Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің мүмкіндіктері
Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
мүмкіндіктері
1. ҚРМЖМБС 3.09.254-2006 *** Педагогика және психология
2. ҚРМЖМБС 5.04.033-2008 Жоғары оқу орнынан кейінгі білім – магистратура
3. СМЖ Про 4.11-2008 СМЖ магистратурада қорытынды мемлекеттік аттестация
ұйымдастыру процедурасы, Тараз 15.12.2008ж.
4. СМЖ П.10.04-2009 СМЖ магистрлік диссертацияның ережесі, Тараз
01.12.2009ж.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қай заманда болмасын адамзат алдында
тұратын ұлы міндет - өзінің өмірін жалғастырушы сапалы ұрпақ тәрбиелеу.
Еліміз егемендікке қол жеткізген соң жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру міндеті
уақыт талабымен бірге келетін игілікті іс екендігі белгілі. Ел Президенті
Н.Ә.Назарбаев Ұлт мәселесіне қатысты жалпы үрдісті танып-түсіну, сөз жоқ,
қажет. Мұнсыз мемлекеттік дамудың жалпы логикасын бажайлау мүмкін емес,-
дейді [1]. Бұл міндеттер Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында
Білім беру жүйесінің міндеттері: азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны –
Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық
мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының басқа
халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік
тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру [2] деп көрсетілгенімен, қазақ халқы
дәстүрлерінің тәрбиелік мәнінде де айрықша көңіл аударылғаны байқалған.
Жолдау
Әрбір тарихи-әлеуметтік кезеңнің өз талғам-танымына лайық дәстүрі,
салты бар. Дегенмен, қаншама уақыт өтсе де ата тегі дәстүрді сақтап қалған
жөн. Өйткені сол арқылы ғана біз өз тарихымызды біле аламыз. Ғасырдан-
ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға, анадан қызға ауысатын тарихи-
әлеуметтік, қоғамдық тәжірибелік дәстүр сабақтастығы болмаса, адамзаттың
алға жылжу өрісі де болмас.
Қазіргі кезеңнің ерекшелігі – адамгерлішік, азаматтық сияқты
қасиеттер сынға түсуде. Біздің қоғамның жаңаруы үшін, адамдардың мінез-
құлқы жаңаруы керек. Экономикалық және әлеуметтік табыстардың түп-тамыры
моральдық және мәдениеттілік шарттарында жатыр. Қоғамымызға адал, арлы
адамдар қажет. Әрбір азамат адамгершілігі жоғары болып, уақыт пен қоғам
алдындағы жауапкершілігін жете сезінуі тиіс. Мұндай қасиеттерді адам өз
бойында еңбек, саяси, құқықтық, эстетикалық, ұлттық сана тәрбиесі арқылы
ғана дамыта алады.
Адамзат баласының ежелден келе жатқан ортақ мүддесінің бірі – ұрпақ
тәрбиесі, оның ішінде қыз баланың тәрбиесі. Осы мақсатта әрбір халықтың әр
түрлі ой-пікірлері, іс-тәжірибелері көптеген жылдар бойы жинақталған. Осы
орайда халық педагогикасының озық үлгілері бала тәрбиесін жетілдіру, ана
тіліміздің өрісін кеңейту, білім беру саласынан өткен кемшіліктердің орнын
толықтыру – ұлттық тәрбие беруді нығайту құралының бірі.
Ұлттық тәрбие беру мәселесі қоғамды жандандыру, адамзаттық рухани
мәдениет үлгілерін үйрену, оны ұлттық қалыпқа келтіру, басқа да әлем
халықтарының әлеуметтік мәселелермен тығыз байланысты.
Қазақ елі егемендігі мен тәуелсіздігін жариялағаннан кейін этнос,
халық, ұлт психологиясының сан салалы мәселелері жайлы зерттеулер көзге
түсе бастады. [3]
Егемендіктің 20 жылдығы
Ұлттық санамыз, саяси ой-өрісіміз сілкініп, өрлеу жолына түскен осы
кезеңде ата-бабаларымыздың кең-байтақ өлкені қалай қорғағанын, бостандыққа
жету жолындағы күресін, терең тамырлы тарихымызды, ту ұстаған батырларымыз
бен көсемдеріміздің, сөз бастаған шешендеріміздің ұлгі өнегесін бүгінгі
ұрпаққа ұғындырып, келешекке мирас ету – бізге парыз.
Әрбір ұлттың маңдайына біткен ұлы дарыны болады. Қазақ халқы ұлы
дарындардан кем емес. Тек оларды әлемдік деңгейге көтеріп, дүние жүзіне
таныта білу парыз. Бұл 2030 жылға дейін жоспарлаған істеріміздің алды болуы
тиіс. Бүгінгі күнгі міндетпен шектеліп қалу, ертеңгі күнді ойламау,
болашақты болжамау рухани жұтаңдыққа алып келеді. Бүгінгі туылған
балаларымыз 2030 жылы ер жетіп, ел билігіне ие болса, өмірлік бағыттарын,
жүрер жолдарын дұрыс тапса дейміз. [4, б.34]
Қазіргі таңдағы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықтық
қатынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы – бала тәрбиесінің қалыптасуына ғана
емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін тигізуде.
Сондықтан болашақ жастардың талабы мен сұранысына қарай шынайы ұлттық тұлға
болып қалыптасу процессінде қазақ тәлім-тәрбиесі мен ұлттық әдет-
ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие мәселесінде маңызды
орын алады. [5]
Қазіргі кездегі әйелдердің эмансипациясы демократиялық өзгерістердің
құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл еркек пен әйел арасындағы бастапқы
еңбек бөлісін қайта қорғауды және саяси билікті де олардың арасында қайта
бөлуді шамалайды.
Қоғам санасынан әлі де әйел мінез-құлқының дәстүрлік стереотипі
жойылған жоқ. Көбіне әйелдердің орнын саяси қатынастық елжар объектісі
ретінде қарау, әсіресе, әрекеттің ерекше артықшылығы бар және беделді түрі
мемлекетті басқару саласындағы олардың қатысуына байланысты сақталды [6].
Осы кезге дейінгі ғылыми зерттеу жұмыстарының кез-келгенінде ұрпақ
тәрбиесінің маңызы, мәні, ерекшеліктері жан-жақты дәлелденген. Дегенмен,
отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
мүмкіндіктерін ғылыми тұрғыда қарастырылуына мән беру қажет.
Жеке тұлғаның қалыптасуы белгілі бір ортада көптеген факторлардың
өзара әсері арқылы дамиды. Біздің ойымызша, қазіргі жағдайда қазақ қызының
санасында, ой-өрісінде, жалпы азаматтық, адамзаттық рухани құндылықтар мен
жоғары адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, қыз тұлғасының даму барысын
психологиялық жан-жақты зерттеу, оның даралық ерекшеліктерін танып, дұрыс
бағытта дамыту, әр түрлі әлеуметтік және моральдық-психологиялық
жағдайларда қолдау көрсету және қоғам өмірін ізгілендіру мен
демократияландыру жағдайында бойында ұлттық тәрбиеге бай жаңа қазақ қыз
азаматын қалыптастыру мәселесінің маңыздылығы мен көкейкестілігі күннен
күнге артуда.
Қазақ халқының дәстүрлері ежелден келе жатқан ұлттық мәдениеттің бір
бөлігі екені барлығымызға аян. Ғасырлар бойы сыннан өтіп, ұрпақтан-ұрпаққа
ұласып келе жатқан салт-дәстүрлердің озық үлгілері жеке тұлғаның жан-жақты
дамуына септігін тигізді. Ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан-ұрпаққа ұласып
ежелден келе жатқан отбасында қыз балаға тәрбие беру үлгілері бүгінгі
қыздың өсіп-өнуіне, дамуына, ұлттық тәрбисіне ықпалын тигізері сөзсіз. Осы
орайда ең негізгі талаптардың бірі – ұлттық қасиеттерімізді танып-білу.
Оның ішінде қыз баланың тәрбиесіне үлкен көңіл бөлу қажет. Себебі, қыз
баланы тәрбиелеу мәселесі бүгінгі күні өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Осыған орай біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда қазақ халық педагогикасындағы
қыз баланы тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын қарастыруды жөн көрдік.
Ендеше, халық педагогикасы, этнопедагогика арқылы қазақ қызын
тәрбиелеудің мәселелерін алдағы орынға қоюға болады. Өйткені, біз ең
алдымен әлемге адам сыйлайтын болашақ ана-аруды бөбек жасынан бастап
тәрбиелеуіміз керек, сонда ғана біз ұлт тағдырына, ел тағдырына өз
үлесімізді қосамыз. Ендігі жерде алдымызға қоятын мақсатымыз – қыз баланы
тәрбиелеу үшін арнайы педагогикалық шарттар болу керек.
Дүниеге тіршілік әкелуші - әйелдің махабатын, ұнату, сүю, жек көру
сезімдерін, мінезінің, жан дүниесінің әр алуан иірімдерін шебер өрнектеген,
сезім байлығы, адамгершілігі, жан тазалығы, ақылдылығы, зеректілігі,
нәзіктілігі мен ұлылығын жырлау қазақ халқына тән [7,б.4].
Бүгінгі күні қазақ қызына ұлттық тәрбие беру қоғамдық сананың дамуы
мен қоғамдық құрылысқа байланысты. Қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер мен
өндірістік қатынастар жаңғырып, жаңарып, өзгеріп қыз баласының тәрбиесіне
өз ықпалын тигізеді.
Қазақ халқының көне дәуірден бері сақталып келе жатқан салт-
дәстүрлері қыз баланы тәрбиелеуде, оның адамгерлішік мінез-құлқын
қалыптастыруда үлкен мәнге ие.
Рухани мәдениетіміздің тарихына арналған және қазақ халқының
педагогика тарихына байланысты жазылған ғылыми-зерттеу еңбектерде қыздарға
білім беру, тәрбие мәселесі оқу орындарының деңгейінде сөз болған
Т.Т.Тәжібаев [8,9,10], А.С.Сыдыков [11], А.И.Сембаев [12], Г.М.Храпченков
[13,14] т.б. жұмыстары бар. Бұл еңбектерде қызық қызына адамгершілік тәрбие
беру мәселесі айтылған. Қазақ қыздарының тарихи тағдыры, отбасы, неке
жөнінде тарихи-этнографиялық, құқық жайлы жазылған еңбектердің ішінде
Х.А.Арғынбаев [15], С.Н.Ақтаев [16,17], Қ.Бөлеев [18,19], К.Ж.Қожақметова
[5,158], Б.А.Тойлыбаев [159], А.Т.Төлеубаев [20], Н.С.Сәрсенбаев [21],
А.Ж.Жақыпова [22], А.А.Жұмадуллаеваның [86] зерттеулері мен
монографияларының біздің жұмысымыз үшін мәні үлкен болды. Өйткені қазақ
халқы педагогикасы арқылы қыз балаларына тәрбие берудің тарихи тамырларын
халықтың рухани мәдениетімен бірге қарастыруға тура келеді. Сонымен қатар,
Республикамызда қыздарға білім беру, тәрбиелеу жөнінде К.Қ.Құнантаева
[23,24,25], Ш.Беркімбаеваның [7,26,27] еңбектері мен мақалалары,
А.Е.Дайрабаеваның [28], Ж.Т.Сарыбекованың [20], Л.С.Сырымбетованың [29],
А.Қ.Қисымованың [30], Б.Қ.Өтешованың [31] еңбектері, ал қазақтың халық
тәрбиесі мен дәстүрлеріне бағышталған, елдік тәлімі туралы А.Х.Мұхамбаева
[32], Қ.Б.Жарықбаевтың [33,34,35,102,121,157] ғылыми-педагогикалық
жұмыстары қазақ педагогика тарихында ерекше орны бар еңбектер.
Қазақ халық педагогикасындағы тәрбие дәстүрлері, оның даму тарихы,
эстетикалық мәні жөнінде С.А.Ұзақбаева [36,37,38], С.Қалиевтің
[39,40,41,42] болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбие беруге дайындауда
Қ.Бөлеевтің [18,19], халық педагогикасын оқу-тәрбие ісіне ендіруде
Т.Қоңыратбаеваның [43], қазақ халқының салт-дәстүрлерін оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалануда Л.А.Бөлетованың [44] еңбектерін атап өтуге болады.
Сонымен қатар, шетелдерде этнопедагогиканың теориялық-әдіснамалық
негіздерін Г.Н.Волков (Шувашия) [45], Ю.А.Рудь (Ресей) [46], Я.Ф.Хинтибидзе
(Грузия) [47], А.Ш.Гашимов (Әзірбайжан) [48], С.М.Саипбаев (Қырғызстан)
[49], Г.С.Попова (Якутия) [50], А.Б.Григорян (Ханты-манси) [51] т.б. өз
зерттеулерін жасаған. Бірақ бұл еңбектерде ұлттық тәрбие арқылы қыз баласын
тәрбиелеу жолдары назарға іліге бермеген, тек Я.Рахманованың [52] өзбек
әйелдерінің тәлім-тәрбиесіндегі педагогикалық жалпы мәселелер талданып,
әйел баласының отбасындағы еңбегіне көбірек көңіл бөлінген.
Қыз баланы тәрбиелеу мәселелері жөнінде А.Е.Дайрабаеваның [28],
Ж.Т.Сарыбекованың [20], Л.С.Сырымбетованың [29], А.Қ.Қисымованың [30],
Ш.Жалғасованың [53], Б.Қ.Өтешованың [31], еңбектері біздің еңбегіміз үшін
негіз болды.
Қазақ этнопедагогикасындағы қыз баланы тәрбиелеудің педагогикалық
шарттары ғылыми зерттеулерде көрініс таппағанымен, зерттеу нысаны
болмағандығымен сипатталады.
Осыған байланысты қазақ этнопедагогикасындағы қыз баланы тәрбиелеу
мәселесінің қажеттілігі мектептегі оқу тәрбие теориясы мен практикасында
нақты шешім таппағандығынан қарама-қайшылық орын алғандығы айқын.
Қазақ қыз баласын тәрбиелеу мәселесі жылдар бойы қарастырылып келеді,
алайда ғылыми тұрғыда негізделген қазақ этнопедагогикасындағы қыз баланы
тәрбиелеудің педагогикалық шарттарының жоқтығын көрсетеді.
Аталған мәселенің өзектілігі мен ғылыми-теориялық және әдістемелік
жағынан қарастырылмауы біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын:
Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз
баланы тәрбиелеудің мүмкіндіктерін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін
ұсынып көрсету.
Зерттеу объектісі: отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз
баланы тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу пәні: отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз
баланы тәрбиелеу жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, қыздар тәрбиесінде халықтық
педагогика құралдарын пайдаланудың теориясын және әдістемесін жасап,
мектептегі оқу тәрбие ісіне ендірілсе, онда қазақ қызына сай, ұлттық мінез-
құлық мәдениеті қалыптасқан, инабатты, мейірімді, ар-ұжданды жоғары
санайтын қазақ қызының жетілуіне ықпалын тигізеді.
Зерттеу міндеттері:
- отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің теориялық негіздерін айқындау;
- қыздар тәрбиесінде халықтық педагогика құралдарын пайдалану
тұрғысынан ескеріп, бүгінгі күнге сәйкес жоспарын жасау.
Зерттеудегі жетекші идея: отбасында халықтық педагогика құралдары
арқылы қыз баланы тәрбиелеудің мүмкіндіктерін жан-жақты талдап, оның
мазмұнын педагогикалық құндылық ретінде қарастыру, бүгінгі қазақ қызының
тәлімдік өнегесін, көзқарасын, іс-әрекет үлгілерін қалыптастыру – негізгі
факторлар жүйесі.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: қазақ
этнопедагогикасының тұжырымдамалары, қыз балаланың жеке тұлға ретінде даму
теориясы, қыз баланың психологиялық теориясы, қазақ халық ауыз әдебиеті
шығармашылығының мұралары, зерттеу проблемасы бойынша тарихи-педагогикалық
еңбектер.
Зерттеудің көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың,
психологтардың, педагогтардың еңбектері, ресми материалдар мен құжаттар
(Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңы, Қазақстан
Республикасының мәдени этникалық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасының әлеуметтік мәдени дамуының тұжырымдамасы), қазақ
этнопедагогикасына қатысты тәлім-тәрбие жөніндегі тарихи-педагогикалық
зерттеулері, қазірде жүзеге асып жатқан халықтық тәрбие тәжірибелерінің
үздік үлгілері, өнегелік әдістемелері, оқу-әдістемелік құралдар,
бағдарламалар мен автордың кәсіптік тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік еңбектерге
таладау жасау; мектеп, колледжде тәрбие үрдісін бақылау; тәрбие
мекемелерінде, қазақ отбасыларында сауалнама жүргізу; пікірталас, әңгіме
өткізу; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық
тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында тексеру, алынған
деректерді математикалық есептеу әдісі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің теориялық негіздері айқындалды;
- қыздар тәрбиесінде халықтық педагогика құралдарын пайдалану
жүйеленді;
- қыздар тәрбиесінде халықтық педагогика құралдарын пайдалану
ескеріліп, бүгінгі күнге сәйкес жоспары жасалды.
Зерттеудің практикалық мәні:
- жоғары сынып, коледж оқушыларына оқытылатын Қызым саған айтам...
28-сағаттық факультативтік курсының авторлық бағдарламасы
педагогикалық-тәжірибелік сынақтан өткізіліп, ұсынылды;
- қыздар тәрбиесінде халықтық құндылықтарды пайдалануды дамытуда
мұғалімдерге арналған Ботагөз отауының бағдарламасы даярланды.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезең (2010-2011жж.) Әдіснамалық, ғылыми, психологиялық-
педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеудің тақырыбы
белгіленіп, теориялық негізі анықталды. Қыз баланың ұлттық тәрбиесі жайлы
ғылыми материалдар сұрыпталды. Эксперимент жұмысының бағдарламасы
даярланды.
Екінші кезең (2011-2012жж.) Негізгі теориялық ойларды зерттеу
мақсатында эскперимент жұмыстары жүргізілді. Қыз баланың ұлттық тәрбие
негізінде қалыптасқан құндылықтарын меңгеру деңгейі, оны күнделікті іс-
әрекетінде ұтымды пайдалану жолдары қарастырылды. Ғылыми жұмыстың нәтижесі
қорытылып, ұсыныстар берілді. Қызым саған айтам ... факультативтік курсын
оқытудың әдістемесі жетілдірілді, даярланды.
Зерттеу базасы: Тараз қаласындағы Жамбыл гуманитарлық-техникалық
университеті.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің теориялық негіздері;
- қыздар тәрбиесінде халықтық педагогика құралдарын пайдалануды
ескеріп, бүгінгі күнге сәйкес жасалған жоспары.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: теориялық-әдіснамалық
қағидалармен, зерттеу пәніне, тәжірибе жұмысына сәйкес әдістерді
таңдаумен, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарымен және жарияланған ғылыми
әдістемелік еңбектері негізінде қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және іс-тәжірибеге ендіру: зерттеу
нәтижесінің негізгі қағидалары баяндама түрінде республикалық конференцияда
баяндалды.
Зерттеу мәселесінің теориялық мазмұны университеттің тәрбие жұмысында
әдістемелік құрал ретінде пайдаланылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты,
нысанасы, пәні, міндеттері, болжамы, әдіснамалық негіздері, зерттеудің
кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеу
базасы, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі, қорғауға
ұсынылатын қағидалар сипатталады.
Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің теориялық негіздері атты бірінші тарауда
ұлттық салт-дәстүр, ұлттық сана-сезім ұғымдарының қыз баланы
тәрбиелеудегі мәні теориялық тұрғыдан сипатталып, халық қағидалары
негізінде халықтық құндылықтардың тарихы арқылы қыз баланың ұлттық
психологиясын қалыптастыру ерекшеліктерінің педагогикалық, психологиялық
негіздері көрсетіліп, айқындалды.
Қыздар тәрбиесінде халықтық педагогика құралдарын пайдаланудағы
педагогикалық-тәжірибелік жұмысының мазмұны мен нәтижесі атты екінші
тарауда қыздар тәрбиесінде халықтық құндылықтарды пайдаланудың ғылыми және
практикалық негізде көрсетіліп, қыз баланың мінез-құлықтарын қалыптастыру
жолдары, оның психологиялық ерекшеліктері, қыз баланың ұлттық тәрбиесін
дамытуға бағытталған пән сабақтары, сыныптан тыс тәрбиелік іс-шаралар
арқылы дамытудың жолдары мен әдістемелері анықталып, сынақтан өткізіліп,
нәтижелері қорытылды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
1. Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
мүмкіндіктерінің теориялық негіздері.
1. Қыздар тәрбиесінде халықтық құндылықтарды пайдаланудың тарихи-
педагогикалық негіздері.
Ұлтымыздың мәдениетін сақтап, оны келер ұрпаққа жаңа көзқараспен
жетілдіріп жеткізуде білім беру ісі басты құрал болып саналады. Қазіргі
білім берудің негізгі мақсаты білімін, біліктілігін, дағдысын
қалыптастыруға қол жеткізу ғана емес, ұлттық тәрбие негізінде ертеңгі
қоғамның белсенді азаматы – бүгінгі жастарымыздың өнегелі тұлғасын
қалыптастыру. Жас ұрпақтың ұлттық тәрбиесі халық қанша өмір сүріп келе
жатса, сонша көкейкесті мәселе болып келеді. [57,Б.9].
Бүгінгі жастар-халқымыздың болашағы, еліміздің ертеңі. Ұлттық санамыз,
саяси ой-өрісіміз сілкініп, өрлеу жолында түскен осы кезеңде ата-
бабаларымыздың кең байтақ өлкені қалай қорғағанын, бостандыққа жету
жолындағы күресін, терең тамырлы тарихымызды, ту ұстаған батырларымыз бен
көсемдеріміздің, сөз бастаған шешендеріміздің үлгі-өнегесін бүгінгі ұрпаққа
ұғындырып, келешекке мирас ету-бізге парыз.
Бүгінгі таңдағы еліміздегі өзгерістер, яғни нарықты қатынастардың
туындауына байланысты Республикамыздың экономикалық, материалдық
күйзелістерге ұшырауы-бала тәрбиесінің қалыптасуына ғана емес, сонымен
бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін тигізуде. Сондықтан болашақ
жастардың талабы мен сұранысына қарай шынайы ұлттық тұлға болып қалыптасу
процесінде қазақ тәлім-тәрбиесі мен ұлттық әдет-ғұрыптарының асыл мұрасын
пайдалана білу бүгінгі тәрбие мәселесінде маңызды орын алады. [4]
Соңғы жылдары Қазақстанда саяси идеологиялық, экономикалық әлеуметтік-
мәдени жағдайлардың өзгеруі, Республикамыздың Тәуелсіздік алып, егеменді ел
болуы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін алуы педагогика ғылымының
алдына жаңа талаптар мен міндетттер қойды. Бұл талап-міндеттер қазақтың
халықтық педагогикасы мен психологиясы проблемаларымен тікелей байланысты.
Демек, ата-мұраның өнегелі дәстүрлерін, идеяларын тәрбие саласындағы әдіс-
тәсілдерін, амал-жолдарын жан-жақты зерттеген, терең мазмұнды ғылыми
еңбектер қажет[30].
Қазіргі заман талаптарына сай ата-мұраның өнегелі дәстүрлерін,
идеяларын тәрбие саласындағы әдіс-тәсілдерін, амал-жолдарын жан-жақты
зерттеген, тарихи-теориялық, практикалық тұрғыдан қарастырылған бірқатар
терең мазмұнды ғылыми еңбектер бар. Мәселен, профессор Қ.Бөлеевтің Болашақ
мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау [19]
монографиясы. Автор отбасы тәрбиесінің негізі – халықтық педагогика дей
келе, бала – отбасының, өмірдің жалғасы, болашағы; ана мен әке, әже мен ата
– баланың басты тәлімгерлері деп, қыз бала мен келін тәрбиесіне, ұл бала
мен ер жігіт тәрбиесіне терең тоқталып, қазақ халқы орыс патшалығының
отаршылдық бұғауында болып, содан кейін әкімшілдік-әміршілдік коммунистік
тәрбие дәріптелу себептерінен қазақ халқының ұлттық санасы мен намысы
қалыптасып, дамымай қалды дейді. Одан арылу жолын халқымызға, әсіресе, жас
қазақ ұрпақтарына ұлттық тәрбие беру арқылы ғана шешімін табуға болады
дейді.
А.Дайрабаеваның Қазақтың халықтық педагогикасындағы қыздардың
адамгершілік тәрбиесі [28] тақырыбындағы диссертациясы қазақтың халықтық
педагогикасындағы қыздардың адамгершілік тәрбиесіне арналған. Бұл еңбекте
автор халықтың ежелден сақталған әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері бойынша
қыздарға адамгершілік әдеттерін меңгертудің құнды жолдарын, әдіс-тәсілдерін
жүйелеген. Қазақтың ауыз әдебиеті шығармашылығындағы қыздардың адамгершілік
тәрбиесіндегі халықтық дәстүрлердің мазмұндық негіздерін, қыздардың
адамгершілік тәрбиесін – қазақтың халықтық педагогикасының өзекті
проблемасы ретінде қарап, тәуелділік және қыздар тәрбиесіндегі халық
педагогикасының дәстүрлерін, халықтық дәстүрге мектептердің әсерін, жаңа
тәртіптің қазақтың халықтық педагогикасына тигізетін ықпалын, халық
педагогикасындағы жаңа бетбұрыс қыздарға адамгершілік тәрбие берудегі
тиімді жолдарын көрсетті.
Ж.Т.Сарыбекованың Болашақ мұғалімдерді оқушы қыздарға қазақтың халық
педагогикасы арқылы тәрбие беруге даярлау [20] тақырыбындағы
дисссертациясында қыз тәрбиесінде халықтық тәлім-тәрбиенің өнегелі
жолдарын, тұтас педагогикалық процессте болашақ мұғалімдерді қыздар
тәрбиесіне даярлаудың нобайын құрып, оның әдістемесін жасап, тиімділігін
тәжірибе жүзінде көрсетті.
Л.С.Сырымбетованың Особенности казахской женской гимназии как
национальной воспитательной системы [29] тақырыбына жазылған
дисссертациялық еңбегінде қазақ қыздар гимназиясының халықтық білім беру
жүйесіндегі ерекшеліктеріне толқталып, Шығыстағы Х-ХІ ғасырларда пайда
болған медресе мен мектептердің пайда болуынан бастап, бүгінгі күнге дейін
қазақ қыздар гимназиясының ұлттық тәрбие берудегі теориялық негіздерін,
бүгінгі күні қазақ қыздарын тәрбиелеудегі ерекшеліктерге –
этнопедагогикалық проблема ретінде қарап, қыздарға этникалық тәрбие беру
жұмысының педагогикалық мазмұнын, қазақ қыздар гимназиясының ұлттық тәрбие
берудегі алғы шарттарын өзіндік тұрғыдан көрсеткен.
Ш.Жалғасова Педагогические проблемы казахских общеобразовательных школ
в обучении и воспитании девушек-казашек [53] ғылыми еңбегінде 1941-1985
жылдар аралығындағы қазақ қыздарына жалпы білім және тәрбие беру жағдайын,
оның ішінде 1941-1961 жылдар, 1961-1985 жылдар аралықтарын жеке көрсетіп,
тәрбиелік білім беріп оқытуда қыз балаларының мінезінің қалыптасу
ерекшеліктерін, оның ұлттық және отбасылық тәрбие беру, эстетикалық тәрбие
беру арқылы, мектеп-интернаттарының қыз балаларын тәрбиелеудегі мәнін,
ауылдық мектептердегі оқу-тәрбие жұмыстарының үрдісін ашып көрсетті.
А.Қ.Қисымова Қазақтың халықтық педагогикасы арқылы оқушыларға
адамгершілік тәрбие беру [30] ғылыми диссертациясында халықтық педагогика
арқылы оқушыларға адамгершілік – жыныстық тәрбие берудің теориялық
негіздерін, педагогикалық проблемаларын, оқушылардың адамгершілік-жыныстық
тәрбиесін қазақтың халықтық педагогикасы арқылы жетілдіріп, ұйымдастыру
жолдарын айқындаған.
Б.Қ.Өтешова Жоғары сынып оқушыларының дүниетанымын халық тағылымы
материалдары арқылы дамытудың педагогикалық шарттары тақырыбындағы [31]
ғылыми еңбегінде халық тағылымдары арқылы оқушылардың дүниетанымын дамыту
мәселесінің психологиялық және педагогикалық зерттеулер көрінісін,
оқушылардың дүниетанымын дамытудың моделін, өлшемдері мен көрсеткіштерін,
Әдеп пәні бағдарламасы, Ұлттық дүниетаным тағылымдары атты таңдау курсы
арқылы оқушылардың дүниетанымын дамыту, отбасы тіршілігінің әлеуметтік
мәнін, инабат иірімдерін, салт-дәстүрлердің әлеуметтік мәнін, оның ішінде
қыз балаларына қатысты тәлім-тәрбие жолдарын қарастырған.
ХХІ ғасырдың бастауымен жеке тұлға проблемасына ықылас күрт артып, баса
назар аударыла бастады.
Ендеше, егемен елдің ұрпағының жан дүниесін жаңартуға тиіспіз. Білім -
өнер мазмұнын түгелдей өзгертіп, оқу-тәрбие тақырыбын ұлттық рухқа
негіздеуіміз қажет. Жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу, отаншылдыққа баулу,
мәдениетіміз бен тілімізді түлету, нарықтық экономиканы, осы заманғы озық
технологияны игеру ата-бабамыздың дәстүрлі құндылықтарын, тәлім-тәрбие
ісіне енгізу, соның нәтижесінде ұлттық тұлға қалыптастыру бүгінгі күннің
көкейкесті мәселесінің бірі болуға тиіс.
Жоғарыда аталған еңбектерге талдау жасай отырып, біз өзіміздің
еңбегімізде қазақ этнопедагогикасындағы қыз баланы тәрбиелеудің
педагогикалық шарттарын көрсетуді міндетімізге алдық.
Теориялық міндеттер жиынтығы қазақ қызының жеке тұлғасын
қалыптастыруда, қыз баланың адами құнды қасиеттерін анықтауда әлі де
шешілмеген проблемалардың бар екендігіне әкеліп соқты.
Бұл ұлттық тұлғаны қалыптастыру мәселесі адамның психологиясын зерттеу
арқылы шешіледі. Бұл жай ұлдар мен қыздарға тәрбие беру барысында олардың
психологиялық ерекшеліктеріне мән беру. Сондықтан да бұл ерекшеліктерді
көрсету мақсатында бұл еңбектің осы тарауын ұлттық психология мен ұлттық
психикалық құрылымға түсінік беруден бастауды жөн көрдік.
С.Қалиұлы мынадай түсінік береді: Ұлттық сезім дегеніміз – адамдардың
туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген
сүйіспеншілікті білдіруі. Ұлттық сезім адамды қоршаған ортаның әлеуметтік-
экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстарының сол ұлт өкіліне тартқан
ерекше табиғи сиы.
Ұлттық салт-дәстүрге, ана тіліне деген сүйіспеншілікті, ұлттық өнер
түрлерін: ән-күй, зергерлік қол өнері, бейнелеу сурет өнері, ұлттық ойын
мен спорт түрлерін, ұлттық тағамды, киімді, тарихи ескерткіштерді т.б.
жатқызады.
Салт-дәстүрлер халықтардың тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге
деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып,
өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері
жойылып, өмірге қажеттіліктері дамып, жаңа мағынаға ие.
Ұлттық мінез дегеніміз – адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін
тұрақты құбылыс. Ұлттық мінез осы ұлтқа тән темпераменттік, психикалық
рухани сапасымен ерекшеленіп, көзге түседі. Мысалы, қазақтарға тән
бауырмалдық, ақжарқындық, конақжайлық, өзбектердің сыпайы мінезділігі,
діншілдігі, орыс халқына тән қарапайымдылық пен кеңпейілділік ерекшеліктер
байқалады [39,Б.49-53].
Зерттеуші ғалым Н.Сәрсенбаев [58] ұлттық психологияны ұлттық
психикалық құрылым деп есептей келе, оның үш компонентін былай ажыратады:
- ұлттық әдет-ғұрып және дәстүр;
- ұлттық сезім;
- ұлттық мінез-құлық.
Қ.Жүкеш [59, Б.105] ұлттық әдет-ғұрыпты және дәстүрді жеке
түрде атрибут ретінде қарастыруға болмайды деп есептейді. Қ.Жүкештің
ойынша, ұлттық психологияның құрамында мына компоненттер болуға тиіс:
- ұлттық мінез-құлық;
- ұлттық өзіндік сана-сезім;
- ұлттық қажеттілік және мақсаты, оларды сезіну.
Н.Елікбаев [60] ұлттық психологияның ерекшелігіне мынадай түсініктеме
береді: ұлттық психологияның ерекшелігі дегеніміз – халықтың тарихи-
әлеуметтік, рухани тұрғыда әр түрлі дамуы. Ол ұлттық психология құрылымын
мына компоненттерге бөледі:
- ұлттық мінез-құлық – бұл ұлттық психология құрылымындағы ең күрделі
және маңыздысы. Оның негізгі бөліктері: еңбексүйгіштік, бостандықты қалау,
қайырымдылық, қонақжайлылық, батылдық, қатаңдық;
- ұлттың өзін-өзі сезінуі – бұл екінші маңызды компонент - өзінің
ұлтын сүюі, басқа ұлттарға жақсы пікірмен қарау, оларды құрметтеп,
қадірлеу;
- ұлттық талғам – бұған дәмді сезіну қасиеті кіреді де, бұл
физиологиялық категорияға жатады, өйткені жүйке жүйелерінің қызметімен
байланысты да, адамдардың өмірлік қажеттілігінен туындайды;
- ұлттық сана-сезім – ұлттық жетістіктерді бағалау, өз ұлтын сүю,
ұлттың басына түскен қиыншылықтарын бөлісу, ұлттардың өзара айырмашылығын
ажырату. Ұлттық сана-сезім этникалық ерекшеліктерінен туындайды да,
ұлтаралық қатынассыз адамзат баласының қарқынды дамуы қиын.
Н.Жанділдин [61] ұлттық психологияның құрылымын төмендегідей
көрсетеді:
- ұлттық мінез-құлық;
- ұлттық тағам;
- ұлттық сана-сезім – бұған әдет-ғұрыптар, дәстүрлер де кіруі мүмкін.
Әдет-ғұрып, дәстүрлердің пайда болуы, олардың дамуы, қазіргі кездегі
жағдайы, олардың тұрақтылығы барлық ұлттарға тән табиғи құбылыс болып, әр
түрлі тұрмыс деңгейіне қарай дамып отырады да, оның дамуына дін айрықша
үлес қосады, мұның нәтижесінде әр-түрлі пісіп-жетілу деңгейіне орай ұлттық
психология қалыптасып дамиды.
К.Оразбекова [4] ұлттық психикалық құрылымның негізгі компоненттеріне
ұлттық намыс, мінез-құлықты, сана сезімді жатқызады. Мұндағы ұлттық сана-
сезім – ойлау жүйесінің актісі. Бұл арқылы қоршаған ортаны танып, біліп,
күнделікті өмірде пайдаланады, осының салдарынан тұлға дамып отырады [4,
Б68-78]-деп тұжырымдайды.
Қорқыт баба, Асанқайғы, Жиренше шешен, Қазтуған, Бұқар жырау,
Шалкиіз, Жиембет, Шал ақын, Доспанбет, Ақтамберді, Үмбетей, Дулат, Мұрат,
Махамбет, Майлықожа, Сүйінбай, Шортанбай, Жамбыл, Базар, Әріп, т.б. ақындар
мен жыраулар өз шығармаларында тәлім-тәрбие, әдет-ғұрып, мінез-құлық, өмір
мұраты, арман-тілек, адамилық пен имандылық, жауынгершілік-батырлық,
сұлулық пен махаббат, еңбек пен кәсіп т.б. моральдық-этикалық қатынас
құндылықтарын өз қолтаңбаларымен, мәңгі жадыда сақталар жыр-толғауларымен
қалдырған.
Жыраулардың рухани және мәдени құндылықтары әлеуметтік өмір мен
моральдық сананың жалпыға ортақ аясында көпшілік қабылдаған дәстүрлер мен
жаңа көзқарастардың жаңашылдық бірлігі болып табылады. Олар өздерінің
халқын діни және адамгершілік бастаулар мен дәстүрлерді, өмір сынынан өткен
маңызды моральдық өлшемдер ретінде сақтауға шақырады. Сонымен қатар,
жалпыға ортақ рухани байлық ретінде өзін-өзі жетілдіруге, қатынас
құндылықтарын игеруге үндейді.
Қазақ жырауларының шығармашылық мұрасында адамдар арасындағы
бейнелеген жағымсыз мінез-құлық пен әлеуметтік қарым-қатынастарды қатты
сынға алып, олар рухани байлықтың әлсіздігін көрсететінін айтады. Сондықтан
әлеуметтік өмірдің әр алуан ұнамсыз құбылыстары мен қасиеттері, ұнамсыз
кейіпкерлер мен образдар салыстырмалы түрде алынып, жастарды моральдық-
этикалық құндылықтарды саралауға мүмкіндік береді. Ойшылдардың
шығармаларындағы моральдық-этикалық құндылықтар ортақ қарым-қатынас
мәдениетіне тәрбиелеу болып табылады. Ерік пен сезіну шынайы қарым-
қатынастардағы бірлік. Адам әлеуметтік қарым-қатынастардың субъектісі
ретінде түсіндіріледі.
Жыраулардың көзқарастары бойынша адам мен қоғам дамуындағы іс-әрекет
этикалық нормалардан тұруы шарт. Олар өз шығармаларында алдыңғы қатарға
этикалық талаптарды шығарады. Бұл талап адамның жетілуі мен өзін-өзі
жетілуі, өзін тануының құпиясы болып табылады. Ал адамның кез келге іс-
әрекеті этикалық нормалардан құрастырылады.
Қазақ әдебиетінде жақсылық пен жамандық бір-біріне қарама-қайшы
түсініктер. Әдептілік, тәлімдік, өнегелілік категориялар ретінде баяндалып,
олар кісілік қасиеттер ретінде жырланады. Жыраулардың моральдық-этикалық
құндылықтар туралы ілімінде жақсылықтың өлшемі адамның өз атына сай
тіршілік етуі болса, онда жамандық тіршілікті шектеу деп түсіндіріледі.
Яғни, жақсылық адам мен әлем арасындағы үйлесімдік. Жақсылық жасай білу
нағыз адамның қолынан ғана келеді. Жамандықты – үйлесімсіздік, шектен
шығу, теріс қылық, ғаріп нәрсе деп ұғынады.
Бұл заманда не ғаріп? Қариялар болар тез
ғаріп
Ақ қалалы боз ғаріп, Қадірін жеңге
білмесе,
Жақсыларға айтпаған Бойға жеткен қыз ғаріп
Асыл шырын сөз ғаріп, Мүритін тауып алмаса,
Замандасы болмаса Азғын болса пір
ғаріп
[302,Б.8]-деген жолдарда жақсылық пен адамдық қасиеттер көрінісі ғана емес,
терең педагогикалық ілім жатыр. Жақсылық адамдардың дүниемен қатысына да
өзара қатынастарына да олардың ешқашан өшпес құндылықтар екенін мойындап,
оларды сақтау, қастерлеу және оны бұзатын, оны былғайтын жамандық.
Жамандықтың жиі кездесетін түрі-жетесіздік, қадірлей білмеу. Сондықтан да
Ақтамберді:
Ауылдағы жамандар
Ер қадірін не білсін!
Көшіп-қонып көрмеген
Жер қадірін не білсін!
Көшсе қона білмеген
Ақылына көнбеген
Жұрт қадірін не білсін! [303, Б.28]-деп жырлайды.
Бұл жерде маңызды моральдық-этикалық құндылықтар мәселесі
көтеріліп тұр. Ол-жақсылықтың шартсыздығы. Біздің ісіміз жақсылық па әлде
жамандық па деп дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Ол дауысқа салынбайды, тылсым
түрде сезіледі. Өйткені ізгілік адамның болмысымен тікелей қатысты,
жақсылықтың жасалуы есеппен жүрмейді; ол өз қайтарымын күтпейтін және
адамның шынайылығынан туындаған өмірдегі нұрлы қадамдар болып табылады.
Жақсылықтың бағдары жақсыны көтермелеу. Керісінше жасалған әрекет
жамандыққа әкеледі.
Ақын-жыраулар шығармашылығын жан-жақты зерттеген ғалым-жазушы
Мұхтар Мағауин осы: Жаман кім, жақсы кім-ол жағын жырау онша
қазбаламайды. Мысалы, Шалкиіздің түсінігіндегі жаман-жолдасының басы жауда
қалғанда жан қиюға шыдамай бас сауғалап кетер адам. Ал жақсы-жолдасын
жауға қалдырмас тұсында тұлпары тарп ұрып тұратын атаулы ер,- дейді
[305,Б.29]. Ал Шалкиіз жыраудың жақсылық пен ізгілік түсініктерін талдау
мәселесінің жаңа қырларын аша түседі. Сонымен, Шалкиіз толғауларында:
- алаштан байтақ озуы;
- алғаным ару болуы;
- батырлық өмір сүруі;
- ерлердің алдаспаннан игі қолы болуы;
- бас иетін Темір сияқты сұлтанның болуы;
- тәңірінің дәрежені артық етуі,
- дұспанның қолы жете алмауы;
- мал аямайтын достың болуы;
- ата-ана үйінің Меккеден артық болуы;
- жығылғанды тұрғызу, жылағанды уату;
- ата-қоныс: қоғалы көлдер, қом сулар;
- туысқанның көптігі;
- көбе бұзар жебенің болуы;
- ел бастап ғадыл төре, сөз бастау шешен, қол бастар аға жігіт бар;
- жақсылардың өлмейтін сөзінің бар болуы жақсылыққа жатады.
Бұл жерде жыраудың адам, оны қоршаған орта жайындағы түсінігі
сол заманның санасына елес береді. Көптің құрығы ұзын, көп-жауғасыз,
елге-қорған. Бұл мақалдың ақиқаттығы әсіресе білектің күші билікші болған
ескі жаугершілік заманда ерекше көзге түседі. Сол қалың көпті қайтсем
біріктірем деп жырау мұңаяды. Ол заман үшін мұның жалғыз-ақ жолы ол – рулар
туыстығы, қандастық еді. Сондықтан Шалкиіз жалғыздың жоғы табылмас,
рулының оғы қалса табылар деген мақалға сүйенеді. Алайда, туыстың бәрі
бірдей емес, жақсысы да, жаманы да бар.
Хандық дәуірдегі ақын-жыраулардың моральдық-этикалық түсініктері
жоғарыда аталған фольклор үлгілерімен үндесіп келеді. Өйткені олар бір
этномәдени кеңістікте қалыптасқан. Хандық дәуірдегі ақын-жыраулардың
моральдық-этикалық ойларының негіздерін қарастырғанда олардың исламдық және
байырғы нанымдардың бірлігі екендігі айқын аңғарылады. Кеңес дәуірінде
қазақ ақын-жырауларының діни өкілдерді сынаған кейбір жолдарынан олар
исламды онша қолдамады деген тұжырым жасалды. Бұл сарын соңғы жылдары
жазылған кейбір зерттеулерде де орын алады. Мысалы, қазақ халқының аңқау
елге арамза молда, молдаға мал қайғы, момынға жан қайғы, мың күн
ұжмақтан – бір күн тірлік, дін қараңғы ін сияқты мақалдарынан қазақ
дүниетанымына материализм мен пантеизм кейбір көріністері тән болды деген
сараптаулар да кездесіп тұрады. [306,Б.72]. Дүниенің қиындықтарын жеңе білу
үшін адам бойында моральдық-этикалық құндылықтарды жинақтай білу керек. Ол
үшін жоғары моральдық қасиет қажет. Осындай өмірлік ұстанымдар ақын-
жыраулардың шығармашылығында анық жырланған. Мәселен, Доспамбет жырау мен
нағыз адаммын, себебі адамдық белгілерді өз бойыма жинақтай білдім,-дейді.
Қазақ ақын-жыраулары діндегі моральдық-этикалық құндылықтарға ерекше
көңіл бөлген. Бұл жөнінде белгілі философ Қ.Ш.Нұрланова: Қазақта жалпы
жарық дүниеге табыну мәдениеті терең орын алған. Еш нәрсеге, ешкімге қиянат
жасамау-мұсылманшылықтың негізгі этикалық арқауы. Қазақ дүниетанымының
негізі-этикалық арқау,-деген ой тұжырымдайды.
Көрнекті жыраулар Асан қайғы мен Қазтуғанның, Доспамбет пен
Шалкиіздің, Ақтамберді мен Бұқар жыраудың елдік пен ерлікті, азаматтық пен
адамгершілікті жырлаған өлең-жырлары, туған жер, ата-қоныс, ел тағдыры,
өмір өткелдері мен қоғам жайлы толғау-тұжырымдары, терең ойшылдық пен
шешендік өнер өнегелері адамзат атаулыға тән моральдық этикалық
құндылықтарды дәріптейді. Аталған даналарымыздың өмір жолдары өзі өмір
сүрген заман тарихымен тығыз сабақтас. Жыраулық поэзиядағы жалпы моральдық-
этикалық құндылық болып табылады: салауаттылық, инабаттылық, ізеттілік, ар-
ұятты болу, қайырымдылық, перзенттік парыз, ата-анаға, Отанға қызмет ету,
ұлтын, халқын, Отанын сүю, қорғау, ерлік, әдептілік, имандылық, ар-
намыстылық, өнерпаздық, ата-текті қастерлеу, бүкіл адамзаттық адамгершілік
қасиеттерді ардақтау деген ұғымдар тәлім-тәрбиеде моральдық көрсеткіш
ретінде танылып, адамды моральдық-этикалық идеалға бағдарлайды.
Халқымыздың ұлттық дәстүрі бойынша, кісіні сыйлау, құрметтеу, оның
кісілігін үйрену әрбір жастың парызы болып табылады. Үлкен кісінің алдынан
қия өтпеу, үлкен адамға орын беру, оны төрге шығарып құрметтеу, оған сәлем
беру, көңіліне қарау – моральдық-этикалық қатынас құндылықтары ретінде
қалыптасқан. Ерлік пен елдік, отаншылдық пен сүйіспеншілік, ынтымақ пен
бірлік, жан тазалығы мен адал достық – бәрі де ақын-жырауларымыздың
жыраулық поэзиясынан ерекше орын алған. Осының өзі – болашақ ұрпақтың,
әсіресе, қыздар бойында моральдық-этикалық идеалға бағдарлау қасиеттерін
жинақтауға септігін тигізетін бастау бұлағы.
Қазақ халқының моральдық-этикалық құндылықтар жүйесінде жақсының,
адамдағы даралықтың өлшемі кісілік ұғымы. Және ол да адамның жынысымен
материалдық байлығының деңгейіне тәуелсіз нәрсе. Қыз Жібек жырында:
Жібектің жайын сұрасаң,
Асып туған атадан
Шаһизада кісі еді [246].
Кісі сөзінің мағынасы тұлға ұғымымен тең екендігі айтылып жүр.
Кісі болар баланың
Кісіменен ісі бар.
Кісі болмас баланың
Кісіменен несі бар?
Яғни, кез келген адам кісі бола алмайды. Кісілік адамдағы моральдық-
этикалық әлеуметтіктің жоғары деңгейін көрсетеді. Қазақтың дәстүрлі тәрбие
жүйесінде бұл түсінік ұғым деңгейіне дейін көтерілген деуге болады.
Қазақ халық педагогикасындағы тағы бір басты моральдық-этикалық
құндылық – Ақыл.
Қой асығы демеңдер,
Қолыңа жақса сақа ғой.
Жасы кіші демеңдер,
Ақылы асса аға ғой.
Қазақ әйел ақылын төмен санаған деген пікірдің шындыққа
жанаспайтындығын тағы да ақын-жыраулар шығармасынан көреміз. Шал ақын:
Уа, жігіттер,
Әйел алсаң, қарап ал ақылдысын,
Ол сенің ақыреттік жақын кісің [308]- деп, ақылға терең мән берген.
Қаз дауысты Қазыбектің әкесі Келдібек би қыз таңдап біраз үйленбей жүрсе
керек. Ойламаған жерде бір жиында аяғы ақсақ, көзі қыли жас қызға көңілі
ауып, құда түсіп, айттырып алыпты. Әке-шешесі аса қолдай қоймайды.
Сонда Келібек:
Қаймағын піскен сүттің алдым қалқып,
Аяғы ақсақ болғанмен, ақылы артық.
Көзі қыли, сөзі мен ісі түзу,
Сөйлескеннен өн бойым кетті балқып - дейді.
Келдібектің замандастары әзілдескенде, осыны алдына тартып, қағытып
жүріпті. Бірде олар Келдібектің үйінде отырып, соқтыға берген екен. Сонда
жас келіншек сыпайы ғана:
Көзім қыли, жасырмаймын, ақсақпын,
Келдекеңмен сондай тату жақсы-ақпын.
Татулықтың белгісіндей тамаша
Төрт бошанды билейтін ұл таппақпын!- депті. Айтқандай Қаз дауысты
Қазыбек дүниеге келген екен. [309]
Төле би туралы аңыздар ішінде босбелбеу, ынжықтау баласына өзі таңдап
жүріп ақылды қыз әперіп, осы келінін аса бағалап, көп жағдайда баласымен
емес, келінімен ақылдасып, шешім қабылдағаны туралы айтылады. Бұл халықтың
әйелде ақыл, байыптылық, жағдайды дұрыс таразылау сияқты қасиеттердің басым
екенін, оны жете бағалау, намыс көру жөнсіз екенін мойындауы. Әйел ақылына
халықтың бас июінің айшықты көрінісі Айман-Шолпан жырында айқын көрініс
береді. [308,Б.112] Осы жырда халықтың әйел сұлулығынан ақылды жоғары
қоятыны көрінеді. Жырда сұлу деген сөз Шолпанға қатысты ғана қолданылады
да, Айманды:
Ақылын ақ Айманның адам білмес,
Ешкіммен ақылы көп ойнап күлмес.
Айманның әрбір түрлі айласы бар,
Секілді бойы көркем биік шынар- деп ылғи Айманның ақылына тамсанып:
Құлақ сал мына сөзге даналарым,
Айман болар өлгенде паналарың – дейді. Жырда Айманның даналығымен
бауыры Шолпан мен өз баласы азаттық алғаны, ұлы жоқ әкесінің жаудан малын
қайтарып, елінің намысын қорғап, екі елдің арасын ушықтырмай, төрелік
айтып, бітістіргені жырланады:
Айман қыз елден сүйтіп алды бата,
Ісінде болмаған соң зәрре қата.
Айман қыз ақылменен тату қылды,
Бүйтіп ел болмас еді ұрысқанда [308,Б.694]
Жыраулардың туындылары белгілі бір кезеңнің қоғамдық-әлеуметтік,
тарихи сипатын танытумен қатар, моральдық-этикалық тәрбие тақырыптарын да
адам өмірінің түрлі жағдайларына қатысты жырлап, ел ішінде зор тәрбиелік
міндет атқарып отырды.
Қазақ этнопедагогикасындағы қыз баланы тәрбиелеудің теориялық
негіздерін айқындау арқылы, жалпы қыз баланы тәрбиелеу, оның ұлттық
психологиясын зерттеу арқылы шешіледі деп біліп, ұлттық тәлім-тәрбиеге мән
беріп, баланың санасын ұлттық тәрбие негізінде қалыптастыру Қорқыт,
Ж.Баласағұн, Әл-Фараби, А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, М.Жұмабаевтың еңбектерін
теориялық негізде талдап, ұлттық психология – халықтардың тарихи дамуының
өзгешелігі мен әлеуметтік-экономикалық, рухани өмірдің алғы шарттарына сай
қалыптасатын және мәдениет пен тұрмыстан, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардан
байқалатын ұлттық сезім әрекетінің көрінісі деп біліп, ұлттық психологияның
компоненттері туралы ғалымдар арасындағы (С.Қалиұлы, Н.Сәрсенбаев, Қ.Жүкеш,
Н.Елікбаев, Н.Жанділдин, К.Оразбекова т.б.) әртүрлі көзқарастарға талдау
жасап, философиялық, тарихи, әлеуметтік, педагогикалық, психологиялық
ғылыми әдебиеттерді саралай келе, М.Жұмабаевтың Педагогика [63]
оқулығындағы көрсеткен түсініктемесіне сүйене отырып, ұлттық психикалық
құрылымға өз түсінігімізді бердік:
- ұлттық сана-сезім (сана-сезімнің әсерленуі арқылы)
- ұлттық мінез-құлық (ізгілік жолдары арқылы)
- ұлттық қайрат-жігер (батырлық жолдары арқылы).
Бұлардың әр қайсысына мынадай анықтама береміз: Ұлттық сана –сезім
дегеніміз әр ұлт өкілінің өзіндік ерекшелігіне сай тілін, тарихын, әдеп-
ғұрпын, салт-дәстүрін жан-тәнімен сезініп, саналы қабылдап, ұғынуы. Адам
баласы білімді алдымен осы әсерлену арқылы алады.
Адам жанының әсерлену көрінісі болу үшін төмендегі шарттар табылуы
тиіс:
- әсер білінетіндей күшті болуы керек;
- бір әсерден екінші әсерге дейін белгілі уақыт өту керек.
Адамның білімі неғұрлым төмен болса, мінез-құлық сезімдері де
соншалықты төмен, тар болады. Жас бала барлық еркелігінің, тілегінің
орындалып отырғанын жақсы көреді. Еркелік пен тілектің орындалуын ізгілік
деп біледі де, ал орындалмауын жауыздық деп біледі. Ал есейе келе, білімі
артқан сайын, оның мінез-құлық сезімдері де жоғарылап кеңейе түседі.
Жас нәрестеде ең алдымен ананы сүю сезімі оянады да, сонан соң
туысқандық сезім, жанында жүрген адамдарды сүю сезімі өседі. Яғни, бұл
деген жақын адамдарға жауыздық тілемей, ізгілік тілеуді білдіреді. Адамның
сана-сезімі тереңдей түсе, өз елін, жерін, табиғатты сүю сезімі оянады.
Адам шын ізгі адам боламын десе, халық ісі, халық пайдасы жолында құрбан
болу керек. Жер бетіндегі адам жаратылысы бір-бірін сүюге, сыйлауға, демек
гуманизмге бағытталуы тиіс. Ол адам жаратылысының негізгі мінезін
сипаттайды.
Осы жерде дін сезімдері деп аталатын сезімдер туралы айтып өтсек
артық болмас. Мынадай пікір бар: адамның мінез-құлық сезімдері күшті болу
үшін, адам ізгі болу үшін, ол жауыздықтан тыйылып, ізгілікке ұмтылуы үшін
адамда дін сезімдері күшті болу керек. Дін сезімдерінің негізі, дүниені
жаратушы, дүниеде барлық нәрсені билеп тұрушы бір тәңірі бар деп сену және
сол тәңірге адам өзін пенде деп білу. Демек, адамның барлығы бір тәңірдің
пендесі болса, бір-біріне туыс, жақын, сондықтан бір-біріне ізгілік жасау
керек.
Ізгілік істесе, тәңірінің көңілін табуға, разылығын алуға, махаббат
тартуға, жұмаққа кіруге сену. Жауыздық істесе, тәңірінің наразылығын алу,
ашуына, қаһарына ұшырауға сену, міне дін сезімдерінің негізі осы.
Бұл әрине бұрыннан келе жатқан діни пікір. Ізгілікке ұмтылдыратын тек
дін сезімдері деп ұғу дұрыс емес. Ізгілікке ұмтылдыратын дін адамның
жаратылысын жасаған емес, ізгілікке ұмтылатын адамның мінезі дінді
туғызған. Демек, мінез-құлық сезімдері, жауыздықтан безіп, ізгілікке ұмтылу
адам жаратылысында бар. [20,63,64,65,66,67].
Мінез-құлық сезімдерін өркендету жолдарын көрсетеміз:
1. Баланың жанындағы адамдардың әсері. Баланың бірге араласатын
адамдары ізгі, дұрыс мінез-құлықты болсын. Бала жанындағыларға
еліктегіш келеді, әдепті бол, әділ бол, өтірік айтпа деген
сөздерден гөрі, шын мәнінде жақсы қаситтерге толы адамдармен
аралассын.
2. Үйде, тәрбие орындарындағы тәртіп. Үйде, тәрбие орындарында
ізгі мінез-құлықтарға әдеттенсін. Үйде, тәрбие орындарындағы
тәртіп құбылмалы болмай, бір қалыпта болу керек. Тәртіп -
өзгермейтін ізгі мінез-құлық заңдарына негізделген болсын. Ата-
анасын, тәрбиешісін бала досым деп білсін. Бала ешбір ойын,
ісін жасырмайтын болса, сонда өтірік айту, алдау сияқты мінез-
құлықтарға орын болмайды.
3. Баланың мінез-құлық туралы ойы. Баланың келешекте өз істерінен
және басқа адамдар ісіне мінез-құлық жағынан баға бере алу
үшін, мінез-құлық туралы ерте күннен ой жүргізіп үйренуі тиіс.
Сондықтан балаға түрлі әсерді мінез-құлық жағынан салыстырып,
оның дұрыс не болмаса теріс екенін, ізгілік пен жауыздықты, ақ
пен қараны айыратын жолын көрсетіп отыру керек.
Сонымен, ұлттық мінез-құлық деп – психикалық даму барысында адамның
өзінің ойына, ісіне баға беруін, жағымды ой мен ізгілікке ұмтылуын, ой мен
іс-әрекетке іштен баға бергенде болатын жағымды не жағымсыз сезімдерді
айтамыз.
Бұл ұлттық психикалық құрылымның екінші компоненті ұлттық мінез-
құлыққа берген түсінігіміз. Келесі қарастыратынымыз ұлттық психикалық
құрылымның үшінші компоненті ұлттық қайрат-жігер.
Адам жаны бір затты болдыруға, не болдырмауға ұмтылады. Бұл ұмтылу
соқыр ұмтылу емес, мақсатты ұмтылу. Осы мақсатты ұмтылуды қайрат-жігер деп
атауға болады.
Қайрат-жігер адам өмірінде үлкен орын алады және адамның жан ісін
тізгіндеп, белгілі жолға салып, өркендетеді. Адам келіп қалған ашуын да осы
қайрат-жігер арқылы тоқтады. Қиын-қыстау істе де осы қайрат-жігердің
төзімділігі шешеді.
Жан қуаттары туралы теориясында Әл-Фараби адамның ерік-жігер, қажыр-
қайратын жеке процесс ретінде қарастырмай, этика ғылымына орайлас
пікірлерінде сөз етеді. Жақсы қоғам, ізгі адамдар, олардың күшті қажыр-
қайраты мен ерік-жігері – рухани қасиеттерді қалыптастырудың негізгі
факторлары. Қылық пен іс-әрекеттің саналылығы, тоқтамға келушілік, батырлық
пен ерлік, рухани жағынан жетілу ерік-жігердің жақсы сапалары болса,
мейірімсіздік, қорқақтық, дүниеқоңыздық, нәпсіқұмарлық, адамның ұнамсыз
қасиеттері болып табылады. Ал көз айна тәріздес нәрсе, ол – сыртқы дүниенің
сәулесі түсіп отыратын алғашқы саңылау [63,68,69,70] деп пайымдаған.
С.Ақтаев ұлттық тәрбие барысында қайрат-жігерді қазақ халқының
батырларынан, батырлардың жұптары ару қыздардан да, ару аналарынан да
көруге болады [17] деген өзіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мүмкіндіктері
1. ҚРМЖМБС 3.09.254-2006 *** Педагогика және психология
2. ҚРМЖМБС 5.04.033-2008 Жоғары оқу орнынан кейінгі білім – магистратура
3. СМЖ Про 4.11-2008 СМЖ магистратурада қорытынды мемлекеттік аттестация
ұйымдастыру процедурасы, Тараз 15.12.2008ж.
4. СМЖ П.10.04-2009 СМЖ магистрлік диссертацияның ережесі, Тараз
01.12.2009ж.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қай заманда болмасын адамзат алдында
тұратын ұлы міндет - өзінің өмірін жалғастырушы сапалы ұрпақ тәрбиелеу.
Еліміз егемендікке қол жеткізген соң жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру міндеті
уақыт талабымен бірге келетін игілікті іс екендігі белгілі. Ел Президенті
Н.Ә.Назарбаев Ұлт мәселесіне қатысты жалпы үрдісті танып-түсіну, сөз жоқ,
қажет. Мұнсыз мемлекеттік дамудың жалпы логикасын бажайлау мүмкін емес,-
дейді [1]. Бұл міндеттер Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында
Білім беру жүйесінің міндеттері: азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны –
Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық
мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының басқа
халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік
тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру [2] деп көрсетілгенімен, қазақ халқы
дәстүрлерінің тәрбиелік мәнінде де айрықша көңіл аударылғаны байқалған.
Жолдау
Әрбір тарихи-әлеуметтік кезеңнің өз талғам-танымына лайық дәстүрі,
салты бар. Дегенмен, қаншама уақыт өтсе де ата тегі дәстүрді сақтап қалған
жөн. Өйткені сол арқылы ғана біз өз тарихымызды біле аламыз. Ғасырдан-
ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға, анадан қызға ауысатын тарихи-
әлеуметтік, қоғамдық тәжірибелік дәстүр сабақтастығы болмаса, адамзаттың
алға жылжу өрісі де болмас.
Қазіргі кезеңнің ерекшелігі – адамгерлішік, азаматтық сияқты
қасиеттер сынға түсуде. Біздің қоғамның жаңаруы үшін, адамдардың мінез-
құлқы жаңаруы керек. Экономикалық және әлеуметтік табыстардың түп-тамыры
моральдық және мәдениеттілік шарттарында жатыр. Қоғамымызға адал, арлы
адамдар қажет. Әрбір азамат адамгершілігі жоғары болып, уақыт пен қоғам
алдындағы жауапкершілігін жете сезінуі тиіс. Мұндай қасиеттерді адам өз
бойында еңбек, саяси, құқықтық, эстетикалық, ұлттық сана тәрбиесі арқылы
ғана дамыта алады.
Адамзат баласының ежелден келе жатқан ортақ мүддесінің бірі – ұрпақ
тәрбиесі, оның ішінде қыз баланың тәрбиесі. Осы мақсатта әрбір халықтың әр
түрлі ой-пікірлері, іс-тәжірибелері көптеген жылдар бойы жинақталған. Осы
орайда халық педагогикасының озық үлгілері бала тәрбиесін жетілдіру, ана
тіліміздің өрісін кеңейту, білім беру саласынан өткен кемшіліктердің орнын
толықтыру – ұлттық тәрбие беруді нығайту құралының бірі.
Ұлттық тәрбие беру мәселесі қоғамды жандандыру, адамзаттық рухани
мәдениет үлгілерін үйрену, оны ұлттық қалыпқа келтіру, басқа да әлем
халықтарының әлеуметтік мәселелермен тығыз байланысты.
Қазақ елі егемендігі мен тәуелсіздігін жариялағаннан кейін этнос,
халық, ұлт психологиясының сан салалы мәселелері жайлы зерттеулер көзге
түсе бастады. [3]
Егемендіктің 20 жылдығы
Ұлттық санамыз, саяси ой-өрісіміз сілкініп, өрлеу жолына түскен осы
кезеңде ата-бабаларымыздың кең-байтақ өлкені қалай қорғағанын, бостандыққа
жету жолындағы күресін, терең тамырлы тарихымызды, ту ұстаған батырларымыз
бен көсемдеріміздің, сөз бастаған шешендеріміздің ұлгі өнегесін бүгінгі
ұрпаққа ұғындырып, келешекке мирас ету – бізге парыз.
Әрбір ұлттың маңдайына біткен ұлы дарыны болады. Қазақ халқы ұлы
дарындардан кем емес. Тек оларды әлемдік деңгейге көтеріп, дүние жүзіне
таныта білу парыз. Бұл 2030 жылға дейін жоспарлаған істеріміздің алды болуы
тиіс. Бүгінгі күнгі міндетпен шектеліп қалу, ертеңгі күнді ойламау,
болашақты болжамау рухани жұтаңдыққа алып келеді. Бүгінгі туылған
балаларымыз 2030 жылы ер жетіп, ел билігіне ие болса, өмірлік бағыттарын,
жүрер жолдарын дұрыс тапса дейміз. [4, б.34]
Қазіргі таңдағы еліміздегі түбегейлі өзгерістер, яғни нарықтық
қатынастардың туындауына байланысты республикамыздың экономикалық,
материалдық күйзелістерге ұшырауы – бала тәрбиесінің қалыптасуына ғана
емес, сонымен бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін тигізуде.
Сондықтан болашақ жастардың талабы мен сұранысына қарай шынайы ұлттық тұлға
болып қалыптасу процессінде қазақ тәлім-тәрбиесі мен ұлттық әдет-
ғұрыптарының асыл мұрасын пайдалана білу бүгінгі тәрбие мәселесінде маңызды
орын алады. [5]
Қазіргі кездегі әйелдердің эмансипациясы демократиялық өзгерістердің
құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл еркек пен әйел арасындағы бастапқы
еңбек бөлісін қайта қорғауды және саяси билікті де олардың арасында қайта
бөлуді шамалайды.
Қоғам санасынан әлі де әйел мінез-құлқының дәстүрлік стереотипі
жойылған жоқ. Көбіне әйелдердің орнын саяси қатынастық елжар объектісі
ретінде қарау, әсіресе, әрекеттің ерекше артықшылығы бар және беделді түрі
мемлекетті басқару саласындағы олардың қатысуына байланысты сақталды [6].
Осы кезге дейінгі ғылыми зерттеу жұмыстарының кез-келгенінде ұрпақ
тәрбиесінің маңызы, мәні, ерекшеліктері жан-жақты дәлелденген. Дегенмен,
отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
мүмкіндіктерін ғылыми тұрғыда қарастырылуына мән беру қажет.
Жеке тұлғаның қалыптасуы белгілі бір ортада көптеген факторлардың
өзара әсері арқылы дамиды. Біздің ойымызша, қазіргі жағдайда қазақ қызының
санасында, ой-өрісінде, жалпы азаматтық, адамзаттық рухани құндылықтар мен
жоғары адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, қыз тұлғасының даму барысын
психологиялық жан-жақты зерттеу, оның даралық ерекшеліктерін танып, дұрыс
бағытта дамыту, әр түрлі әлеуметтік және моральдық-психологиялық
жағдайларда қолдау көрсету және қоғам өмірін ізгілендіру мен
демократияландыру жағдайында бойында ұлттық тәрбиеге бай жаңа қазақ қыз
азаматын қалыптастыру мәселесінің маңыздылығы мен көкейкестілігі күннен
күнге артуда.
Қазақ халқының дәстүрлері ежелден келе жатқан ұлттық мәдениеттің бір
бөлігі екені барлығымызға аян. Ғасырлар бойы сыннан өтіп, ұрпақтан-ұрпаққа
ұласып келе жатқан салт-дәстүрлердің озық үлгілері жеке тұлғаның жан-жақты
дамуына септігін тигізді. Ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан-ұрпаққа ұласып
ежелден келе жатқан отбасында қыз балаға тәрбие беру үлгілері бүгінгі
қыздың өсіп-өнуіне, дамуына, ұлттық тәрбисіне ықпалын тигізері сөзсіз. Осы
орайда ең негізгі талаптардың бірі – ұлттық қасиеттерімізді танып-білу.
Оның ішінде қыз баланың тәрбиесіне үлкен көңіл бөлу қажет. Себебі, қыз
баланы тәрбиелеу мәселесі бүгінгі күні өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Осыған орай біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда қазақ халық педагогикасындағы
қыз баланы тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын қарастыруды жөн көрдік.
Ендеше, халық педагогикасы, этнопедагогика арқылы қазақ қызын
тәрбиелеудің мәселелерін алдағы орынға қоюға болады. Өйткені, біз ең
алдымен әлемге адам сыйлайтын болашақ ана-аруды бөбек жасынан бастап
тәрбиелеуіміз керек, сонда ғана біз ұлт тағдырына, ел тағдырына өз
үлесімізді қосамыз. Ендігі жерде алдымызға қоятын мақсатымыз – қыз баланы
тәрбиелеу үшін арнайы педагогикалық шарттар болу керек.
Дүниеге тіршілік әкелуші - әйелдің махабатын, ұнату, сүю, жек көру
сезімдерін, мінезінің, жан дүниесінің әр алуан иірімдерін шебер өрнектеген,
сезім байлығы, адамгершілігі, жан тазалығы, ақылдылығы, зеректілігі,
нәзіктілігі мен ұлылығын жырлау қазақ халқына тән [7,б.4].
Бүгінгі күні қазақ қызына ұлттық тәрбие беру қоғамдық сананың дамуы
мен қоғамдық құрылысқа байланысты. Қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер мен
өндірістік қатынастар жаңғырып, жаңарып, өзгеріп қыз баласының тәрбиесіне
өз ықпалын тигізеді.
Қазақ халқының көне дәуірден бері сақталып келе жатқан салт-
дәстүрлері қыз баланы тәрбиелеуде, оның адамгерлішік мінез-құлқын
қалыптастыруда үлкен мәнге ие.
Рухани мәдениетіміздің тарихына арналған және қазақ халқының
педагогика тарихына байланысты жазылған ғылыми-зерттеу еңбектерде қыздарға
білім беру, тәрбие мәселесі оқу орындарының деңгейінде сөз болған
Т.Т.Тәжібаев [8,9,10], А.С.Сыдыков [11], А.И.Сембаев [12], Г.М.Храпченков
[13,14] т.б. жұмыстары бар. Бұл еңбектерде қызық қызына адамгершілік тәрбие
беру мәселесі айтылған. Қазақ қыздарының тарихи тағдыры, отбасы, неке
жөнінде тарихи-этнографиялық, құқық жайлы жазылған еңбектердің ішінде
Х.А.Арғынбаев [15], С.Н.Ақтаев [16,17], Қ.Бөлеев [18,19], К.Ж.Қожақметова
[5,158], Б.А.Тойлыбаев [159], А.Т.Төлеубаев [20], Н.С.Сәрсенбаев [21],
А.Ж.Жақыпова [22], А.А.Жұмадуллаеваның [86] зерттеулері мен
монографияларының біздің жұмысымыз үшін мәні үлкен болды. Өйткені қазақ
халқы педагогикасы арқылы қыз балаларына тәрбие берудің тарихи тамырларын
халықтың рухани мәдениетімен бірге қарастыруға тура келеді. Сонымен қатар,
Республикамызда қыздарға білім беру, тәрбиелеу жөнінде К.Қ.Құнантаева
[23,24,25], Ш.Беркімбаеваның [7,26,27] еңбектері мен мақалалары,
А.Е.Дайрабаеваның [28], Ж.Т.Сарыбекованың [20], Л.С.Сырымбетованың [29],
А.Қ.Қисымованың [30], Б.Қ.Өтешованың [31] еңбектері, ал қазақтың халық
тәрбиесі мен дәстүрлеріне бағышталған, елдік тәлімі туралы А.Х.Мұхамбаева
[32], Қ.Б.Жарықбаевтың [33,34,35,102,121,157] ғылыми-педагогикалық
жұмыстары қазақ педагогика тарихында ерекше орны бар еңбектер.
Қазақ халық педагогикасындағы тәрбие дәстүрлері, оның даму тарихы,
эстетикалық мәні жөнінде С.А.Ұзақбаева [36,37,38], С.Қалиевтің
[39,40,41,42] болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбие беруге дайындауда
Қ.Бөлеевтің [18,19], халық педагогикасын оқу-тәрбие ісіне ендіруде
Т.Қоңыратбаеваның [43], қазақ халқының салт-дәстүрлерін оқу-тәрбие
үрдісінде пайдалануда Л.А.Бөлетованың [44] еңбектерін атап өтуге болады.
Сонымен қатар, шетелдерде этнопедагогиканың теориялық-әдіснамалық
негіздерін Г.Н.Волков (Шувашия) [45], Ю.А.Рудь (Ресей) [46], Я.Ф.Хинтибидзе
(Грузия) [47], А.Ш.Гашимов (Әзірбайжан) [48], С.М.Саипбаев (Қырғызстан)
[49], Г.С.Попова (Якутия) [50], А.Б.Григорян (Ханты-манси) [51] т.б. өз
зерттеулерін жасаған. Бірақ бұл еңбектерде ұлттық тәрбие арқылы қыз баласын
тәрбиелеу жолдары назарға іліге бермеген, тек Я.Рахманованың [52] өзбек
әйелдерінің тәлім-тәрбиесіндегі педагогикалық жалпы мәселелер талданып,
әйел баласының отбасындағы еңбегіне көбірек көңіл бөлінген.
Қыз баланы тәрбиелеу мәселелері жөнінде А.Е.Дайрабаеваның [28],
Ж.Т.Сарыбекованың [20], Л.С.Сырымбетованың [29], А.Қ.Қисымованың [30],
Ш.Жалғасованың [53], Б.Қ.Өтешованың [31], еңбектері біздің еңбегіміз үшін
негіз болды.
Қазақ этнопедагогикасындағы қыз баланы тәрбиелеудің педагогикалық
шарттары ғылыми зерттеулерде көрініс таппағанымен, зерттеу нысаны
болмағандығымен сипатталады.
Осыған байланысты қазақ этнопедагогикасындағы қыз баланы тәрбиелеу
мәселесінің қажеттілігі мектептегі оқу тәрбие теориясы мен практикасында
нақты шешім таппағандығынан қарама-қайшылық орын алғандығы айқын.
Қазақ қыз баласын тәрбиелеу мәселесі жылдар бойы қарастырылып келеді,
алайда ғылыми тұрғыда негізделген қазақ этнопедагогикасындағы қыз баланы
тәрбиелеудің педагогикалық шарттарының жоқтығын көрсетеді.
Аталған мәселенің өзектілігі мен ғылыми-теориялық және әдістемелік
жағынан қарастырылмауы біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын:
Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз
баланы тәрбиелеудің мүмкіндіктерін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін
ұсынып көрсету.
Зерттеу объектісі: отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз
баланы тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу пәні: отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз
баланы тәрбиелеу жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, қыздар тәрбиесінде халықтық
педагогика құралдарын пайдаланудың теориясын және әдістемесін жасап,
мектептегі оқу тәрбие ісіне ендірілсе, онда қазақ қызына сай, ұлттық мінез-
құлық мәдениеті қалыптасқан, инабатты, мейірімді, ар-ұжданды жоғары
санайтын қазақ қызының жетілуіне ықпалын тигізеді.
Зерттеу міндеттері:
- отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің теориялық негіздерін айқындау;
- қыздар тәрбиесінде халықтық педагогика құралдарын пайдалану
тұрғысынан ескеріп, бүгінгі күнге сәйкес жоспарын жасау.
Зерттеудегі жетекші идея: отбасында халықтық педагогика құралдары
арқылы қыз баланы тәрбиелеудің мүмкіндіктерін жан-жақты талдап, оның
мазмұнын педагогикалық құндылық ретінде қарастыру, бүгінгі қазақ қызының
тәлімдік өнегесін, көзқарасын, іс-әрекет үлгілерін қалыптастыру – негізгі
факторлар жүйесі.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: қазақ
этнопедагогикасының тұжырымдамалары, қыз балаланың жеке тұлға ретінде даму
теориясы, қыз баланың психологиялық теориясы, қазақ халық ауыз әдебиеті
шығармашылығының мұралары, зерттеу проблемасы бойынша тарихи-педагогикалық
еңбектер.
Зерттеудің көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың,
психологтардың, педагогтардың еңбектері, ресми материалдар мен құжаттар
(Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңы, Қазақстан
Республикасының мәдени этникалық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасының әлеуметтік мәдени дамуының тұжырымдамасы), қазақ
этнопедагогикасына қатысты тәлім-тәрбие жөніндегі тарихи-педагогикалық
зерттеулері, қазірде жүзеге асып жатқан халықтық тәрбие тәжірибелерінің
үздік үлгілері, өнегелік әдістемелері, оқу-әдістемелік құралдар,
бағдарламалар мен автордың кәсіптік тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік еңбектерге
таладау жасау; мектеп, колледжде тәрбие үрдісін бақылау; тәрбие
мекемелерінде, қазақ отбасыларында сауалнама жүргізу; пікірталас, әңгіме
өткізу; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық
тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында тексеру, алынған
деректерді математикалық есептеу әдісі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің теориялық негіздері айқындалды;
- қыздар тәрбиесінде халықтық педагогика құралдарын пайдалану
жүйеленді;
- қыздар тәрбиесінде халықтық педагогика құралдарын пайдалану
ескеріліп, бүгінгі күнге сәйкес жоспары жасалды.
Зерттеудің практикалық мәні:
- жоғары сынып, коледж оқушыларына оқытылатын Қызым саған айтам...
28-сағаттық факультативтік курсының авторлық бағдарламасы
педагогикалық-тәжірибелік сынақтан өткізіліп, ұсынылды;
- қыздар тәрбиесінде халықтық құндылықтарды пайдалануды дамытуда
мұғалімдерге арналған Ботагөз отауының бағдарламасы даярланды.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезең (2010-2011жж.) Әдіснамалық, ғылыми, психологиялық-
педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеудің тақырыбы
белгіленіп, теориялық негізі анықталды. Қыз баланың ұлттық тәрбиесі жайлы
ғылыми материалдар сұрыпталды. Эксперимент жұмысының бағдарламасы
даярланды.
Екінші кезең (2011-2012жж.) Негізгі теориялық ойларды зерттеу
мақсатында эскперимент жұмыстары жүргізілді. Қыз баланың ұлттық тәрбие
негізінде қалыптасқан құндылықтарын меңгеру деңгейі, оны күнделікті іс-
әрекетінде ұтымды пайдалану жолдары қарастырылды. Ғылыми жұмыстың нәтижесі
қорытылып, ұсыныстар берілді. Қызым саған айтам ... факультативтік курсын
оқытудың әдістемесі жетілдірілді, даярланды.
Зерттеу базасы: Тараз қаласындағы Жамбыл гуманитарлық-техникалық
университеті.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің теориялық негіздері;
- қыздар тәрбиесінде халықтық педагогика құралдарын пайдалануды
ескеріп, бүгінгі күнге сәйкес жасалған жоспары.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: теориялық-әдіснамалық
қағидалармен, зерттеу пәніне, тәжірибе жұмысына сәйкес әдістерді
таңдаумен, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарымен және жарияланған ғылыми
әдістемелік еңбектері негізінде қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және іс-тәжірибеге ендіру: зерттеу
нәтижесінің негізгі қағидалары баяндама түрінде республикалық конференцияда
баяндалды.
Зерттеу мәселесінің теориялық мазмұны университеттің тәрбие жұмысында
әдістемелік құрал ретінде пайдаланылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты,
нысанасы, пәні, міндеттері, болжамы, әдіснамалық негіздері, зерттеудің
кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеу
базасы, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі, қорғауға
ұсынылатын қағидалар сипатталады.
Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің теориялық негіздері атты бірінші тарауда
ұлттық салт-дәстүр, ұлттық сана-сезім ұғымдарының қыз баланы
тәрбиелеудегі мәні теориялық тұрғыдан сипатталып, халық қағидалары
негізінде халықтық құндылықтардың тарихы арқылы қыз баланың ұлттық
психологиясын қалыптастыру ерекшеліктерінің педагогикалық, психологиялық
негіздері көрсетіліп, айқындалды.
Қыздар тәрбиесінде халықтық педагогика құралдарын пайдаланудағы
педагогикалық-тәжірибелік жұмысының мазмұны мен нәтижесі атты екінші
тарауда қыздар тәрбиесінде халықтық құндылықтарды пайдаланудың ғылыми және
практикалық негізде көрсетіліп, қыз баланың мінез-құлықтарын қалыптастыру
жолдары, оның психологиялық ерекшеліктері, қыз баланың ұлттық тәрбиесін
дамытуға бағытталған пән сабақтары, сыныптан тыс тәрбиелік іс-шаралар
арқылы дамытудың жолдары мен әдістемелері анықталып, сынақтан өткізіліп,
нәтижелері қорытылды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
1. Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
мүмкіндіктерінің теориялық негіздері.
1. Қыздар тәрбиесінде халықтық құндылықтарды пайдаланудың тарихи-
педагогикалық негіздері.
Ұлтымыздың мәдениетін сақтап, оны келер ұрпаққа жаңа көзқараспен
жетілдіріп жеткізуде білім беру ісі басты құрал болып саналады. Қазіргі
білім берудің негізгі мақсаты білімін, біліктілігін, дағдысын
қалыптастыруға қол жеткізу ғана емес, ұлттық тәрбие негізінде ертеңгі
қоғамның белсенді азаматы – бүгінгі жастарымыздың өнегелі тұлғасын
қалыптастыру. Жас ұрпақтың ұлттық тәрбиесі халық қанша өмір сүріп келе
жатса, сонша көкейкесті мәселе болып келеді. [57,Б.9].
Бүгінгі жастар-халқымыздың болашағы, еліміздің ертеңі. Ұлттық санамыз,
саяси ой-өрісіміз сілкініп, өрлеу жолында түскен осы кезеңде ата-
бабаларымыздың кең байтақ өлкені қалай қорғағанын, бостандыққа жету
жолындағы күресін, терең тамырлы тарихымызды, ту ұстаған батырларымыз бен
көсемдеріміздің, сөз бастаған шешендеріміздің үлгі-өнегесін бүгінгі ұрпаққа
ұғындырып, келешекке мирас ету-бізге парыз.
Бүгінгі таңдағы еліміздегі өзгерістер, яғни нарықты қатынастардың
туындауына байланысты Республикамыздың экономикалық, материалдық
күйзелістерге ұшырауы-бала тәрбиесінің қалыптасуына ғана емес, сонымен
бірге оның психикасының өзгеруіне де әсерін тигізуде. Сондықтан болашақ
жастардың талабы мен сұранысына қарай шынайы ұлттық тұлға болып қалыптасу
процесінде қазақ тәлім-тәрбиесі мен ұлттық әдет-ғұрыптарының асыл мұрасын
пайдалана білу бүгінгі тәрбие мәселесінде маңызды орын алады. [4]
Соңғы жылдары Қазақстанда саяси идеологиялық, экономикалық әлеуметтік-
мәдени жағдайлардың өзгеруі, Республикамыздың Тәуелсіздік алып, егеменді ел
болуы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін алуы педагогика ғылымының
алдына жаңа талаптар мен міндетттер қойды. Бұл талап-міндеттер қазақтың
халықтық педагогикасы мен психологиясы проблемаларымен тікелей байланысты.
Демек, ата-мұраның өнегелі дәстүрлерін, идеяларын тәрбие саласындағы әдіс-
тәсілдерін, амал-жолдарын жан-жақты зерттеген, терең мазмұнды ғылыми
еңбектер қажет[30].
Қазіргі заман талаптарына сай ата-мұраның өнегелі дәстүрлерін,
идеяларын тәрбие саласындағы әдіс-тәсілдерін, амал-жолдарын жан-жақты
зерттеген, тарихи-теориялық, практикалық тұрғыдан қарастырылған бірқатар
терең мазмұнды ғылыми еңбектер бар. Мәселен, профессор Қ.Бөлеевтің Болашақ
мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау [19]
монографиясы. Автор отбасы тәрбиесінің негізі – халықтық педагогика дей
келе, бала – отбасының, өмірдің жалғасы, болашағы; ана мен әке, әже мен ата
– баланың басты тәлімгерлері деп, қыз бала мен келін тәрбиесіне, ұл бала
мен ер жігіт тәрбиесіне терең тоқталып, қазақ халқы орыс патшалығының
отаршылдық бұғауында болып, содан кейін әкімшілдік-әміршілдік коммунистік
тәрбие дәріптелу себептерінен қазақ халқының ұлттық санасы мен намысы
қалыптасып, дамымай қалды дейді. Одан арылу жолын халқымызға, әсіресе, жас
қазақ ұрпақтарына ұлттық тәрбие беру арқылы ғана шешімін табуға болады
дейді.
А.Дайрабаеваның Қазақтың халықтық педагогикасындағы қыздардың
адамгершілік тәрбиесі [28] тақырыбындағы диссертациясы қазақтың халықтық
педагогикасындағы қыздардың адамгершілік тәрбиесіне арналған. Бұл еңбекте
автор халықтың ежелден сақталған әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері бойынша
қыздарға адамгершілік әдеттерін меңгертудің құнды жолдарын, әдіс-тәсілдерін
жүйелеген. Қазақтың ауыз әдебиеті шығармашылығындағы қыздардың адамгершілік
тәрбиесіндегі халықтық дәстүрлердің мазмұндық негіздерін, қыздардың
адамгершілік тәрбиесін – қазақтың халықтық педагогикасының өзекті
проблемасы ретінде қарап, тәуелділік және қыздар тәрбиесіндегі халық
педагогикасының дәстүрлерін, халықтық дәстүрге мектептердің әсерін, жаңа
тәртіптің қазақтың халықтық педагогикасына тигізетін ықпалын, халық
педагогикасындағы жаңа бетбұрыс қыздарға адамгершілік тәрбие берудегі
тиімді жолдарын көрсетті.
Ж.Т.Сарыбекованың Болашақ мұғалімдерді оқушы қыздарға қазақтың халық
педагогикасы арқылы тәрбие беруге даярлау [20] тақырыбындағы
дисссертациясында қыз тәрбиесінде халықтық тәлім-тәрбиенің өнегелі
жолдарын, тұтас педагогикалық процессте болашақ мұғалімдерді қыздар
тәрбиесіне даярлаудың нобайын құрып, оның әдістемесін жасап, тиімділігін
тәжірибе жүзінде көрсетті.
Л.С.Сырымбетованың Особенности казахской женской гимназии как
национальной воспитательной системы [29] тақырыбына жазылған
дисссертациялық еңбегінде қазақ қыздар гимназиясының халықтық білім беру
жүйесіндегі ерекшеліктеріне толқталып, Шығыстағы Х-ХІ ғасырларда пайда
болған медресе мен мектептердің пайда болуынан бастап, бүгінгі күнге дейін
қазақ қыздар гимназиясының ұлттық тәрбие берудегі теориялық негіздерін,
бүгінгі күні қазақ қыздарын тәрбиелеудегі ерекшеліктерге –
этнопедагогикалық проблема ретінде қарап, қыздарға этникалық тәрбие беру
жұмысының педагогикалық мазмұнын, қазақ қыздар гимназиясының ұлттық тәрбие
берудегі алғы шарттарын өзіндік тұрғыдан көрсеткен.
Ш.Жалғасова Педагогические проблемы казахских общеобразовательных школ
в обучении и воспитании девушек-казашек [53] ғылыми еңбегінде 1941-1985
жылдар аралығындағы қазақ қыздарына жалпы білім және тәрбие беру жағдайын,
оның ішінде 1941-1961 жылдар, 1961-1985 жылдар аралықтарын жеке көрсетіп,
тәрбиелік білім беріп оқытуда қыз балаларының мінезінің қалыптасу
ерекшеліктерін, оның ұлттық және отбасылық тәрбие беру, эстетикалық тәрбие
беру арқылы, мектеп-интернаттарының қыз балаларын тәрбиелеудегі мәнін,
ауылдық мектептердегі оқу-тәрбие жұмыстарының үрдісін ашып көрсетті.
А.Қ.Қисымова Қазақтың халықтық педагогикасы арқылы оқушыларға
адамгершілік тәрбие беру [30] ғылыми диссертациясында халықтық педагогика
арқылы оқушыларға адамгершілік – жыныстық тәрбие берудің теориялық
негіздерін, педагогикалық проблемаларын, оқушылардың адамгершілік-жыныстық
тәрбиесін қазақтың халықтық педагогикасы арқылы жетілдіріп, ұйымдастыру
жолдарын айқындаған.
Б.Қ.Өтешова Жоғары сынып оқушыларының дүниетанымын халық тағылымы
материалдары арқылы дамытудың педагогикалық шарттары тақырыбындағы [31]
ғылыми еңбегінде халық тағылымдары арқылы оқушылардың дүниетанымын дамыту
мәселесінің психологиялық және педагогикалық зерттеулер көрінісін,
оқушылардың дүниетанымын дамытудың моделін, өлшемдері мен көрсеткіштерін,
Әдеп пәні бағдарламасы, Ұлттық дүниетаным тағылымдары атты таңдау курсы
арқылы оқушылардың дүниетанымын дамыту, отбасы тіршілігінің әлеуметтік
мәнін, инабат иірімдерін, салт-дәстүрлердің әлеуметтік мәнін, оның ішінде
қыз балаларына қатысты тәлім-тәрбие жолдарын қарастырған.
ХХІ ғасырдың бастауымен жеке тұлға проблемасына ықылас күрт артып, баса
назар аударыла бастады.
Ендеше, егемен елдің ұрпағының жан дүниесін жаңартуға тиіспіз. Білім -
өнер мазмұнын түгелдей өзгертіп, оқу-тәрбие тақырыбын ұлттық рухқа
негіздеуіміз қажет. Жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу, отаншылдыққа баулу,
мәдениетіміз бен тілімізді түлету, нарықтық экономиканы, осы заманғы озық
технологияны игеру ата-бабамыздың дәстүрлі құндылықтарын, тәлім-тәрбие
ісіне енгізу, соның нәтижесінде ұлттық тұлға қалыптастыру бүгінгі күннің
көкейкесті мәселесінің бірі болуға тиіс.
Жоғарыда аталған еңбектерге талдау жасай отырып, біз өзіміздің
еңбегімізде қазақ этнопедагогикасындағы қыз баланы тәрбиелеудің
педагогикалық шарттарын көрсетуді міндетімізге алдық.
Теориялық міндеттер жиынтығы қазақ қызының жеке тұлғасын
қалыптастыруда, қыз баланың адами құнды қасиеттерін анықтауда әлі де
шешілмеген проблемалардың бар екендігіне әкеліп соқты.
Бұл ұлттық тұлғаны қалыптастыру мәселесі адамның психологиясын зерттеу
арқылы шешіледі. Бұл жай ұлдар мен қыздарға тәрбие беру барысында олардың
психологиялық ерекшеліктеріне мән беру. Сондықтан да бұл ерекшеліктерді
көрсету мақсатында бұл еңбектің осы тарауын ұлттық психология мен ұлттық
психикалық құрылымға түсінік беруден бастауды жөн көрдік.
С.Қалиұлы мынадай түсінік береді: Ұлттық сезім дегеніміз – адамдардың
туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген
сүйіспеншілікті білдіруі. Ұлттық сезім адамды қоршаған ортаның әлеуметтік-
экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстарының сол ұлт өкіліне тартқан
ерекше табиғи сиы.
Ұлттық салт-дәстүрге, ана тіліне деген сүйіспеншілікті, ұлттық өнер
түрлерін: ән-күй, зергерлік қол өнері, бейнелеу сурет өнері, ұлттық ойын
мен спорт түрлерін, ұлттық тағамды, киімді, тарихи ескерткіштерді т.б.
жатқызады.
Салт-дәстүрлер халықтардың тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге
деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып,
өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері
жойылып, өмірге қажеттіліктері дамып, жаңа мағынаға ие.
Ұлттық мінез дегеніміз – адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін
тұрақты құбылыс. Ұлттық мінез осы ұлтқа тән темпераменттік, психикалық
рухани сапасымен ерекшеленіп, көзге түседі. Мысалы, қазақтарға тән
бауырмалдық, ақжарқындық, конақжайлық, өзбектердің сыпайы мінезділігі,
діншілдігі, орыс халқына тән қарапайымдылық пен кеңпейілділік ерекшеліктер
байқалады [39,Б.49-53].
Зерттеуші ғалым Н.Сәрсенбаев [58] ұлттық психологияны ұлттық
психикалық құрылым деп есептей келе, оның үш компонентін былай ажыратады:
- ұлттық әдет-ғұрып және дәстүр;
- ұлттық сезім;
- ұлттық мінез-құлық.
Қ.Жүкеш [59, Б.105] ұлттық әдет-ғұрыпты және дәстүрді жеке
түрде атрибут ретінде қарастыруға болмайды деп есептейді. Қ.Жүкештің
ойынша, ұлттық психологияның құрамында мына компоненттер болуға тиіс:
- ұлттық мінез-құлық;
- ұлттық өзіндік сана-сезім;
- ұлттық қажеттілік және мақсаты, оларды сезіну.
Н.Елікбаев [60] ұлттық психологияның ерекшелігіне мынадай түсініктеме
береді: ұлттық психологияның ерекшелігі дегеніміз – халықтың тарихи-
әлеуметтік, рухани тұрғыда әр түрлі дамуы. Ол ұлттық психология құрылымын
мына компоненттерге бөледі:
- ұлттық мінез-құлық – бұл ұлттық психология құрылымындағы ең күрделі
және маңыздысы. Оның негізгі бөліктері: еңбексүйгіштік, бостандықты қалау,
қайырымдылық, қонақжайлылық, батылдық, қатаңдық;
- ұлттың өзін-өзі сезінуі – бұл екінші маңызды компонент - өзінің
ұлтын сүюі, басқа ұлттарға жақсы пікірмен қарау, оларды құрметтеп,
қадірлеу;
- ұлттық талғам – бұған дәмді сезіну қасиеті кіреді де, бұл
физиологиялық категорияға жатады, өйткені жүйке жүйелерінің қызметімен
байланысты да, адамдардың өмірлік қажеттілігінен туындайды;
- ұлттық сана-сезім – ұлттық жетістіктерді бағалау, өз ұлтын сүю,
ұлттың басына түскен қиыншылықтарын бөлісу, ұлттардың өзара айырмашылығын
ажырату. Ұлттық сана-сезім этникалық ерекшеліктерінен туындайды да,
ұлтаралық қатынассыз адамзат баласының қарқынды дамуы қиын.
Н.Жанділдин [61] ұлттық психологияның құрылымын төмендегідей
көрсетеді:
- ұлттық мінез-құлық;
- ұлттық тағам;
- ұлттық сана-сезім – бұған әдет-ғұрыптар, дәстүрлер де кіруі мүмкін.
Әдет-ғұрып, дәстүрлердің пайда болуы, олардың дамуы, қазіргі кездегі
жағдайы, олардың тұрақтылығы барлық ұлттарға тән табиғи құбылыс болып, әр
түрлі тұрмыс деңгейіне қарай дамып отырады да, оның дамуына дін айрықша
үлес қосады, мұның нәтижесінде әр-түрлі пісіп-жетілу деңгейіне орай ұлттық
психология қалыптасып дамиды.
К.Оразбекова [4] ұлттық психикалық құрылымның негізгі компоненттеріне
ұлттық намыс, мінез-құлықты, сана сезімді жатқызады. Мұндағы ұлттық сана-
сезім – ойлау жүйесінің актісі. Бұл арқылы қоршаған ортаны танып, біліп,
күнделікті өмірде пайдаланады, осының салдарынан тұлға дамып отырады [4,
Б68-78]-деп тұжырымдайды.
Қорқыт баба, Асанқайғы, Жиренше шешен, Қазтуған, Бұқар жырау,
Шалкиіз, Жиембет, Шал ақын, Доспанбет, Ақтамберді, Үмбетей, Дулат, Мұрат,
Махамбет, Майлықожа, Сүйінбай, Шортанбай, Жамбыл, Базар, Әріп, т.б. ақындар
мен жыраулар өз шығармаларында тәлім-тәрбие, әдет-ғұрып, мінез-құлық, өмір
мұраты, арман-тілек, адамилық пен имандылық, жауынгершілік-батырлық,
сұлулық пен махаббат, еңбек пен кәсіп т.б. моральдық-этикалық қатынас
құндылықтарын өз қолтаңбаларымен, мәңгі жадыда сақталар жыр-толғауларымен
қалдырған.
Жыраулардың рухани және мәдени құндылықтары әлеуметтік өмір мен
моральдық сананың жалпыға ортақ аясында көпшілік қабылдаған дәстүрлер мен
жаңа көзқарастардың жаңашылдық бірлігі болып табылады. Олар өздерінің
халқын діни және адамгершілік бастаулар мен дәстүрлерді, өмір сынынан өткен
маңызды моральдық өлшемдер ретінде сақтауға шақырады. Сонымен қатар,
жалпыға ортақ рухани байлық ретінде өзін-өзі жетілдіруге, қатынас
құндылықтарын игеруге үндейді.
Қазақ жырауларының шығармашылық мұрасында адамдар арасындағы
бейнелеген жағымсыз мінез-құлық пен әлеуметтік қарым-қатынастарды қатты
сынға алып, олар рухани байлықтың әлсіздігін көрсететінін айтады. Сондықтан
әлеуметтік өмірдің әр алуан ұнамсыз құбылыстары мен қасиеттері, ұнамсыз
кейіпкерлер мен образдар салыстырмалы түрде алынып, жастарды моральдық-
этикалық құндылықтарды саралауға мүмкіндік береді. Ойшылдардың
шығармаларындағы моральдық-этикалық құндылықтар ортақ қарым-қатынас
мәдениетіне тәрбиелеу болып табылады. Ерік пен сезіну шынайы қарым-
қатынастардағы бірлік. Адам әлеуметтік қарым-қатынастардың субъектісі
ретінде түсіндіріледі.
Жыраулардың көзқарастары бойынша адам мен қоғам дамуындағы іс-әрекет
этикалық нормалардан тұруы шарт. Олар өз шығармаларында алдыңғы қатарға
этикалық талаптарды шығарады. Бұл талап адамның жетілуі мен өзін-өзі
жетілуі, өзін тануының құпиясы болып табылады. Ал адамның кез келге іс-
әрекеті этикалық нормалардан құрастырылады.
Қазақ әдебиетінде жақсылық пен жамандық бір-біріне қарама-қайшы
түсініктер. Әдептілік, тәлімдік, өнегелілік категориялар ретінде баяндалып,
олар кісілік қасиеттер ретінде жырланады. Жыраулардың моральдық-этикалық
құндылықтар туралы ілімінде жақсылықтың өлшемі адамның өз атына сай
тіршілік етуі болса, онда жамандық тіршілікті шектеу деп түсіндіріледі.
Яғни, жақсылық адам мен әлем арасындағы үйлесімдік. Жақсылық жасай білу
нағыз адамның қолынан ғана келеді. Жамандықты – үйлесімсіздік, шектен
шығу, теріс қылық, ғаріп нәрсе деп ұғынады.
Бұл заманда не ғаріп? Қариялар болар тез
ғаріп
Ақ қалалы боз ғаріп, Қадірін жеңге
білмесе,
Жақсыларға айтпаған Бойға жеткен қыз ғаріп
Асыл шырын сөз ғаріп, Мүритін тауып алмаса,
Замандасы болмаса Азғын болса пір
ғаріп
[302,Б.8]-деген жолдарда жақсылық пен адамдық қасиеттер көрінісі ғана емес,
терең педагогикалық ілім жатыр. Жақсылық адамдардың дүниемен қатысына да
өзара қатынастарына да олардың ешқашан өшпес құндылықтар екенін мойындап,
оларды сақтау, қастерлеу және оны бұзатын, оны былғайтын жамандық.
Жамандықтың жиі кездесетін түрі-жетесіздік, қадірлей білмеу. Сондықтан да
Ақтамберді:
Ауылдағы жамандар
Ер қадірін не білсін!
Көшіп-қонып көрмеген
Жер қадірін не білсін!
Көшсе қона білмеген
Ақылына көнбеген
Жұрт қадірін не білсін! [303, Б.28]-деп жырлайды.
Бұл жерде маңызды моральдық-этикалық құндылықтар мәселесі
көтеріліп тұр. Ол-жақсылықтың шартсыздығы. Біздің ісіміз жақсылық па әлде
жамандық па деп дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Ол дауысқа салынбайды, тылсым
түрде сезіледі. Өйткені ізгілік адамның болмысымен тікелей қатысты,
жақсылықтың жасалуы есеппен жүрмейді; ол өз қайтарымын күтпейтін және
адамның шынайылығынан туындаған өмірдегі нұрлы қадамдар болып табылады.
Жақсылықтың бағдары жақсыны көтермелеу. Керісінше жасалған әрекет
жамандыққа әкеледі.
Ақын-жыраулар шығармашылығын жан-жақты зерттеген ғалым-жазушы
Мұхтар Мағауин осы: Жаман кім, жақсы кім-ол жағын жырау онша
қазбаламайды. Мысалы, Шалкиіздің түсінігіндегі жаман-жолдасының басы жауда
қалғанда жан қиюға шыдамай бас сауғалап кетер адам. Ал жақсы-жолдасын
жауға қалдырмас тұсында тұлпары тарп ұрып тұратын атаулы ер,- дейді
[305,Б.29]. Ал Шалкиіз жыраудың жақсылық пен ізгілік түсініктерін талдау
мәселесінің жаңа қырларын аша түседі. Сонымен, Шалкиіз толғауларында:
- алаштан байтақ озуы;
- алғаным ару болуы;
- батырлық өмір сүруі;
- ерлердің алдаспаннан игі қолы болуы;
- бас иетін Темір сияқты сұлтанның болуы;
- тәңірінің дәрежені артық етуі,
- дұспанның қолы жете алмауы;
- мал аямайтын достың болуы;
- ата-ана үйінің Меккеден артық болуы;
- жығылғанды тұрғызу, жылағанды уату;
- ата-қоныс: қоғалы көлдер, қом сулар;
- туысқанның көптігі;
- көбе бұзар жебенің болуы;
- ел бастап ғадыл төре, сөз бастау шешен, қол бастар аға жігіт бар;
- жақсылардың өлмейтін сөзінің бар болуы жақсылыққа жатады.
Бұл жерде жыраудың адам, оны қоршаған орта жайындағы түсінігі
сол заманның санасына елес береді. Көптің құрығы ұзын, көп-жауғасыз,
елге-қорған. Бұл мақалдың ақиқаттығы әсіресе білектің күші билікші болған
ескі жаугершілік заманда ерекше көзге түседі. Сол қалың көпті қайтсем
біріктірем деп жырау мұңаяды. Ол заман үшін мұның жалғыз-ақ жолы ол – рулар
туыстығы, қандастық еді. Сондықтан Шалкиіз жалғыздың жоғы табылмас,
рулының оғы қалса табылар деген мақалға сүйенеді. Алайда, туыстың бәрі
бірдей емес, жақсысы да, жаманы да бар.
Хандық дәуірдегі ақын-жыраулардың моральдық-этикалық түсініктері
жоғарыда аталған фольклор үлгілерімен үндесіп келеді. Өйткені олар бір
этномәдени кеңістікте қалыптасқан. Хандық дәуірдегі ақын-жыраулардың
моральдық-этикалық ойларының негіздерін қарастырғанда олардың исламдық және
байырғы нанымдардың бірлігі екендігі айқын аңғарылады. Кеңес дәуірінде
қазақ ақын-жырауларының діни өкілдерді сынаған кейбір жолдарынан олар
исламды онша қолдамады деген тұжырым жасалды. Бұл сарын соңғы жылдары
жазылған кейбір зерттеулерде де орын алады. Мысалы, қазақ халқының аңқау
елге арамза молда, молдаға мал қайғы, момынға жан қайғы, мың күн
ұжмақтан – бір күн тірлік, дін қараңғы ін сияқты мақалдарынан қазақ
дүниетанымына материализм мен пантеизм кейбір көріністері тән болды деген
сараптаулар да кездесіп тұрады. [306,Б.72]. Дүниенің қиындықтарын жеңе білу
үшін адам бойында моральдық-этикалық құндылықтарды жинақтай білу керек. Ол
үшін жоғары моральдық қасиет қажет. Осындай өмірлік ұстанымдар ақын-
жыраулардың шығармашылығында анық жырланған. Мәселен, Доспамбет жырау мен
нағыз адаммын, себебі адамдық белгілерді өз бойыма жинақтай білдім,-дейді.
Қазақ ақын-жыраулары діндегі моральдық-этикалық құндылықтарға ерекше
көңіл бөлген. Бұл жөнінде белгілі философ Қ.Ш.Нұрланова: Қазақта жалпы
жарық дүниеге табыну мәдениеті терең орын алған. Еш нәрсеге, ешкімге қиянат
жасамау-мұсылманшылықтың негізгі этикалық арқауы. Қазақ дүниетанымының
негізі-этикалық арқау,-деген ой тұжырымдайды.
Көрнекті жыраулар Асан қайғы мен Қазтуғанның, Доспамбет пен
Шалкиіздің, Ақтамберді мен Бұқар жыраудың елдік пен ерлікті, азаматтық пен
адамгершілікті жырлаған өлең-жырлары, туған жер, ата-қоныс, ел тағдыры,
өмір өткелдері мен қоғам жайлы толғау-тұжырымдары, терең ойшылдық пен
шешендік өнер өнегелері адамзат атаулыға тән моральдық этикалық
құндылықтарды дәріптейді. Аталған даналарымыздың өмір жолдары өзі өмір
сүрген заман тарихымен тығыз сабақтас. Жыраулық поэзиядағы жалпы моральдық-
этикалық құндылық болып табылады: салауаттылық, инабаттылық, ізеттілік, ар-
ұятты болу, қайырымдылық, перзенттік парыз, ата-анаға, Отанға қызмет ету,
ұлтын, халқын, Отанын сүю, қорғау, ерлік, әдептілік, имандылық, ар-
намыстылық, өнерпаздық, ата-текті қастерлеу, бүкіл адамзаттық адамгершілік
қасиеттерді ардақтау деген ұғымдар тәлім-тәрбиеде моральдық көрсеткіш
ретінде танылып, адамды моральдық-этикалық идеалға бағдарлайды.
Халқымыздың ұлттық дәстүрі бойынша, кісіні сыйлау, құрметтеу, оның
кісілігін үйрену әрбір жастың парызы болып табылады. Үлкен кісінің алдынан
қия өтпеу, үлкен адамға орын беру, оны төрге шығарып құрметтеу, оған сәлем
беру, көңіліне қарау – моральдық-этикалық қатынас құндылықтары ретінде
қалыптасқан. Ерлік пен елдік, отаншылдық пен сүйіспеншілік, ынтымақ пен
бірлік, жан тазалығы мен адал достық – бәрі де ақын-жырауларымыздың
жыраулық поэзиясынан ерекше орын алған. Осының өзі – болашақ ұрпақтың,
әсіресе, қыздар бойында моральдық-этикалық идеалға бағдарлау қасиеттерін
жинақтауға септігін тигізетін бастау бұлағы.
Қазақ халқының моральдық-этикалық құндылықтар жүйесінде жақсының,
адамдағы даралықтың өлшемі кісілік ұғымы. Және ол да адамның жынысымен
материалдық байлығының деңгейіне тәуелсіз нәрсе. Қыз Жібек жырында:
Жібектің жайын сұрасаң,
Асып туған атадан
Шаһизада кісі еді [246].
Кісі сөзінің мағынасы тұлға ұғымымен тең екендігі айтылып жүр.
Кісі болар баланың
Кісіменен ісі бар.
Кісі болмас баланың
Кісіменен несі бар?
Яғни, кез келген адам кісі бола алмайды. Кісілік адамдағы моральдық-
этикалық әлеуметтіктің жоғары деңгейін көрсетеді. Қазақтың дәстүрлі тәрбие
жүйесінде бұл түсінік ұғым деңгейіне дейін көтерілген деуге болады.
Қазақ халық педагогикасындағы тағы бір басты моральдық-этикалық
құндылық – Ақыл.
Қой асығы демеңдер,
Қолыңа жақса сақа ғой.
Жасы кіші демеңдер,
Ақылы асса аға ғой.
Қазақ әйел ақылын төмен санаған деген пікірдің шындыққа
жанаспайтындығын тағы да ақын-жыраулар шығармасынан көреміз. Шал ақын:
Уа, жігіттер,
Әйел алсаң, қарап ал ақылдысын,
Ол сенің ақыреттік жақын кісің [308]- деп, ақылға терең мән берген.
Қаз дауысты Қазыбектің әкесі Келдібек би қыз таңдап біраз үйленбей жүрсе
керек. Ойламаған жерде бір жиында аяғы ақсақ, көзі қыли жас қызға көңілі
ауып, құда түсіп, айттырып алыпты. Әке-шешесі аса қолдай қоймайды.
Сонда Келібек:
Қаймағын піскен сүттің алдым қалқып,
Аяғы ақсақ болғанмен, ақылы артық.
Көзі қыли, сөзі мен ісі түзу,
Сөйлескеннен өн бойым кетті балқып - дейді.
Келдібектің замандастары әзілдескенде, осыны алдына тартып, қағытып
жүріпті. Бірде олар Келдібектің үйінде отырып, соқтыға берген екен. Сонда
жас келіншек сыпайы ғана:
Көзім қыли, жасырмаймын, ақсақпын,
Келдекеңмен сондай тату жақсы-ақпын.
Татулықтың белгісіндей тамаша
Төрт бошанды билейтін ұл таппақпын!- депті. Айтқандай Қаз дауысты
Қазыбек дүниеге келген екен. [309]
Төле би туралы аңыздар ішінде босбелбеу, ынжықтау баласына өзі таңдап
жүріп ақылды қыз әперіп, осы келінін аса бағалап, көп жағдайда баласымен
емес, келінімен ақылдасып, шешім қабылдағаны туралы айтылады. Бұл халықтың
әйелде ақыл, байыптылық, жағдайды дұрыс таразылау сияқты қасиеттердің басым
екенін, оны жете бағалау, намыс көру жөнсіз екенін мойындауы. Әйел ақылына
халықтың бас июінің айшықты көрінісі Айман-Шолпан жырында айқын көрініс
береді. [308,Б.112] Осы жырда халықтың әйел сұлулығынан ақылды жоғары
қоятыны көрінеді. Жырда сұлу деген сөз Шолпанға қатысты ғана қолданылады
да, Айманды:
Ақылын ақ Айманның адам білмес,
Ешкіммен ақылы көп ойнап күлмес.
Айманның әрбір түрлі айласы бар,
Секілді бойы көркем биік шынар- деп ылғи Айманның ақылына тамсанып:
Құлақ сал мына сөзге даналарым,
Айман болар өлгенде паналарың – дейді. Жырда Айманның даналығымен
бауыры Шолпан мен өз баласы азаттық алғаны, ұлы жоқ әкесінің жаудан малын
қайтарып, елінің намысын қорғап, екі елдің арасын ушықтырмай, төрелік
айтып, бітістіргені жырланады:
Айман қыз елден сүйтіп алды бата,
Ісінде болмаған соң зәрре қата.
Айман қыз ақылменен тату қылды,
Бүйтіп ел болмас еді ұрысқанда [308,Б.694]
Жыраулардың туындылары белгілі бір кезеңнің қоғамдық-әлеуметтік,
тарихи сипатын танытумен қатар, моральдық-этикалық тәрбие тақырыптарын да
адам өмірінің түрлі жағдайларына қатысты жырлап, ел ішінде зор тәрбиелік
міндет атқарып отырды.
Қазақ этнопедагогикасындағы қыз баланы тәрбиелеудің теориялық
негіздерін айқындау арқылы, жалпы қыз баланы тәрбиелеу, оның ұлттық
психологиясын зерттеу арқылы шешіледі деп біліп, ұлттық тәлім-тәрбиеге мән
беріп, баланың санасын ұлттық тәрбие негізінде қалыптастыру Қорқыт,
Ж.Баласағұн, Әл-Фараби, А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, М.Жұмабаевтың еңбектерін
теориялық негізде талдап, ұлттық психология – халықтардың тарихи дамуының
өзгешелігі мен әлеуметтік-экономикалық, рухани өмірдің алғы шарттарына сай
қалыптасатын және мәдениет пен тұрмыстан, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардан
байқалатын ұлттық сезім әрекетінің көрінісі деп біліп, ұлттық психологияның
компоненттері туралы ғалымдар арасындағы (С.Қалиұлы, Н.Сәрсенбаев, Қ.Жүкеш,
Н.Елікбаев, Н.Жанділдин, К.Оразбекова т.б.) әртүрлі көзқарастарға талдау
жасап, философиялық, тарихи, әлеуметтік, педагогикалық, психологиялық
ғылыми әдебиеттерді саралай келе, М.Жұмабаевтың Педагогика [63]
оқулығындағы көрсеткен түсініктемесіне сүйене отырып, ұлттық психикалық
құрылымға өз түсінігімізді бердік:
- ұлттық сана-сезім (сана-сезімнің әсерленуі арқылы)
- ұлттық мінез-құлық (ізгілік жолдары арқылы)
- ұлттық қайрат-жігер (батырлық жолдары арқылы).
Бұлардың әр қайсысына мынадай анықтама береміз: Ұлттық сана –сезім
дегеніміз әр ұлт өкілінің өзіндік ерекшелігіне сай тілін, тарихын, әдеп-
ғұрпын, салт-дәстүрін жан-тәнімен сезініп, саналы қабылдап, ұғынуы. Адам
баласы білімді алдымен осы әсерлену арқылы алады.
Адам жанының әсерлену көрінісі болу үшін төмендегі шарттар табылуы
тиіс:
- әсер білінетіндей күшті болуы керек;
- бір әсерден екінші әсерге дейін белгілі уақыт өту керек.
Адамның білімі неғұрлым төмен болса, мінез-құлық сезімдері де
соншалықты төмен, тар болады. Жас бала барлық еркелігінің, тілегінің
орындалып отырғанын жақсы көреді. Еркелік пен тілектің орындалуын ізгілік
деп біледі де, ал орындалмауын жауыздық деп біледі. Ал есейе келе, білімі
артқан сайын, оның мінез-құлық сезімдері де жоғарылап кеңейе түседі.
Жас нәрестеде ең алдымен ананы сүю сезімі оянады да, сонан соң
туысқандық сезім, жанында жүрген адамдарды сүю сезімі өседі. Яғни, бұл
деген жақын адамдарға жауыздық тілемей, ізгілік тілеуді білдіреді. Адамның
сана-сезімі тереңдей түсе, өз елін, жерін, табиғатты сүю сезімі оянады.
Адам шын ізгі адам боламын десе, халық ісі, халық пайдасы жолында құрбан
болу керек. Жер бетіндегі адам жаратылысы бір-бірін сүюге, сыйлауға, демек
гуманизмге бағытталуы тиіс. Ол адам жаратылысының негізгі мінезін
сипаттайды.
Осы жерде дін сезімдері деп аталатын сезімдер туралы айтып өтсек
артық болмас. Мынадай пікір бар: адамның мінез-құлық сезімдері күшті болу
үшін, адам ізгі болу үшін, ол жауыздықтан тыйылып, ізгілікке ұмтылуы үшін
адамда дін сезімдері күшті болу керек. Дін сезімдерінің негізі, дүниені
жаратушы, дүниеде барлық нәрсені билеп тұрушы бір тәңірі бар деп сену және
сол тәңірге адам өзін пенде деп білу. Демек, адамның барлығы бір тәңірдің
пендесі болса, бір-біріне туыс, жақын, сондықтан бір-біріне ізгілік жасау
керек.
Ізгілік істесе, тәңірінің көңілін табуға, разылығын алуға, махаббат
тартуға, жұмаққа кіруге сену. Жауыздық істесе, тәңірінің наразылығын алу,
ашуына, қаһарына ұшырауға сену, міне дін сезімдерінің негізі осы.
Бұл әрине бұрыннан келе жатқан діни пікір. Ізгілікке ұмтылдыратын тек
дін сезімдері деп ұғу дұрыс емес. Ізгілікке ұмтылдыратын дін адамның
жаратылысын жасаған емес, ізгілікке ұмтылатын адамның мінезі дінді
туғызған. Демек, мінез-құлық сезімдері, жауыздықтан безіп, ізгілікке ұмтылу
адам жаратылысында бар. [20,63,64,65,66,67].
Мінез-құлық сезімдерін өркендету жолдарын көрсетеміз:
1. Баланың жанындағы адамдардың әсері. Баланың бірге араласатын
адамдары ізгі, дұрыс мінез-құлықты болсын. Бала жанындағыларға
еліктегіш келеді, әдепті бол, әділ бол, өтірік айтпа деген
сөздерден гөрі, шын мәнінде жақсы қаситтерге толы адамдармен
аралассын.
2. Үйде, тәрбие орындарындағы тәртіп. Үйде, тәрбие орындарында
ізгі мінез-құлықтарға әдеттенсін. Үйде, тәрбие орындарындағы
тәртіп құбылмалы болмай, бір қалыпта болу керек. Тәртіп -
өзгермейтін ізгі мінез-құлық заңдарына негізделген болсын. Ата-
анасын, тәрбиешісін бала досым деп білсін. Бала ешбір ойын,
ісін жасырмайтын болса, сонда өтірік айту, алдау сияқты мінез-
құлықтарға орын болмайды.
3. Баланың мінез-құлық туралы ойы. Баланың келешекте өз істерінен
және басқа адамдар ісіне мінез-құлық жағынан баға бере алу
үшін, мінез-құлық туралы ерте күннен ой жүргізіп үйренуі тиіс.
Сондықтан балаға түрлі әсерді мінез-құлық жағынан салыстырып,
оның дұрыс не болмаса теріс екенін, ізгілік пен жауыздықты, ақ
пен қараны айыратын жолын көрсетіп отыру керек.
Сонымен, ұлттық мінез-құлық деп – психикалық даму барысында адамның
өзінің ойына, ісіне баға беруін, жағымды ой мен ізгілікке ұмтылуын, ой мен
іс-әрекетке іштен баға бергенде болатын жағымды не жағымсыз сезімдерді
айтамыз.
Бұл ұлттық психикалық құрылымның екінші компоненті ұлттық мінез-
құлыққа берген түсінігіміз. Келесі қарастыратынымыз ұлттық психикалық
құрылымның үшінші компоненті ұлттық қайрат-жігер.
Адам жаны бір затты болдыруға, не болдырмауға ұмтылады. Бұл ұмтылу
соқыр ұмтылу емес, мақсатты ұмтылу. Осы мақсатты ұмтылуды қайрат-жігер деп
атауға болады.
Қайрат-жігер адам өмірінде үлкен орын алады және адамның жан ісін
тізгіндеп, белгілі жолға салып, өркендетеді. Адам келіп қалған ашуын да осы
қайрат-жігер арқылы тоқтады. Қиын-қыстау істе де осы қайрат-жігердің
төзімділігі шешеді.
Жан қуаттары туралы теориясында Әл-Фараби адамның ерік-жігер, қажыр-
қайратын жеке процесс ретінде қарастырмай, этика ғылымына орайлас
пікірлерінде сөз етеді. Жақсы қоғам, ізгі адамдар, олардың күшті қажыр-
қайраты мен ерік-жігері – рухани қасиеттерді қалыптастырудың негізгі
факторлары. Қылық пен іс-әрекеттің саналылығы, тоқтамға келушілік, батырлық
пен ерлік, рухани жағынан жетілу ерік-жігердің жақсы сапалары болса,
мейірімсіздік, қорқақтық, дүниеқоңыздық, нәпсіқұмарлық, адамның ұнамсыз
қасиеттері болып табылады. Ал көз айна тәріздес нәрсе, ол – сыртқы дүниенің
сәулесі түсіп отыратын алғашқы саңылау [63,68,69,70] деп пайымдаған.
С.Ақтаев ұлттық тәрбие барысында қайрат-жігерді қазақ халқының
батырларынан, батырлардың жұптары ару қыздардан да, ару аналарынан да
көруге болады [17] деген өзіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz