекциялық
жұмысқа бағдарланған клиенттердің шағымы басқаша
болады: оларды көбінесе өзінің ішкі жағдайын,
қажеттілігі мен тілегін бақылап, оларды реттеуге
қабілетсіздігі мазасыздандырады. Сонымен, кеңес
беруші-психологтың клиенттеріне мына типтес шағымдар
тән. "Біз күйеуіміз екеуміз үнемі себепсіз ұрысып
қаламыз", немесе, "Әйелім мені ешқандай себепсіз
қызғанады". Психотерапевтке келетіндердің көбісі
өзінің проблемалары туралы басқаша айтады: "Мен
өзімді-өзім ұстай алмайтын, өте ашушаң болып кеттім,
үнемі күйеуіме айқайлаймын", немесе, "Соңғы кезде
әйелімнің адалдығына сенімсіздік білдіремін, ол мені
алдайтын сияқты болады да тұрады, оны ешқандай
себепсіз қызғанамын". Шағымдарда мұндай
айырмашылықтар өте көп болады, ішінара сол
клиенттермен жеке проблемалары мен сәтсіздіктерін
сараптау бойынша арнайы жұмыс жасалынды. Адам өз
басынан өтіп жатқан оқиғаға өзін жауапты деп
қабылдауы — белгілі дәрежеде ерлікті қажет ететін
қадам. Ол адам өзін-өзі өте терең және жан-жақты,
барлық қыр-сырына түсініп тануға дайын екені
күмәнсіз. Шағымдар локусының бағыттылығы мен адамның
психологиялық көмек алуға дайындығы - онымен
жасалатын жұмыстың формасын да анықтайды. Клиентке
көмек беру үшін кеңес беруші оған өзінің
проблемаларын толық түсініп, өмірлік күрделіліктерге
басқаша қарау, бұл проблемалардың неден орын алғанын
көрсете білу және әдетте байқалмайтын қиындық көзі
болатын тараптардың өзара қатынастарын талқылау
арқылы жүргізеді. Ықпал жасаудың мұндай формасының
негізі, бәрінен бұрын, клиентің көзқарасын
қалыптастыру және оның негативтік қатынасын өзгерту
болып табылады. Кеңес беру әңгімесі барысында клиент
оқиғаға кеңірек және тереңірек қарау арқылы ондағы
өзінің рөлін бағалауға, осы жаңа көзқарасына сәйкес
өткен оқиғаға өз қатынасы мен мінез-құлқын өзгертуге
мүмкіндік алады.
Психотерапевтік ықпал басқаша қалыптасады. Мұнда
психологиялық ықпал жасау жұмысының бастапқы, шағымды
талдау кезеңдерінде-ақ тереңдеп, қайта қалыптастыру
процесінде үлкен рөл атқарады. Маманмен әңгімелесу
барысында клиенттің қазіргі кездегі өзінің
басқалармен арақатынасының өзекті оқиғалары ғана
емес, өткен мәселелер де (балалық, жеткіншектік, қыз-
бозбалалық шақ окиғалары) талданады. Адамның
психологиялық өмірінің, түс пен өңнің ассоциациясы
секілді байланысы бар ерекше формалары психотерапияда
жиі-жиі пайдаланылады. Психотерапияның ерекше бейнесі
- көмек сұраған адам мен кәсіби маман арасындағы
қатынас көптеген өзіне тән ерекшеліктермен
сипатталады: тасымал және контртасымал терминдерімен
белгіленетін қатынас, сараптау үлкен орын алады.
Кеңес беру барысында сұрақтарға клиенттің берген
жауаптары мүлдем талқыланбайтын кездері
психотерапиялық ықпал мүмкіндіктерін тереңдету мен
кеңейтудің негізгі құралдарының бірі болып табылады.
Р. Урсано, С. Зонненбери, С. Лазар т.б.
психотерапевтердің айтуы бойынша мұндай тәсіл
жүйкенің терең қабаттарын сараптау арқылы клиенттің
патогенді күйзелістері мен ерекше мінез-құлық
себептерін терең түсінуге алып келеді және жеке
тұлғаның қиналып жүрген проблемаларын шешуге
мүмкіндік береді.
Психологиялық ықпал жасаудың бұл түрлерінің
ұзақтығы да әр түрлі болады. Психологиялық кеңес беру
көбіне қысқа мерзім ішінде жүреді және клиентпен 5-6
кездесуден асуы сирек кездеседі. Ал психотерапия
процесі ұзаққа созылады және бір жыл ішінде ондаған,
тіпті жүздеген кездесулер өткізуге бағдарланған
болады. Психотерапевтік ықпалдың психокоррекция мен
кеңес беруден айырмашылықтары - клиенттердің жеке
тұлғалық типтерімен де байланысты. Кеңес беруші-
психологтың қабылдауына келген клиенттердің ішінде
психологиялық статусы, кәсібі, материалдық жағдайы,
т.б. көрсеткіштері әр түрлі адамдарды кездестіруге
болады. Олардың ішінде кемшіліксіз клиент,
рефлексиясының даму деңгейі жоғары адамдар, өте
қымбат және ұзақ емделу курсына ақы төлеуге
мүмкіндігі бар, өте қабілетті, бірақ ол қабілетін іс
жүзінде көрсете алмағандар, психотерапевт қызметін
пайдалану үшін уақыты жеткілікті невротиктер, т.с.с,
кездеседі.
Мамандардың психотерапиялық ықпал жасауға
даярлығын көрсететін біліміне қойылатын талап өте
үлкен және олар теориялық психологиялық дайындықпен
қатар белгілі медициналық білімі, сонымен қатар, жеке
психотерапия мен тәжірибені супервизор басшылығымен
жұмыстың ұзақ тәжірибесінен өтуінен тұрады.
Психотерапия өзінің тарихи дамуында психиатриямен
тығыз байланысты болғандықтан бұл салада қызмет
атқаратындар арасында кәсіби психологтармен қатар
психотерапевтердің арасында арнайы дайындықтан өткен
психиатрлардың кездесуі кездейсоқ емес.
Психотерапевтке қаралған адам дәстүр бойынша клиент
емес, пациент деп аталатынын байқаймыз. Сондықтан бұл
саладағы маманның толыққанды дайындығын жеке
психотерапиялық тәжірибесіз елестету мүмкін емес.
Соның арқасында ол жан-жақты жұмыс істеуге,
клиенттердің проблемаларын дұрыс талдауға даярлығы
нығаяды.
Психотерапия мен кеңес берудің айырмашылығы — кең
және көп қырлы тақырып. Психологтың көмегіне сүйенген
көше адамы, әсіресе көп адамның психологияның не
екенін түсіне бермейтіні, оған қандай жоспарда көмек
көрсетілу керектігін және ол қандай формада
көрсетілуі мүмкін екендігін түсіне бермейді. Көбінесе
клиенттердің психологқа келгендегі алдына қойып
отырған мәселені шешу туралы үміттері психологиялық
қызмет міндеттерімен дәлме-дәл келе бермейді, кейде
өмір шындығы мен өзара қатынастар логикасына да сай
келмейді (мысалы, клиент психологиялық ықпал ету
нәтижесінде біреуді өзіне қаратып, оның
сүйіптеншілігін тудыруды, немесе ұнатпай қалатындай
етуді өтініш жасауы, ал кейде талап етуі жиі
кездеседі). Осыған байланысты, клиентпен жүргізілетін
бірінші жұмыс - психологиялық көмектен не күтуге
болатындығын және керектігін оған жете түсіндіру. Осы
көзқарас тұрғысынан нақты мақсатқа жетуге бағытталған
психологиялық кеңес беру көбінесе өзіндік
ерекшелікпен сипатталатын, өте ұзақ және терең
зерттеуді талап ететін психотерапевтік көмек көрсету
жұмысының алғашқы қадамы ретінде қызмет етеді. Кеңес
алуға келген адам алғаш рет өзінің өмірлік
сәтсіздіктеріндегі өзінің ролі туралы ойланатын және
оған шын мәнінде көмектесу үшін психологпен бір
немесе бірнеше кездесудің жеткіліксіз екенін түсіне
бастайтын жағдайлар болады. Кеңес беру барысында
клиент бірден маңызды көмекке сүйене алуы мүмкін
екенін анық сезінсе, нәтижесінде алдында тұрған
барлық проблемаларды шешу жолдарын тез тауып алуы
немесе шытырман жағдайдан шығуы таяу уақытта немесе
ешқашан болмауы мүмкін екенін де түсіне бастайды.
Бірақ клиент өзіне психологиялық көмек көрсетілуі
керек екендігін түсінуінің өзі өте маңызды.
Проблеманы түсінген адам ондай жағдайға енді душар
болмау жолдарын іздейді. Кеңес беру мен
психотерагияның мұндай өзара байланыстылығының
мағынасы терең. Осы байланыс тәжірибелік
психологияның пайдалану шеңбері кең және көп қырлы
мүмкіндіктерінің бар екенінің кепілі бола отырып,
әрбір қаралған мәселелерді талдау барысында әр адам
өзіне қажетті нәрсені таба алатындығына негіз болады.
1.3 Психологиялық кеңес берудің қағидалары
Көптеген психолог мамандар үшін оны ұстану және
іске асыру міндетті болып табылатын өзіндік
қағидалары мен талаптары анықталған. Психологиялық
қызмет көрсететіндердің міндеттерін анықтайтын
этикалық кодекстері бар. Психологиялық ықпал
саласында адамдармен тікелей жұмыс жасайтындар үшін
бұл нормалар елеулі шектеулер қояды. Психологиялық
кеңес беру, коррекция жүргізу және психотерапия
элементтерін пайдалану психологтың этикалық
қағидаларына сай жүруі керек. Кейде психолог
жұмысында күрделі оқиғалар орын алса, оның ішінде,
қабылдау барысында кеңес беруші клиентке ассоциалды
әрекет жасауды ойлап отырғаны туралы мәліметтер
түссе, психолог баланың денесіне соққы мен
жәбірлеудің іздерін түсірсе, немесе ата-ана өзінің
тұйықтық көрсеткен жеткіншек баласына кеңес беру
барысында рухани жарақаттанғаны туралы мәлімет алса
және т.б. өрескел мінез көрсетілсе, психолог кәсіби
жарамсыз деп танылады. Кәсіби қағидалар мен
талаптарды орындамау психологтың дипломынан,
тәжірибеленуші құқығы мен өзінің кәсіби қызметінен
босатылуына алып келуі мүмкін. Біздің елімізде
психологиялық қызмет көрсету енді ғана орын алып келе
жатқандықтан бұл шарттар әлі толық зандастырылған
жоқ. Дегенмен кәсіби серіктестің заңдастырылған
лицензиясын алып, психолог ретінде қызмет көрсету
тәжірибесі ұйымдастырылып келе жатқанымен байланысты
рұқсат алу жолдары, психологиялық дайындықтың
қалыптасқан жүйесі және т.б. сол секілді қажетті
шарттары біртіндеп жүйелі салаға түсіп келе жатыр.
Сондықтан психологиялық кеңес беру, коррекциялық
тренингтер ұйымдастыру шаралары біздің ортамызда
маңызды орын алуда. Олардың қызметінде А.А.Бодалев,
В.В.Столин, т.б. ұсынған этикалық талаптар мен
қағидаларға сүйене отырып келесі басты қағидалар
ұсынылған:
қарым-қатынас барысында клиентке тілектес болу;
клиенттің құндылықтары мен нормаларына бағыттану:
кеңес беруге тыйым салу;
кеңес берудің анонимділігі;
жеке және кәсіби қатынастарды шектеу;
клиентті кеңес беру процесіне кірістіру;
психологиялық кеңестен өтіп жатқандарға
жауапкершілікті өз мойнына алдыру;
-кеңес беруші мен клиент арасындағы қатынасты
құру.
Қарым-қатынас барысында клиентке тілектес болу.
Бұл тұжырымдаманың негізінде клиентті қабылдау
кезінде оның өзін қалыпты және ыңғайлы сезінуге
бағытталған кәсіби әрекеттің тұтас кешені жатыр.
Тілектестік қарым-қатынас әрекеттің жалпы қабылданған
нормаларын сақтау арқылы шағымданушының мұқтаждығын
мұқият тыңдай білуді, қажетті психологиялық көмек
көрсету мақсатымен әрбір адамды түсіну мен көмек
беруге тырысуды қарастырады. Әр клиентті психологтың
қуанышпен күтіп алуы, жағдайын сұрастыруы, клиенттің
айтқан барлық шағымдары мен күдік тудырған
мәселелерін мұқият тыңдауы және оның төркінін
түсінуге тырысуы маманға деген сенім тудырады.
Сондықтан кеңес алушыға, коррекциядан өтушіге
тілектестік білдіру - негізгі талаптардың бірі болып
табылады[19,20].
Клиенттің құндылығы мен нормаларына бағыттану.
Бұл қағида бойынша психолог өзінің жұмыс уақытында
әлеуметтік ортада қабылданған нормалар мен ережелерге
ғана емес, клиентке құнды болып табылатын өмірлік
қағидалары мен идеяларына бағытталуын ойластырады.
Клиенттің өзінің құндылықтар жүйесіне сүйенгенде ғана
психологиялық кеңес беру арқылы оған тиімді ықпал
етуге болады. Сондықтан кеңес беруші қиын болып
отырған қарым-қатынасы және басқа жағдайы туралы
шағымданып келген адамның мұқтаждығына терең түсініп,
оның толық ашылуына мүмкіндік бермесе ол сырын аша
алмай тұйықталып қалады, нәтижесінде кеңес беру
ықпалының мүмкіндіктері де мүлдем іске аспайды.
Клиент құндытықтарын қабылдап алып, оларды құрметтей
отырып, қажетті сөздермен қуат берсе, кеңес беруші
олардың өмір жолындағы кедергі болып тұрған
жағдайлардан адамгершілік сақтап өтуіне ықпал ете
алады.
Кеңес беруге тыйым. Кеңес беруге тыйым салуға
негіз болатын себептер өте көп және алуан түрлі.
Бәрінен бұрын, психологтың өмірлік және кәсіби
тәжірибесінің таяздығы қандай болмасын басқаға
кепілдендірілген кеңес беруге мүмкіндік бермейді.
Психологиялық кеңес беру барысында психолог әрбір
адамның өмірін толық түсінбесе ол белгісіз және алдын-
ала болжанбайтын күйінде қалады. Оның үстіне, кеңес
бере отырып психолог клиенттің басынан өтіп жатқан
оқиғаға жауапкершілікті толығымен өзінің мойнына
алады. Бұл жағдай кеңес алушы тұлғаның шындыққа
барабар қатынасын дамытуға ықпал жасауы да, жасамауы
да мүмкін. Егер тәжірибесі таяз, әлі шеберлігі
қалыптаспаған маман психологиялық кеңес барысында
клиенттің проблемаларын шешуге ықпал ете алмаса, онда
психолог өзін "гуру" ұстанымына қояды. Бұл ұстаным
клиенттің психологиялық жағдайын басқаруға, сол
жағдайдан адамгершілікпен шығу жолын үйретуге
мүмкіндік болмайды, сондықтан мұндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
аналарға психологиялық кеңес беру
Түркістан,2013
Түркістан,2013
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1 ОТБАСЫНДА ЖЕТКІНШЕКТЕР ТӘРБИЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДА
АТА-АНАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасына психологиялық кеңес берудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2 Психологиялық кеңес беру, психологиялық коррекция және
психотерапия жұмыстарының өзара байланысы ... ... .. 16
1.3 Психологиялық кеңес берудің 20
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Кеңес берушінің ықпал ету 32
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ АТА-АНАЛАРЫНА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУ
2.1 Ата-аналарға жеткіншек жасындағы балаларымен
арақатынастарындағы қиындықтардың 35
себебі ... ... ... ... ... .
2.2 Жасөспірімдерге тән мінез ауытқулары және осы бағытта
ата-аналармен жұмыс 41
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Ата-аналарға отбасында жеткіншектерді тәрбиелеу бойынша
психологиялық кеңес берудің әдістемесі ... ... ... .. 49
2.4 Ата-ананың балаға қатынасын түзету 63
тәсілдері ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...66
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 68
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Бүгінгі еліміздің егемендікке қол жеткізіп,
жастар тәрбиесінде ұлттық құндылықтарымызды негізге
алу мүмкіндігіне ие болған кезеңде оқу-тәрбие
мазмұнын ғаламдық жаңалықтармен толықтыру және
жетілдіру талап етіледі. Сондықтан ата-бабалардың
ғасырлар бойы жинақтап, өнегелі ұрпақ тәрбиелеуде
қолданған тәлімдік өсиеттерін зерделеу бүгінгі
қоғамның қажеттілігіне айналып отыр.
Қай заманда болмасын адамзат қоғамының алдында
тұратын ұлы мiндетi - өзiнiң өмiрiн жалғастырушы
сапалы ұрпақ тәрбиелеу болып келген. Бұл мақсат-
міндеттер тұтастықта іске асуы үшін оның негізі ең
алдымен отбасында бастау алуы тиіс. Өйткенi, қоғамның
алға басуы және бүгiнгi ұрпақтың қандай дәрежеде
бiлiм алып, тәрбиеленуi ең алдымен отбасы тәрбиесiне
тiкелей байланысты.
"Тәрбие - тал бесіктен" деп есептеген ата-
бабаларымыз тәлім-тәрбиенің бастауы отбасында
жатқандығын терең түсініп, барлық өнегелі өсиеттер
мен әрекет түрлерін отбасылық өмірде жүзеге асырып
отырған.
Нарықтық экономика жағдайында туындаған қоғамдық
қатынастар, қоғамдық санадағы өзгерістер адамгершілік
қасиет - сапаларға, қарым - қатынасқа өз ықпалын
тигізуде.
Осы тұста қазақстандық этнограф - ғалым Жағда
Бабалық бүгiнгi қазақ отбасы тәрбиесiне қатты
алаңдаушылық бiлдiретiндiгiн мәлiмдеген. Ол өзiнiң
"Бiздiң тәрбиемiз жөргегiнен бұзылып жатыр" деген
мақаласында отбасыларындағы ажырасудың көптеп орын
алуымен қатар, тастанды балалар санының жыл санап
артып отырғандығын, соның iшiнде жыл сайын бiздiң
елiмiзде 90 мыңнан астам бала туылып, ата - анасы
тарапынан керексiз болып далаға тасталатынын
өкiнiшпен айтады.
Сондай - ақ, рухани жетiлуден гөрi, материалдық
байлықты жоғары қойып отырған бүгiнгi заманда
жастардың ұлттық мiнез - құлықтан алыстап, батыстың
өрескел әрекеттерiн бойына нықтап сiңiруге әуестiгiн
ғалым телеарналардағы берiлетiн порнаграфиялық
кинолардан деп түсінедi. Себебi, баланы, жастарды
ата - ана, ұстаздан кейiн қоғамдық орта мен бұқаралық
ақпарат құралдары тәрбиелейдi емес пе. Олай болса,
тәрбие құралдарын мемлекеттiк бақылаудың қашан да
қажет екендiгiн ұсынады [1].
Бұл күнде отбасыларының басым көпшілігі бала
тәрбиелеудегі әлеуметтік, педагогикалық бастапқы
өнеге ұясы болатын мүмкіндіктерінен ажырап қалды.
Арнайы әлеуметтік, педагогикалық зерттеулер бойынша
отбасының материалдық ахуалының мүлдем төмендеп кетуi
адамдар арасындағы адамгершілік қарым -
қатынастардағы өзгерістерге байланысты жалғыз басты
аналардың, әкесіз немесе анасыз балалардың, тастанды
балалардың жыл сайын көбейе түсуі мен кейбір
отбасыларының адамгершілік тұрғыдан азғындауының өрiс
алуына алып келдi. Отбасының өзінің ұрпақ тәрбиелеу
секілді тарихи парызынан ажырап қалу қаупі де
ақиқатқа айналып отырғандығын ғалымдар жасырып
отырған жоқ.
Сондықтан да отбасы тәрбиесінің жағдайын
жақсартуда ең алдымен мектеп психологтары тарапынан
ата-аналармен ынтымақты жұмыс жүргізілуі тиіс деп
ойлаймыз.Бұл проблемалардың шешімін табу бізге диплом
жұмысының тақырыбын Отбасында жеткіншектер тәрбиесін
ұйымдастыруда ата- аналарға психологиялық кеңес
беру деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу жұмысының обьектісі: Ата-аналарға
психологиялық кеңес берудің жүйесі.
Зерттеу пәні: Отбасында жеткіншектер тәрбиесін
ұйымдастыруда ата-аналарға психологиялық кеңес беру
үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: Отбасында жеткіншектер
тәрбиесін ұйымдастыруда ата-аналарға психологиялық
кеңес берудің теориясы мен әдістемесін негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
- психолог қызметінде ата аналармен жұмыс
жүрзізу мен оларға отбасы тәрбиесі бойынша
кеңес беру практикасынан материалдар
жинақтау, салыстыру, талдау, жүйелеу;
- отбасы тәрбиесінің негізгі қағидалары мен
ережелерін сипаттап, олардың ерекшеліктерін
айқындау;
- отбасы тәрбиесінде жеткіншектер өмірін
ұйымдастыруға ата аналарға психологиялық
кеңес берудің озық практикасын насихаттау.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы
кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
I ОТБАСЫНДА ЖЕТКІНШЕКТЕР ТӘРБИЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДА
АТА АНАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасына психологиялық кеңес берудің
теориялық негіздері
Отбасына кәсіптік әлеуметтік-психологиялық көмек
көрсетудің негізін құрғандар - психиатрлар мен
психотерапевтер. Отбасына кеңес берудің психологиялық
моделі психоанализ негізінде пайда болды. Оны
кұрушылар теориялық көзқарастарына байланысты бірнеше
топқа бөлінеді[2-10].
1. Психодинамикалық көзқарас. Бұл топқа
М.Боуеннің отбасына психологиялық кеңес беру
тұжырымдамасы мен М.Улърихтің отбасына тиянақты
психологиялық көмек көрсету концепциясын жатқызуға
болады.
2. Бихеовиористік көзқарас. Бұл көзқарас
шеңберіндегі нәтижелі
кеңес берудің анықтаушы шарты себептерге емес,
"қалай", "қашан",
"қайда", "не" деген қамқорлық көрсетумен шектеледі.
Негізін
құрушылар Д.Тиболт, Г.Кенлей жақсы отбасы ұтылыс пен
ұтыстың,
жаза мен ынталандырудың арасындағы гендік жағдайында
болады деген
болжам ұсынған.
3. Гуманистік көзқарас. Отбасына көмек
көрсетудің
психотерапевтік моделін АҚШ ғалымы Карл Роджерс
ұсынған. Ол
кеңес алушы проблемаларына бағытталған әрекеттерге
негізделген.
Психологиялық кеңес берудің моделі. Отбасына
психологиялық кеңес берудің моделі В. Кемплердің
жасаған сынақ тәжірибелеріне негізделген. Мұндағы
отбасына кеңес берудің мақсаты — мейлінше нәтижелі
кездесулердің сынағынан өтуге көмектесу. Психологтың
ұйымдастырған кездесулері отбасын қолдайтындай хал-
ахуал туғызады, өзінің жекелігі мен тілегін білдіру
мүмкіндігін ғана беріп қоймай, сонымен бірге басқа да
ойлағаны мен тілегін білу, қажеттілігінің
ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді. Отбасының
қиындықтары "осы жерде және қазір" деген жағдайда
талқыланады.
Құрылымдық моделі. С.Минухиннің отбасына кеңес
берудің құрылымдық моделі бойынша отбасылық жүйе құру
мен қайта құру жөніндегі үздіксіз эксперимент ретінде
түсіндірілді. Отбасы құрылымын отбасындағы өзара
әрекеттестік әдістерін қалыптастыратын талаптар мен
функциялар торабын құрады. Отбасы келесідей
жүйеліліктерден тұрады: ерлі-зайыптылар жұбы, олардың
ата-аналары, балалары.
Кеңес беру моделінің стратегиясы. Кеңес берудің бұл
моделін жасаған Дж.Галлей тұжырымдамасы бойынша,
адамдар өздерінің жеке көзқарасы жүйесінің
құрылымдары өзін-өзі қисынды ұстау туралы
ережелерінен туындайды. Көзқарас жүйесінің құрылымы -
бұл дүние, басқа адамдар, өзі туралы қорытындылардың
жиынтығы.
Отбасылық кеңес беру процесін шартты түрде 5 фазаға
болуге болады:
Байланыс орнату;
Проблемаларды анықтау;
Іс-әрекет фазасы;
Шешім қабылдау фазасы;
Кері байланыс фазасы.
Бірінші фаза — өтініш иесімен байланыс орнату.
Кеңес алушылармен өзара әрекеттесу шегін анықтауды
талап етеді. Ол бастапқы әңгімелесу-кеңес беру
барысында жүзеге асырылады. Бұл фазада клиент пен
психологтың араласуы, олардың қарым-қатынасын
құрудағы арақашықтығы қандай болу керек екені
анықталады. Кеңесші әңгіме өткізгенге дейін отбасын,
ата-аналар мен баланың байланыстарын қадағалап,
бақылау нәтижелерін талдап алады. Бұл бақылау
барысында психолог бала мен ата-ананың байланыс
жасауындағы мінез-құлық ерекшеліктерін анықтайды,
балалар мен олардың ата-аналарының әсерлену
ерекшеліктерін, тілдесу арқылы және ыммен
түсінісуінің сипатына, ата-ана жағынан баланың мінез-
құлқын бағалау мен реттеу әдістерін бағалайды.
Сонымен қатар, бастапқы әңгімелесу барысында өтініш
иесінің, ата-аналардың психологқа деген көзқарасының
сипаты мен отбасымен өзара әрекеттерінің шегі
анықталып, белгіленеді. Тәжірибелі психолог бір
кездескеннің өзінде-ақ баланың даму тарихы, отбасының
тәрбиелік нысаны, ата-аналардың педагогикалық
ұстанымдары туралы мәліметтер ала алады.
Екінші фаза - өтініш иесінің, отбасының
проблемаларын анықтау. Бұл фазада кеңес алушы мен
кеңесшінің проблемаларды түсінудегі келісімдері
нақтыланады. Психолог өз зерттеулеріне сүйене отырып
проблеманы анықтап, оның мәнісін клиентке жеткізіп,
кеңес беру жұмысының бағыт-бағдарын тусіндіреді.
Кеңес алушы мен кеңесші баламалы амалдарды талқылай
келе, біржақты шешімге келіп, клиент проблеманы
қабылдауы керек. Бұл кезеңдегі маңызды мәселе — екі
жақ бір-бірін жете түсіне отырып, келісімге келуі
болып табылады. Олай болмаған жағдайда барлық кеңес
беру процесінің тиімділігін қамтамасыз ету өте қиын
болады. Сондықтан, клиентпен әңгімелесу барысында осы
проблеманы шешуге теориялық негіз ретінде қабылданған
көзқарастар туралы, оның жеке тұлға психологиялық
проблемаларын шешуге әсерлілігін дәлелдеу, ол
тәсілдердің ерекшеліктерімен таныстыру арқылы кеңес
беру-алу процесінің мақсаты - кеңес алушының
проблемаларын тиянақты шешу екені анықталады.
Үшінші фаза - іс-әрекет. Бұл фазада кеңес
алушымен бірге оның алдында тұрған проблемаларын
талдау, оны шешудің бірнеше варианттарын салыстырып
көру, орын алған жағдайдың оң-терісін анықтау арқылы
оны жаңаша тусінуге жетелеу жургізіледі. Бұл фаза
үшін мынадай динамика тән: кеңесші мен кеңес алушы
арасындағы байланыс бірнеше құрылымдық көріністерге
бөлінеді, клиенттің өз проблемасына терең малшынуынан
оның жүйкесі тарылады, төзімділігі төмеңдейді,
жағымсыз жағдайларға қарсы тұра білуі төмендейді,
сонан соң біртіндеп мәселені талдау барысында оның
мән-мағынасына түсіну арқылы өз жағдайына, қоршаған
адамдардың оны бағалауына көзқарасы өзгере бастайды.
Мұндай өзін-өзі түсінушілікке жеткізу үшін психолог
көп күш жұмсап, клиентті түсінушілікке жетелеп,
эмоционалдық тарылған жағдайлардан шығарып алуы
керек. Қорытындысында кеңес алушы төзімсіздіктен
шығып, өз басына иелік жасау жолын табады.
Төртінші фаза - шешім қабылдау. Клиенттің
өмірінде қалыптасқан табиғи жағдайда басқалармен
сыйысымды мінез-құлық көрсетуі. Бұл фазада белгілі
бір кеңес беру теориясына сүйене отырып, маман кеңес
алушының қалыптасқан жағдайдан шығу жолдарын
іздестіріп, оны табуға жетелейтін өзінің әрекетінің
жоспары мен стратегиясын құрады. Клиент өзі үшін ең
қолайлы шешім тапқаннан кейін, оны өзінің пікіріндей
қабылдап, дербестігі туралы сенімге ие болғаннан соң,
қақтығыс орын алған ортада өзінің жаңа бейнесін
көрсетуі үшін іске кіріседі. Сонымен қатар клиент
кеңесшімен бірге әрекеттерін одан әрі жалғастырып,
басқаларға сенімді және әсерлі болудың түрлі
әдістерін сұрыптаудан өткізіп, ең соңында өзіне
қолайлы деген амалдарын таңдап алады. Бұдан кейін осы
амалдардың тиімділігін табиғи жағдайда, өзінің
өмірлік тәжірибесінде тексереді. Нәтижелі болатынына
көзі жеткен соң өзінің күш-қуатын тұтастай осы жүйеге
жұмылдырады.
Бесінші фаза — кері байланыс. Кеңес алушыны кеңес
беру процесімен және оның нәтижесімен қанағаттанғанын
білдіреді. Психолог кері байланыс қағидасын бағдарға
ала отырып, таңдап алған кеңес беру ақпараттарының
мынандай талаптарын жүзеге асыруға тиіс: ақпараттар
мазмұнының нақтылығы мен дұрыс құрылуы, белгілі бір
адамға бағытталуы, белгілеушілік, уақыттылық,
тұтынушылық сипаттары.
Көптеген психологтар кеңес беруді өткізу кезінде
магнитофон мен диктофонды, кеңес беру нәтижесін
тіркеуге арналған үлгідегі бланкілерді пайдаланады.
Алынған ақпараттарды толығырақ ұғыну үшін ассистент-
көмекшілері әңгіме барысын хаттамаға түсіреді, кеңес
беру процесінің динамикасы мен нәтижелілігін
қадағалайды.
Психологиялық кеңес беру барысында клиентке
көрсеткен қызметінің тиімділігіне, психологтың кәсіби
шеберлігіне байланысты ол мынадай мінездемелерге ие
болуы мүмкін:
— беделді, ұқыпты сұрастырушы, сенімді нығайтушы,
диагноз
қоятын, түсінуге ұмтылатын;
ұқыпты кеңесші, сырт қарағанда селқостау болып
көрінгенімен, салиқалы кеңес береді;
беделді психолог, осал көрінетін клиентке күш-
қайрат беріп, ізгілікке ұмтылуға баулыйды, өзінің күш-
жігерімен клиенттің сенімін нығайтады;
сұрастырушы психолог, ерекше белсенділік
білдіреді, сұрақтарды көп қояды, пайдалы көзқараста
болады;
— диагноз қоюшы психолог, көптеген жағдайда
тәуекелге жиі
барып, ықпал етудің болжамдық әдістерін жиі
қолданады.
Кеңес беруді жүргізу барысында психолог өзінің
кәсіби біліктілігі мен дағдысын сыннан өткізіп, оңай
және қиын сұрақтар қою арқылы кеңес алушының
сезіміндегі басты ойларды назарға алады. Осы
жинақталған клиенттің ойын, айтқандарын ой елегінен
өткізіп, оны қорытындылай білу, керек кезінде үндемей
отыру, гипотеза ұсынып және оның тиімділігін
дәлелдеу, клиентпен ақылдаса отыры, бірлесе шешім
қабылдау - кеңесшінің шеберлігінің көрсеткіштері
болып табылады.
Психолог кеңес беру кезінде ресми әңгімеге бармай-
ақ, клиенттен қымсынып, тым тұйықталып қалмай немесе
жеңілтектікпен шектесетіндей тым ашыла бермей өзінің
ойын еркін жеткізуі керек. Гипотезаны берік ұстануға
бара бермеу керек, өйткені ол жалған болып шығуы да
мүмкін. Себепсіз клиенттің жанына дақ түсіретіндей
немесе беделін төмендететіндей тура сұрақ қоюға да
болмайды.
Р.В. Овчарова ұсынған отбасылық кеңес берудің
тиімсіз және тиімді шарттарына назар аудару керек.
Тиімді отбасылық кеңес берудің шарттары.
1. Психолог клиентпен белгіленген уакытта
кездесіп, оның
проблемалары бойынша және кеңес берудің жүруі бойынша
пікір
алмасады.
2. Психолог кеңес алушының құқығын құрметтейді,
кәсіби қарым-
қатынас жасау шараларын шамасы келетіндерімен
шектейді. Психолог
клиенттің өзінің мәселелері бойынша шешім қабылдауға
қабілетті
екеніне сенеді.
3. Психолог клиентке үлкен сенім артатынын сөзбен
немесе басқа да бір әдіспен жеткізеді, оны
эмоционалды түрде қолдайды және өзінің тілектестік
сезімін білдіруі арқылы оған өзінің қиындықтарын
айтқызады.
4. Психолог кеңес алушының жағдайын
қызығушылықпен тыңдап,
оның проблемаларын объективті анықтау үшін кеңес
алушының
"ізімен жүріп", терең және жан-жақты түсініп алады.
5. Психолог клиент алдында тұрған проблемалар
туралы
қорытынды мен ұсыныс беруге асықпайды, ол кеңес
алушыға ыңғайлы
жағдай туғызуға ғана асығады.
Психолог клиенттің әр қадымына ырзашылығын білдіріп,
оны өзімен бірге қосылып проблеманы шешу жолында
қызмет жасауға шақырады.
Психолог клиентке барлық мәселені жан-жақты талдап,
оның себептерін толық түсінуге және проблемаларды
бірлесіп шешуге ұмтылады.
Тиімсіз отбасылық кеңес берудің көрсеткіштері:
Психолог пен клиент кездесуілері уақытында өтпейді.
Психолог клиентпен айтарлықтай байланыс орнатпайды.
Психолог кеңес алушыны "көрмейді", "естімейді" және
"сезбейді". Ол өзінің айтқандарына ғана көңіл
аударады. Кейде клиенттің "аузын ашқызбай" тек өзі
сөйлейді. Кеңес алушыға шағымдары бойынша қатал
ескертулер жасап, оның қылықтарын жамандыққа жориды.
Кеңес алушыны әшкерелеуге тырысады немесе моральдық
талаптарға жүгіндіреді[11,12].
Кеңес алушыға өзінің шешімін зорлап міндеттеп
береді, асығыс кеңестер мен ұсыныстар береді.
5. Кеңес алушымен дауласумен аяқталған кездесу
болашақта
клиентті шындықты жасыруға немесе психологиялық
көмектен бас
тартуға мәжбүр етеді.
6. Бастапқы гипотезаны қатаң ұстанады.
Диагнозды нақты қояды
және емдеудің нақты жолдарын ұсынады.
Сонымен, отбасына психологиялық кеңес беру жұмысы
оны жүргізуді негіздейтін түрлі теориялық
көзқарастарға сүйенеді.
Отбасылық кеңес берудің мазмұны мен оның түрлері
отбасы мүшелерінің жас шамаларына және психологиялық
даярлығына қарай бағдарланады.
Ата-аналарға кіші мектеп жасындағы балалармен
арақатынастарындағы қиындықтар себебі бойынша кеңес
беру.
Бастауыш сынып оқушыларында жиі кездесетін
қиындықтар мектепішілік қарым-қатынаспен байланысты
орын алады. Өсіп, дамып келе жатқан бала бойында
алуан түрлі қасиеттер байқалады. Осы бір көп сырлы
қасиеттердің жағымды және жағымсыз жақтарымен қатар
елеусіз мінез көріністері де бала бойында болады.
Бала мінезінің жағымды жақтарына қайырымдылық,
инабаттылық, сыйлаушылық, тілалғыштық, шынайы
адалдық, жақсы-жаманды айыра білушілік, алдағы өмір
жолына ұмтылушылык жатса, ал нашар мінез
көріністеріне тұрақсыздық, өтірік айтушылық,
өзімшілдік, беймазалық, ұшқалақтық сияқты қасиеттер
жатады. Бала бойында назар салып бақылағанда
байқалатын қасиеттерге өзіне-өзі сын көзбен қарап,
мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділеттілікті,
әділетсіздікті аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу
үшін шыдамды болуы мен іскерлігі жатады. Егер
кішкентай кезінен бала мінезіндегі көріністер
өмірімен сабақтасып, тәрбиемен ұштасса, ол қайырымды,
байсалды, бір сөзді, батыл жүректі, табанды болып ер
жетеді. Ал олардың бойында ынжық мінез қалыптасса,
біртінден ол сылбырлық, жалқаулық, күйгелектік,
қорқақтық, мылжындық мінездсрге айналады. Бала өскен
сайын көп көріп, естіп білуге ұмтылады. Өз ойын айту,
басқалармен қарым-қатынас жасау, достасу, пікірлесу
сияқты мінез-құлық көріністері калыптасады.
Мектепке дейінгі жас кезеңінде мектепте оқуға
даярлықтан өту-өтпеуіне, отбасындағы тәлім-тәрбие алу
ерекшеліктеріне байланысты бала психологиялық
дамуында әр түрлі жағдай орын алуы мүмкін. Олардың
ішінде депривация көрініс берген және осы симптомы
барлардың мектепке қабылдау алдында коррекциядан
өтпегендері мектептік қарым-қатынасқа және оқушының
күн тәртібіне адаптациядан өтуі қиын болады.
Депривация (жетіспеушілік деген мағынаны береді) орын
алған себептеріне байланысты бірнеше түрге бөлінеді:
1. Сенсорлық деприваңия баланы қоршаған сыртқы
ортаның және ондағы тітіркендіргіштерінің аз
өзгеруімен байланысты орын алады. Баланың
жаңалықтарға қызықпаушылығы және танымдық
қажеттілігінің шектеулілігімен сипатталады.
2. Когнитивтік депривация керісінше, қоршаған
орта заттары мен
құбылыстарының ретсіз өзгеруімен байланысты
оларды танып білуге, мазмұнын ұғынуға мүмкіндік бар
екеніне бала түсінбей қалады, сондықтан олардың
танымдық әрекеті шектеулі және қажеттілігі дамымаған
болады.
Эмоционалдық депривация баланың өзіне эмоционалдық
жақын адамынан айрылуымен, ата-анасы немесе олардың
орнында болған туысқандарымен қатынас жасауының
шектелуімен байланысты көрініс береді. Эмоционалдық
депривация өкімет үйлерінде тәрбиеленген балалардың
барлығына ортақ психологиялық проблеманың түрі болып
табылады.
Әлеуметтік депривация баланың денсаулығымен
байланысты өзіне тән әлеуметтік функциясын орындауға
мүмкіндігінің шектеулілігімен байланысты қалыптасады.
ДЦП, сал аурулары, созылмалы қабыну тағы басқа
сырқаттардың салдарынан кейбір балалар ойын шағындағы
өздерінің құрбыларымен қимыл ойындарға толық
қатынасуға шамасы келмегендіктен өзін кем санау
синдромы қалыптасады.
Балаларда жиі кездесетін ауытқудың келесі түрі —
агрессивтілік. Агрессия дегеніміз өзге адамдарға,
заттарға болмаса жануарларға себепсіз зиян келтіруге
тура бағытталған қиянат. Ал агрессивтілік — бұл жеке
тұлғаның мінез-құлықындағы агрессия көрсетуге
даярлығы.
Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі
анықтама береді. Біреулері ол адамның қоршаған орта
құбылыстарынан өзін қорғауға арналған
тұқымқуалаушылыққа негізделген қасиет деп көрсетсе
(Лорнед, Анри), екіншілері адамның өзі өмір сүретін
ортада жетекші роль атқаруға бағытталған әрекет
(Моррисон) деп түсіндіреді. Агрессияны фрустрациямен
байланыстыратын теориялар да бар (Маллер, Дуб,
Доллард). Агрессия терминімен жеке тұлғаның
субъекттік қатынаста деструктивтік әрекетке
жақындығын белгілейді.
Деструктивтік әрекет дегеніміз - адамның алдында
тұрған бөгетке кедергі жасап, қиындықты жеңуге деген
белсенділігі. Сондықтан агрессияның оң және теріс
көріністері бар екендігін жақсы түсіну қажет. Мысалы,
адам өз өмірін немесе басқа адамдардың өмірін
сақтауға, табыс көзіне төнген қауіпті жоюға
бағытталған агрессияны ақтауға болады. Сонымен қатар,
ешқандай ақтауға болмайтын агрессия байқалуы мүмкін.
Барлық басқа психологиялық қасиеттер сияқты агрессия
әр адамда әртүрлі көріністе болады. Агреесиясы өте
төмен немесе мүлдем жоқ болса, ол адамның қорғаныс
функциясы төмен болады да, ол енжарлық, иланушылық
пен конформдылыққа алып келеді, ал кейбір адамдардың
агрессиясы өте жоғары дамыған болады да, ол шатақ
мінезділікке, конфликтіге, қоршаған ортамен өзара
түсініспеушілікке әкеледі. Баланың
агрессивтілігі келесі көрсеткіштермен бағаланады:
агрессияның пайда болуының жиілігі және жеңілдігі;
агрессияны туғызған жағдайға бала реакциясының
адекватты емес дәрежесі; агрессия жүруінің екпіні;
агрессивті әрекеттің асқыну дәрежесі. Агрессия жеңіл
жүрген жағдайда ол вербальды формада болады, ал
асқынған, ауыр жағдайларда физикалық түрде көрініс
береді.
А.Басс және А.Дарки агрессияны сипаттағанда оны
негізгі екі топқа бөледі. Біріншісі - мотивациялық
агрессия, осы құбылысты туғызған себеп, сылтаулар.
Психолог ең алдымен агрессияның осы түрін анықтап
алуға тиіс. Екіншісі - инструменталдық агрессия
немесе өзін-өзі қорғау үшін, басқаларды жәбірлеуге
қолданатын әрекеттері. Бұл қасиеттің көрініс беруі
сегіз формада болуы мүмкін. Агрессияны зерттеуге
қолданылатын әдістемелердің бірі — Басса-Дарки
сауалнамасы (бірінші кітапта берілген). Бұл әдістеме
көмегімен агрессияның формасын диагностикалауға
болады.
Балаларда себепсіз агрессия немесе жалған қауіпке
бағытталған шабуылшылық орын алуы мүмкін. Бұл
құбылыстың түрлерін, себебін және мөлшерін анықтауға
болады. Психолог осы мәселені зерттеп, нормадан тыс
дамыған агрессия байқалған балалардың ата-аналарына
оның табиғатын түсіндіріп, ал балалардың өздерімен
коррекция жұмысын жүргізуі керек.
Бастауыш сыныптарда кездесетін келесі ауытқу —
дезадаптация. Бала өмірінде мектепке барып, оқушы
статусында болу өте күрделі кезең. Сондықтан,осы
оқушы статусына үйрену, оның барлық міндеттерін толық
мойындап алу — бала үшін күрделі сын болып табылады.
Адаптациядан өту жолдарын зерттеушілер оның құрылымын
анықтаған. Адаптация келесі құрамды бөліктерден
тұрады:
а) Мамандыққа адаптация. Мектепте оқитын
баланың мамандығы - оқушы. Мектепке жаңадан келген
бала осы мамандыққа
адаптациядан қысқа мерзімде өтуі керек. Бұл адаптация
баланың
оқушы міндетін орындауға, оқу процесін ұйымдастыру
ерекшеліктеріне, мектеп режиміне және оқу мазмұнын
тез меңгеруін
және өз бетімен үйге берілген тапсырмаларын орындауға
икемделуін
көрсетеді.
б) Әлеуметтік-психологиялық адаптация. Жеке
тұлғаның
сыныптағы балалармен топішілік қатынасқа түсуге және
оқытушылармен қарым-қатынас жасауға икемделуі,
көпшілік
ортасындағы сыйысымды мінез-құлқының қалыптасқандығы.
Әлеуметтік-психологиялық икемделу барысында жеке
тұлға өзін
қоршаған ортаның ерекшеліктерін меңгеріп, сол ортада
өмір сүру
стратегиясын ішкі дизкомфортсыз қабылдайды.
Бастауыш сынып оқушыларының мектеп өміріне
адаптациядан өтуі оның барлық іс-әрекеттерде табысты
болуының кепілі болады. Психологияда бірінші сынып
оқушыларының мектеп өміріне адаптациядан өтуінің
келесі үш формасы анықталған:
Формалдық адаптация, мектептің жұмыс тәртібіне,
мектептің құрылымдық ерекшеліктеріне, мәліметтік-
танымдық әрекеттер түрлерін меңгеруге, жаңа орта
талаптарына және өз міндеттерін орындауға
адаптациялануы.
Әлеуметтік адаптация, мектепке қабылданған баланың
өзі оқитын сыныптағы және басқа оқушылармен қарым-
қатынасының қалыптасуы, мұғалімдердің балаға көңіл
аударуы, оның оқу әрекеттерін бағалауы, оқушылар
тобының ішкі интеграциясының қалыптасуы және топтың
жалпы мектеп ұжымымен интеграцияда болуы.
Дидактикалық адаптация, оқушының оқулықтар және басқа
құрал-жабдықтармен жұмыс істеуі, оқу-әдістемелік
жұмыстардың формаларына үйренуі.
Адаптациядан өтудің қиындықтарын зерттеушілер
оның бірнеше себептерін анықтаған. Е.Е.Кравцова,
А.АНурахунова, В.В.Степанова, т.б. зерттеушілердің
айтуы бойынша баланың эмоциялық өрісіндегі сезімге
бой алдырғыштығы: ашуланшақтық, қызғаншақтық,
долылық, өкпелегіштік, өзіне-өзінің көңілі
толмаушылық, жылауықтық баланың икемделгіштігін
төмендетеді. Сонымен қатар отбасының әлеуметтік
тұрмысы: толық емес отбасы, жағдайы жоқ отбасы баланы
мектепте оқуға даярлықтан өткізе алмауына алып келуі
мүмкін. Отбасында баланың жеке тұлғалық дамуына
психологиялық бірізді жүйенің болмауы баланың еріктік
өрісінде біршама қиындықтар туғызады. Олардың ішінде
үлкен әсер ететіндер ретінде А.В.Запорожец,
Л.С.Выготский, т.б. зерттеушілер келесі түрлерін
керсеткен: жалқаулық, қыңырлық, сенімсіздік, өтірік
айту, өзімшілдік т.б.
Кей кезде балалардың үлгерімі нашар болуы оның
сабақ мазмұнын толық түсінбеуімен және үй
тапсырмаларын өз бетімен орындауды ұйымдастыруға
үйренбегендік пен өз уақытын дұрыс пайдалану
дағдысының қалыптаспағандығымен байланысты болады.
Л.С.Выготский, Л.В.Занков, А.Н.Леонтьев, Л.А.Венгер,
Д.Б.Занков баланың танымдық өрісінің бұзылуының
көрсеткіштері ретінде келесілерді атаған: бала
әрекетінде өнімсіз іс-әрекеттердің басымдылығы, дұрыс
ойлай алмауы, жалпы танымдық әрекеттерінің
жетілмегендігі. Оның негізгі себебі бала бойындағы
жеке тұлғалық қабілеттіліктерді уақытында байқап,
оларды психологиялық заңдылықтар бойынша дамыта
алмаушылық. Бұл жағдай баланың дидактикалық
адаптациядан өтуінде қиындықтар туғызады[13,14,15].
Кіші мектеп оқушыларының адаптациядан өте
алмағандығы салдарынан оларда дезадаптациялық мінез
орын алады.
Ата-аналарға кіші мектеп жасындағы балалардың
мінез ауытқулары түрлерімен таныстыру барысында
олардың орын алуына себеп болатын жағдайларды
түсіндіріп, балалар мен мұғалімдер және ата-аналар
арақатынастарындағы қиындықтар себебі бойынша кеңес
беру қажет.
Балалармен жүргізілетін диагностикалық бағдарлама
олардың өмір жағдайы мен психологиялық дамуының түрлі
жақтарын анықтауға бағытталған болады. Осыған
байланысты кіші мектеп жасындағы дезадаптацияның
себептерін анықтауға арналған тесттерді жүргізу
нұсқасын жасап алып, диагностикалық зерттеу
бағдарламасының негізін құру қажет. Олар келесі
жағдайларды жан-жақты талдауға арналған болады.
Отбасының әлеуметтік тұрмысына байланысты жағдайы:
толық емес отбасы, материалдық жағдайы төмен отбасы.
Балалардың денсаулығы.
Эмоциялық өрісі (сезім әрекетіне бой алдырғыш)
ашуланшақ, долы, өкпелегіш, өзіне-өзінің көңілі
толмаушылық, жалқаулық.
Еріктік өріс (ашушаң, қыңыр, сенімсіздік,
қызғаншақтық, өтірік айту, өзімшілдік т.б.)
5. Оқу әрекеттерінің қалыптасқандығы.
Танымдық өрісінің
бұзылуы. Бала дамуындағы өнімсіз әрекеттердің
басымдығы, дұрыс
ойлай алмауы, жалпы танымдық әрекеттерінің
жетілмегендігі.
Оқу әрекеті бұзылған баланың сыныптастарымен,
мұғалімдермен, ата-аналарымен қарым-қатынас
ерекшелігі.
Басқалармен қарым-қатынас ерекшелігі.
8. Компенсаторлық формалардың барлығы: олар
баланың өзіндік
әрекетінің нәтижесінен, әлдебіреудің тәрбиелеу
әрекетінің нәтижесінен.
Кіші мектеп жасындағылардың ерекшеліктерін
диагностикалау мінез-құлқының ерекшеліктерін анықтау
үшін төмендегі тәсілдерді пайдалануға болады:
Оқушының тәртібін сабақ үстінде және сабақтан тыс
кезеңде бақылау;
Оның қызметін талдау (әр пән бойынша дәптерлерін,
бақылау жұмыстарын, шығармаларын т.б.).
Оқушымен оны не қызықтырады және қандай сабақтарды
ұнататыны жөнінде әңгімелесу;
Достары жөнінде әңгіме жүргізу;
5.Оқушы жөнінде достарымен, ата-анасымен әңгіме
жүргізу
(тәуелсіз мінездемелер жинақтау).
Психологтар кіші мектеп жасындағы балалармен
жұмыс істегенде көбінесе графикалық тесттермен сурет
салғызу тәсілдерін қолданады. Себебі, олардың
мәселелерін шешуде сұраулар мен дәстүрлі әңгімелесу
иәтижелі болып табылмайды. Балалармен сенімді
қатынасты орнатуды қамтамасыз ететін кеңес беру
жұмыстары белгілі бір әдістемелік тәсілдерді қажет
етеді, сонымен қатар, бұл баланың коммуникативтік
қиындығына орай уайымдап жүрген мәселесін анықтап
беруге көмектеседі.
Мінез-құлқы қиын балалардың жеке басының дамуында
өзіндік бағалау үлкен рөл атқарады. Осыған байланысты
оқушылардың өзіндік бағалауы қаңдай екенін анықтауға
А.И.Липкинаның "үш баға" әдісін қолдануға болады.
Әдісті жүргізу үшін оқушыларға: "Жалкаулықпен қалай
күресуге болады?" деген тақырыпта шығарма жазып келу
тапсырылды. Шығарманы тексеруге психологпен қатар
мұғалімдер қатысады. Әр мұғалім шығармаға өз бағасын
қояды. Шығарманы таратып берер алдында оқушыларға
келесі түсініктеме беріледі: "Сендердің жұмыстарыңды
үш мұғалім тексерді. Олардың әрқайсысы бұл жұмысқа өз
бағасын қояды. Ал, енді сендер өздеріңе ұнаған бағаны
белгілеңдер" — делінді. Сонан соң оқушыларға келесі
сұрақтар қойылды:
Сен өзіңді қандай оқушымын деп санайсың? Орта, нашар
немесе үздік.
Сені қандай бағалар қуантады? Қандай бағалар
ренжітеді?
3. Сенің жазған жұмысыңды гармматикалық және
әдеби
шығармалық жағынан "3" деген баллмен бағалауға
болады, ал, мүғалім
саған "5" деген баға қойды. Сен осы бағаға қуанасың
ба?
Оқушылардың жауаптарын талдау арқылы олардың
өзіндік бағалауы қандай деңгейде екендігі анықталады.
Психологияда жеке адамның психологиялық
қасиеттері мен таным процестерін өңдеуде
пайдаланылатын әдістемелер жиынтығы мен технологиясын
психокоррекция деп атайды. Оларды баланың жас
ерекшеліктеріне байланысты және отбасы проблемаларына
байланысты сыныптастырып, жинақтағандардың бірі
А.А.Бодалев және оның зертханасында істейтін ғалымдар
болды. Психологиялық кеңес беру жұмысының мазмұны
мектепке дейінгілерге, бастауыш сынып оқушыларына
және жоғары сыныптағыларға деп жіктеліп көрсетілді.
Психологияны өмір тәжірибесіне кең көлемде енгізу
нәтижесінде оның көптеген жетістіктерін адамдардың
алдында тұрған қиын мәселелерді шешуге ықпал жасауға
мүмкіндік берді. Қазіргі кезде психологиялық кеңес
беру және психокоррекция жүргізу әдістері ретінде
белгіленетін көптеген тәсілдерді тәжірибеленуші
психолог кеңінен пайдаланылуда. Психологиялық кеңес
беру психолог тәжірибесінде бұрыннан бері
пайдаланылатын ұғым болғандықтан, ол терминмен
психолог қызметінің кең аумағын қамтитын бұл түріне
нақты анықтама беру немесе оның қолдану аймағын
біржақты көрсету қиын. Сондықтан, психологиялық білім
қолданылатын кез-келген салада кеңес беру жұмысы осы
қызметті ұйымдастыру формаларының бір түрі ретінде
саналады. Кеңес беру жұмысының өзі бірнеше бағытта
болуы мүмкін: кәсіби кеңес беру, басшыларға кеңес
беру, мектеп жасындағы балаларға кеңес беру, ата-
аналарға және педагогтарға кеңес беру, т.с.с. Білім
беру жүйесінде және әлеуметтік ортада психологиялық
кеңес берудің ең көп қолданылатын саласы мектеп
оқушыларына және олардың ата-аналарына, әркімнің
өзінің жеке тұлғалық және отбасылық проблемасымен
келетіндерге психологиялық көмек керсету болып отыр.
Бұл сала бастауыш мектеп оқушыларының адаптациядан
өтуі, жеткіншектер проблемалары, балалар мен олардың
ата-аналарына кеңес беру, жас жұбайлармен
жүргізілетін жұмыс, некеге дейінгі кезеңде үйленейін
деп жүрген жастарға кеңес беру, жанұя бұзып,
ажырасушыларға психологиялық көмек сияқты көптеген
жеке бағыттардан тұрады.
Психологиялық кеңес берудің негізгі мақсаты —
психологиялық көмек көрсету қажеттілігі даусыз екенін
дәлелдеп беру, яғни клиентпен әңгімелесу арқылы кеңес
сұрап келген адамға проблемаларын шешуге және өзін
қоршағандармен ара қатынасын дұрыс орнатуына психолог
көмек көрсете алатындығына сендіру. Бірақ бұл
психологиялық көмек қалай көрсетілуі тиіс екендігіне
біржақты жауап беру оңай емес. Негізінде, маманның
қабылдауында болған адам психолог туралы және
психологиялық қызмет туралы пікірі жақсы болуы керек
және психологпен кездескеннен кейін, егер ол адам
шынында да өзін жақсы сезінсе, проблемаларын шешуге
мүмкіндік бар екеніне көзі жетсе, онда кеңес берудің
оң әсері бар екені қосымша дәлелдеуді талап етпейді.
Кеңес берілгеннен соң клиент жете түсінбеген және
дұрыс бағаламаған жағдайлар кездеседі. Бірақ уақыт
өте келе, сол адам психолог сөзінің, оның берген
кеңесінің дұрыс екенін түсіне бастайды. Сондай-ақ
кеңес беруші де, егер клиентпен кездесу одан әрі
жалғасса, психодиагностика барысында анықталған
проблемаларды түсіндіру кезінде кейбір мәселелерді
клиент жете тыңдамағанын және қабылдамағанын байқауы
мүмкін. Бұл жағдай психологтан өз қызметін клиентке
жете түсіндіру қажет екенін көрсетеді.
Психологиялық кеңес беру тиімділігінің басты
көрсеткіші -клиенттің қанағаттанушылығы болып
есептелінеді. Дегенмен көп нәрсе кеңес алуға келген
адамның проблемаларының сипатымен анықталады. Мысалы,
жапа шеккен адам кеңес беруден соң өзін біршама жеңіл
сезініп, болашағы жақсы болатынына сенімі нығаюы
мүмкін және тиіс, ал кеңес беруші оның қайғысын, тағы
басқа эмоционалдық жағдайын жеңілдетуге тырысуы
қажет. Келесі бір жағдайда эмоционалдық жағдайды
жеңілдету кеңес берушінің тікелей мақсаты болмауы
мүмкін: себебі психологпен жүргізген әңгіме пайдалы
болғанын сезінген клиент өз проблемаларын өте терең,
ауыр және өткір сезінуі мүмкін. Өткен проблеманы
талдау барысында оның мән-мағынасына терең малшынумен
бірге өзінің сол оқиғаның орын алуына себепкер
болғанын түсіну, оқиғаға өзінің кінәлі екенін,
жауапкершілік өз мойнына жүктелетіндігін сезіну, оны
мойындау оңай емес. Бұл жағдайда клиент кеңес беру
процесінен айтарлықтай нәр алып, қанағаттанады деп
айту өте қиын. Дегенмен себептерін толық талдау
арқылы өз кінәсін мойындаудың өзі клиенттің
басқаларды кінәлаудан бас тартып, біртіндеп
эмоционалдық зорлану жағдайынан шығуына негіз болады.
Психологиялық кеңес берудің табысты болуы
көбінесе кеңес берушінің клиентті мұқият тыңдауы және
шағымданушының өз жеке басында болған оқиғасы туралы
түсінігін кеңейту секілді міндеттерді шешуіне
тәуелді. Психологтың көмегіне сүйенген көптеген
адамдардың шынайы проблемасы - олардың өздерін не
толғандырып жүргені туралы сырын ешкімге айта
алмауында. Кеңес берушінің оларды мұқият тыңдай алуы
мен түсінетіндігі өте маңызды. Осы қатынастың өзі
белгілі оң өзгерістерге алып келеді. Оның үстіне
маманмен байыпты және ойлы әңгімелесу барысында
клиент өзі мен қоршаған адамдар жайында көп
жаңалықтарды біліп, оны түсінуіне алып келеді. Осы
түсінік клиенттің өзі мен өзге адамдар туралы
ойлауының "азығы" болғандықтан ол өте бағалы болып
табылады және оның қоршаған әлеуметтік орта туралы
түсінігінің кеңеюіне алып келеді. Психологтың
көмегіне сүйенген клиент үшін мұндай нәтиже оның
психологиялық тұрақтылығын көтеруге және жалпы
аламдарға деген көзқарасы тұрғысынан маңызды болады.
Сонымен қатар оның басқа да мамандарға, олардың көмек
көрсететініне сенімі артады.
Кеңес беру барысында әңгімелесу әдістемесі
кеңінен пайдаланылады. Оның негізгі мақсаты - кеңес
сұрап келген адамның алдында шешімі табылмай тұрған
мәселенің мәнін анықтап алу және шағымданушымен
қосыла отырып шытырман жағдайдан шығу немесе мәселені
шешу жолын іздеу. Бұл процестің маңыздылығы -
клиенттің басынан өтіп жатқан оқиғаларға
жауапкершілікті психологтың өз мойнына алуы.
1.2 Психологиялық кенес беру, психологиялық
коррекция және психотерапия жұмыстарының өзара
байланыстылығы
Психологиялық кеңес беру, психологиялық коррекция
және психотерапия бір-бірімен тығыз байланысты. Оның
үстіне тәжірибеленуші психологтардың өздері бұл
салаларды араластырып алып жатады. Сондықтан
психологиялық қызметтің бұл салаларын жіктеп бөлу
және оларға дәл анықтама беру арнайы еңбектің
тақырыбы бола алады. Біз мұнда оларды шартты түрде
ғана бөліп, психологиялық кеңес беру мен
психокоррекцияны студенттерге түсіндіріп, олардың
болашақ мамандық қызметінде бұл тәсілдерді пайдалану
жолдарын анықтауға мүмкіндік беретіндей жерлеріне
тоқталамыз.
Психологиялық кеңес беру барысында клиентке ықпал
етудің басты құралы — жоспарланған әңгімелесу болып
табылады. Оның көмегімен тұлғалар арасындағы
қатынастарда орын алған неше түрлі қиындықтар мен
психологиялық проблемаларды шешуге бағытталған жұмыс
жүргізіледі.
Әңгімелесу кеңес беру, психокоррекция және
психотерапия жұмыстарында жиі колданылады. Дегенмен,
егер кеңес беру жұмысы бәрінен бұрын клиентке оның
басқалармен қарым-қатынас мәселелерін реттеуге
көмектесумен шектелсе, психокоррекциялық немесе
психотерапиялық ықпал негізінен көптеген өмірлік
қиындықтар мен шиеленістердің негізінде жатқан
адамның жеке мәселелерін шешуге бағытталған.
"Психокоррекция" мен "психотерапия" терминдерінің
айырмашылығы жеке тақырып болады. Отандық
психологияда пайда болған бұл ұғымдарды бөлу жұмыс
ерекшеліктерімен емес, психотерапиямен арнайы
медициналық білімі бар адамдар ғана айналыса алады
деген заңды жағдаймен байланысты. Біздің көзқарасымыз
тұрғысынан бұл шектеу жасанды болып табылады. Себебі,
психотерапия психологиялық ықпал жасау жолдарын
ойластырады. Оның үстіне "психотерапия"
(рхусһоtһеrару) термині халықаралық болып табылады
және әлемнің көптеген елдерінде кәсіби психологтар
іске асыратын жұмыс әдістері ретінде қолданылады.
Психотерапия мен кеңес беру арасындағы шек өте шартты
екендігі күмәнсіз. Мұны Ю.Ф. Поменов, А.С.
Спиваковская, т.б. авторлар өз еңбектерінде бірнеше
рет атап өткен. Бұл еңбектерде психотерапия және
психокоррекция саласында ортақ көрсеткіштері мол
екенін атай отырып, дегенмен психологиялық кеңес
беруді арнайы медициналық дайындығы жоқ психологтар
жүргізуіне болатындығын, кеңес беру тек психологиялық
жағдайға көзқарасты өзгертуге бағытталған
болғандықтан оны адамның психикалық қасиеттеріне
белсенді ықпал ету арқылы өзгерту керек емес кезде
психолог мамандар жүргізе алатыны айтылған[16,17,18].
Психотерапиялық көмек клиенттің жеке тұлғалық
проблемаларын шешуге бағытталган. Бұл жағдайда сананы
шектей отырып ықпал жасалатын амалдар кеңінен
пайдаланылатын болғандықтан ол тәсілдерді қолдануға
өте қатаң талаптар қойылады. Себебі, оң нәтижеге жету
үшін психологиялық білім мен еңбектің жалпы
принциптерін түсіну жеткіліксіз. Сонымен қатар
психикаға терең әсер ету арқылы клиентті сөзсіз
илануға жеткізу немесе гипнозға жақындатылған
жағдайда сендіру тәсілдері де кеңінен пайдаланылады.
Психотерапия тәсілдерін пайдалану үшін осы тәсілдерді
толық меңгерген және оларды емін-еркін қолдануға
шеберлігі жеткілікті болуы керек.
Клиенттің проблемасы тұлғааралық немесе жеке
тұлғалық екендігін дәлірек анықтау үшін психолог
шағымданушыға көптеген жанама сұрақтар қойып, оларға
берген жауаптарын, психологпен кездесуден күткен
үмітінің ерекшелігін талдап, анықтайды. Кеңес беруші
психологтың клиенттері, әдетте, жеке өмірлік
қиындықтардың пайда болуына басқалар теріс рөл
атқарды деп көрсетеді. Ал тереңірек психокоррекциялық
жұмысқа бағдарланған клиенттердің шағымы басқаша
болады: оларды көбінесе өзінің ішкі жағдайын,
қажеттілігі мен тілегін бақылап, оларды реттеуге
қабілетсіздігі мазасыздандырады. Сонымен, кеңес
беруші-психологтың клиенттеріне мына типтес шағымдар
тән. "Біз күйеуіміз екеуміз үнемі себепсіз ұрысып
қаламыз", немесе, "Әйелім мені ешқандай себепсіз
қызғанады". Психотерапевтке келетіндердің көбісі
өзінің проблемалары туралы басқаша айтады: "Мен
өзімді-өзім ұстай алмайтын, өте ашушаң болып кеттім,
үнемі күйеуіме айқайлаймын", немесе, "Соңғы кезде
әйелімнің адалдығына сенімсіздік білдіремін, ол мені
алдайтын сияқты болады да тұрады, оны ешқандай
себепсіз қызғанамын". Шағымдарда мұндай
айырмашылықтар өте көп болады, ішінара сол
клиенттермен жеке проблемалары мен сәтсіздіктерін
сараптау бойынша арнайы жұмыс жасалынды. Адам өз
басынан өтіп жатқан оқиғаға өзін жауапты деп
қабылдауы — белгілі дәрежеде ерлікті қажет ететін
қадам. Ол адам өзін-өзі өте терең және жан-жақты,
барлық қыр-сырына түсініп тануға дайын екені
күмәнсіз. Шағымдар локусының бағыттылығы мен адамның
психологиялық көмек алуға дайындығы - онымен
жасалатын жұмыстың формасын да анықтайды. Клиентке
көмек беру үшін кеңес беруші оған өзінің
проблемаларын толық түсініп, өмірлік күрделіліктерге
басқаша қарау, бұл проблемалардың неден орын алғанын
көрсете білу және әдетте байқалмайтын қиындық көзі
болатын тараптардың өзара қатынастарын талқылау
арқылы жүргізеді. Ықпал жасаудың мұндай формасының
негізі, бәрінен бұрын, клиентің көзқарасын
қалыптастыру және оның негативтік қатынасын өзгерту
болып табылады. Кеңес беру әңгімесі барысында клиент
оқиғаға кеңірек және тереңірек қарау арқылы ондағы
өзінің рөлін бағалауға, осы жаңа көзқарасына сәйкес
өткен оқиғаға өз қатынасы мен мінез-құлқын өзгертуге
мүмкіндік алады.
Психотерапевтік ықпал басқаша қалыптасады. Мұнда
психологиялық ықпал жасау жұмысының бастапқы, шағымды
талдау кезеңдерінде-ақ тереңдеп, қайта қалыптастыру
процесінде үлкен рөл атқарады. Маманмен әңгімелесу
барысында клиенттің қазіргі кездегі өзінің
басқалармен арақатынасының өзекті оқиғалары ғана
емес, өткен мәселелер де (балалық, жеткіншектік, қыз-
бозбалалық шақ окиғалары) талданады. Адамның
психологиялық өмірінің, түс пен өңнің ассоциациясы
секілді байланысы бар ерекше формалары психотерапияда
жиі-жиі пайдаланылады. Психотерапияның ерекше бейнесі
- көмек сұраған адам мен кәсіби маман арасындағы
қатынас көптеген өзіне тән ерекшеліктермен
сипатталады: тасымал және контртасымал терминдерімен
белгіленетін қатынас, сараптау үлкен орын алады.
Кеңес беру барысында сұрақтарға клиенттің берген
жауаптары мүлдем талқыланбайтын кездері
психотерапиялық ықпал мүмкіндіктерін тереңдету мен
кеңейтудің негізгі құралдарының бірі болып табылады.
Р. Урсано, С. Зонненбери, С. Лазар т.б.
психотерапевтердің айтуы бойынша мұндай тәсіл
жүйкенің терең қабаттарын сараптау арқылы клиенттің
патогенді күйзелістері мен ерекше мінез-құлық
себептерін терең түсінуге алып келеді және жеке
тұлғаның қиналып жүрген проблемаларын шешуге
мүмкіндік береді.
Психологиялық ықпал жасаудың бұл түрлерінің
ұзақтығы да әр түрлі болады. Психологиялық кеңес беру
көбіне қысқа мерзім ішінде жүреді және клиентпен 5-6
кездесуден асуы сирек кездеседі. Ал психотерапия
процесі ұзаққа созылады және бір жыл ішінде ондаған,
тіпті жүздеген кездесулер өткізуге бағдарланған
болады. Психотерапевтік ықпалдың психокоррекция мен
кеңес беруден айырмашылықтары - клиенттердің жеке
тұлғалық типтерімен де байланысты. Кеңес беруші-
психологтың қабылдауына келген клиенттердің ішінде
психологиялық статусы, кәсібі, материалдық жағдайы,
т.б. көрсеткіштері әр түрлі адамдарды кездестіруге
болады. Олардың ішінде кемшіліксіз клиент,
рефлексиясының даму деңгейі жоғары адамдар, өте
қымбат және ұзақ емделу курсына ақы төлеуге
мүмкіндігі бар, өте қабілетті, бірақ ол қабілетін іс
жүзінде көрсете алмағандар, психотерапевт қызметін
пайдалану үшін уақыты жеткілікті невротиктер, т.с.с,
кездеседі.
Мамандардың психотерапиялық ықпал жасауға
даярлығын көрсететін біліміне қойылатын талап өте
үлкен және олар теориялық психологиялық дайындықпен
қатар белгілі медициналық білімі, сонымен қатар, жеке
психотерапия мен тәжірибені супервизор басшылығымен
жұмыстың ұзақ тәжірибесінен өтуінен тұрады.
Психотерапия өзінің тарихи дамуында психиатриямен
тығыз байланысты болғандықтан бұл салада қызмет
атқаратындар арасында кәсіби психологтармен қатар
психотерапевтердің арасында арнайы дайындықтан өткен
психиатрлардың кездесуі кездейсоқ емес.
Психотерапевтке қаралған адам дәстүр бойынша клиент
емес, пациент деп аталатынын байқаймыз. Сондықтан бұл
саладағы маманның толыққанды дайындығын жеке
психотерапиялық тәжірибесіз елестету мүмкін емес.
Соның арқасында ол жан-жақты жұмыс істеуге,
клиенттердің проблемаларын дұрыс талдауға даярлығы
нығаяды.
Психотерапия мен кеңес берудің айырмашылығы — кең
және көп қырлы тақырып. Психологтың көмегіне сүйенген
көше адамы, әсіресе көп адамның психологияның не
екенін түсіне бермейтіні, оған қандай жоспарда көмек
көрсетілу керектігін және ол қандай формада
көрсетілуі мүмкін екендігін түсіне бермейді. Көбінесе
клиенттердің психологқа келгендегі алдына қойып
отырған мәселені шешу туралы үміттері психологиялық
қызмет міндеттерімен дәлме-дәл келе бермейді, кейде
өмір шындығы мен өзара қатынастар логикасына да сай
келмейді (мысалы, клиент психологиялық ықпал ету
нәтижесінде біреуді өзіне қаратып, оның
сүйіптеншілігін тудыруды, немесе ұнатпай қалатындай
етуді өтініш жасауы, ал кейде талап етуі жиі
кездеседі). Осыған байланысты, клиентпен жүргізілетін
бірінші жұмыс - психологиялық көмектен не күтуге
болатындығын және керектігін оған жете түсіндіру. Осы
көзқарас тұрғысынан нақты мақсатқа жетуге бағытталған
психологиялық кеңес беру көбінесе өзіндік
ерекшелікпен сипатталатын, өте ұзақ және терең
зерттеуді талап ететін психотерапевтік көмек көрсету
жұмысының алғашқы қадамы ретінде қызмет етеді. Кеңес
алуға келген адам алғаш рет өзінің өмірлік
сәтсіздіктеріндегі өзінің ролі туралы ойланатын және
оған шын мәнінде көмектесу үшін психологпен бір
немесе бірнеше кездесудің жеткіліксіз екенін түсіне
бастайтын жағдайлар болады. Кеңес беру барысында
клиент бірден маңызды көмекке сүйене алуы мүмкін
екенін анық сезінсе, нәтижесінде алдында тұрған
барлық проблемаларды шешу жолдарын тез тауып алуы
немесе шытырман жағдайдан шығуы таяу уақытта немесе
ешқашан болмауы мүмкін екенін де түсіне бастайды.
Бірақ клиент өзіне психологиялық көмек көрсетілуі
керек екендігін түсінуінің өзі өте маңызды.
Проблеманы түсінген адам ондай жағдайға енді душар
болмау жолдарын іздейді. Кеңес беру мен
психотерагияның мұндай өзара байланыстылығының
мағынасы терең. Осы байланыс тәжірибелік
психологияның пайдалану шеңбері кең және көп қырлы
мүмкіндіктерінің бар екенінің кепілі бола отырып,
әрбір қаралған мәселелерді талдау барысында әр адам
өзіне қажетті нәрсені таба алатындығына негіз болады.
1.3 Психологиялық кеңес берудің қағидалары
Көптеген психолог мамандар үшін оны ұстану және
іске асыру міндетті болып табылатын өзіндік
қағидалары мен талаптары анықталған. Психологиялық
қызмет көрсететіндердің міндеттерін анықтайтын
этикалық кодекстері бар. Психологиялық ықпал
саласында адамдармен тікелей жұмыс жасайтындар үшін
бұл нормалар елеулі шектеулер қояды. Психологиялық
кеңес беру, коррекция жүргізу және психотерапия
элементтерін пайдалану психологтың этикалық
қағидаларына сай жүруі керек. Кейде психолог
жұмысында күрделі оқиғалар орын алса, оның ішінде,
қабылдау барысында кеңес беруші клиентке ассоциалды
әрекет жасауды ойлап отырғаны туралы мәліметтер
түссе, психолог баланың денесіне соққы мен
жәбірлеудің іздерін түсірсе, немесе ата-ана өзінің
тұйықтық көрсеткен жеткіншек баласына кеңес беру
барысында рухани жарақаттанғаны туралы мәлімет алса
және т.б. өрескел мінез көрсетілсе, психолог кәсіби
жарамсыз деп танылады. Кәсіби қағидалар мен
талаптарды орындамау психологтың дипломынан,
тәжірибеленуші құқығы мен өзінің кәсіби қызметінен
босатылуына алып келуі мүмкін. Біздің елімізде
психологиялық қызмет көрсету енді ғана орын алып келе
жатқандықтан бұл шарттар әлі толық зандастырылған
жоқ. Дегенмен кәсіби серіктестің заңдастырылған
лицензиясын алып, психолог ретінде қызмет көрсету
тәжірибесі ұйымдастырылып келе жатқанымен байланысты
рұқсат алу жолдары, психологиялық дайындықтың
қалыптасқан жүйесі және т.б. сол секілді қажетті
шарттары біртіндеп жүйелі салаға түсіп келе жатыр.
Сондықтан психологиялық кеңес беру, коррекциялық
тренингтер ұйымдастыру шаралары біздің ортамызда
маңызды орын алуда. Олардың қызметінде А.А.Бодалев,
В.В.Столин, т.б. ұсынған этикалық талаптар мен
қағидаларға сүйене отырып келесі басты қағидалар
ұсынылған:
қарым-қатынас барысында клиентке тілектес болу;
клиенттің құндылықтары мен нормаларына бағыттану:
кеңес беруге тыйым салу;
кеңес берудің анонимділігі;
жеке және кәсіби қатынастарды шектеу;
клиентті кеңес беру процесіне кірістіру;
психологиялық кеңестен өтіп жатқандарға
жауапкершілікті өз мойнына алдыру;
-кеңес беруші мен клиент арасындағы қатынасты
құру.
Қарым-қатынас барысында клиентке тілектес болу.
Бұл тұжырымдаманың негізінде клиентті қабылдау
кезінде оның өзін қалыпты және ыңғайлы сезінуге
бағытталған кәсіби әрекеттің тұтас кешені жатыр.
Тілектестік қарым-қатынас әрекеттің жалпы қабылданған
нормаларын сақтау арқылы шағымданушының мұқтаждығын
мұқият тыңдай білуді, қажетті психологиялық көмек
көрсету мақсатымен әрбір адамды түсіну мен көмек
беруге тырысуды қарастырады. Әр клиентті психологтың
қуанышпен күтіп алуы, жағдайын сұрастыруы, клиенттің
айтқан барлық шағымдары мен күдік тудырған
мәселелерін мұқият тыңдауы және оның төркінін
түсінуге тырысуы маманға деген сенім тудырады.
Сондықтан кеңес алушыға, коррекциядан өтушіге
тілектестік білдіру - негізгі талаптардың бірі болып
табылады[19,20].
Клиенттің құндылығы мен нормаларына бағыттану.
Бұл қағида бойынша психолог өзінің жұмыс уақытында
әлеуметтік ортада қабылданған нормалар мен ережелерге
ғана емес, клиентке құнды болып табылатын өмірлік
қағидалары мен идеяларына бағытталуын ойластырады.
Клиенттің өзінің құндылықтар жүйесіне сүйенгенде ғана
психологиялық кеңес беру арқылы оған тиімді ықпал
етуге болады. Сондықтан кеңес беруші қиын болып
отырған қарым-қатынасы және басқа жағдайы туралы
шағымданып келген адамның мұқтаждығына терең түсініп,
оның толық ашылуына мүмкіндік бермесе ол сырын аша
алмай тұйықталып қалады, нәтижесінде кеңес беру
ықпалының мүмкіндіктері де мүлдем іске аспайды.
Клиент құндытықтарын қабылдап алып, оларды құрметтей
отырып, қажетті сөздермен қуат берсе, кеңес беруші
олардың өмір жолындағы кедергі болып тұрған
жағдайлардан адамгершілік сақтап өтуіне ықпал ете
алады.
Кеңес беруге тыйым. Кеңес беруге тыйым салуға
негіз болатын себептер өте көп және алуан түрлі.
Бәрінен бұрын, психологтың өмірлік және кәсіби
тәжірибесінің таяздығы қандай болмасын басқаға
кепілдендірілген кеңес беруге мүмкіндік бермейді.
Психологиялық кеңес беру барысында психолог әрбір
адамның өмірін толық түсінбесе ол белгісіз және алдын-
ала болжанбайтын күйінде қалады. Оның үстіне, кеңес
бере отырып психолог клиенттің басынан өтіп жатқан
оқиғаға жауапкершілікті толығымен өзінің мойнына
алады. Бұл жағдай кеңес алушы тұлғаның шындыққа
барабар қатынасын дамытуға ықпал жасауы да, жасамауы
да мүмкін. Егер тәжірибесі таяз, әлі шеберлігі
қалыптаспаған маман психологиялық кеңес барысында
клиенттің проблемаларын шешуге ықпал ете алмаса, онда
психолог өзін "гуру" ұстанымына қояды. Бұл ұстаным
клиенттің психологиялық жағдайын басқаруға, сол
жағдайдан адамгершілікпен шығу жолын үйретуге
мүмкіндік болмайды, сондықтан мұндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz