Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің теориялық негіздері
Диссертациялық жұмыстың жоспары:
І. Кіріспе бөлім.
ІІ. Негізгі бөлім:
Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
мүмкіндіктерінің теориялық негіздері.
2.1 Қазақ халқына еңбегі сіңген қоғам қайраткерлерінің отбасылық
тәрбие туралы ой-пікірлері
2.2 Отбасындағы қыз бала тәрбиесінің бүгінгі жайы және оны жақсарту жолдары
ІІІ. Қорытынды бөлім.
І. Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2030
Қазақстан халқына Жолдауында: Бізге жергілікті деңгейде де отбасын,
әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табу
керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау,
жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі жоғары
қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең бастысы –
балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Ата-аналар
балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-аналарына қамқор болғанда,
әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда – еліміз үшін алаңдамауға да
болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан халқына қашанда тән болған, оларды
жандандырып, жан-жақты қорғау қажет делінген.
Қазақстан Республикасының Конституциясында балаларына қамқорлық жасау
және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп, отбасының
міндеті анық көрсетілсе, Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды
алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге,
отбасы туралы заңдар мен жоғары және орта білім тұжырымдамаларында әрбір
отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген. Сөйтіп,
отбасының әуел бастан-ақ өзіне тән киелі міндетін орындау қажеттігі
бекемделе түседі.
Бұл стратегиялық міндетті шешудің жаңа жолдарының бірі қазіргі
отбасылық тәрбиені жақсарту, ол үшін қазақ халқының отбасылық тәрбиесін
ұлттық құндылық ретінде жандандырып, оны әрбір отбасына ендіру қажет. Қазақ
халқында отбасылық тәрбие халықтық педагогика құралдары арқылы жүзеге
асырылған. Отбасылық тәрбие – ұлттық тәрбиенің негізі, ал ұлттық тәрбие
алған ұрпақ еңбекқор, дені сау, білімді, ақылды, иманжүзді, адамгершілігі
мол, сұлу да сымбатты, ұлтжанды азамат болып өседі.
Адамзат қауымының болашағы бүгінгі жас ұрпақ тәрбиесіне байланысты.
Жаңа қоғамға білімдар белсенді, талапты, іскер де ізденгіш, өмірге құштар
және еңбекке бейімді, өзі және басқа да адамдардың экономикалық, әлеуметтік
ахуалына пайдалы, ұлты, Отаны үшін жауапкер адамдар қажет. Отанымыздың
азаматтары, ұзақ жылдарда қалыптасқан масылдық психологиядан арылып,
әркімнің өз өмірі, күн көрісіне өзі жауапкерлігін сонымен бірге Отан, халық
алдындағы парызын да санаға салып ұғынып, сезіне бастады. Мұндай қоғамдық
жаңғыру, оның азаматтарының ой-санасының жаңа деңгейге көтерілуіне қадам
түзеді, іскерлікке итермеледі. Алайда, отбасы тәрбиесіне ықпалы мол өтпелі
кезеңде қаншама пайда болатын, әртүрлі дәрежеде салқыны тиетін кедергілер
мен тосқауылдардың себептері, сол себептердің салдарының салқыны мол
көріністері жойылмайынша, адамзат қоғамын дамытудың осы бір буынында
алаңдаушылық бола беретіні белгілі. Осы міндеттерді орындаудағы отбасының
өзіндік орнын ескермей болмайды.
Отбасы – адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасы белгілі
дәстүрлердің, жағымды өнегелердің мұралар мен салт-дәстүрлердің сақтаушысы.
Отбасында бала алғаш рет өмірмен, қоршаған ортамен танысып, мінез-құлық
нормаларын игереді. Отбасы баланың азамат болып өсуінің негізі болып
табылады.
Отбасындағы тәрбие әр кезде де өзінің өзектілігін жоғалтқан емес.
Отбасы кішкентай бір мемлекеттік ұя деп бекер айтылмаған. Әдетте жақсылық
та, жамандық та отбасынан басталады. Отбасы – жұртты жақындатушы, жыныс пен
жынысты жұптастырушы, адамаралық туысқандық ұғымдар тудырушы, олардың бір-
біріне деген махаббат, сүйіспеншілігін тұтатушы ғаламат күшті жері – ұрпақ
өрбітуші, рухани бірліктің, ұрпақ аралық тұтастықтың отын жағушы ерекше ұя.
Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. Отбасы өмірді кемеліне
келтіреді, отбасы бақыт әкеледі, бірақ әрбір отбасы, ең алдымен,
мемлекеттік маңызы бар зор іс болып табылады, - деп көрнекті педагог
А.С.Макаренко анықтама берген болатын. Яғни, отбасы – қоғамның маңызды
буыны және өзінше бір кішігірім ұжым ретінде қыз бала тәрбиесінде шешуші
рөл атқарады.
Отбасы – педагогикалық қатынастың субъектісі. Бала үшін отбасы - оны
тұлға ретінде қалыптастыратын алғашқы да аса белсенді көзі. Бала
тәрбиесінде отбасының маңызы зор. Олай болса, отбасының негізгі
қызметтерін, басқару стильдерін, бала тәрбиелеудегі негізгі ережелері мен
ұстанымдарын, тәрбиелеу әдістерін қарастыра кетейік.
Отбасы мынадай белгілі қызметтерді атқарады:
- қайта өндіру (репродуктивті) – ұрпақ келтіру (перзентті болу, оларды
өсіру және тәрбиелеу);
- шаруашылық-экономикалық (ортақ шаруашылық және қаржы
пайдалану, еңбекке жарамсыздарға қамқорлық және оларды материалды
қамсыздандыру);
- тәрбиелеу (отбасы, оның әр бір мүшесінің тұлғалық қалыптасуына
жағдайлар жасау, өмірлік тәжірибе, инабаттылық тәртіптері мен адамгершілік
құндылықтарға баулу);
- қарым-қатынас құру (коммуникативті – отбасы ішіндегі қатынас түзу,
отбасының басқа адамдармен, жанұялармен, әлеуметтік топтармен байланысын
ұйымдастыру);
- қайта қалыпқа келу (рекретивті – бос уақыттарындағы демалыс
әрекеттерін ұйымдастыру, отбасы мүшелерінің күш-қуатын, денсаулығын қайта
қалпына келтіру шараларын қамтамасыз ету).
Қазіргі қазақ қоғамында кеңестік дәуірден қалған иммунопсихологиялық
проблемалар кеңінен орын алып отыр. Олар: ана тілін, ана тарихын, төл
мәдениетін, ұлттық салт-дәстүрлерін және дінін білмейтін жастар; тастанды
жетім балалар мен қиын балалар; қарттар үйлерінде жылап отырған әжелер
мен аталар; отбасын құрмаған немесе ажырасқан жастар; жезөкшелік; көргенсіз
және тәртіпсіз қыз бен ұл, олардың түрлі қылмыс жолына түсуі; жұмыссыздық;
темекі шегетін, наша тартатын және ішкілік ішетін жастар; ата-ананың бала
тәрбиесімен айналысуға жағдайы мен уақытының жетіспеуі және т.б.
Осы аталған қайғылы құбылыстар мен қасіреттерден құтылудың, оларды
болдырмаудың ұзақ та қиын, бір ғана жолы бар, ол қазақ халықтық педагогика
құралдарын ескеріп және оларды басшылыққа алып, бүкіл халқымызға, әсіресе
қазіргі және болашақтағы ұрпағымызға отбасында ұлттық тәрбие беру. Қазақ
халқында отбасылық ұлттық тәрбие ана құрсағынан басталып, адамды өмір бойы
және оны ол дүниеге шығарып салумен аяқталатын әдет-ғұрыптар мен салт-
дәстүрлер негізінде үздіксіз жүргізіліп, іс-әрекеттер мен қарым-қатынастар
арқылы жүзеге асырылады.
Жөргегінен бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген халқымыз адамды аздырып
тоздыратын: өтірік, өсек, еріншек, мақтаншақ, қыңыр, есер, бейбастық
жәдігөй және т.б. сияқты мінездерден сақтандырып келген. Өтірік өрге
баспас, Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам, Өзін-өзі мақтаған өліммен тең
деу арқылы өтірік, өсек айтудан, мақтаншақ болудан жас ұрпақты аулақ болуға
шақырады. Халық адамгершілік қасиеттің жоғарғы түрі ар-ұят, намыс, ождан
сақтау деп біледі. Жаным – арымның садағасы, Өлімнен ұят күшті, Ақылың
болса арыңды сақта, ар-ұят керек әр уақытта, Жігіттің құны – жүз жылқы
іспеттес мақал-мәтелдер соның айғағы. Халықтық педагогика жас буынды осы
сипаттас қағидалармен өмір сүруге тәрбиелеп отырған.
Ұлтымыздың болашағы – тәрбиелі ұрпақ қолында. Ал тәрбиелі ұрпақ
қалыптастырудың бірден бір жолы – халықтың педагогикасының мәні – еңбек,
білім, дағды, адалдық пен адамгершілікті жас ұрпақ бойына дарыту.
Олай болса, Тәуелсіздіктің туы желбіреген егеменді еліміздің болашақ
ұрпағын тәрбиелеуде, олардың бойына ізеттілік, қайырымдылық,
кішіпейілділік, әдептілік, елін, жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл
қасиеттерді қаны мен жанына сіңіруде осы ата-бабамыздың салт-дәстүр негізін
ұстансақ өте ұтымды болар еді. Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан
халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағылымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай
тұрып қыз баласын ізгілік пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес.
Өркениетке бет алған жаңа заман талабы қыз тәрбиесіне де жаңа талаптар
қоюды міндеттейді. Ол рухани-адамгершілігі зор, мәдениетті, парасатты, өзін-
өзі жетілдіру арқылы өмірлік мақсаттар қойып, орындай алатын, өз сана-
сезімін қоғам талаптарымен үйлестіре білетін жан-жақты әлеуметтенген
тұлғаны қалыптастыру.
Қазақ отбасылық тәрбиенің теориялық, педагогикалық және психологиялық
негіздерін жасауға үлкен үлес қосқандар: Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов т.б. Қазақ
қауымы, ондағы отбасының тарихы, оның ерекшеліктері, ондағы бала тәрбиесі
туралы Х.Арғынбаевтың, С.Мұқановтың, Д.Кішібековтың, С.Кенжеахметұлының,
А.Жүнісовтің, Қ.Толыбаевтың, С.Қалиевтың, М.Оразаевтың, М.Смайлованың т.б.
еңбектерінде қарастырылған.
Осы кезге дейінгі ғылыми зерттеу жұмыстарының кез-келгенінде ұрпақ
тәрбиесінің маңызы, мәні, ерекшеліктері жан-жақты дәлелденген. Дегенмен,
отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
мүмкіндіктерін ғылыми тұрғыда қарастырылуына мән беру қажет.
Қыз баланы тәрбиелеу мәселелері жөнінде А.Е.Дайрабаеваның [28],
Ж.Т.Сарыбекованың [20], Л.С.Сырымбетованың [29], А.Қ.Қисымованың [30],
Ш.Жалғасованың [53], Б.Қ.Өтешованың [31], еңбектері біздің еңбегіміз үшін
негіз болды.
Аталған мәселенің өзектілігі мен ғылыми-теориялық және әдістемелік
жағынан қарастырылмауы біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын:
Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз
баланы тәрбиелеудің мүмкіндіктерін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін
ұсынып көрсету.
Зерттеу объектісі: отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз
баланы тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу пәні: отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз
баланы тәрбиелеу жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Зерттеу міндеттері:
- отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің теориялық негіздерін айқындау;
- қыздар тәрбиесінде халықтық педагогика құралдарын пайдалану
тұрғысынан ескеріп, бүгінгі күнге сәйкес жоспарын жасау.
2. Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
мүмкіндіктерінің теориялық негіздері.
1. Қазақ халқына еңбегі сіңген қоғам қайраткерлерінің отбасылық тәрбие
туралы ой-пікірлері
Қазақтың ұлы ойшыл ғұламаларының бірі Жүсіп Баласағұн өзінің Құтты
білік дастанында балаға тәрбиені отбасында бер, Ақ маңдайлы ұл, қыз туса,
үйіңде өсір, бөтен жерде қалдырма деп, келер ұрпаққа өсиет ете отырып,
баланы жас кезінен білім мен өнерге, еңбекке баулу арқылы жаны мен тәні
сабақтас жетілген парасатты ұрпақ өсіретінімізді атап көрсеткен. Еліміздің
жастарына ұлттық құндылықтар арқылы санасына ұлттық ұлағатты, қасиетті
сіңірудің маңызы зор. Әсіресе, қыз баланың болашақ ана екендігін ескере
отырып, қыз бала тәрбиесіне отбасында ерекше көңіл бөлінген.
Қазақтың ұлы ғалымы, тарихшы, этнограф Шоқан Уәлиханов қазақтардың өте
жас кезінен және олардың ризалығынсыз аттастырып қоятын әдет-ғұрыптарын
сынай келе, бұл әдетті өзгерту үшін қазіргі молдалардың қарамағында болып
отырған неке, талақ туралы істерді бұрынғысынша билер сотының қарамағына
берген жөн. Ол үшін: аға сұлтандар мен болыстарға қатаң жауапкершілік
артып, қазақ қыздарын мынадай жасқа жетпей тұрып күйеуге бермейтін болсын,
ата-аналарды өз балаларын олардың ризалығынсыз тұрмысқа шығаруға,
үйлендіруге күштемейтін болсын, соны қатаң бақылайтын деп бұйрық беру
керек дейді.
Ш.Уәлиханов ел ішіндегі діни наным-сенімдерінің күшті кезінде өмір
сүргеніне қарамастан қараңғылық пен надандыққа қарсы күрес ашты, қай
халықтың болмасын салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарындағы озық түрлерін ортақ
мұра етуді мақсат етті. Ол мәдениет пен ғылымға бүкіл адам баласының бәріне
бірдей ортақ рухани байлықтың қайнар бұлағы деп қарады.
Дарынды жазушы, тамаша ақын, жалынды публицист, көрнекті қоғам
қайраткері, аса талантты ағартушы-падагог Ыбырай Алтынсарин өзінің саналы
өмірін ағартушылық және оқытушылық жолына жұмсаған.
Ыбырайдың осындай сатыға көтерілуінің басты бір себебі: ол қазақ
халқының тұрмысындағы жақсы дәстүрлерін бойына ол қазақ халқының
тұрмысындағы жақсы дәстүрлерін бойына сіңіру арқылы үлгілі отбасылық тәрбие
алуынан болса керек. Шешесі Айман сауатты адам болған, халық аузынан
жинақталған ертегілер мен жырларды көп білген.
Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясы атты тұңғыш ұлттық оқу құралында
оның төл шығармалары мен қазақ халық ауыз әдебиетінің озық үлгілері және
Еуропа классикасы көркем әдебиеттің аудармалары өлең сөз және қара сөз
түрінде жинақталып берілген.
Оқу құралына Ы.Алтынсарин отбасында баланы тәрбиелеуде ата-ананың
алатын орны мен рөлін көрсететін көптеген көркем шығармалар ендірген.
Ыбырайдың Бір уыс мақта әңгімесі ана тәрбиесіне арналған. Шешесі
қызына жамап—жасқауды үйретеді. Осындай іске үйренген қыз әкесінің шапанын
жамап отырады. Қасында отырған әжесі оның ісін бақылай отырып, қоқым-соқым,
қиындыны керексіз деп тастамай, іске жарату керектігін айтады. Бұл сөзге
немере қызы мән бермей бір уыс мақтаны лақтырып жібереді. Оны көрген торғай
мақтаны іліп алып, ұясына алып кетеді. Мұны байқап, әжесі немересінің ісіне
ренжіп ұрыспайды, бірақ ол былай дейді:
-Көрдің бе, балам, жаңағы сөздің растығын. Ол кішкентай мақтаны
торғай ұясына төсеп, жас балапандарына мамық етеді. Немересі өзінің
қателік ісін енді түсініп, ұялып қалады.
Отбасында әке тәрбиесіне ерекше көңіл бөлінетін мәселе екенін
Ыбырайдың көре білгенін оның Бақша ағаштары әңгімесінен байқауға болады.
Бағу, тәрбиелеуде көп мағына барында шек жоқ, шығарым. Сен жас ағаш
сияқтысың. Саған да тәрбие керек. Мен сенің қате істеріңді түзеп, жақсы
ақыл айтсам, сен менің айтқандарымды ұғып, тыңдасаң, жақсы болып өсерсің.
Ал айтқан ақылды құлағыңа алмасаң, бетіңмен кетсең, тәрбиеге көнбесең мынау
ағаш сияқты қисық болып өсерсің дейді.
Ата-ананың әрбір сөзінен, балаға деген қарым-қатынасынан мейірімділік,
жылылық байқалып тұрады. Ыбырай қазақ отбасының жақсы дәстүрін жоғары
бағалайды, ата-ананың балаға деген сүйіспеншілігін, мейірімін ата-анаға
баланың борыштылығын терең сезіммен баяндайды. Мысалы, оған оның Ананың
сүюі атты өлеңі толық дәлел:
Кім сендерді, балалар, сүйетұғын,
Қуанышқа қуанып, қайғыңа күйетұғын,
Түн ұйқысын төрт бөліп, кірпік қақпай,
Шешең байғұс дамылсыз жүретұғын!
Кім сендерді балалар тербететін,
Еркелетіп, ойнатып, сергітетін.
Жалқау болсаң, балалар, жаман болсаң,
Қамқор анаң көз жасын көлдететін.
Бала жүрегі сезімтал ата-анасының мейірімділігіне мәз. Ыбырайдың
Мейірімді бала әңгімесі осыны дәріптейді. Әңгімеде патшаның әмірі бойынша
жас қызға атасының қолын кесу бұйырылады. Қыздың атасына жаны қатты ашиды.
Атасын осы үкімнен аман қалдырудың жолын қарастырып, патшаға өзі барып:
- Тақсыр, жұмыс жасап, бала-шағаларын асырайтын атамның қолын
қалдырып, мына менің қолымды кесіңіз,-дейді. Бұл ата-ана мен бала
арасындағы ғажап мейірімділік.
Ыбырай әке-шеше мен баланың, аға мен қарындастың арасындағы
сағынышты, сыйластықты, сүйіспеншілікті, ізеттілік пен мейірімділікті
өзінің Қара батыр деген ертегісінде жортуылшылар қолына түскен Қара батыр
деген баласын сағынған ата-ана мен қарындасының арасындағы туыстық қарым-
қатынасты сөз еткен.
Ыбырай отбасында баланың тазалық тәрбиесіне де көңіл аударған. Оны
оның Салақтық әңгімесінен айқын көруге болады.
Ы.Алтынсариннің Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз
ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі деп аталатын этнографиялық
еңбегінде қазақ халқының отбасылық тәрбие мәселелерінде халық педагогикасын
қалай пайдаланғанын нақты көрсетіп берген.
Қазақтың жеті атаға дейін бір-бірінен қыз алыспау заңы, басқа рудан
қыз алуы, біріншіден өріс кеңейту болса, екіншіден, екі рудың бір-бірінен
қыз алып құда болуы арқылы жаулықты тоқтатуы керек болғанға ұқсайды.
Баласына қалың беріп құда болғысы келген адамның ел аралап, қызы
ұнаған үйдің керегесіне қамшысын қыстырып кететінін, ол құдалықтың белгісі
екенін, мұнан кейін жаушы (елші) жіберіп, қыздың әке-шешесінен ризалықты
сұрайтынын, құдалар келіп қалыңмалға келісім жасайтынын сқз етеді.
Сондай-ақ, күйеу қалыңдығына ұрын келіп-кеткеннен кейін, қалыңдықтың
ата-анасының ауыл-аймақ, ағайын-туғанымен ақылдасып қызға жасау
әзірлейтінін, қалы кілем, қасқыр ішік, алаша, тұскиіз, сырмақ т.б. үй
жиһаздары, білезік, сырға, сәукеле сияқты зергерлік асыл бұйымдар
даярланатыны, ал қыз жасауын даярлауға рулы ел, ағайын-туыс болып
атсалысатыны, мұның туыстық қарым-қатынасты күшейтуге септігін тигізіп, игі
ықпал ететіні айтылған. Қазақ ауылында қыз ұзату, келін түсіру
дәстүрлерімен байланысты атшабыс, балуан күрес, алтын қабақ ату, теңге алу,
қыз қуу сықылды қызғылықты ұлттық ойын-сауықтар, домбыра тарту, өлең айту,
күйеу мен қалыңдықты, қайын жұртты мақтау, таныстыруға арналған жар-жар,
беташар, айт келін сияқты тұрмыс-салт жырлары мен ақындар айтысының мән-
мағынасы да назардан тыс қалмаған. Ол жырларда айтылатын Атаңды, енеңді,
жұбайыңды сыйла, ол сенің шешең мен әкең, күйеуіңді сыйла – ол сенің жарың,
өсек айтпа, орынсыз қыдырма, үлкенге ілтипат жаса, кішіге қамқоршы бол,
шаруаға икемді бол, еңбекті сүй деген өсиет нақылдың тәлімдік мәніне
тоқталып, келіннің үлкенге иіліп сәлем беруі, орынсыз ойын-күлкіден,
келеңсіз қылық пен бейсауат жүрістен жас адамның аулақ болуы отбасы
бірлігіне ұйытқы, сбепкер болатынын айта келіп, Ыбырай қазақтың қыздарды
әдептілікке, еңбексүйгіштікке, бауырмалдыққа тәрбиелейтін салт-
дәстүрлерінің үлгі-өнегелік жағын ашып көрсеткен.
Қорыта айтқанда, Ыбырай Алтынсаринді отбасындағы қыз бала тәрбиесі көп
толғандырғандықтан, ол жоғарыда аталған еңбектерінде бала тәрбиесі
жөніндегі ой-пікірлерін өзінің көркем шығармалары арқылы көрсеткен ағартушы-
ұстаз болған.
Қазақ халқының аса кемеңгер ойшыл ақыны, ағартушы Абай Құнанбаев қыз
балаға отбасылық тәрбие беруде ата-ананың ерекше орын алатынын өз іс-
әрекеті және тәлімдік маңызы айрықша өлеңдері мен даналық көзі болып
табылатын қарасөздерінде көрсеткен.
Абай өз шығармаларында жастарды тәрбиелеудің сан алуан жолдары мен
әдіс-тәсілдерін тізе отырып, олардың дүниеге көзқарасы мен мінезінің
қалыптасуында ата-ананың үлгі-өнегесі ықпал ететіндігін, сондықтан әр бір
әке-шешенің алдымен өздері тәрбиелі адам болуы керек екендігін баса
көрсеткен.
Абай отбасылық тәрбиеде баланың адамгершілігін, дүниеге көзқарасын
қалыптастыруда ата-ананың рөліне айрықша маңыз берген. Ол баланы
тәрбиелеуді күрделі мәселе деп санап, адамды адам еткен тәрбие, оның
бойындағы жақсы және жаман әдеттер алдымен отбасында тәрбиеленеді,
сондықтан ата-ананың қуанышы немесе қайғысы болуы өздеріне байланысты деп
санайды.
Абай жақсы, бақытты отбасы әкесі мен анасының бір-бірін сүюінен және
өз балаларын дұрыс тәрбиеленуінен басталатынын айтты.
Абай отбасындағы қыз бала тәрбиесіне ерекше мән беріп, олардың сыртқы
көрінісі мен ішкі дүниесі қандай болуы керек, оларды тәрбиелеудегі ата-
ананың рөлі туралы өз өлеңдерінде арнайы тоқталған. Мысалы, ол өзінің
Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы атты өлеңінде ару қыздың сыртқы
портретін керемет суреттеген:
Қақтаған ақ күміспен кең маңдайлы
Аласы аз, қара көзі нұр жайнайды.
Жіңішке қара қасы сызып қойған,
Бір жаңа ұқсатамын туған айды.
Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын,
Ақша жүз, ал қызыл бет тіл байлайды.
Аузын ашса көрінер кірсіз тісі,
Сықылды қолмен тізген, іш қайнайды, -
деп, дүниедегі нелер тамаша, асыл, нәзік көріністерге балай отырып бейнелеп
береді. Әлемдегі асқан сұлу мадонна іспетті қазақ қызының үлбіреген ақ
тамағын, кіршіксіз маржандай тізілген отыз тісін, тал шыбықтай бұралған
белін, сүліктей ақ саусағын, шоқпардай қос бұрымын, сылдыраған шолпысын
Абай көркемсөз асылдарымен кестелеп береді де, осындай тамаша көркіне ақылы
сай арудың назды күлкісін, сыпайы сөзін, әдебі мен жарасымды жүрісін,
келісімді мінезін:
Сөйлесе сөзі әдепті, әм мағыналы,
Күлкісі бейне бұлбұл құс сайрайды,-
деп, екі-ақ өлең жолымен үлбіретіп, елжіретіп періштедей бейнелеп беріп
отыр. Ал бұған қарама-қарсы ашық боламын деп орынсыз жыртақтаған
күлкішіл, оспадар, келер-кетерді білмейтін дөрекі, даңғаза, парықсыз,
инабат, әдеп атаулыдан жұрдай кейбір қыздарды жеріне жеткізе сынай келе,
өмірлік жар таңдауды мақсат еткен жігіттерге ондай оспадар жандардан сақ
болыңдар деп ой салады.
Отбасында үлкеннің ақылын алу, жақсының жанына еріп жолдас болу
ежелгі ел дәстүрі болса, осы оқиғаны берік еске сақтап абзал азамат болып
өсу әрбір саналы жастың борышы деп түйген. Өмірге келген жастардың бір өнер
үйреніп, пайдалы іспен шұғылданып, адал еңбекпен мал табуын талап еткен ұлы
ақын сол қоғамның саналы жастарына:
Әсемпаз болма әрнеге
Өнерпаз болсаң, арқалан.
Сен де бір кірпіш дүниеге,
Кетігін тап та, бар қалан!- қоғамның бір пайдалы азаматы бол деп
насихат айтады.
Абай қыз баланы отбасылық өмірге дайындау туралы көптеген құнды
пікірлер айтқан. Ол, әсіресе, қыз балалардың отбасылық өмірге ертерек
баулынуы керектігіне ата-аналардың назарын аударды. Қыз күнінде сырттай
әжептәуір болып жүріп, үй болғанда берекесі кетіп, азып-тозып, салақ әйел
атануы жастайынан үй ішіндегі еңбек әрекетіне баулынбағаны деп білді.
Әсіресе, шолжаң болып өскен бай қыздарының барған елінде беделсіз болатыны
үй іші тірлігіне ерте баулынбағанынан деп білді. Абай ата-аналарға қыз бала
тәрбиесіндегі халық дәстүрін басшылыққа алуды ұсынды. Халық тәрбиесінде
абзал аналар аялы алақанында алаңсыз өсіп келе жатқан қыз балаларын өз
алдына үй болғанда көптеген шаруалар күтіп тұратынын әруақытта естен
шығармай, сол жұмыстарға баули білген. Сонымен бірге, адамгершілік қарым-
қатынастың жай-жапсарын бойларына еге білген. Олар өз қыздарын жақын
жеңгелерімен дос болуға баулып, көбінесе сол үлгілі, сыралғы жеңгелерімен
дос болуға баулып, көбінесе, сол үлгілі, сыралғы жеңгелерінің іс-әрекетіне
еліктете бастаған. Келінім саған айтам, қызым сен тыңда деп, жаңа түскен
келінге ақыл айтып, талап қоя жүріп, өз қыздарының да осы шаруамен хабардар
болуын естен шығармаған. Тәлімгер аналар ес біле бастаған, үй шаруасына
жарап қалған қыз балаларына іс тіктіріп, үй күттіріп үйреткен. Сөйтіп, өзі
үй болғанда өз шаруасын қиналмай игеріп, барған еліне жағымды, сыйлы адам
болуы үшін отбасы тіршілігінің еңбек әрекетіне осылайша баулып келген.
Бізге жеткен тәлім-тәрбие жайлы аталы сөздер осы мәселенің даяр
бағдарламасы іспетті. Мысалы, Қызға қырық үйден тыю, бір үйден жыю,
Қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол, Жібекті түте алмаған жүн қылады,
қызды күте алмаған күң қылады, Анасын көріп, қызын ал т.б. ойлар осындай
халық тәрбиесіндегі жауапкершілікті істің қорытындысы іспетті. Міне,
осындай аналарды Абай қатты құрметтеп, жігіттер қалыңдық іздеген кезінде
тәрбиелі ананың қызына көз салуын қалады. Өзінің Жігіттер, ойын, арзан,
күлкі қымбат өлеңінде:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма.
Кедей қызы арзан деп құмарланба,
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма,-
деп жігіттердің жар таңдау мәселесінде аса құнды пікір айтты. Ол қазақта
Аяғын көріп асын іш, анасын көріп қызын ал деген мақалға сай, тәрбиелі
жақсы ананың перзентін малды болмаса да бағала, өмірлік жолдас ет деген ойы
еді. Өйткені ұлы ақын тәрбиелі адамның, еңбеккеш адамның өз бақытын өзі
жандандыратынына кәміл сенді.
Абай осылайша аналардың өз қыздарын отбасылық өмірдің қарапайым еңбек
әрекетіне ертерек баулуы жайлы пікірлер айтса, әрі қарай қыз балалардың
бойында жақсы адамгершілік қасиеттердің мол болуын естен шығармады. Ақын
қыз балаларды болашақ көтерілер шаңырақтың қазығы деп есептеді.
Отбасындағы ынтымақ пен мейірім анадан балаға ауысып, дарып
отыратыны, сондықтан Абай жас отбасы мүшесі әйел аналарға да доғары
талаптар қойды. Болашақ аналардың бойынан жақсы қасиеттің жарасып тұруы
отбасының береке құты деп білді. Сондықтан отбасы құрар жігіттерге
қыздардың көркінен гөрі табиғи жақсы қасиеттерін бағалау керектігін ерекше
атап көрсетті. Бұл жерде ақын қыз баланың мінезінің жағымды болуына басты
назар аударды. Өзінің Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат өлеңінде:
Біреуді көркі бар деп жақсы көрме,
Лапылдақ көрсе қызар нәпсіге ерме.
Әйел жақсы болмайды көркіменен,
Мінезіне көз жетпей, көңіл берме,-
деп, жар іздеген жігітке қалыңдықты тек түр-түсіне, сымбатына ғана қарап
бағалатпай, бәрінен бұрын оның адамгершілік қасиетіне, ішкі жан дүниесіне,
ақыл парасатына, көргенділігі мен тәрбиелілігіне көңіл білдірді.
Абай некелік-отбасылық өмірдің этикасына өте жоғары мән берді. Ол
махаббат иесі жастардың жұбайлық өмірі этикалық талаптарға сай болуын талап
етті. Екі жастың бойындағы махаббат сезімі отбасылық өмірде жұбайларға
көптеген талаптар қоятынын байқатты. Жастар бұл өмірді тек қызықты, тәтті
өмір деп қана түсініп қоймай, оның елеулі қиындықтары да болатынын, ол
қиындықты жеңуге жастар әзір болуы керектігін ескертті. Абай махаббат
сезімін стихиялы сезім емес, саналы сезім екенін, оның шешек атып, салтанат
құруына үлкендер әрдайым жол сілтеп, қадағалап отыруын құптады.
Абай некелескен жастардың бір-бірімен, отбасы мүшелерінің басқа
кісілерімен, жора-жолдас, туған-туыс, ауыл-аймақпен сыпайы қарым-қатынаста
болуын, жастардың елге құрметті болуы өздерінің мінез-құлқы, іс-әрекетіне
байланысты екенін ашып көрсетті. Әсіресе бұл жерде жаңа түскен келінге қояр
талаптың жоғары екенін мықтап ескертті. Отбасындағы достық қарым-қатынас,
ел жігіттің елі мен жора-жолдасына инабатты болу, туған-туысқандарын
құрметтеуге қалыңдықтың міндетті екенін, бұл қасиет оның өз ерін құрмет
тұтуы, өте жоғары сыйлауы екенін ескертті.
Сонымен бірге ақын отбасылық этикаға сай емес жат қылықтарды қатты
сынады. Отбасы көркі әйелдердің намысты болуын, өзінің ұнамды ісімен
сүйкімді болуын, өз отбасында жұлдыздай жайнап тұруын ұнатқан.
Ұлы ақын көптеген өлеңдерінде болашақ тұрмысқа шығар қыздарға әйел
психологиясында кездесетін көп заманнан қалыптасып қалған нашар қасиеттер:
өсектен, жалқаулықтан, еріншектіктен, надандықтан аулақ болуын ескертті.
Олардың ақылды, ұятты, сауатты, балаға – ана, еріне – сүйеніш, отбасына
береке-құт тудырар қабілетті адам дәрежесінде болуын қолдады.
Сонымен, ұлы Абай қыз бала тәрбиесіне ерекше назар аудару арқылы оны
отбасылық өмірге даярлау қажеттігін насихаттаған екен.
Қазақстанда ХХ ғасырдың басы 30-жылдарында этнопедагогика ғылымының
дамуына айрықша үлес қосып, ұлттық тәлім-тәрбие ілімін қалыптастырған қазақ
ағартушы-педагогтары – А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев
т.б. еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі туралы айтқан ой-пікірлерінің тәлімдік
маңызы ерекше.
Қазақтың ұлы ағартушы-педагогы, ақын, тілші, әдебиетші, түркітанушы
Ахмет Байтұрсыновтың туып-өскен ортасы әділеттілікті жақтау, қиянатқа
төзбеу, батырлықты, билікті салт қылған ірі мінезді адамдары көп, атадан
балаға қалған сондай мұраларды қастерлеген отбасы болған.
Ахмет Байтұрсыновтың Маса атты кітапшасында негізінен отбасылық,
әлеуметтік, қоғамдық ойлар, азаттық идеялар айтылады. А.Байтұрсынов Баланы
бастан тәрбиелеу деген – баланы жас басынан дұрыс тәрбиемен өсіру деген
сөз. Дұрыс тәрбиемен өскен бала тіршілік ісіне икем, бейнетіне берік болып
өспек. Дұрыс тәрбиенің асылы – баланың жанымен, тәнімен керек деп танылған
істерді бала табиғатының әуенімен істеу – сол дұрыс тәрбие болады, деп
бала тәрбиесі мен дамудың жас ерекшелік кезеңдерінің байланысын,
отбасындағы тәрбиенің маңызын аса жоғары бағалаған.
Жалынды публицист, жауынгер ақын, тарихшы, саяси қайраткер Ыбырай мен
Ахметті ұстаз тұтқан педагог Міржақып Дулатов өзінің шығармаларында бала,
ана, әйел, ғашықтық, денсаулық туралы отбасына қатысты мәселелерді
көтерген.
Міржақыптың Шешенің балаларды сүюі өлеңінде балаға деген ана
махаббаты, оның шексіз-шетсіз мөлдірлігі сөз болады. Сондай-ақ, ол
Жастарға, Балдызға, Қамар сұлуға, Сұлу қызға, Екі сұлуға т.б.
өлеңдерінде отбасында жастарды тәрбиелеу, сұлулық, ғашықтық туралы
жырлаған.
Қазақ халқының ұлы ақыны Мағжан Жұмабаев ата-ананың әділдігімен,
адамгершілік парасаттылығымен тәрбиеленген, ұстаздары А.Байтұрсынов пен
М.Дулатовтан дәріс алып, олардан үлгі-өнеге алған ағартушы, әрі педагог
болған.
Мағжанның Шамам келгенше қазақ жанына қабыстыруға тырыстым деп
жазған Педагогика атты тұңғыш ұлттық оқу құралына бала тәрбиелеуде ата-
ананың рөлі туралы ой-пікірлері баршылық.
Оқу құралының бірінші бөлімі педагогиканың жалпы мәселелеріне
арналған. Мағжанның пікірінше, тәрбие түрі төртке бөлінеді. Олар: дене,
жан, ақыл тәрбиесі, сұлулық пен құлық тәрбиесі. Автор олардың бір-бірімен
табиғи тамырластығын тәптештей түсіндіре келіп, былай дейді: Егер де адам
баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны. Егер
де ол ыстық, суық, аштық, жалаңаштық сықылды тұрмыста жиі ұшырайтын
күштерді елемейтін мықты берік денелі болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемі
түрден ләззат алып, жан толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиреніп,
жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болса ғана адам баласының дұрыс
тәрбие алып, шын адам болғандығы. Балам адам болсын дейтін ата-ана осы төрт
тәрбиені дұрыс орындасын... деп, ата-анаға талап қояды.
Мағжан өз халқының патриоты ретінде оны халқының, ұрпағының болашағы
үнемі толғандырып, тәрбиенің басты міндеттерінің бірі бала бойында ұлттық
сезімдерді ерте қалыптастыру оларды халықтың рухани мәдениеті мен әдет-
ғұрпы, салт-дәстүрімен кеңінен қаруландыру қажет деп санайды.
Қыз баланың мінез-құлқы, табиғатқа қатынасы айналадағы басқа
адамдармен қатынасқа түсу арқылы қалыптасатын болғандықтан Мағжан баланың
отбасындағы қатынасқа түсетін адамдардан, олардың мінез-құлқынан үлгі
алатындығын және қыз бала үшін бұл әсердің өте маңыздылығын көрсетеді.
Сондықтан, баланың айналасындағы адамдардың мінез-құлқының дұрыс, жағымды
болуына айрықша мән-маңыз береді: ...баланың ізгі құлықты болуы үшін
құлықты болуы үшін оның маңайындағы адамдар, ата-ана, туған-туыстары өздері
ізгі құлықты болуы тиісті. Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі деген қазақ
мақалымен қорытындылайды.
Мағжан балаға жан тәрбиесін беру үшін ата-анаға психология, логика,
этика, ал дене тәрбиесін беру үшін анатомия, физиология, гигиена және
гимнастика ғылымдарын меңгеру қажет екендігін оқу құралында жан-жақты
баяндаған.
Ақын Мағжан өзінің өлеңдерінде отбасындағы қыз бала тәрбиесінде
ананың рөлі, оның көркіне, мінезіне, келін тәрбиесіне айрықша мән берген.
Мысалы, Анама, Бесік жыры, Әже, Немере мен әжесі, Ана, Ата,
баба, Жас келін, Әдемі қыз, Жас сұлуға т.б. өлеңдері соған дәлел.
Ал Жас келін атты өлеңінде ақын қазақ келінінің мінез-құлқын өте
тартымды, әдемі етіп көрсете білген:
Жаңа түскен жас келіншек
Болмайды тіпті еріншек.
Құдайдың берген тоқтығы –
Ас болады ірімшік.
Жас келіншек – тоқ қонақ,
Болмайды тіпті сұғанақ.
Арып-талып жүрсе де,
Ойлайтыны жақсы атақ.
Бұрқыраған дауылда,
Сабап құйған жауында,
Ләм деп бір сөз шығармай,
Жас келін жүрер сауында.
Сонымен, Мағжан қазақ отбасында баланы халықтық салт-дәстүрлер
арқылы тәрбиелеу қажеттігіне баса назар аударған екен.
Қазақтың көрнекі жазушысы, психолог, ағартушы-педагог Жүсіпбек
Аймауытов уақыт талабына сай халқымыздың тыныс-тіршілігіне негізделген
тәлім-тәрбиелік мәні зор ғылыми педагогикалық еңбектер жазып қалдырған.
Жүсіпбек бала тәрбиесіндегі отбасының рөліне ерекше мән беріп:
Баланы бұзуға, яки түзеуге себеп болатын бір шарт – жас күнде көрген
өнеге. Ол өнеге әке-шешенің тәрбиесі болу керек. Ата-ананың берген тәрбиесі
баланың мінезіне салған ізге байланысты. Ұяда не көрсе, ұшқанда соны
іледі деп атамыз қазақ тауып айтқан. Балаға қайырымдылықты, қаталдықты,
кішіпейілділікті, ақкөңілдікті, әділеттілікті, әдепсіздікті, күйгелектікті,
шыншылдықты, шыдамдылықты, өтірікшілікті беретін кім? Ол, әрине, ата-ананың
тәрбиесі дей келіп, баланың бойына басынан сіңген мінезді қайта түзету
қиындық келтіретіні, Сүтпен сіңген мінез сүйекпен кетеді деген сөз ата-
ана тәрбиесінің күштілігін көрсетеді... деп автор бала мінезін
қалыптастырудағы отбасы мүшелерінің, әсіресе әке-шешенің ықпалын айқын ашып
берді. Ол бала мінезін жас шыбыққа теңейді. Жас кезде дұрыс тәрбие алмаған
бала өскенде қисық ағаш сияқты болып өсетінін, отбасында теріс тәрбиеленген
баланы қайта тәрбиелеудің үлкен қиындық келтіретінін айтады.
Аймауытов мақаласында отбасында бала тәрбиесіне туған елдің әдет-
ғұрпы мен салт-санасының да белгілі мөлшерде әсер ететінін ғылыми тұрғыдан
дәлелдей түскен. Ең негізгісі, әрбір отбасы шаңырақтағы жас буынды - өмір
жалғасы, қоғам тірегі, ұлт болашағы деп танып, оларға деген берік сенім мен
оң көзқарасты жоғалтпауға, төмендетпеуге тиіс.
Қазақстанда өткен ғасырдың 80-ші жылдарының орта кезінен басталған
қайта құру әсерінен қоғамдық өмірдің көптеген салаларында болған саяси-
экономикалық, мәдени және әлеуметтік өзгерістер қазақ отбасында қыз бала
тәрбиесіне тікелей ықпалын тигізді. Ал оның ең бастысы: отбасында
халқымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары қайта жаңғырып, олар ұлттық
тәрбие құралы ретінде қолданыс таба бастады.
Қазақ отбасылық тәрбиесінің негізі – халқымыздың әдет-ғұрыптары мен
салт-дәстүрлері болғандықтан сол мәселелер бойынша жарық көрген тарихи,
этнографиялық, философиялық, психологиялық және педагогикалық әдебиеттерді
талдау қажет деп санаймын.
Қазақ отбасының тарихы туралы жан-жақты зерттелген тұңғыш еңбек
тарихшы-этнограф Х.Арғынбаевтың 1973 жылы шығарған Қазақ халқындағы семья
және неке атты кітабы, ал ол толықтырылып, өңделіп 1996 жылы Қазақ
отбасы деген атпен қайта жарық көрді. Еңбекте қазақ отбасының өткені мен
бүгінгісі, халқымыздың оған байланысты бай салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары терең қамтылған. Еңбектің басты мақсаты – халқымыздың ұмытылып
бара жатқан озық әдет-ғұрыптарын кеңінен насихаттау, одан ғибрат алуға
үндеу, тозық дәстүрлерден аулақ болуға шақыру.
Қазақ халқының отбасылық дәстүрі туралы қомақты еңбектердің бірі
белгілі жазушы-этнограф, ғалым С.Кенжеахметұлының Ұлттық әдет-ғұрыптың
беймәлім 220 түрі атты жинағында қазақ халқының ырым, тыйым, әдеп, әдет-
ғұрып, мінез-құлық, салт-санасы, дәстүрі топтастырылып және қазақтың
туыстық атаулары, оларға қатысты адамгершілік қатынастар, халық қасиеті мен
тағылымы дәлелді деректермен баяндалған.
Кітап ғылыми-танымдық, тәрбиелік, көркемдік жағынан тартымды ғана
емес, сонымен бірге отбасында қыз баланың инабатты, иманды болып, ата жолын
ардақтап өссін деген әрбір ата-анаға арналған.
Жазушы этнограф А.Жүнісовтің Бабалар дәстүрі және Фәниден бақиға
дейін атты кітапшаларында қазақ халқының тұрмыстық салт-дәстүрлері,
отбасында ата-ененің баулуы, ұлттық мейрамдар, ұлттық ойын-сауықтар,
қазақтың кәсібі, қазақтың баспанасы мен ұлттық тағамдары туралы көптеген
мәліметтер бар.
Қ.Жарықбаев пен Ә.Табылдиевтің Әдет және жантану атты оқу құралында
ұлттық ғұрып, салт-сана, дәстүр, жөн-жосықтың әртүрлі мәселелері айтылады.
Құралдың Ата-баба дәстүрі әдептіктің негізі атты тарауында жеті ата
туралы түсінік, туыстық қатынастар, ұлттық қадір қасиеттер: әдептілік, ел
мен ердің намысы, қонақжайлылық, бауырмалдық, қайырымдылық және сәлемдесу
рәсімдері; Жастық шақтың қызығы тарауында ұл бала, бозбала, қыз бала,
бойжеткен ерекшеліктері мен әдебі баяндалған. Жар таңдау және отау тігу
атты тарауында қазақ жігіттерінің жар таңдау және отау тігу дәстүрлері
тәлім тәрбиелік тұрғыдан сөз болады.
Ұлттық тәлім бастаулары атты тарауда тәрбие басы тал бесік, баланың
ақыл ойын дамыту, имандылық, отансүйгіштік, мақсаткерлік, ақылдылық, борыш
пен жауапкершілік, мейірімділік пен ізгілік, адамдық пен шыншылдық, достық,
имандылық тәрбиесі, баланы еңбекке баулу, баланың өзін-өзі тәрбиелеуі және
мамандық таңдауы ұлттық сипатта қарастырылған.
К.Оразбекованың Иман және инабат атты оқу құралында әдеп және
тұрмыс-салт психологиясы ұлттық мазмұнда берілген. Кітапта отбасы адамзат
өмірі өз жалғасын табатын, болашақ ұрпақ өсіп-өрбіп ұшатын ұя, әдептілік,
сыпайылық, ізеттілік, адамгершілік асыл қасиеттерге баулу отбасынан бастау
алатыны, сондықтан еңбектің мақсаты жас ұрпақты инабаттылық пен имандылыққа
тәрбиелеу деп көрсеткен автор.
Оқу құралының бірінші тарауы Адам, отбасы, қоғам деп аталып,
Отбасы адам баласының өсіп өнер, қаз тұрар, қанат қағар ұясы, алтын
бесігі. Отбасы дегеніміз туысқандық байланыста болатын (балалары, әйелі,
күйеуі, ата-анасы, ата-әжесі т.б.) бірлесіп, әлеуметтік тұрмыстық өмір
сүретін адамдар дей келіп, отбасының түрлері, оларға сипаттама,
отбасындағы қыз және ұл тәрбиесіндегі анасы мен әжесінің, әкесі мен атасы
және туыстарының жауапкершілігі, баланы тәрбиелеудегі әдет-ғұрыптар мен
салт- дәстүрлердің маңызы және мақал-мәтелдердің адам әдебін,
адамгершілігін тәрбиелеудегі рөлі көрсетілген.
Салт дәстүрлердегі ерекшеліктер тарауында қазақтың тұрмыстық
салттары мен дәстүрлерінің тәрбиелік мәні, бесік тәрбиесі, қазақ қыздарының
әдебі, оларды тәрбиелеу, ондағы ата ананың еңбегі, үлгі өнегесі даналық
сөздер арқылы дәріптелген.
Қазақ қызының отбасылық тәрбиесін зерттеу қажеттігін ең алғаш
көтерген академик М.Ғабдуллин. Ол өзінің Ата аналарға тәрбие туралы кеңес
атты еңбегінде ... қазақ халқының өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын
жан жақты түрде қарастыру өз алдына зерттелген мәселе деп келіп: Ертедегі
ата-аналар қыз балаларын жастайынан еңбекке баулып тәрбиелегенде, оларды
еңбексүйгіш, еңбекқор және тұрмыс тіршілікке икемді, қолынан іс келетін
болуын көздеген дейді.
Қазақ отбасындағы тәрбие ісі ғалым Ш.Ахметованың Қазақ халқының бала
тәрбиелеу дәстүрі атты мақаласында негізінен басты сегіз түрлі мәселені
қамтыған:
1. Тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеген. Хат білмесең
де әдепті бол дегенді басты міндет етіп қойған;
2. Мейірімді болуға тәрбиелеген;
3. Тілалғыш елгезек бол деп үйреткен;
4. Адалдық пен шындыққа баулуды көздеген;
5. Білгір бол, ұстаз бен ғалымның, көпті көрген данышпан
қарияның сөзін тыңда, ақпа құлақ болма, құйма құлақ бол дегенді бойларына
сіңіре берген;
6. Үлкенді, ата-ананы сыйлауды басты міндет етіп қойған;
7. Кісі айыбын бетіне баспа дейді халық даналығы, бұл кемшілікті
айтпа деген сөз емес, ғаріп қасерлердің табиғи кемдігін көрсетпе деген сөз;
8. Халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді соған жұмса дегенді
үйретеді.
Ғалым педагог С.Қалиев: Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі
көрінісі атты көмекші құралының Бала тәрбиелеудегі семьяның рөлі
бөлімінде Баланы жан жақты азамат етіп тәрбиелеуде семья басты рөл
атқарады. Халықтық педагогика семьядағы тәрбиенің негізі. Адамның жеке
басының мінез құлқын қалыптастыруда, оның бойына жоғары адамгершілік
қасиеттерді сіңіруде семьяның атқаратын қызметі ерекше деп, қазақ халық
педагогикасының отбасылық тәрбиедегі маңызын ерекше көрсеткен. Сондай- ақ,
автор бала тәрбиесіндегі ана мен әкенің, атасы мен әжесінің рөлдері,
отбасындағы қыз бала тәрбиесі, келін тәрбиесінің ауыз әдебиетіндегі
көрінісіне нақты мысалдар келтірген.
Қ.Жарықбаев мен С.Қалиевтің авторлығымен Қазақ тәлім тәрбиесі атты
оқу құралы шықты. Бірінші тарау Тәлім тәрбиенің төркіні деп аталып, онда
Қ.Жарықбаев халықтық педагогика туралы түсінік, оның анықтамасы,
этнопедагогика ұғымы мен оған анықтама, қазақ халқының бала тәрбиелеудегі
ерекшеліктері мен қазақ отбасындағы тәрбие мәселесіне сипаттама береді.
Ә.Табылдиевтің Қазақ этнопедагогикасы атты оқу құралының бірінші
бөлімі Қазақ ауыз әдебиетінің этнопедагогикалық мәні деп аталып, онда
бесік жырының, тұсаукесер жырының, жаңылтпаштың,санамақтың, жұмбақтың,
мақалдар мен мәтелдердің, бабалар жырының, шешендік сөздердің, термелердің,
ертегілердің, аңыз әңгімелердің, өнердің, тұрмыс салт жырларының, батырлық,
ғашықтық жырларының тәрбиелік мәндері жөнінде ғылыми тұжырымдамалар жасап,
оларды тәрбие беруде қолданудың әдістемелік нұсқаулары берілген.
З.Әбілова мен Қ.Қалиеваның Этнопедагогика оқулығында қазақ
этнопедагогикасының мазмұны толық ашып көрсетілген. Оқулықтың бірінші
тарауы Этнопедагогиканың теориялық негіздері деп аталып, этнопедагогика
халық педагогикасы жайлы ғылым, оның зерттеу әдістері, өзге ғылымдармен
байланысы қарастырылады.
Екінші Қазақ этнопедагогикасы, оның тарихы, қалыптасуының негізгі
аспектілері тарауында халықтық тәрбие әлеуметтік педагогикалық құбылыс
екені, ғұламалар, ғалымдар еңбектеріндегі халықтық педагогикалық мәселелер;
үшінші тарауда халық педагогикасында тұлға қалыптастыру біртұтас процесс
екені, төртінші тарауда тәрбиенің халықтық жүйесінің негізгі бағыттары:
отбасы тәрбиесі, дүниетанымды қалыптастыру, ақыл ой, еңбек, эстетикалық,
адамгершілік тәрбиелерінің мазмұндары жайлы айтылған.
Р.Төлеубекованың Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика атты оқу
әдістемелік құралының алғы сөзінде бүгінгі бала тәрбиесінің күрделеніп
отырғаны, оның қиыншылықтары мен қайшылықтарын көрсетіп, автор оларды
шешуде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай
қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілу талабын қояды. Бірінші тарауда
Бала тәрбиесіндегі халықтық мұраның алатын орны және педагогикалық негізі
қарастырылады. Автор халықтық педагогиканың анықтамасын беріп, қазақ халық
тәлім-тәрбиелік мұрасын зерттеушілерді және халық педагогикасының зерттеу
көздерін көрсетеді. Халық педагогикасы мұраларының бірі дәстүр ұғымына
түсінік беріп, оның бала тәрбиесіндегі маңызына тоқталып, ата-баба
дәстүрлерінің озығын жаңғырту, оның ұрпақ тәрбиесінде басты рөлге
айналдыру, қазақтың ата салтын, қағидасын қазіргі өмір тынысына сай
пайдалану, жаңғырту басты мәселе екенін айта келіп, жеке басты жетілдірудің
барлық саласын қамтитын этнокомплекстік тәрбие негізінде адамгершілік
тәрбиенің психологиялық педагогикалық негіздеріне тоқталады. Әсіресе
бүгінгі таңда ұлттық педагогика тұрғысынан жалпы тәрбиенің, оның ішінде
адамгершілік тәрбиесі ұғымдарының ғылыми негізін ашып көрсету әлі де болса
шешімін таппағанын анықтап, автор адамгершілік сезім, адамгершілік сана,
адамгершілік сенім, адамгершілік мінез-құлық ұғымдарына қазіргі педагогика
және психология ғылымдарының жетістіктеріне сүйеніп, өз анықтамаларын
берген. Автордың пікірінше, адамгершілік тәрбиенің жүйесі тұтастай алғанда
жоғарыдағы аталған қасиеттермен анықталады екен, ал осы жүйе халықтық
педагогиканың бай мұрасынан да айқын көрінетіні және оны қазіргі кезде іске
асырудың міндеттері, бағыттары мен жолдары көрсетілген.
Үшінші тарауда Қазіргі отбасы және балаларды халықтық педагогика
арқылы тәрбиелеудің мүмкіндіктері қарастырылады, яғни отбасы тәрбиенің
бастауы, ата ана табиғи тәрбиеші, халықтық педагогика отбасы тәрбиесінің
негізі, отбасы ұғымына түсінік беріледі. Қазіргі кездегі бала тәрбиесіндегі
күрделіліктер, отбасы тәрбиесінің нашарлау себептері анықталып, оны
жөндеудің жолы отбасында ата-баба дәстүрін қайта жаңғырту керектігі орынды
қойылған. Онда халық қапысыз тәрбиеші екені, әр халықтық тәлім тәрбиелік
ұлттық ерекшеліктерін келтіріп, автор қазақ халқының балажандылығына, бала
тәрбиесіне байланысты салт дәстүрлеріне ерекше тоқталып, оларды қазіргі
кезде отбасында кең пайдалануға ұсыныс берді.
Қ.Жақыповтың Баланы семьяда тәрбиелеу атты кітапшасында ата- ана мен
бала арасында қарым қатынасты қалай реттеуге, баламен қалай тіл табысуға
және оны ата-ана тарапынан бақылаудың маңызы мен тәрбиенің кейбір
ерекшеліктеріне тоқталған.
Автор семьядағы тәрбие біржақты емес, жан-жақты, әртарапты ерекшелігі
бар, өсу, даму процесі бар педагогикалық мәселе деп, отбасы тәрбиесі
маңызды мәселе екенін дәлелдейді.
Ж.Байжанованың Семья бақыты атты кітабында қоғамымыздың болашақ
азаматтары, бүгінгі балалар ертеңгі аналар мен әкелер тәрбиелеудегі
отбасының рөлі, олардың берік құруына қажетті мәселелер сөз болады. Әсіресе
автор қыз бала тәрбиесіндегі ананың рөлі туралы ерекше әңгімелейді.
Кітаптың бірінші тарауы Қызым, саған айтам... деп аталып, онда
отбасы сәні сыйластық, балалы үй базар, қыз өмірдің қызғалдағы; үшінші
тарауда отбасының алтын қазығы бола білген аналардың қыз балаға тәрбие
берудегі рөлі, келін тәрбиесі туралы мәселелер өмірден алынған мысалдар
негізінде баяндалған.
Қазіргі заман талаптарына сай ата-мұраның өнегелі дәстүрлерін,
идеяларын тәрбие саласындағы әдіс-тәсілдерін, амал-жолдарын жан-жақты
зерттеген, тарихи-теориялық, практикалық тұрғыдан қарастырылған бірқатар
терең мазмұнды ғылыми еңбектер бар. Мәселен, профессор Қ.Бөлеевтің Болашақ
мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау атты
монографиясы. Автор отбасы тәрбиесінің негізі – халықтық педагогика дей
келе, бала – отбасының, өмірдің жалғасы, болашағы; ана мен әке, әже мен ата
– баланың басты тәлімгерлері деп, қыз бала мен келін тәрбиесіне, ұл бала
мен ер жігіт тәрбиесіне терең тоқталып, қазақ халқы орыс патшалығының
отаршылдық бұғауында болып, содан кейін әкімшілдік-әміршілдік коммунистік
тәрбие дәріптелу себептерінен қазақ халқының ұлттық санасы мен намысы
қалыптасып, дамымай қалды дейді. Одан арылу жолын халқымызға, әсіресе, жас
қазақ ұрпақтарына ұлттық тәрбие беру арқылы ғана шешімін табуға болады
дейді.
Ж.Т.Сарыбекованың Болашақ мұғалімдерді қыздарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе бөлім.
ІІ. Негізгі бөлім:
Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
мүмкіндіктерінің теориялық негіздері.
2.1 Қазақ халқына еңбегі сіңген қоғам қайраткерлерінің отбасылық
тәрбие туралы ой-пікірлері
2.2 Отбасындағы қыз бала тәрбиесінің бүгінгі жайы және оны жақсарту жолдары
ІІІ. Қорытынды бөлім.
І. Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2030
Қазақстан халқына Жолдауында: Бізге жергілікті деңгейде де отбасын,
әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табу
керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау,
жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі жоғары
қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең бастысы –
балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Ата-аналар
балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-аналарына қамқор болғанда,
әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда – еліміз үшін алаңдамауға да
болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан халқына қашанда тән болған, оларды
жандандырып, жан-жақты қорғау қажет делінген.
Қазақстан Республикасының Конституциясында балаларына қамқорлық жасау
және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп, отбасының
міндеті анық көрсетілсе, Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды
алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге,
отбасы туралы заңдар мен жоғары және орта білім тұжырымдамаларында әрбір
отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген. Сөйтіп,
отбасының әуел бастан-ақ өзіне тән киелі міндетін орындау қажеттігі
бекемделе түседі.
Бұл стратегиялық міндетті шешудің жаңа жолдарының бірі қазіргі
отбасылық тәрбиені жақсарту, ол үшін қазақ халқының отбасылық тәрбиесін
ұлттық құндылық ретінде жандандырып, оны әрбір отбасына ендіру қажет. Қазақ
халқында отбасылық тәрбие халықтық педагогика құралдары арқылы жүзеге
асырылған. Отбасылық тәрбие – ұлттық тәрбиенің негізі, ал ұлттық тәрбие
алған ұрпақ еңбекқор, дені сау, білімді, ақылды, иманжүзді, адамгершілігі
мол, сұлу да сымбатты, ұлтжанды азамат болып өседі.
Адамзат қауымының болашағы бүгінгі жас ұрпақ тәрбиесіне байланысты.
Жаңа қоғамға білімдар белсенді, талапты, іскер де ізденгіш, өмірге құштар
және еңбекке бейімді, өзі және басқа да адамдардың экономикалық, әлеуметтік
ахуалына пайдалы, ұлты, Отаны үшін жауапкер адамдар қажет. Отанымыздың
азаматтары, ұзақ жылдарда қалыптасқан масылдық психологиядан арылып,
әркімнің өз өмірі, күн көрісіне өзі жауапкерлігін сонымен бірге Отан, халық
алдындағы парызын да санаға салып ұғынып, сезіне бастады. Мұндай қоғамдық
жаңғыру, оның азаматтарының ой-санасының жаңа деңгейге көтерілуіне қадам
түзеді, іскерлікке итермеледі. Алайда, отбасы тәрбиесіне ықпалы мол өтпелі
кезеңде қаншама пайда болатын, әртүрлі дәрежеде салқыны тиетін кедергілер
мен тосқауылдардың себептері, сол себептердің салдарының салқыны мол
көріністері жойылмайынша, адамзат қоғамын дамытудың осы бір буынында
алаңдаушылық бола беретіні белгілі. Осы міндеттерді орындаудағы отбасының
өзіндік орнын ескермей болмайды.
Отбасы – адам үшін ең жақын әлеуметтік орта. Отбасы белгілі
дәстүрлердің, жағымды өнегелердің мұралар мен салт-дәстүрлердің сақтаушысы.
Отбасында бала алғаш рет өмірмен, қоршаған ортамен танысып, мінез-құлық
нормаларын игереді. Отбасы баланың азамат болып өсуінің негізі болып
табылады.
Отбасындағы тәрбие әр кезде де өзінің өзектілігін жоғалтқан емес.
Отбасы кішкентай бір мемлекеттік ұя деп бекер айтылмаған. Әдетте жақсылық
та, жамандық та отбасынан басталады. Отбасы – жұртты жақындатушы, жыныс пен
жынысты жұптастырушы, адамаралық туысқандық ұғымдар тудырушы, олардың бір-
біріне деген махаббат, сүйіспеншілігін тұтатушы ғаламат күшті жері – ұрпақ
өрбітуші, рухани бірліктің, ұрпақ аралық тұтастықтың отын жағушы ерекше ұя.
Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. Отбасы өмірді кемеліне
келтіреді, отбасы бақыт әкеледі, бірақ әрбір отбасы, ең алдымен,
мемлекеттік маңызы бар зор іс болып табылады, - деп көрнекті педагог
А.С.Макаренко анықтама берген болатын. Яғни, отбасы – қоғамның маңызды
буыны және өзінше бір кішігірім ұжым ретінде қыз бала тәрбиесінде шешуші
рөл атқарады.
Отбасы – педагогикалық қатынастың субъектісі. Бала үшін отбасы - оны
тұлға ретінде қалыптастыратын алғашқы да аса белсенді көзі. Бала
тәрбиесінде отбасының маңызы зор. Олай болса, отбасының негізгі
қызметтерін, басқару стильдерін, бала тәрбиелеудегі негізгі ережелері мен
ұстанымдарын, тәрбиелеу әдістерін қарастыра кетейік.
Отбасы мынадай белгілі қызметтерді атқарады:
- қайта өндіру (репродуктивті) – ұрпақ келтіру (перзентті болу, оларды
өсіру және тәрбиелеу);
- шаруашылық-экономикалық (ортақ шаруашылық және қаржы
пайдалану, еңбекке жарамсыздарға қамқорлық және оларды материалды
қамсыздандыру);
- тәрбиелеу (отбасы, оның әр бір мүшесінің тұлғалық қалыптасуына
жағдайлар жасау, өмірлік тәжірибе, инабаттылық тәртіптері мен адамгершілік
құндылықтарға баулу);
- қарым-қатынас құру (коммуникативті – отбасы ішіндегі қатынас түзу,
отбасының басқа адамдармен, жанұялармен, әлеуметтік топтармен байланысын
ұйымдастыру);
- қайта қалыпқа келу (рекретивті – бос уақыттарындағы демалыс
әрекеттерін ұйымдастыру, отбасы мүшелерінің күш-қуатын, денсаулығын қайта
қалпына келтіру шараларын қамтамасыз ету).
Қазіргі қазақ қоғамында кеңестік дәуірден қалған иммунопсихологиялық
проблемалар кеңінен орын алып отыр. Олар: ана тілін, ана тарихын, төл
мәдениетін, ұлттық салт-дәстүрлерін және дінін білмейтін жастар; тастанды
жетім балалар мен қиын балалар; қарттар үйлерінде жылап отырған әжелер
мен аталар; отбасын құрмаған немесе ажырасқан жастар; жезөкшелік; көргенсіз
және тәртіпсіз қыз бен ұл, олардың түрлі қылмыс жолына түсуі; жұмыссыздық;
темекі шегетін, наша тартатын және ішкілік ішетін жастар; ата-ананың бала
тәрбиесімен айналысуға жағдайы мен уақытының жетіспеуі және т.б.
Осы аталған қайғылы құбылыстар мен қасіреттерден құтылудың, оларды
болдырмаудың ұзақ та қиын, бір ғана жолы бар, ол қазақ халықтық педагогика
құралдарын ескеріп және оларды басшылыққа алып, бүкіл халқымызға, әсіресе
қазіргі және болашақтағы ұрпағымызға отбасында ұлттық тәрбие беру. Қазақ
халқында отбасылық ұлттық тәрбие ана құрсағынан басталып, адамды өмір бойы
және оны ол дүниеге шығарып салумен аяқталатын әдет-ғұрыптар мен салт-
дәстүрлер негізінде үздіксіз жүргізіліп, іс-әрекеттер мен қарым-қатынастар
арқылы жүзеге асырылады.
Жөргегінен бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген халқымыз адамды аздырып
тоздыратын: өтірік, өсек, еріншек, мақтаншақ, қыңыр, есер, бейбастық
жәдігөй және т.б. сияқты мінездерден сақтандырып келген. Өтірік өрге
баспас, Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам, Өзін-өзі мақтаған өліммен тең
деу арқылы өтірік, өсек айтудан, мақтаншақ болудан жас ұрпақты аулақ болуға
шақырады. Халық адамгершілік қасиеттің жоғарғы түрі ар-ұят, намыс, ождан
сақтау деп біледі. Жаным – арымның садағасы, Өлімнен ұят күшті, Ақылың
болса арыңды сақта, ар-ұят керек әр уақытта, Жігіттің құны – жүз жылқы
іспеттес мақал-мәтелдер соның айғағы. Халықтық педагогика жас буынды осы
сипаттас қағидалармен өмір сүруге тәрбиелеп отырған.
Ұлтымыздың болашағы – тәрбиелі ұрпақ қолында. Ал тәрбиелі ұрпақ
қалыптастырудың бірден бір жолы – халықтың педагогикасының мәні – еңбек,
білім, дағды, адалдық пен адамгершілікті жас ұрпақ бойына дарыту.
Олай болса, Тәуелсіздіктің туы желбіреген егеменді еліміздің болашақ
ұрпағын тәрбиелеуде, олардың бойына ізеттілік, қайырымдылық,
кішіпейілділік, әдептілік, елін, жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл
қасиеттерді қаны мен жанына сіңіруде осы ата-бабамыздың салт-дәстүр негізін
ұстансақ өте ұтымды болар еді. Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан
халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағылымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай
тұрып қыз баласын ізгілік пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес.
Өркениетке бет алған жаңа заман талабы қыз тәрбиесіне де жаңа талаптар
қоюды міндеттейді. Ол рухани-адамгершілігі зор, мәдениетті, парасатты, өзін-
өзі жетілдіру арқылы өмірлік мақсаттар қойып, орындай алатын, өз сана-
сезімін қоғам талаптарымен үйлестіре білетін жан-жақты әлеуметтенген
тұлғаны қалыптастыру.
Қазақ отбасылық тәрбиенің теориялық, педагогикалық және психологиялық
негіздерін жасауға үлкен үлес қосқандар: Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов т.б. Қазақ
қауымы, ондағы отбасының тарихы, оның ерекшеліктері, ондағы бала тәрбиесі
туралы Х.Арғынбаевтың, С.Мұқановтың, Д.Кішібековтың, С.Кенжеахметұлының,
А.Жүнісовтің, Қ.Толыбаевтың, С.Қалиевтың, М.Оразаевтың, М.Смайлованың т.б.
еңбектерінде қарастырылған.
Осы кезге дейінгі ғылыми зерттеу жұмыстарының кез-келгенінде ұрпақ
тәрбиесінің маңызы, мәні, ерекшеліктері жан-жақты дәлелденген. Дегенмен,
отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
мүмкіндіктерін ғылыми тұрғыда қарастырылуына мән беру қажет.
Қыз баланы тәрбиелеу мәселелері жөнінде А.Е.Дайрабаеваның [28],
Ж.Т.Сарыбекованың [20], Л.С.Сырымбетованың [29], А.Қ.Қисымованың [30],
Ш.Жалғасованың [53], Б.Қ.Өтешованың [31], еңбектері біздің еңбегіміз үшін
негіз болды.
Аталған мәселенің өзектілігі мен ғылыми-теориялық және әдістемелік
жағынан қарастырылмауы біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын:
Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз
баланы тәрбиелеудің мүмкіндіктерін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін
ұсынып көрсету.
Зерттеу объектісі: отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз
баланы тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеу пәні: отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз
баланы тәрбиелеу жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Зерттеу міндеттері:
- отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы
тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің теориялық негіздерін айқындау;
- қыздар тәрбиесінде халықтық педагогика құралдарын пайдалану
тұрғысынан ескеріп, бүгінгі күнге сәйкес жоспарын жасау.
2. Отбасында халықтық педагогика құралдары арқылы қыз баланы тәрбиелеудің
мүмкіндіктерінің теориялық негіздері.
1. Қазақ халқына еңбегі сіңген қоғам қайраткерлерінің отбасылық тәрбие
туралы ой-пікірлері
Қазақтың ұлы ойшыл ғұламаларының бірі Жүсіп Баласағұн өзінің Құтты
білік дастанында балаға тәрбиені отбасында бер, Ақ маңдайлы ұл, қыз туса,
үйіңде өсір, бөтен жерде қалдырма деп, келер ұрпаққа өсиет ете отырып,
баланы жас кезінен білім мен өнерге, еңбекке баулу арқылы жаны мен тәні
сабақтас жетілген парасатты ұрпақ өсіретінімізді атап көрсеткен. Еліміздің
жастарына ұлттық құндылықтар арқылы санасына ұлттық ұлағатты, қасиетті
сіңірудің маңызы зор. Әсіресе, қыз баланың болашақ ана екендігін ескере
отырып, қыз бала тәрбиесіне отбасында ерекше көңіл бөлінген.
Қазақтың ұлы ғалымы, тарихшы, этнограф Шоқан Уәлиханов қазақтардың өте
жас кезінен және олардың ризалығынсыз аттастырып қоятын әдет-ғұрыптарын
сынай келе, бұл әдетті өзгерту үшін қазіргі молдалардың қарамағында болып
отырған неке, талақ туралы істерді бұрынғысынша билер сотының қарамағына
берген жөн. Ол үшін: аға сұлтандар мен болыстарға қатаң жауапкершілік
артып, қазақ қыздарын мынадай жасқа жетпей тұрып күйеуге бермейтін болсын,
ата-аналарды өз балаларын олардың ризалығынсыз тұрмысқа шығаруға,
үйлендіруге күштемейтін болсын, соны қатаң бақылайтын деп бұйрық беру
керек дейді.
Ш.Уәлиханов ел ішіндегі діни наным-сенімдерінің күшті кезінде өмір
сүргеніне қарамастан қараңғылық пен надандыққа қарсы күрес ашты, қай
халықтың болмасын салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарындағы озық түрлерін ортақ
мұра етуді мақсат етті. Ол мәдениет пен ғылымға бүкіл адам баласының бәріне
бірдей ортақ рухани байлықтың қайнар бұлағы деп қарады.
Дарынды жазушы, тамаша ақын, жалынды публицист, көрнекті қоғам
қайраткері, аса талантты ағартушы-падагог Ыбырай Алтынсарин өзінің саналы
өмірін ағартушылық және оқытушылық жолына жұмсаған.
Ыбырайдың осындай сатыға көтерілуінің басты бір себебі: ол қазақ
халқының тұрмысындағы жақсы дәстүрлерін бойына ол қазақ халқының
тұрмысындағы жақсы дәстүрлерін бойына сіңіру арқылы үлгілі отбасылық тәрбие
алуынан болса керек. Шешесі Айман сауатты адам болған, халық аузынан
жинақталған ертегілер мен жырларды көп білген.
Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясы атты тұңғыш ұлттық оқу құралында
оның төл шығармалары мен қазақ халық ауыз әдебиетінің озық үлгілері және
Еуропа классикасы көркем әдебиеттің аудармалары өлең сөз және қара сөз
түрінде жинақталып берілген.
Оқу құралына Ы.Алтынсарин отбасында баланы тәрбиелеуде ата-ананың
алатын орны мен рөлін көрсететін көптеген көркем шығармалар ендірген.
Ыбырайдың Бір уыс мақта әңгімесі ана тәрбиесіне арналған. Шешесі
қызына жамап—жасқауды үйретеді. Осындай іске үйренген қыз әкесінің шапанын
жамап отырады. Қасында отырған әжесі оның ісін бақылай отырып, қоқым-соқым,
қиындыны керексіз деп тастамай, іске жарату керектігін айтады. Бұл сөзге
немере қызы мән бермей бір уыс мақтаны лақтырып жібереді. Оны көрген торғай
мақтаны іліп алып, ұясына алып кетеді. Мұны байқап, әжесі немересінің ісіне
ренжіп ұрыспайды, бірақ ол былай дейді:
-Көрдің бе, балам, жаңағы сөздің растығын. Ол кішкентай мақтаны
торғай ұясына төсеп, жас балапандарына мамық етеді. Немересі өзінің
қателік ісін енді түсініп, ұялып қалады.
Отбасында әке тәрбиесіне ерекше көңіл бөлінетін мәселе екенін
Ыбырайдың көре білгенін оның Бақша ағаштары әңгімесінен байқауға болады.
Бағу, тәрбиелеуде көп мағына барында шек жоқ, шығарым. Сен жас ағаш
сияқтысың. Саған да тәрбие керек. Мен сенің қате істеріңді түзеп, жақсы
ақыл айтсам, сен менің айтқандарымды ұғып, тыңдасаң, жақсы болып өсерсің.
Ал айтқан ақылды құлағыңа алмасаң, бетіңмен кетсең, тәрбиеге көнбесең мынау
ағаш сияқты қисық болып өсерсің дейді.
Ата-ананың әрбір сөзінен, балаға деген қарым-қатынасынан мейірімділік,
жылылық байқалып тұрады. Ыбырай қазақ отбасының жақсы дәстүрін жоғары
бағалайды, ата-ананың балаға деген сүйіспеншілігін, мейірімін ата-анаға
баланың борыштылығын терең сезіммен баяндайды. Мысалы, оған оның Ананың
сүюі атты өлеңі толық дәлел:
Кім сендерді, балалар, сүйетұғын,
Қуанышқа қуанып, қайғыңа күйетұғын,
Түн ұйқысын төрт бөліп, кірпік қақпай,
Шешең байғұс дамылсыз жүретұғын!
Кім сендерді балалар тербететін,
Еркелетіп, ойнатып, сергітетін.
Жалқау болсаң, балалар, жаман болсаң,
Қамқор анаң көз жасын көлдететін.
Бала жүрегі сезімтал ата-анасының мейірімділігіне мәз. Ыбырайдың
Мейірімді бала әңгімесі осыны дәріптейді. Әңгімеде патшаның әмірі бойынша
жас қызға атасының қолын кесу бұйырылады. Қыздың атасына жаны қатты ашиды.
Атасын осы үкімнен аман қалдырудың жолын қарастырып, патшаға өзі барып:
- Тақсыр, жұмыс жасап, бала-шағаларын асырайтын атамның қолын
қалдырып, мына менің қолымды кесіңіз,-дейді. Бұл ата-ана мен бала
арасындағы ғажап мейірімділік.
Ыбырай әке-шеше мен баланың, аға мен қарындастың арасындағы
сағынышты, сыйластықты, сүйіспеншілікті, ізеттілік пен мейірімділікті
өзінің Қара батыр деген ертегісінде жортуылшылар қолына түскен Қара батыр
деген баласын сағынған ата-ана мен қарындасының арасындағы туыстық қарым-
қатынасты сөз еткен.
Ыбырай отбасында баланың тазалық тәрбиесіне де көңіл аударған. Оны
оның Салақтық әңгімесінен айқын көруге болады.
Ы.Алтынсариннің Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз
ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі деп аталатын этнографиялық
еңбегінде қазақ халқының отбасылық тәрбие мәселелерінде халық педагогикасын
қалай пайдаланғанын нақты көрсетіп берген.
Қазақтың жеті атаға дейін бір-бірінен қыз алыспау заңы, басқа рудан
қыз алуы, біріншіден өріс кеңейту болса, екіншіден, екі рудың бір-бірінен
қыз алып құда болуы арқылы жаулықты тоқтатуы керек болғанға ұқсайды.
Баласына қалың беріп құда болғысы келген адамның ел аралап, қызы
ұнаған үйдің керегесіне қамшысын қыстырып кететінін, ол құдалықтың белгісі
екенін, мұнан кейін жаушы (елші) жіберіп, қыздың әке-шешесінен ризалықты
сұрайтынын, құдалар келіп қалыңмалға келісім жасайтынын сқз етеді.
Сондай-ақ, күйеу қалыңдығына ұрын келіп-кеткеннен кейін, қалыңдықтың
ата-анасының ауыл-аймақ, ағайын-туғанымен ақылдасып қызға жасау
әзірлейтінін, қалы кілем, қасқыр ішік, алаша, тұскиіз, сырмақ т.б. үй
жиһаздары, білезік, сырға, сәукеле сияқты зергерлік асыл бұйымдар
даярланатыны, ал қыз жасауын даярлауға рулы ел, ағайын-туыс болып
атсалысатыны, мұның туыстық қарым-қатынасты күшейтуге септігін тигізіп, игі
ықпал ететіні айтылған. Қазақ ауылында қыз ұзату, келін түсіру
дәстүрлерімен байланысты атшабыс, балуан күрес, алтын қабақ ату, теңге алу,
қыз қуу сықылды қызғылықты ұлттық ойын-сауықтар, домбыра тарту, өлең айту,
күйеу мен қалыңдықты, қайын жұртты мақтау, таныстыруға арналған жар-жар,
беташар, айт келін сияқты тұрмыс-салт жырлары мен ақындар айтысының мән-
мағынасы да назардан тыс қалмаған. Ол жырларда айтылатын Атаңды, енеңді,
жұбайыңды сыйла, ол сенің шешең мен әкең, күйеуіңді сыйла – ол сенің жарың,
өсек айтпа, орынсыз қыдырма, үлкенге ілтипат жаса, кішіге қамқоршы бол,
шаруаға икемді бол, еңбекті сүй деген өсиет нақылдың тәлімдік мәніне
тоқталып, келіннің үлкенге иіліп сәлем беруі, орынсыз ойын-күлкіден,
келеңсіз қылық пен бейсауат жүрістен жас адамның аулақ болуы отбасы
бірлігіне ұйытқы, сбепкер болатынын айта келіп, Ыбырай қазақтың қыздарды
әдептілікке, еңбексүйгіштікке, бауырмалдыққа тәрбиелейтін салт-
дәстүрлерінің үлгі-өнегелік жағын ашып көрсеткен.
Қорыта айтқанда, Ыбырай Алтынсаринді отбасындағы қыз бала тәрбиесі көп
толғандырғандықтан, ол жоғарыда аталған еңбектерінде бала тәрбиесі
жөніндегі ой-пікірлерін өзінің көркем шығармалары арқылы көрсеткен ағартушы-
ұстаз болған.
Қазақ халқының аса кемеңгер ойшыл ақыны, ағартушы Абай Құнанбаев қыз
балаға отбасылық тәрбие беруде ата-ананың ерекше орын алатынын өз іс-
әрекеті және тәлімдік маңызы айрықша өлеңдері мен даналық көзі болып
табылатын қарасөздерінде көрсеткен.
Абай өз шығармаларында жастарды тәрбиелеудің сан алуан жолдары мен
әдіс-тәсілдерін тізе отырып, олардың дүниеге көзқарасы мен мінезінің
қалыптасуында ата-ананың үлгі-өнегесі ықпал ететіндігін, сондықтан әр бір
әке-шешенің алдымен өздері тәрбиелі адам болуы керек екендігін баса
көрсеткен.
Абай отбасылық тәрбиеде баланың адамгершілігін, дүниеге көзқарасын
қалыптастыруда ата-ананың рөліне айрықша маңыз берген. Ол баланы
тәрбиелеуді күрделі мәселе деп санап, адамды адам еткен тәрбие, оның
бойындағы жақсы және жаман әдеттер алдымен отбасында тәрбиеленеді,
сондықтан ата-ананың қуанышы немесе қайғысы болуы өздеріне байланысты деп
санайды.
Абай жақсы, бақытты отбасы әкесі мен анасының бір-бірін сүюінен және
өз балаларын дұрыс тәрбиеленуінен басталатынын айтты.
Абай отбасындағы қыз бала тәрбиесіне ерекше мән беріп, олардың сыртқы
көрінісі мен ішкі дүниесі қандай болуы керек, оларды тәрбиелеудегі ата-
ананың рөлі туралы өз өлеңдерінде арнайы тоқталған. Мысалы, ол өзінің
Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы атты өлеңінде ару қыздың сыртқы
портретін керемет суреттеген:
Қақтаған ақ күміспен кең маңдайлы
Аласы аз, қара көзі нұр жайнайды.
Жіңішке қара қасы сызып қойған,
Бір жаңа ұқсатамын туған айды.
Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын,
Ақша жүз, ал қызыл бет тіл байлайды.
Аузын ашса көрінер кірсіз тісі,
Сықылды қолмен тізген, іш қайнайды, -
деп, дүниедегі нелер тамаша, асыл, нәзік көріністерге балай отырып бейнелеп
береді. Әлемдегі асқан сұлу мадонна іспетті қазақ қызының үлбіреген ақ
тамағын, кіршіксіз маржандай тізілген отыз тісін, тал шыбықтай бұралған
белін, сүліктей ақ саусағын, шоқпардай қос бұрымын, сылдыраған шолпысын
Абай көркемсөз асылдарымен кестелеп береді де, осындай тамаша көркіне ақылы
сай арудың назды күлкісін, сыпайы сөзін, әдебі мен жарасымды жүрісін,
келісімді мінезін:
Сөйлесе сөзі әдепті, әм мағыналы,
Күлкісі бейне бұлбұл құс сайрайды,-
деп, екі-ақ өлең жолымен үлбіретіп, елжіретіп періштедей бейнелеп беріп
отыр. Ал бұған қарама-қарсы ашық боламын деп орынсыз жыртақтаған
күлкішіл, оспадар, келер-кетерді білмейтін дөрекі, даңғаза, парықсыз,
инабат, әдеп атаулыдан жұрдай кейбір қыздарды жеріне жеткізе сынай келе,
өмірлік жар таңдауды мақсат еткен жігіттерге ондай оспадар жандардан сақ
болыңдар деп ой салады.
Отбасында үлкеннің ақылын алу, жақсының жанына еріп жолдас болу
ежелгі ел дәстүрі болса, осы оқиғаны берік еске сақтап абзал азамат болып
өсу әрбір саналы жастың борышы деп түйген. Өмірге келген жастардың бір өнер
үйреніп, пайдалы іспен шұғылданып, адал еңбекпен мал табуын талап еткен ұлы
ақын сол қоғамның саналы жастарына:
Әсемпаз болма әрнеге
Өнерпаз болсаң, арқалан.
Сен де бір кірпіш дүниеге,
Кетігін тап та, бар қалан!- қоғамның бір пайдалы азаматы бол деп
насихат айтады.
Абай қыз баланы отбасылық өмірге дайындау туралы көптеген құнды
пікірлер айтқан. Ол, әсіресе, қыз балалардың отбасылық өмірге ертерек
баулынуы керектігіне ата-аналардың назарын аударды. Қыз күнінде сырттай
әжептәуір болып жүріп, үй болғанда берекесі кетіп, азып-тозып, салақ әйел
атануы жастайынан үй ішіндегі еңбек әрекетіне баулынбағаны деп білді.
Әсіресе, шолжаң болып өскен бай қыздарының барған елінде беделсіз болатыны
үй іші тірлігіне ерте баулынбағанынан деп білді. Абай ата-аналарға қыз бала
тәрбиесіндегі халық дәстүрін басшылыққа алуды ұсынды. Халық тәрбиесінде
абзал аналар аялы алақанында алаңсыз өсіп келе жатқан қыз балаларын өз
алдына үй болғанда көптеген шаруалар күтіп тұратынын әруақытта естен
шығармай, сол жұмыстарға баули білген. Сонымен бірге, адамгершілік қарым-
қатынастың жай-жапсарын бойларына еге білген. Олар өз қыздарын жақын
жеңгелерімен дос болуға баулып, көбінесе сол үлгілі, сыралғы жеңгелерімен
дос болуға баулып, көбінесе, сол үлгілі, сыралғы жеңгелерінің іс-әрекетіне
еліктете бастаған. Келінім саған айтам, қызым сен тыңда деп, жаңа түскен
келінге ақыл айтып, талап қоя жүріп, өз қыздарының да осы шаруамен хабардар
болуын естен шығармаған. Тәлімгер аналар ес біле бастаған, үй шаруасына
жарап қалған қыз балаларына іс тіктіріп, үй күттіріп үйреткен. Сөйтіп, өзі
үй болғанда өз шаруасын қиналмай игеріп, барған еліне жағымды, сыйлы адам
болуы үшін отбасы тіршілігінің еңбек әрекетіне осылайша баулып келген.
Бізге жеткен тәлім-тәрбие жайлы аталы сөздер осы мәселенің даяр
бағдарламасы іспетті. Мысалы, Қызға қырық үйден тыю, бір үйден жыю,
Қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол, Жібекті түте алмаған жүн қылады,
қызды күте алмаған күң қылады, Анасын көріп, қызын ал т.б. ойлар осындай
халық тәрбиесіндегі жауапкершілікті істің қорытындысы іспетті. Міне,
осындай аналарды Абай қатты құрметтеп, жігіттер қалыңдық іздеген кезінде
тәрбиелі ананың қызына көз салуын қалады. Өзінің Жігіттер, ойын, арзан,
күлкі қымбат өлеңінде:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма.
Кедей қызы арзан деп құмарланба,
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма,-
деп жігіттердің жар таңдау мәселесінде аса құнды пікір айтты. Ол қазақта
Аяғын көріп асын іш, анасын көріп қызын ал деген мақалға сай, тәрбиелі
жақсы ананың перзентін малды болмаса да бағала, өмірлік жолдас ет деген ойы
еді. Өйткені ұлы ақын тәрбиелі адамның, еңбеккеш адамның өз бақытын өзі
жандандыратынына кәміл сенді.
Абай осылайша аналардың өз қыздарын отбасылық өмірдің қарапайым еңбек
әрекетіне ертерек баулуы жайлы пікірлер айтса, әрі қарай қыз балалардың
бойында жақсы адамгершілік қасиеттердің мол болуын естен шығармады. Ақын
қыз балаларды болашақ көтерілер шаңырақтың қазығы деп есептеді.
Отбасындағы ынтымақ пен мейірім анадан балаға ауысып, дарып
отыратыны, сондықтан Абай жас отбасы мүшесі әйел аналарға да доғары
талаптар қойды. Болашақ аналардың бойынан жақсы қасиеттің жарасып тұруы
отбасының береке құты деп білді. Сондықтан отбасы құрар жігіттерге
қыздардың көркінен гөрі табиғи жақсы қасиеттерін бағалау керектігін ерекше
атап көрсетті. Бұл жерде ақын қыз баланың мінезінің жағымды болуына басты
назар аударды. Өзінің Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат өлеңінде:
Біреуді көркі бар деп жақсы көрме,
Лапылдақ көрсе қызар нәпсіге ерме.
Әйел жақсы болмайды көркіменен,
Мінезіне көз жетпей, көңіл берме,-
деп, жар іздеген жігітке қалыңдықты тек түр-түсіне, сымбатына ғана қарап
бағалатпай, бәрінен бұрын оның адамгершілік қасиетіне, ішкі жан дүниесіне,
ақыл парасатына, көргенділігі мен тәрбиелілігіне көңіл білдірді.
Абай некелік-отбасылық өмірдің этикасына өте жоғары мән берді. Ол
махаббат иесі жастардың жұбайлық өмірі этикалық талаптарға сай болуын талап
етті. Екі жастың бойындағы махаббат сезімі отбасылық өмірде жұбайларға
көптеген талаптар қоятынын байқатты. Жастар бұл өмірді тек қызықты, тәтті
өмір деп қана түсініп қоймай, оның елеулі қиындықтары да болатынын, ол
қиындықты жеңуге жастар әзір болуы керектігін ескертті. Абай махаббат
сезімін стихиялы сезім емес, саналы сезім екенін, оның шешек атып, салтанат
құруына үлкендер әрдайым жол сілтеп, қадағалап отыруын құптады.
Абай некелескен жастардың бір-бірімен, отбасы мүшелерінің басқа
кісілерімен, жора-жолдас, туған-туыс, ауыл-аймақпен сыпайы қарым-қатынаста
болуын, жастардың елге құрметті болуы өздерінің мінез-құлқы, іс-әрекетіне
байланысты екенін ашып көрсетті. Әсіресе бұл жерде жаңа түскен келінге қояр
талаптың жоғары екенін мықтап ескертті. Отбасындағы достық қарым-қатынас,
ел жігіттің елі мен жора-жолдасына инабатты болу, туған-туысқандарын
құрметтеуге қалыңдықтың міндетті екенін, бұл қасиет оның өз ерін құрмет
тұтуы, өте жоғары сыйлауы екенін ескертті.
Сонымен бірге ақын отбасылық этикаға сай емес жат қылықтарды қатты
сынады. Отбасы көркі әйелдердің намысты болуын, өзінің ұнамды ісімен
сүйкімді болуын, өз отбасында жұлдыздай жайнап тұруын ұнатқан.
Ұлы ақын көптеген өлеңдерінде болашақ тұрмысқа шығар қыздарға әйел
психологиясында кездесетін көп заманнан қалыптасып қалған нашар қасиеттер:
өсектен, жалқаулықтан, еріншектіктен, надандықтан аулақ болуын ескертті.
Олардың ақылды, ұятты, сауатты, балаға – ана, еріне – сүйеніш, отбасына
береке-құт тудырар қабілетті адам дәрежесінде болуын қолдады.
Сонымен, ұлы Абай қыз бала тәрбиесіне ерекше назар аудару арқылы оны
отбасылық өмірге даярлау қажеттігін насихаттаған екен.
Қазақстанда ХХ ғасырдың басы 30-жылдарында этнопедагогика ғылымының
дамуына айрықша үлес қосып, ұлттық тәлім-тәрбие ілімін қалыптастырған қазақ
ағартушы-педагогтары – А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев
т.б. еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі туралы айтқан ой-пікірлерінің тәлімдік
маңызы ерекше.
Қазақтың ұлы ағартушы-педагогы, ақын, тілші, әдебиетші, түркітанушы
Ахмет Байтұрсыновтың туып-өскен ортасы әділеттілікті жақтау, қиянатқа
төзбеу, батырлықты, билікті салт қылған ірі мінезді адамдары көп, атадан
балаға қалған сондай мұраларды қастерлеген отбасы болған.
Ахмет Байтұрсыновтың Маса атты кітапшасында негізінен отбасылық,
әлеуметтік, қоғамдық ойлар, азаттық идеялар айтылады. А.Байтұрсынов Баланы
бастан тәрбиелеу деген – баланы жас басынан дұрыс тәрбиемен өсіру деген
сөз. Дұрыс тәрбиемен өскен бала тіршілік ісіне икем, бейнетіне берік болып
өспек. Дұрыс тәрбиенің асылы – баланың жанымен, тәнімен керек деп танылған
істерді бала табиғатының әуенімен істеу – сол дұрыс тәрбие болады, деп
бала тәрбиесі мен дамудың жас ерекшелік кезеңдерінің байланысын,
отбасындағы тәрбиенің маңызын аса жоғары бағалаған.
Жалынды публицист, жауынгер ақын, тарихшы, саяси қайраткер Ыбырай мен
Ахметті ұстаз тұтқан педагог Міржақып Дулатов өзінің шығармаларында бала,
ана, әйел, ғашықтық, денсаулық туралы отбасына қатысты мәселелерді
көтерген.
Міржақыптың Шешенің балаларды сүюі өлеңінде балаға деген ана
махаббаты, оның шексіз-шетсіз мөлдірлігі сөз болады. Сондай-ақ, ол
Жастарға, Балдызға, Қамар сұлуға, Сұлу қызға, Екі сұлуға т.б.
өлеңдерінде отбасында жастарды тәрбиелеу, сұлулық, ғашықтық туралы
жырлаған.
Қазақ халқының ұлы ақыны Мағжан Жұмабаев ата-ананың әділдігімен,
адамгершілік парасаттылығымен тәрбиеленген, ұстаздары А.Байтұрсынов пен
М.Дулатовтан дәріс алып, олардан үлгі-өнеге алған ағартушы, әрі педагог
болған.
Мағжанның Шамам келгенше қазақ жанына қабыстыруға тырыстым деп
жазған Педагогика атты тұңғыш ұлттық оқу құралына бала тәрбиелеуде ата-
ананың рөлі туралы ой-пікірлері баршылық.
Оқу құралының бірінші бөлімі педагогиканың жалпы мәселелеріне
арналған. Мағжанның пікірінше, тәрбие түрі төртке бөлінеді. Олар: дене,
жан, ақыл тәрбиесі, сұлулық пен құлық тәрбиесі. Автор олардың бір-бірімен
табиғи тамырластығын тәптештей түсіндіре келіп, былай дейді: Егер де адам
баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны. Егер
де ол ыстық, суық, аштық, жалаңаштық сықылды тұрмыста жиі ұшырайтын
күштерді елемейтін мықты берік денелі болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемі
түрден ләззат алып, жан толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиреніп,
жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болса ғана адам баласының дұрыс
тәрбие алып, шын адам болғандығы. Балам адам болсын дейтін ата-ана осы төрт
тәрбиені дұрыс орындасын... деп, ата-анаға талап қояды.
Мағжан өз халқының патриоты ретінде оны халқының, ұрпағының болашағы
үнемі толғандырып, тәрбиенің басты міндеттерінің бірі бала бойында ұлттық
сезімдерді ерте қалыптастыру оларды халықтың рухани мәдениеті мен әдет-
ғұрпы, салт-дәстүрімен кеңінен қаруландыру қажет деп санайды.
Қыз баланың мінез-құлқы, табиғатқа қатынасы айналадағы басқа
адамдармен қатынасқа түсу арқылы қалыптасатын болғандықтан Мағжан баланың
отбасындағы қатынасқа түсетін адамдардан, олардың мінез-құлқынан үлгі
алатындығын және қыз бала үшін бұл әсердің өте маңыздылығын көрсетеді.
Сондықтан, баланың айналасындағы адамдардың мінез-құлқының дұрыс, жағымды
болуына айрықша мән-маңыз береді: ...баланың ізгі құлықты болуы үшін
құлықты болуы үшін оның маңайындағы адамдар, ата-ана, туған-туыстары өздері
ізгі құлықты болуы тиісті. Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі деген қазақ
мақалымен қорытындылайды.
Мағжан балаға жан тәрбиесін беру үшін ата-анаға психология, логика,
этика, ал дене тәрбиесін беру үшін анатомия, физиология, гигиена және
гимнастика ғылымдарын меңгеру қажет екендігін оқу құралында жан-жақты
баяндаған.
Ақын Мағжан өзінің өлеңдерінде отбасындағы қыз бала тәрбиесінде
ананың рөлі, оның көркіне, мінезіне, келін тәрбиесіне айрықша мән берген.
Мысалы, Анама, Бесік жыры, Әже, Немере мен әжесі, Ана, Ата,
баба, Жас келін, Әдемі қыз, Жас сұлуға т.б. өлеңдері соған дәлел.
Ал Жас келін атты өлеңінде ақын қазақ келінінің мінез-құлқын өте
тартымды, әдемі етіп көрсете білген:
Жаңа түскен жас келіншек
Болмайды тіпті еріншек.
Құдайдың берген тоқтығы –
Ас болады ірімшік.
Жас келіншек – тоқ қонақ,
Болмайды тіпті сұғанақ.
Арып-талып жүрсе де,
Ойлайтыны жақсы атақ.
Бұрқыраған дауылда,
Сабап құйған жауында,
Ләм деп бір сөз шығармай,
Жас келін жүрер сауында.
Сонымен, Мағжан қазақ отбасында баланы халықтық салт-дәстүрлер
арқылы тәрбиелеу қажеттігіне баса назар аударған екен.
Қазақтың көрнекі жазушысы, психолог, ағартушы-педагог Жүсіпбек
Аймауытов уақыт талабына сай халқымыздың тыныс-тіршілігіне негізделген
тәлім-тәрбиелік мәні зор ғылыми педагогикалық еңбектер жазып қалдырған.
Жүсіпбек бала тәрбиесіндегі отбасының рөліне ерекше мән беріп:
Баланы бұзуға, яки түзеуге себеп болатын бір шарт – жас күнде көрген
өнеге. Ол өнеге әке-шешенің тәрбиесі болу керек. Ата-ананың берген тәрбиесі
баланың мінезіне салған ізге байланысты. Ұяда не көрсе, ұшқанда соны
іледі деп атамыз қазақ тауып айтқан. Балаға қайырымдылықты, қаталдықты,
кішіпейілділікті, ақкөңілдікті, әділеттілікті, әдепсіздікті, күйгелектікті,
шыншылдықты, шыдамдылықты, өтірікшілікті беретін кім? Ол, әрине, ата-ананың
тәрбиесі дей келіп, баланың бойына басынан сіңген мінезді қайта түзету
қиындық келтіретіні, Сүтпен сіңген мінез сүйекпен кетеді деген сөз ата-
ана тәрбиесінің күштілігін көрсетеді... деп автор бала мінезін
қалыптастырудағы отбасы мүшелерінің, әсіресе әке-шешенің ықпалын айқын ашып
берді. Ол бала мінезін жас шыбыққа теңейді. Жас кезде дұрыс тәрбие алмаған
бала өскенде қисық ағаш сияқты болып өсетінін, отбасында теріс тәрбиеленген
баланы қайта тәрбиелеудің үлкен қиындық келтіретінін айтады.
Аймауытов мақаласында отбасында бала тәрбиесіне туған елдің әдет-
ғұрпы мен салт-санасының да белгілі мөлшерде әсер ететінін ғылыми тұрғыдан
дәлелдей түскен. Ең негізгісі, әрбір отбасы шаңырақтағы жас буынды - өмір
жалғасы, қоғам тірегі, ұлт болашағы деп танып, оларға деген берік сенім мен
оң көзқарасты жоғалтпауға, төмендетпеуге тиіс.
Қазақстанда өткен ғасырдың 80-ші жылдарының орта кезінен басталған
қайта құру әсерінен қоғамдық өмірдің көптеген салаларында болған саяси-
экономикалық, мәдени және әлеуметтік өзгерістер қазақ отбасында қыз бала
тәрбиесіне тікелей ықпалын тигізді. Ал оның ең бастысы: отбасында
халқымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары қайта жаңғырып, олар ұлттық
тәрбие құралы ретінде қолданыс таба бастады.
Қазақ отбасылық тәрбиесінің негізі – халқымыздың әдет-ғұрыптары мен
салт-дәстүрлері болғандықтан сол мәселелер бойынша жарық көрген тарихи,
этнографиялық, философиялық, психологиялық және педагогикалық әдебиеттерді
талдау қажет деп санаймын.
Қазақ отбасының тарихы туралы жан-жақты зерттелген тұңғыш еңбек
тарихшы-этнограф Х.Арғынбаевтың 1973 жылы шығарған Қазақ халқындағы семья
және неке атты кітабы, ал ол толықтырылып, өңделіп 1996 жылы Қазақ
отбасы деген атпен қайта жарық көрді. Еңбекте қазақ отбасының өткені мен
бүгінгісі, халқымыздың оған байланысты бай салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптары терең қамтылған. Еңбектің басты мақсаты – халқымыздың ұмытылып
бара жатқан озық әдет-ғұрыптарын кеңінен насихаттау, одан ғибрат алуға
үндеу, тозық дәстүрлерден аулақ болуға шақыру.
Қазақ халқының отбасылық дәстүрі туралы қомақты еңбектердің бірі
белгілі жазушы-этнограф, ғалым С.Кенжеахметұлының Ұлттық әдет-ғұрыптың
беймәлім 220 түрі атты жинағында қазақ халқының ырым, тыйым, әдеп, әдет-
ғұрып, мінез-құлық, салт-санасы, дәстүрі топтастырылып және қазақтың
туыстық атаулары, оларға қатысты адамгершілік қатынастар, халық қасиеті мен
тағылымы дәлелді деректермен баяндалған.
Кітап ғылыми-танымдық, тәрбиелік, көркемдік жағынан тартымды ғана
емес, сонымен бірге отбасында қыз баланың инабатты, иманды болып, ата жолын
ардақтап өссін деген әрбір ата-анаға арналған.
Жазушы этнограф А.Жүнісовтің Бабалар дәстүрі және Фәниден бақиға
дейін атты кітапшаларында қазақ халқының тұрмыстық салт-дәстүрлері,
отбасында ата-ененің баулуы, ұлттық мейрамдар, ұлттық ойын-сауықтар,
қазақтың кәсібі, қазақтың баспанасы мен ұлттық тағамдары туралы көптеген
мәліметтер бар.
Қ.Жарықбаев пен Ә.Табылдиевтің Әдет және жантану атты оқу құралында
ұлттық ғұрып, салт-сана, дәстүр, жөн-жосықтың әртүрлі мәселелері айтылады.
Құралдың Ата-баба дәстүрі әдептіктің негізі атты тарауында жеті ата
туралы түсінік, туыстық қатынастар, ұлттық қадір қасиеттер: әдептілік, ел
мен ердің намысы, қонақжайлылық, бауырмалдық, қайырымдылық және сәлемдесу
рәсімдері; Жастық шақтың қызығы тарауында ұл бала, бозбала, қыз бала,
бойжеткен ерекшеліктері мен әдебі баяндалған. Жар таңдау және отау тігу
атты тарауында қазақ жігіттерінің жар таңдау және отау тігу дәстүрлері
тәлім тәрбиелік тұрғыдан сөз болады.
Ұлттық тәлім бастаулары атты тарауда тәрбие басы тал бесік, баланың
ақыл ойын дамыту, имандылық, отансүйгіштік, мақсаткерлік, ақылдылық, борыш
пен жауапкершілік, мейірімділік пен ізгілік, адамдық пен шыншылдық, достық,
имандылық тәрбиесі, баланы еңбекке баулу, баланың өзін-өзі тәрбиелеуі және
мамандық таңдауы ұлттық сипатта қарастырылған.
К.Оразбекованың Иман және инабат атты оқу құралында әдеп және
тұрмыс-салт психологиясы ұлттық мазмұнда берілген. Кітапта отбасы адамзат
өмірі өз жалғасын табатын, болашақ ұрпақ өсіп-өрбіп ұшатын ұя, әдептілік,
сыпайылық, ізеттілік, адамгершілік асыл қасиеттерге баулу отбасынан бастау
алатыны, сондықтан еңбектің мақсаты жас ұрпақты инабаттылық пен имандылыққа
тәрбиелеу деп көрсеткен автор.
Оқу құралының бірінші тарауы Адам, отбасы, қоғам деп аталып,
Отбасы адам баласының өсіп өнер, қаз тұрар, қанат қағар ұясы, алтын
бесігі. Отбасы дегеніміз туысқандық байланыста болатын (балалары, әйелі,
күйеуі, ата-анасы, ата-әжесі т.б.) бірлесіп, әлеуметтік тұрмыстық өмір
сүретін адамдар дей келіп, отбасының түрлері, оларға сипаттама,
отбасындағы қыз және ұл тәрбиесіндегі анасы мен әжесінің, әкесі мен атасы
және туыстарының жауапкершілігі, баланы тәрбиелеудегі әдет-ғұрыптар мен
салт- дәстүрлердің маңызы және мақал-мәтелдердің адам әдебін,
адамгершілігін тәрбиелеудегі рөлі көрсетілген.
Салт дәстүрлердегі ерекшеліктер тарауында қазақтың тұрмыстық
салттары мен дәстүрлерінің тәрбиелік мәні, бесік тәрбиесі, қазақ қыздарының
әдебі, оларды тәрбиелеу, ондағы ата ананың еңбегі, үлгі өнегесі даналық
сөздер арқылы дәріптелген.
Қазақ қызының отбасылық тәрбиесін зерттеу қажеттігін ең алғаш
көтерген академик М.Ғабдуллин. Ол өзінің Ата аналарға тәрбие туралы кеңес
атты еңбегінде ... қазақ халқының өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын
жан жақты түрде қарастыру өз алдына зерттелген мәселе деп келіп: Ертедегі
ата-аналар қыз балаларын жастайынан еңбекке баулып тәрбиелегенде, оларды
еңбексүйгіш, еңбекқор және тұрмыс тіршілікке икемді, қолынан іс келетін
болуын көздеген дейді.
Қазақ отбасындағы тәрбие ісі ғалым Ш.Ахметованың Қазақ халқының бала
тәрбиелеу дәстүрі атты мақаласында негізінен басты сегіз түрлі мәселені
қамтыған:
1. Тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеген. Хат білмесең
де әдепті бол дегенді басты міндет етіп қойған;
2. Мейірімді болуға тәрбиелеген;
3. Тілалғыш елгезек бол деп үйреткен;
4. Адалдық пен шындыққа баулуды көздеген;
5. Білгір бол, ұстаз бен ғалымның, көпті көрген данышпан
қарияның сөзін тыңда, ақпа құлақ болма, құйма құлақ бол дегенді бойларына
сіңіре берген;
6. Үлкенді, ата-ананы сыйлауды басты міндет етіп қойған;
7. Кісі айыбын бетіне баспа дейді халық даналығы, бұл кемшілікті
айтпа деген сөз емес, ғаріп қасерлердің табиғи кемдігін көрсетпе деген сөз;
8. Халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді соған жұмса дегенді
үйретеді.
Ғалым педагог С.Қалиев: Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі
көрінісі атты көмекші құралының Бала тәрбиелеудегі семьяның рөлі
бөлімінде Баланы жан жақты азамат етіп тәрбиелеуде семья басты рөл
атқарады. Халықтық педагогика семьядағы тәрбиенің негізі. Адамның жеке
басының мінез құлқын қалыптастыруда, оның бойына жоғары адамгершілік
қасиеттерді сіңіруде семьяның атқаратын қызметі ерекше деп, қазақ халық
педагогикасының отбасылық тәрбиедегі маңызын ерекше көрсеткен. Сондай- ақ,
автор бала тәрбиесіндегі ана мен әкенің, атасы мен әжесінің рөлдері,
отбасындағы қыз бала тәрбиесі, келін тәрбиесінің ауыз әдебиетіндегі
көрінісіне нақты мысалдар келтірген.
Қ.Жарықбаев мен С.Қалиевтің авторлығымен Қазақ тәлім тәрбиесі атты
оқу құралы шықты. Бірінші тарау Тәлім тәрбиенің төркіні деп аталып, онда
Қ.Жарықбаев халықтық педагогика туралы түсінік, оның анықтамасы,
этнопедагогика ұғымы мен оған анықтама, қазақ халқының бала тәрбиелеудегі
ерекшеліктері мен қазақ отбасындағы тәрбие мәселесіне сипаттама береді.
Ә.Табылдиевтің Қазақ этнопедагогикасы атты оқу құралының бірінші
бөлімі Қазақ ауыз әдебиетінің этнопедагогикалық мәні деп аталып, онда
бесік жырының, тұсаукесер жырының, жаңылтпаштың,санамақтың, жұмбақтың,
мақалдар мен мәтелдердің, бабалар жырының, шешендік сөздердің, термелердің,
ертегілердің, аңыз әңгімелердің, өнердің, тұрмыс салт жырларының, батырлық,
ғашықтық жырларының тәрбиелік мәндері жөнінде ғылыми тұжырымдамалар жасап,
оларды тәрбие беруде қолданудың әдістемелік нұсқаулары берілген.
З.Әбілова мен Қ.Қалиеваның Этнопедагогика оқулығында қазақ
этнопедагогикасының мазмұны толық ашып көрсетілген. Оқулықтың бірінші
тарауы Этнопедагогиканың теориялық негіздері деп аталып, этнопедагогика
халық педагогикасы жайлы ғылым, оның зерттеу әдістері, өзге ғылымдармен
байланысы қарастырылады.
Екінші Қазақ этнопедагогикасы, оның тарихы, қалыптасуының негізгі
аспектілері тарауында халықтық тәрбие әлеуметтік педагогикалық құбылыс
екені, ғұламалар, ғалымдар еңбектеріндегі халықтық педагогикалық мәселелер;
үшінші тарауда халық педагогикасында тұлға қалыптастыру біртұтас процесс
екені, төртінші тарауда тәрбиенің халықтық жүйесінің негізгі бағыттары:
отбасы тәрбиесі, дүниетанымды қалыптастыру, ақыл ой, еңбек, эстетикалық,
адамгершілік тәрбиелерінің мазмұндары жайлы айтылған.
Р.Төлеубекованың Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика атты оқу
әдістемелік құралының алғы сөзінде бүгінгі бала тәрбиесінің күрделеніп
отырғаны, оның қиыншылықтары мен қайшылықтарын көрсетіп, автор оларды
шешуде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай
қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілу талабын қояды. Бірінші тарауда
Бала тәрбиесіндегі халықтық мұраның алатын орны және педагогикалық негізі
қарастырылады. Автор халықтық педагогиканың анықтамасын беріп, қазақ халық
тәлім-тәрбиелік мұрасын зерттеушілерді және халық педагогикасының зерттеу
көздерін көрсетеді. Халық педагогикасы мұраларының бірі дәстүр ұғымына
түсінік беріп, оның бала тәрбиесіндегі маңызына тоқталып, ата-баба
дәстүрлерінің озығын жаңғырту, оның ұрпақ тәрбиесінде басты рөлге
айналдыру, қазақтың ата салтын, қағидасын қазіргі өмір тынысына сай
пайдалану, жаңғырту басты мәселе екенін айта келіп, жеке басты жетілдірудің
барлық саласын қамтитын этнокомплекстік тәрбие негізінде адамгершілік
тәрбиенің психологиялық педагогикалық негіздеріне тоқталады. Әсіресе
бүгінгі таңда ұлттық педагогика тұрғысынан жалпы тәрбиенің, оның ішінде
адамгершілік тәрбиесі ұғымдарының ғылыми негізін ашып көрсету әлі де болса
шешімін таппағанын анықтап, автор адамгершілік сезім, адамгершілік сана,
адамгершілік сенім, адамгершілік мінез-құлық ұғымдарына қазіргі педагогика
және психология ғылымдарының жетістіктеріне сүйеніп, өз анықтамаларын
берген. Автордың пікірінше, адамгершілік тәрбиенің жүйесі тұтастай алғанда
жоғарыдағы аталған қасиеттермен анықталады екен, ал осы жүйе халықтық
педагогиканың бай мұрасынан да айқын көрінетіні және оны қазіргі кезде іске
асырудың міндеттері, бағыттары мен жолдары көрсетілген.
Үшінші тарауда Қазіргі отбасы және балаларды халықтық педагогика
арқылы тәрбиелеудің мүмкіндіктері қарастырылады, яғни отбасы тәрбиенің
бастауы, ата ана табиғи тәрбиеші, халықтық педагогика отбасы тәрбиесінің
негізі, отбасы ұғымына түсінік беріледі. Қазіргі кездегі бала тәрбиесіндегі
күрделіліктер, отбасы тәрбиесінің нашарлау себептері анықталып, оны
жөндеудің жолы отбасында ата-баба дәстүрін қайта жаңғырту керектігі орынды
қойылған. Онда халық қапысыз тәрбиеші екені, әр халықтық тәлім тәрбиелік
ұлттық ерекшеліктерін келтіріп, автор қазақ халқының балажандылығына, бала
тәрбиесіне байланысты салт дәстүрлеріне ерекше тоқталып, оларды қазіргі
кезде отбасында кең пайдалануға ұсыныс берді.
Қ.Жақыповтың Баланы семьяда тәрбиелеу атты кітапшасында ата- ана мен
бала арасында қарым қатынасты қалай реттеуге, баламен қалай тіл табысуға
және оны ата-ана тарапынан бақылаудың маңызы мен тәрбиенің кейбір
ерекшеліктеріне тоқталған.
Автор семьядағы тәрбие біржақты емес, жан-жақты, әртарапты ерекшелігі
бар, өсу, даму процесі бар педагогикалық мәселе деп, отбасы тәрбиесі
маңызды мәселе екенін дәлелдейді.
Ж.Байжанованың Семья бақыты атты кітабында қоғамымыздың болашақ
азаматтары, бүгінгі балалар ертеңгі аналар мен әкелер тәрбиелеудегі
отбасының рөлі, олардың берік құруына қажетті мәселелер сөз болады. Әсіресе
автор қыз бала тәрбиесіндегі ананың рөлі туралы ерекше әңгімелейді.
Кітаптың бірінші тарауы Қызым, саған айтам... деп аталып, онда
отбасы сәні сыйластық, балалы үй базар, қыз өмірдің қызғалдағы; үшінші
тарауда отбасының алтын қазығы бола білген аналардың қыз балаға тәрбие
берудегі рөлі, келін тәрбиесі туралы мәселелер өмірден алынған мысалдар
негізінде баяндалған.
Қазіргі заман талаптарына сай ата-мұраның өнегелі дәстүрлерін,
идеяларын тәрбие саласындағы әдіс-тәсілдерін, амал-жолдарын жан-жақты
зерттеген, тарихи-теориялық, практикалық тұрғыдан қарастырылған бірқатар
терең мазмұнды ғылыми еңбектер бар. Мәселен, профессор Қ.Бөлеевтің Болашақ
мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау атты
монографиясы. Автор отбасы тәрбиесінің негізі – халықтық педагогика дей
келе, бала – отбасының, өмірдің жалғасы, болашағы; ана мен әке, әже мен ата
– баланың басты тәлімгерлері деп, қыз бала мен келін тәрбиесіне, ұл бала
мен ер жігіт тәрбиесіне терең тоқталып, қазақ халқы орыс патшалығының
отаршылдық бұғауында болып, содан кейін әкімшілдік-әміршілдік коммунистік
тәрбие дәріптелу себептерінен қазақ халқының ұлттық санасы мен намысы
қалыптасып, дамымай қалды дейді. Одан арылу жолын халқымызға, әсіресе, жас
қазақ ұрпақтарына ұлттық тәрбие беру арқылы ғана шешімін табуға болады
дейді.
Ж.Т.Сарыбекованың Болашақ мұғалімдерді қыздарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz