ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА
Мазмұны
НОРМАТИВТІК 3
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... .
АННОТАЦИЯ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың отбасындағы сөйлеу мәдениетін
қалыптастыруда қарым-қатынастың ерекшеліктері 11
... ... ... ... ... ...
1.2 Отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас
ерекшеліктері негізінде сөйлеу мәдениетін қалыптастыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 БАЛАДАҒЫ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Ата-ана мен бала арасындағы карым-қатынас негізінде сөйлеу
мәдениетін қалыптастырудың бағыттары 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2 Мектеп жасына дейінгі баладағы мінез-құлық түрлерін түзетудің
әдістері 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 67
... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 70
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
... ... ... ... ... ... ... ..
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы.
2. Балбөбек бағдарламасы. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім
академиясының республикалық баспа кабинеті.
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Ел президетентінің Қазақстан
халқына Жолдауы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АБҚАС (ОРО) -ата-аналардың балаға деген қарым-қатынасын
анықтайтын тест-сауалнама.
ЖБЖТ - жағдайға байланысты жеке тұлғалық қарым-қатынас.
ЖБІ - жағдайға байланысты іскерлік қарым- қатынас.
ЖТТ - жағдайдан тыс танымдық қарым-қатынас.
ЖТЖТ - жағдайдан тыс жеке тұлғалық қарым-қатынас.
АНЫҚТАМАЛАР
Отбасы - ортақ шаруашылығы, мекені бар және өзара бірлескен қарым-
қатынастағы адамдар тобы, ол үнемі қоршаған ортамен бірлікте болатын ашық
жүйе.
Мәдениет - әлеуметтік табиғаты бар курделі динамикалык жүйе, ол
әлеуметтік қатынастарда көрініп, адам іс-әрекетінің заттары мен тәсілдерін,
құнды бағалықтарын құруға, сақтауға, кең таратуға бағытталып, әр түрлі
жағдайларда адамдардың озара түсінушілігін қамтамасыз етеді.
Мәденилік - бұл дамудың мәні, ол адамның тек қана өзінің мінез-құлқын
ғана игеру үрдісімен шектелмейді, оны игерудің алғы шарты жеке тұлғаның
қалыптасуының алғы шарты.
Қарым-қатынас мәдениеті - ауызша және жазбаша сөйлеу ережелерін
меңгеру (сөздің айтылуы, грамматика, стилистика) мен турлі қарым - қатынас
жағдайларында тілдің мәнерлі шыға білуі.
Дағдарыс - бір жас кезеңінен екінші жас кезеңіне өту барысында,
ағзадағы физиологиялык өзгерістерге психиканың өлі де бейімделе алмауы
салдарынан, жеке адамның жаны мен тәні арасында ішкі қайшылықтардың
туындауы себепті, мінез-құлықта оғаш қылықтардың етек алуы
Ізеттілік - кез-келген жағдайда тәртіп ережелеріне ғана сай емес,
этика, эстетика талаптарын қанағат ететіндей әрекет ету.
Қарапайымдылық - ізеттілікпен тығыз байланысты құбылыс.
Қарапайым болу - адамның өз әрекеті мен қабілетіне сын көзбен қарауы.
Табиғилық - кез-келген адамның өзіндік бет-бейнесі.
Абырой, ар-намыс - адамның қоғамда өз орнын дұрыс біліп, өзіне-өзі
сенуі.
Бес-жеті жас - баланың жеке тұлға болып қалыптасатын, барлық таным
үрдістерінің қарқынды дамып, мінез-құлық нормаларын игере бастайтын кезеңі.
АННОТАЦИЯ
Бала тәрбиесінің негізі - отбасы. Отбасы - бұл мәдени, тарихи,
әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық құбылыс. Бұл шағын әлеуметтік топ
- бала үшін өмір мектебі болып табылады. Отбасындағы ата-ана - баланың
өмірлік ұстазы және тәрбиешісі. Баланың болашағы, білімі, мәдениеті, өмірге
деген көзқарасы отбасындағы ата-ананың сіңірген еңбегіне, тәлім-тәрбиесіне,
үлгі-өнегесіне байланысты. Сондықтан, әрбір ата-ана өзінің баласын білімді,
мәдениетті, жан-жақты етіп тәрбиелеуі қажет. Мектеп жасына дейінгі төрт-
алты жас аралығы - баланың жеке тұлға болып қалыптаса бастайтын, оның
барлық таным үрдістерінің қарқынды дамып, мінез-құлық нормаларын игеретін
кезең болғандықтан, отбасының жалпы психологиялық және әлеуметтік жағдайы
бала тәрбиесіне міндетті түрде өзінің әсерін тигізбей қоймайды. Ал, ата-
ананың педагогикалық білімінің неғұрлым жоғары болуы - олардың қоғам
алдында өз балаларының тәлім-тәрбиесі үшін жауапкершілігін арттыруы деген
сөз. Сондықтан да, балаларды жағымды ортада тәрбиелеу мен оқыту қазіргі
таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәдениетінің теориялық
негіздері мен оның қалыптастыру жолдарын нақтылау зерттеуіміздің негізгі
мақсаты болып отыр.
Отбасындағы балалардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда қарым-
қатынастың психологиялық-педагогикалық негіздері атты бірініші бөлімде
Мектеп жасына дейінгі баланың отбасындағы сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда
қарым-қатынастың ерекшеліктері мен отбасындағы мектеп жасына дейінгі
баланың қарым-қатынас ерекшеліктері негізінде сөйлеу мәдениетін
қалыптастыру жолдары анықталады.
Баладағы сөйлеу мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі атты екінші
бөлімде ата-ана мен бала арасындағы карым-қатынас негізінде сөйлеу
мәдениетін қалыптастырудың бағыттары мен мектеп жасына дейінгі баладағы
мінез-құлық түрлерін түзетудің әдістері берілген.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі: Бүгінгі таңдағы елдегі экономикалық-
әлеуметтік жағдайлардың қиындығы, жұмыссыздық, материалды, рухани
қажеттіліктердің тапшылығы, осының бәрі отбасындағы ата-ана мен бала
арасындағы қарым-қатынасты күрделендіріп отырғаны бәрімізге белгілі. Бала
тәрбиесінің негізі - отбасы. Отбасы - бұл мәдени, тарихи, әлеуметтік,
психологиялық, педагогикалық құбылыс. Бұл шағын әлеуметтік топ - бала үшін
өмір мектебі болып табылады. Отбасындағы ата-ана - баланың өмірлік ұстазы
және тәрбиешісі. Баланың болашағы, білімі, мәдениеті, өмірге деген
көзқарасы отбасындағы ата-ананың сіңірген еңбегіне, тәлім-тәрбиесіне, үлгі-
өнегесіне байланысты. Сондықтан, әрбір ата-ана өзінің баласын білімді,
мәдениетті, жан-жақты етіп тәрбиелеуі қажет. Мектеп жасына дейінгі төрт-
алты жас аралығы - баланың жеке тұлға болып қалыптаса бастайтын, оның
барлық таным үрдістерінің қарқынды дамып, мінез-құлық нормаларын игеретін
кезең болғандықтан, отбасының жалпы психологиялық және әлеуметтік жағдайы
бала тәрбиесіне міндетті түрде өзінің әсерін тигізбей қоймайды. Жалпы,
отбасы тәрбиесі қоғамдық, әлемдік деңгейде қарастырылып келген және оған
Балалар құқығы туралы Конвенция (1995), Қазақстан Республикасының Білім
туралы заңы (1999), Балабақшадағы 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау
бағдарламасы (1999), Қазақстан Республикасының Балалардың құқығы туралы
заңы (2002), Қазақстан Республикасынын 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы (2004) сияқты құжаттар дәлел бола алады. 2004 жылы
ақпан айында Үкіметтен қолдау тапқан Білім тұжырымдамасы үздіксіз білім
беру жүйесінің алғашқы сатысы балабақшадам бастап, мектеп жасына дейінгі
балаларды оқыту-тәрбиелеу мәселесін жоспарлы түрде шешіп, отбасына
педагогикалық көмек беруді мақсат етеді [1]. Ал, ата-ананың педагогикалық
білімінің неғұрлым жоғары болуы - олардың қоғам алдында өз балаларының
тәлім-тәрбиесі үшін жауапкершілігін арттыруы деген сөз. Сондықтан да,
балаларды жағымды ортада тербиелеу мен оқыту қазіргі таңдағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып отыр.
Мектеп жасына дейінгі тәрбие туралы мәселені ең алғаш
қарастырғандардың бірі - чех ғалымы Ян Амос Коменский болды (1592-1670). Ол
туғаннан алты жасқа дейінгі балалар тәрбиесін арнайы қоғамдық мекемелерге
емес, отбасына - "аналар мектебіне" жүктеді. Я.А.Коменский аналар
мектебінде балалардың дене, адамгершілік, ақыл-ой дамулары жүзеге асады дей
келе, сол кездің өзінде баланың сөйлеуінің, тілінің дұрыс шығуы анаға
байланысты деп, аналарға үш жастан бастап балаға дауыстарды дұрыс, таза
айтуды үйрету керектігін айтты және отбасындағы бұл тәрбие шаралары ойын
түрінде жүзеге асырылуы дұрыс деп, - көрсетті [2].
Қазақ халқының бала тәрбиесіне деген қөзқарасының өзіндік
ерекшеліктері қандай болған? Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мөн беріп,
балаларды ата-баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары
баласын мөдениеттілікке, зерделілікке баулып, халқының мәдениеті мен әдет-
ғұрпын тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстаған. Бұл ретте қазақ
ауылындағы отбасы тәрбиесі, мектепке дейінгі тәрбие туралы ең алғаш еңбек
жазған Н.Құлжанованы (1887-1939) алуға болады.
Н.Құлжанованың тәлім-тәрбиелік пікірлері медицина ғылымымен
сабақтасады. Бұл жәйт автордың Бала күтімі - баланың өміріне күн сәулесі
мен таза ауадай аса қажет, Баланың аурулары т.б, еңбектерінен жақсы
байқалады. Автор тәрбиені бала жөргегінен бастауды ұсына келіп, өзі
түйіндеген тұжырымның негізі етіп: Тәні саудың - жаны сау деген халық
даналығын алады.
Н.Құлжанова мектепке дейінгі тәрбие мазмұны, мақсатын баяндап, баланың
қимыл-қозғалысына, сезім мүшелеріне, сөйлеуін жетілдіру жолдарына
тоқталады. Ол сондай-ақ балалардың қарым-қатынас ерекшелігіне де аса көңіл
бөледі. Балаға сусындай керегінің бірі - сөйлеу, баланың сөйлеуге, білуғе
құмарлығын құптап мазамды алма! - деп оның бетін қайтару дұрыс емес
екендігін айта келіп, автор баланың ойлауының - оның танып-білу
құмарлығымен ұштасып жатқандығын ескертеді [3].
Қай қоғамда болса да тәрбие мәселесі ең басты міндеттердің бірі
ретінде қарастырылып келген. Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу - жалпыға бірдей білім берудің бір
белгісі ретінде қарастырылды.
Кеңес жылдарындағы мектепке дейінгі педагогика мәселесі Е.А.Аркин [4],
А.П.Усова [5], Е.И.Тихеева [6] т.б. ғалымдардың зерттеулерінІң нәтижесінде
қордаланды.
Республика көлемінде мектепке дейінгі тәрбие жұмысын үйымдастыру
мәселесіне А.К.Меңжанова [7], М.С.Сәтімбекова, Ф.Н.Жұмабекова [8],
Д.Р.Муталиева [9] т.б., ал балалардың даму ерекшеліктеріне Қ.Т.Шериазданова
[10], Г.М.Қасымова [11], Ү.И.Ауталипова [12] т.б. ғылыми жұмыстары арналды.
Мәселен, педагогтар А.К.Меңжанова мектеп жасына дейінгі баланың
адамгершілік тәрбиесін, Ә.С.Әмірова көркем әдебиет арқылы адамгершілікке
тәрбиелеу, Ф.Жұмабекова бейнелеу өнері және эстетикалық тәрбие беру,
М.С.Сәтімбекова балалардың математикалық білімдерін дамыту тұрғысында,
Д.Р.Муталиева мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде
отбасының ықпалын қарастырса, психологтар Қ.Т.Шериазданова қарым-қатынас
мәселелерін, Г.М.Қасымова мектеп жасына дейінгі балаларды оқытуда дамытушы
ойындар рөлін қарастырған.
Аталған еңбектерді зерттеуде, қазіргі кезде қазақ отбасындағы ата-ана
мен бала арасындағы қарым-қатынасты, оның өзіндік ерекшеліктерін
қарастырған еңбектің жоқтың қасы екені анықталды.
Сонымен, қазақ отбасында және ұлттық балабақшаларда қарым-қатынас
негізінде сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, оны тәрбие үрдісіне ендіру
деңгейінің төмендігі мен балалардың сөйлеу мәдениетін бүгінгі өмір талабына
сай, ұлттық сипатта қалыптастыруды жүзеге асыру қажеттілігі мен оны
ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік бағыттарының жеткіліксіздігі аралығында
қарама-қайшылықтар туып отырғаны анықталды. Біз төрт-алты жас аралығындағы
баланың сөйлеу мәдениеті, айналасындағы үлкендер, құрбыларымен жасаған
қарым-қатынас ерекшеліктерін қарастыру барысында, зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын: Қазақ отбасында мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу
мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері" деп нақтыладық.
Зерттеу нысаны: 5-7 жас аралығындағы балалар мен ата-аналардың
отбасындағы тілдік қарым-қатынас әрекеті.
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінғі балаларда сөйлеу мәдениетін
қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу
мәдениетінің теориялық негіздері мен оның қалыптастыру жолдарын нақтылау.
Зерттеу міндеттері:
Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениеті мәселесінің психологиялық-
педагогикалық негіздерін нақтылау;
Отбасылық қарам-қатынаста сөйлеу мәдениеті ерекшеліктерін анықтау арқылы,
оларды қалыптастыру жолдарын көрсету;
Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін
қалыптастырудың кұрылымдық үлгісін жасау;
Қосымша бағдарлама түрінде отбасындағы сөйлеу мәдениетін
қалыптастыруға арналған әдістемелік жұмыстар жүргізу.
Жетекші идея: Қазіргі өзгермелі нарықтық экономика жағдайында отбасы
мен балабақшаның бірлескен жұмысын жақсарту негізінде мектеп жасына дейінгі
төрт-алты жас аралығындағы балада сөйлеу мәдениетінің басты белгілерін
қалыптастыруға мүмкіндік мол.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері меи деректі көздері: жеке
тұлға дамуындағы іс-әрекет және өзара қарым-қатынас теориялары,
этномәдениет жөне оның оқу-тәрбие үрдісіндегі тәрбие жұмысындағы рөлі жайлы
ілімдері, Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен
құжаттары (Конституция, білім беруге арналған тұжырымдамалар мен
бағдармалар, Балалардың құқығы туралы Конвенция т.б.).
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, тіл білімі, мәдени,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттердің теориялық талдауы, бақылау,
әңгімелесу, сұрақ-сауалнамалар, эксперимент әдістері. Зерттеу жұмысында
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға бағытталған арнайы ұйымдастырылған
ойын-жаттығулар, ата-аналарға арналған семинарлар арқылы қалыптастыру
көрсетіледі.
Зерттеудің гылыми жаңалығы:
Қарым-қатынас мәдениеті, жеке тұлғаның сөйлеу мәдениеті ұғымдарының
мәні талданып, олардың құрылымы мен қызметтері нақтыланды.
Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін
қалыптастырудың ғылыми тұрғыда ұйымдастырылған, жүйеленген жаңа жолдары
ұсынылды.
Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін
қалыптастырудың кұрылымдық үлгісі жасалынды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәдениетін қалыптастырудың
әдістемесі дайындалды.
Диссертаңия көлемі мен құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Отбасындағы балалардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда қарым-
қатынастың психологиялық-педагогикалық негіздері атты бірініші бөлімде
Мектеп жасына дейінгі баланың отбасындағы сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда
қарым-қатынастың ерекшеліктері мен отбасындағы мектеп жасына дейінгі
баланың қарым-қатынас ерекшеліктері негізінде сөйлеу мәдениетін
қалыптастыру жолдары анықталады.
Баладағы сөйлеу мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі атты екінші
бөлімде ата-ана мен бала арасындағы карым-қатынас негізінде сөйлеу
мәдениетін қалыптастырудың бағыттары мен мектеп жасына дейінгі баладағы
мінез-құлық түрлерін түзетудің әдістері берілген.
1 ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың отбасындағы сөйлеу мәдениетін
қалыптастыруда қарым-қатынастың ерекшеліктері
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеніне байланысты Елбасының 2030 жылғы
жолдауындағы [13], мақсаттар мен мұраттар мүлтіксіз жүзеге асырылса, ұрпақ
тәрбиесіндегі істерде де үлкен бетбұрыстар болары сөзсіз. Ұрпақ қамы
ертеңгі ел қамы. XXI ғасырда өмір сүріп еңбек ететін жастарды тәрбиелеуде
қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтап уақыт талабынан өткен бай қазынасьш
отбасы тәрбиесінде қолдану - кезек күттірмейтін мәселе екені даусыз.
Отбасындағы бала тәрбиесі жөнінде ХҮІІ-ХУПІ ғасырларда өмір сүрген
батыстың, орыстың педагог ғалымдары жақсы ой-пікірлер айтқан болатын.
Мысалы Я.А.Коменский Ағайынды чехтарды тәрбиелеудегі халықтық дәстүрдің
жақсы нөтижелеріне сүйене отырып, баланы жастайынан жақсы мінез-құлыққа
тәрбиелеудің жолдарын көрсетіп берді.
Ал Швейцарияның кемеңгер педагогы И.Г.Песталоцци тәрбиені ана тілінде
оқытатын халықтық мектептердің бай тәжірибесіне негіздей отырып жүргізуді
мақұлдады. Ол адамның ақыл-ойының қалыптасуы, дұрыс дамуы ұлт тіліндегі
оқудың мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс ұйымдастыруға байланысты деп ерекше
атап көрсетті [14]. И.Г.Песталоцци: Бала тәрбиесі, оның дүниеге келген
күнінен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі отбасында басталып,
мектепте әрі қарай жалғастырылуы шарт - деген қағиданы ұсынды.
Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо бала тәрбиесінің көзі еңбекте,
сондықтан баланы жан-жақты жетілғен азамат етіп тәрбиелеуді отбасында
еңбекке үйретуден бастау керек деп қарады.
Әйгілі орыс педагогы К.Д.Ушинский бала тәрбиесіне тоқтала келе, мектеп
жасына дейінгі бала тәрбиесінін негізгі ортасы - отбасы. Бала отбасында
қарапайым білім, іскерлік, дағдыларды меңгеріп, ата-анасынан тәртіп, мінез-
құлық ережелерін үйренеді деп көрсетті [14].
Сонымеи бірғе, қазақ халқында отбасы тәрбиесіне, ұрпағының жан-жақты
болып өсуіне айрықша мен берілген. Баланы қайратты, қайырымды, ақылды,
өнерлі, әділ адам етіп төрбиелеу - әр уақытта қазақ отбасындағы басты
мәселенің бірі болған.
Қазақ отбасындағы ата-ана мен баланың кісілік қарым-қатынасы,
эмоцияналды сезімдері - олардың жаны мен қанының табиғи бірлігі негізіндегі
жақындық аркылы орындалған.
Қазіргі уақытта баланы заман талабына сай жеке тұлға етіп қалыптасыру
қазақ отбасындағы барлық ата-аналар үшін көптеген қиындықтар туғызуда.
Бұрын бәрімізге белгілі халқымыздың аса күшті қасиеті балажандылығы деп
саналған. Тіпті қазақ әйелі әулиеге түнеп перзенті үшін өмір сүретін. Ал,
қазір қазақ әйелдері арасында балаға деген сүйіспеншілік күрт бәсендеп
кеткен сияқты. Отандық ғалым Қ.Жарықбаев өзінің Ұлттық психологияны оқыту
- ұлтшылдық емес - атты мақаласында Қазақстандағы тастанды балалардың 90%
қазақ балалары екенін айтады (2000) [15]. Осылардың бірден-бір себебін
қазіргі шаңырақ көтерген жастардың бала тәрбиесіне тольтқ даяр еместігі
немесе ата-ананың тәрбиедегі қараңғылығы салдарымен түсіндіруге болатын
шығар.
Өмірге келген нәрестеге ананың адал махаббаты мен кіршіксіз көңілі
таза ауадай қажет. Себебі, сәби өмірге мүлде дәрменсіз күйде келеді.
Нәрестенің өмірге келіп, кіндігінің кесіліп, жөргекке оралуынан бастап дені
сау, ақылды да тәлімді бала етіп өсіру мақсатындағы ата-ананың өмірінде
таусылып бітпейтін қарбаласы басталады. Жеке тұлға өсіп жетілуіне ықпал
ететін отбасының төрбиесіне психологиялық, педагогикалық зерттеулерде
ерекше көңіл бөлініп, отбасы ұғымына көптеген анықтамалар берілген.
Мәселен: Р.Н.Нұрғалиевтің 1996 жылы жарық кәрген философиялық сөздігінде:
Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа және
туысқандық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-аналары мен
балаларының, аға-інілері мен апа-қарындастарының бірге тұрып, ортақ
шаруашылық жүргізуі, туысқандарының арасындағы сан алуан қарым-қатынастарға
негізделген жанұя тұрмысы деп айтылса [16], Ж. Қоянбаевтың педагогикалық
еңбегінде: Отбасы - ол бірге тұратын некеге негізделген немесе қандас
туыстар (әке, ана, бала..,) тобы деп анықтама берілген [17].
А.Я.Варга: Отбасы - ортақ шаруашылығы, мекені бар және өзара
бірлескен қарым-қатынастағы адамдар тобы, ол үнемі қоршаған ортамен
бірлікте болатын ашық жүйе - деп көрсетеді.
Соңғы кездері орысша семья ұғымының қазақша аудармасы отбасы,
жанұя, үйелмен деп қалдырып жүргенін кездестіруге болады.
Терминологиялық сөздікте семья ұғымы отбасы деп аударылған [18]. 1996
жыльт ресми түрде семья ұғымы отбасы деп қабылданды. Осы деректерге
сүйеніп, біз, өз зерттеу жұмысымызда семья ұғымын отбасы деп алуды жөн
көрдік.
Соңғы жылдары адамның жан дүниесімен сырласып, оның мінез-құлқын,
тәртібін зерттеуде психолог-педагог мамандар адамдар арасындағы қарым-
қатынасқа айрықша ыазар салып отыр. Осы бағыттағы құнды зерттеудің негІзін,
әсіресе мектепке дейінгі кезеңде М.И.Лисина, Қ.Т.Шериазданова сынды
ғалымдар салды [10,19]. Олар психологияда мектеп жасына дейінгі баланың
ересектермен қарым-қатынасын зерттеуде жаңа жол ашты. М.И.Лисина
зерттеулеріндегі негізгі әдістердің бірі -отбасында тәрбиеленуші және түрлі
типтегі балалар мекемелеріндегі отбасынан тыс тәрбиеленіп жатқан балаларды
салыстыра отырып зерттеу. Балалар үйінде тәрбиеленушілер өмір сүруге
қажетті барлық қажеттіліктермен (қалыпты тамақтану, киім, ойыншық,
дәрігерлік бақылау, білім т.б.) қамтамасыз етілгенімен, дара бағыттағы
үлкендердің эмоционалды-жағымды қарым-қатынасының тапшылығы олардың жан-
жақты дамуын баяулатады. М.И.Лисина, Қ.Т.Шериазданова еңбектері
көрсеткендей, мұндай қарым-қатынастың "қосылуы" баланың дамуының түрлі
аспектілеріне: олардың танымдық белсенділіктеріне, тілінің дамуына, заттық
өрекет игеруіне игі әсерін тигізеді.
Қарым-қатынасқа қажеттілік жеке тұлғаның әлеуметтік қажеттіліктерінің
ішінде жетекші іс-әрекеттІк қасиетке ие. Көптеген ғалымдардың пікірінше
(А.В.Запорожец, А.А.Леонтьев, М.И.Лисина, Я.В.Ярмоленко, Қ.Т.Шериазданова),
қарым-қатынасқа қажеттілік, адамның басқа ниеттерімен қауышпайтын, ерекше,
өзіндік іс-әрекеті болып табылады. Зерттеушілердің (М.Ю.Кистяковская,
М.И.Лисина) бақылауларынан, қарым-қатынасқа қажеттілік, баланың өмір сүру
барысында, нақты қарым-қатынас үстінде қалыптасатын іс-әрекеті екенін
көреміз [20,21].
Ерте балалық шақ пен мектепке дейінгі кезеңде қарым-қатынас
(А.В.Запорожец, М.И.Лисина,Қ.Т.Шериазданова тұжырымдамаларына сәйкес)
өзіндік-сапалы формаларымен ерекшеленеді. Баланың ересектермен қарым-
қатынасын осы іс-әрекеттің бірнеше формаларының ауысуы ретінде қарастыруға
болады. Қарым-қатынастың алғашқы формасы - жағдайға байланысты жеке
тұлғалық (ЖБЖТ), келесі - жағдайға байланысты-іскерлІк (ЖБІ), үшіншісі -
жағдайдан тыс-танымдық (ЖТТ), ең соңғысы - жағдайдан тыс жеке тұлғалық
(ЖТЖТ). Біздің қарастырып отырған мәселемізғе байланысты, мектепке дейінгі
кезеңдегі ең негізгісі жағдайдан тыс-жеке тұлғалық қарым-қатынас
ерекшеліктері. Қарым-қатынас - баланың психикалық дамуының негізгі факторы,
әрі шарты.
Кеңестік психология мен педагогика қарым-қатынасқа бірнеше анықтама
береді. Біреулер, қарым-қатынасты ақпарат алмасу деп түсінсе, келесі
біреулер, қарым-қатынасты - адамзат дамуының құрамдас бір бөлігі деп
қарастырады [22].
Л.С.Выготскийдің көрсетуінше, баланың жоғарғы мінез-құлық формаларының
социогенезі, ол - баланың мәдени дамуының тарихы. Әлеуметтік сөзінің
мәні, бұл жағдайда, аса кең ұғымда, мәдениеттіліктің бәрі - әлеуметті
деғенді көрсетеді. Мәдениеттің өзі адамның әлеуметтік өмірі мен іс-
әрекетінің өнімі, сондықтан да мәденилік даму мәселесі бірден бізді
әлеуметтік даму жағдайына енгізеді [23].
Мәденилік бұл дамудың мәні, ол адамның тек қана өзінің мінез-құлқын
ғана игеру үрдісімен шектелмейді, оны игерудің алғы шарты жеке тұлғаның
қалыптасуының алғы шарты. Сондықтан да, баланың қайсыбір қызметінің
қалыптасуы да оның тұтастай жеке тұлғасының дамуына тәуелді. Мектепке
дейінгі кезең баланың өзіндік тұлғасы мен өмірлік қөзқарастарын
қалыптастырудың негізгі кезеңі деп саналады. Б.Г.Ананьевтың көрсетуінше:
Адамның мінез-құлқы, адамды қоршаған табиғатты заттыландыратын, оның
әлеуметтік іс-әрекеті түрлерінің күрделі кешені ғана емес, қарым-қатынас,
адамдармен түрлі әлеуметтік құрылымдардағы практикалық әрекеттесу түрінде
де көрінеді [24,25]. Оның ойынша, адам - негізгі әлеуметтік іс-әрекеттер -
еңбек, қарым-қатынас және танымның субъектісі. Осы үшеуінің бірлігінде ғана
жеке тұлғаның қалыптасуы ойдағыдай іске асырылады.
Қарым-қатынас - қаншалықты әлеуметтік құбылыс болса да, соншалықты -
жеке даралық құбылыс. Сондықтан да, қарым-қатынастың ең маңызды құралы -
тілде, оның жеке даралық көрінісі мен механизімі болып табылатын -
сөйлеуде, әлеуметтік пен жеке даралықтың бір тұтастығында көрінеді....
Қарым-қатынас тек тіл арқылы әрекеттесу ғана емес, ол аса маңызды тәрбие
құралы да болып табылады [25]:.
В.Н.Мясищев оқушы мен оқытушының, бастық пен қол астындағылардың, ата-
ана мен баланың т.б. қарым-қатынастарын талдай келіп, қарым-қатынастың
мазмұнды, мәнерлі және әрекетті элементтері тек қана тіл немесе ым -
ишараты мен дене қозғалыстарында ғана емес, қарым-қатынасқа қатысушылардың
әрқайсысының көптеген ассоциативтік байланыстарды (түрлі бейнелер немесе
күшті эмоциялармен қанықтырылған) көрсетуімен де байланысты екенін
тұжырымдайды [26]. В.Н.Мясищевтің неғізгі идеясы бойынша, адамның жеке
даралық қасиеттері: мінезі, тіпті бейімділіктері мен қабілеттері де адам
аралық қарым-қатынаста көрінеді де, дамиды да. Осы орайда мектепке дейінгі
бала тәрбиесінде ата-ананың, тәрбиешілердің қаншалықты рөлінің басым
екендігін пайымдауға болады.
Адамды қалыптастыратын қоршаған орта, қоғам екендігі белгілі шындық.
А.А.Бодалевтің айтуынша, мәселе басқада: ол қай уақытты, қалай және қандай
жақтарымен жеке тұлға дамуына әсер етеді, сонымен қатар, адамның кез келген
дене және рухани сипаттамаларымен ғана емес, жеке тұлғаның қоғамның жоғарғы
идеалдарына сәйкестілерімен қалыптасуына әсер ететін жақтарының қалай
өзгеретінін анықтауда [27]. Яғни, мектепке дейінгі баланың әлеуметтік
ортасындағы төрбиеге (ата-анасы, тәрбиешілер, құрдастары) баса көңіл аудару
қажеттілігі көрінеді.
А.В.Запорожецтің басшылығымен жүргізілген көптеген зерттеулердің
(З.М.Истомина, Д.Б.Эльконин т.б) нөтижелерін тұжырымдай келіп А.Н.Леонтьев
мектепке дейінгі кезең - жеке тұлға қалыптасуының алғашқы сатысы, мінез-
құлықтың жеке тұлғалық механизімдерінің кезеңі - деп атап көрсетеді. Оның
айтуынша бұл кезеңде мотивтердің бір-біріне өзара бағынушылық жүйесі
қалыптасады. Баланың жеке тұлғасының қалыптасуында қарым-қытынастың үш
түрІн бөліп қарастыруға болады: өзіне деген қатынасы, басқаларға деген және
заттық әлемге деген қарым-қатынасы [20].
Адам психикасын зерттеудегі тарихи тұрғыны қарастыра келіп
А.Н.Леонтьев, өзінің осы еңбегінде Л.С.Выготскийдің кез-келген сыртқы
әсердің (біздің жағдайымызда қарым-қатынасқа түсуші - ересек адам) адамға
тікелей емес жанама әсер ететінін, яғни алдымен ол интерпсихикалық (адам
аралық), кейіннен соң ғана ол интропсихикалыққа (адамішілік) айналады деген
көзқарасты мақұлдайды. Сонымен бірге, осы мәселе туралы С.Л.Рубинштейннің
де осы тұрғыда айтқан ойын келтіреді, Психология - психика мен іс-өрекетті
емес, психиканы іс-әрекетте қарастырады [29].
С.Л.Выготскийді қазақ тілінде тұңғыш сөйлеткендер АлдамұратовӘ.,
Рақымбеков Қ. т.б. оның теориясындағы қарым-қатынас мәселелерінде баланың
тарихи тәжірибелерді тыныс-тіршілік шындығын өзгелердің сөзінен, тәлім-
тәрбие өнеғесінен жаңамалай үйренуі деп көрсетеді [26].
Қарым-қатынас мәселерін қарастырған педагогикалық көзқарастарға
жүгінсек бұл проблеманың педагогикада зерттелуі кейінғі кезеңдерде ғана
белсенді тұрде қолға алына бастағанын байқаймыз. Педагогикада қарым-
қатьшасты мынандай аспектілері қарастырылады: педагогика тарихындағы
қарым-қатынас проблемасы (А.С.Макаренко, Р.Х.Шакуров, А.В.Мудрик); қарым-
қатынас механизмдері мен құралдары (А.А.Бодалев, Б.Ф.Ломов,
А.Н.Леонтьев, В.А.Кан-Калик, Ш.А.Амонашвили); қарым-қатынас іс-әрекет
белгісі ретінде және іс-әрекеттің әр түрінің қарым-қатынас жасауға қажетті
мүмкіндіктері (Г.И.Щукина, Т.Е.Конникова); қарым-қатынастың баланың жеке
тұлғасын қалыптастырудағы рөлі (Л.И.Новикова, А.Т.Куракин).
В.А.Кан-Калик өзінің және басқалардың педагогикалық тәжірибесіне
сүйене отырып, мұғалім мен оқушы, мұғалім мен сынып арасындағы қатынастарда
кездесетін қиындықтардың себебі, мұғалімнің педагогикалық қатынасының қыр-
сырын әлі де болса бойына сіңірмегені туралы, өр мұғалім коммуникативті
іскерліктерді меңгерІп, оны оқу және тәрбие үрдісінде қолдануы қажет екенін
айтады. В.А.Кан-Калик мұғалімнің коммуникативті іскерліктеріне: көпшілік
алдында сөз сөйлей білу; қарым-қатьшасқа түсе білу; әр түрлі жағдайлар
туғыза отырып шығармашылық іс-әрекетті ұйымдастыру, оқу және тәрбие
үрдісінде дұрыс қарым-қатынас құрып, оны басқара білу іскерліктерін
жатқызады. А.В.Мудрик қарым-қатынасты педагогикалық категория ретінде
көрсетіп, оқушыларда бір мақсатты бағыттағы коммуникативті жағдайдан шығу
жолдарында жаңа тәсілдерді қолдана білу іскерліктерін жатқызады [22].
Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатымас мәселесін
В.С.Мухина мен Л.А.Венгер де ғылыми тұрғыдан зерттеді. Олар отбасында дурыс
ұйымдастырылған қарым-қатынас пен тәрбие үрдісі нәтижесінде мектеп жасына
дейінгі бала өздігінен дербес түрлі әрекеттер (киім кию, жуыну, тамақтану
т.б.) орындағандарымен, ата-ана тарапынан көрсетілген эмоционалды қарым-
қатынасты әлі де болса аса қажет етеді деп тұжырымдайды .
В.С.Мухинаның айтуынша адамдар арасындағы қарым-қатынастар барысында
балада әр түрлі тәртіп формалары қалыптасады. Бұл жерде бала үшін ең
бастысы - ата-ана тарапынан ұйымдастырылған жағымды қатынас. Ата-ана сенімі
мен махаббаты балада оптимизм, жақсы, үлгілі болуға деғен тілекті
қалыптастырады. Бала өр уақытта өзіне жасалған эмоционалды қолдауды қажет
етеді [30].
Л.А.Венгер өз пайымдауын айтады. Баланың жан-жақты дамуына отбасының
әсерін көрсете келіп, ол жердегі тәрбиелік ықпалдардың дұрыс
ұйымдастырылмауы, қарым-қатынасқа қанағаттанбау, ұжымда өз орнын дұрыс
сезІнбеу, отбасындағы кикілжің жағдайлар, осылардың бәрі бала тәртібінде
біраз қиындықтар тудырады деп қорытындыласа, ресейлік ғалым Б. Лихачев
отбасы баланың жеке басына екі жақты:
бірішіден, отбасының материалды жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру
дәстүрі арқылы , яғни, отбасы мүшелерінің материалдық және рухани
қажеттіліктері мен әлеуметтік құндылықтары арқылы;
екіншіден, әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әрекет
арқылы әсер етеді. Бұл көбінесе отбасындағы негізгі көзқараспен тәрбие
үрдісі қоғамның тәрбиелік мақсатына, идеологиялық, адамгершілік жөне
эстетикалық талаптарына қаншалықты сәйкес болуына байланысты жүзеге
асырылады деп көрсетеді [31], [32].
Қайсыбір тарихи кезеңде болмасын адамдардың жеке тұлға болу үрдісі
белгілі қоғамда, белгілі ортада, белгілі отбасында орындалған.
А.С.Макаренко, В.С.Сухомлинский, А.А.Аркин басқа да педагог-психологтар
отбасы тәрбиесін қарастыра келе, оны тұлғаның жан-жақты дамуының негізі деп
көрсетті. Көп жылдар бойы қараусыз қалған балалар тәрбиесімен айналысқан
дарынды педагог А.С.Макаренко, жеке тұлға қалыптасуындағы отбасының алатын
орнын ерекше екендігін тәжірибелік әрекетІнде көрсетті. Отбасындағы ата-
ананың өзіндІк тәртібі - тәрбиедегі ең басты нәрсе дей келе, ата-ана
баласын арнайы жүргізілген тәрбиелік ықпалдар барысында ғана емес, әр
уақытта тәрбиелейді. Ата-ананың бала алдында шынайы беделі болуы тиіс.
Себебі, отбасы тәрбиесінің басты шартына - ата-ананың шынайы беделі және
дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібі жатады деді [33].
Бүкіл өмірін ауылдық мектеп ісІне арнаған ұстаз, педагогика
ғылымындағы теоретик және практик В.А.Сухомлинский баланың жан-жақты
дамуына ортаның тиғізер әсерін көрсетуге тырысты. Жеке тұлға бойындағы
мейірім, кішІпейілділік, бауырмалдық сияқты адамгершілік сапалар шынайы,
адал қарым-қатынастағы адамдар ортасында ғана пайда болады, ал, ондай
ортаны бірін-бірі жоғарғы сезіммен жақсы көрІп, қадірлейтін ата-ана ғана
жасайды деген [34].
Е.А.Аркин бала тәрбиесіндегі ата-ананың қарым-қатынасын қарастыра
келе, тәрбиеде баламен шынайы қатынаста болу керек. Дұрыс тәрбие ата-анадан
балаға деген махаббат сезімін ғана емес, сонымен қатар айтарлықтай
мөлшердегі білім-іскерлікті қажет етеді. Ең бастысы-отбасында баламен дұрыс
қарым-қатынас орната білу керек деп тұжырымдайды [4]. Ал А.Н.Леонтьев бала
тәрбиесіндегі отбасы рөлін көрсете келе, бала-сәби, метепке дейінгі шақта
"бөгде" адамдардың ақыл -кеңестері, ескертулерін қабылдамайтынын айтады. 4-
6 жаста бала үшін "мамам айтты", "папам көрсетті" деген түсініктер аса
маңызды [35]. Бұл туралы А.С.Макаренко: бала алғашқы 5 жаста жағымды және
жағымсыз мінез бітістерінің 80% отбасындағы ата-ана, басқа да адамдардан
үйренеді, - деген [33]. Бұл тұрғыда Т.А.Маркова (1998) отбасы тәрбиесінің
мазмұны мен тұрақтылығын бейнелейтін бірнеше факторларды көрсетеді:
Отбасы тәрбиесі эмоционалды терең өрі ашына (интимді) бейнемен
ерекшеленеді. Отбасындағы жылылық - бақытты балалық шақтың бірден-бір
шарты.
Отбасында ата-ана, ата-өже, басқа да мүшелерінің ұзақ уақытқа созылатын
тәрбиесін алуға толық мүмкіндік бар.
3. Отбасы баланы алғашқы жылдардан бастап-ақ әр түрлі іс-әрекетке
(тұрмыстық, еңбек, шығармашылық) итермелейдІ [35]
Соңғы кездері тіршілікке керек білімге баланы жастан даярлау керек
деген пікір күшейді. Отбасы тәрбиесінің адам өміріндегі маңызын бізге
дейінгі, көптеген ұлы ағартушылар, ғалымдар зерттеп, ол туралы құнды
пікірлер айтқан.
Кемеңгер ойшыл Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950) ғылыми ой
толғаныстарына толы трактаттарында оның психологиялық-педағогикалық ой-
пікірлері баяндалған. Төрбие мен білім, педагогика мен психология Фарабидің
ғылыми-философиялық мұрасының ажырамас бөлігі болып табылады. Сол кездің
өзінде әл-Фараби, әлемнің негізгі тұтқасы - адам, оның парасаты, ақыл-ойы
ойдағыдай дамыса, ол дұрыс өсіп - өркендей алады, - деген. Жаман мінез-
құлық бұл рухани дерт, жақсы мінез-құлық пен ақыл-ой - адамның басты қадір-
қасиеті және ол қалыпты іс-әрекет үстінде қалыптасады - деген тұжырымды да
шығыстың ұлы ойшыл ғалымы айтқан. Ол өзінің шешендік өнер жайындағы
еңбегінде әңгіме айтатын адамның бет әлпетінің кейпі, денесінің тұрқы сол
адамның қылығы болып табылады дей келе, адамдар арасындағы қарым-қатынас
мәселесіне үлкен зейін қойған [36,37].
Қазақ халқының ұлы ақыны А. Құнанбаев та (1845 - 1904ж.ж.) отбасындағы
бала тәрбиесінде оның жас және психолоғиялық ерекшелігін ескере отыру
керектігін түсіндіре талап етеді. Абай баланың ең бірінші, әрі ең негізгі
тәрбиелеушісі - ата-анасы болуы тиіс дей келе, бала алдымен ата-ана,
екіншісі ұстазы, үшінші құрбыларына қарап өседі деген.
Абай педагогика, психология ғылымдарының өмірлік мәнін терең аңғарған,
оның ғылыми жағының қажеттілігін түсінген ғұлама. Адамдардың тұрмыстағы,
отбасындағы, қарым-қатынастардағы үйлесімін армандаған ақын жас ұрпақтың
ұлттық ерекшеліктеріне айрықша зейін қойып, тәрбие арқылы олардың бойына
жақсы қасиетгер дарытуға болатындығына шексіз сенді.
Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның рөлін материалистік
көзқараспен түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман болуы, ақылды ақылсыз
болуы генетикалық негізге байланысты, ақ сүйек тұқымынан шыққандар ақылды,
батыр, алғыр болады деген нәсілдік көзқарасқа қарама-қарсы. Абай адам
мінезінің қалыптасуы тәрбиеге байланысты екенін дәлелдейді. Өзінің отыз
жетінші сөзінде:
Мен, егер заң қуатын кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген
кісінің тілін кесер едім - дейді [38].
Отбасындағы баланы әдепті де, өнегелі етіп төрбиелеу мәселелері
МЖұмабаевтың (1893-1938 ж) Педагогика деп аталатын еңбегінде де айқын
жазылған. М.Жұмабаев жан-жақты баланың жетістіктерінІң психологиялық
мәселелеріне кеңінен тоқтала отырып, ата-аналар мен тәрбиешілерге
балалардың ересектерден ерекшіліктерін біліп, ескере отырып тәрбиелеуін
ұсынады. М. Жұмабаев балалар үшІн Бесік жыры, Жұмбақ, Туған жер т. б.
шығармалар жазып, олардың сөйлеу тілдері мен ойлау үрдістерінің дұрыс
дамуына негіз салды. Мағжан шығармаларында баланың дене, ақыл, сұлулық
тәрбиесі туралы кеңінен сөз қөзғалып, аталған тәрбие бөлімдерІ, олардың
мақсат, міндеттері сияқты мәселелер қамтылады [39].
Жазушы М.Әуезовтың (1897-1961 ж.ж) шығармаларында да отбасындағы
тәрбие мәселелеріне көп көңіл бәлінген. Отбасындағы тәрбиеде ананың орнының
ерекше маңыздылығына назар аудара отырып, тәрбие түзелу үшін ең алдымен сол
тәрбиені қалыптастыратын аналар жағдайының дұрыс болуын, аналардың
өздерінің сол тәрбиеге лайықты болуын көрсетеді [40].
Халқымыз баланың мәдениетіне, ойының ұшқыр болуына үлкен көңіл бөлген.
Сегіз қырлы, бір сырлы, жан-жақты жетілген азамат тәрбиелеуді мақсат етіп
алған халық, ұлттық салт-дәстүрлер арқылы отбасы, ауыл- аймақ, қауым, ұлт,
мектеп, медресе сияқты тәрбие ортасында балаға мәдениетті мінез-құлық
дағдыларын қалыптастырды. Дегенмен де, әр ұлттың өзіне тән мінез-құлық
құрылымы уақыт өткен сайын өзгеріп отырады. Олай болса, республикамыздағы
өлеуметтік-экономикалық, саяси үрдістер, жағымды-жағымсыз ағымдар әрекетке
түсіп, шыр айналып, салт-санамызға ықпалын тигізіп жатқаны белгілі.
(Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы 2000ж.), (Балабақшадағы бес-
жеті жастағы балаларды мектепалды даярлау бағдарламасы 1999ж.) [41,42].
Қазақстан Республикасының этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы
бұл тұрғыдан мынандай міндеттерді қояды:
келешек ұрпақ өзінің төл мәдениетін терең білуге және де басқа да
мәдениеттерге қызығушылығының іргетасын қаласа, көп мәдениетпен танысса, ол
рухани баю мен дамудың негізін алады;
өз туған халқына деген махаббат сол жердегі елге, жерге деген
махаббатпен үйлесімін табуы тиіс.
Бесік жырымен басталған нәресте өміріне ата-ана ыстық ықылас бөлумен
қатар қоғамшыл болу, үлкенді сыйлау сияқты жайттардың қажеттілігін айтады.
Біздің қарастыратын мәселеміздің өзегі ретінде әр шаңырақтағы баланың
бес-жеті жасқа дейінгі, яғни, мектепке барған кезеңіндегі тіл ұстартуы, тең
құрбыларымен қарым-қатынас ерекшеліктері алынып отыр. Дүниеге келген
нәресте дамуына отбасындағы жұбайлардың өзара татулығы жан-жақты әсер
ететіні белгілі. А.В.Петровский отбасының сипатын ол жердегі адамгершілік
ахуал мен мақсаттар анықтайды дей келе, өз зерттеулерінде отбасы қарым-
қатынасын төмендегідей бес түрге:
үстемділік-әкімшілік қатынас,
қамқоршылдық қатынас,
қақтыгысугиылық қатынас,
араласпаушылық-немқұрайлық қатынас,
ынтымақтастық қатынас
деп жіктеп, әрқайсысына жекелей сипаттама береді (1 кесте) [43].
1-кесте А.В.Петровскийдің көрсеткен отбасы қарым-қатынасының түрлері
№ Отбасы Қарым-қатынас мазмұны
түрі
1 Үстемді-лҮстемдік жағдайында отбасында балаға өз бетімен іс-әрекет
ік орындауына жол берілмейді, өзінің жеке өміріне байланысты
әкім-шілімәселелерге қатыстырылмайды. Мұндай отбасындағы
к қарым-қатынас ата-ананың балаға үстемдік көрсетуі мен бала
қа-тынастынтасын, белсенділігін тежеу барысында жүреді. Ата-ана
ағы бала жасын, мінез-құлқын ескерместен өзіне сөзсіз бағыну
отбасы талаптарын қояды, балаға сенбейді. Олардын бет жүзінде
салқындық байқылып, үнемі отбасына қатысты орасан зор
істер жайында ойланып-толғанып жүргендей кейіпте болады.
Әміршіл ата-ана сөзі әдетте, қысқа, баласының өзіне қарсы
ой-пікір айтқанын ұнатпайды, одан өз айтқанын ғана
орындатуды талап етеді.
Отбасында үнемі психологияльтқ қысым көріп үстемдік
қатынаста өскен балада флегматизм байқалады, мінез-құлқы
ашулы күйде болады, және де ондай бала өзіне сенімсіз,
агрессивті болып өседі. Үстемдік қатынастағы отбасында
өскен бала ата-ана тарапынан жүргізілген арнайы бақылау
мен қамқорлықты қажетсінеді.
2 Қамқор-шыҚамқоршылық күшті жағдайда баланы желге-күнге
лық тигізбей, мәпелеп өсіреді. Мұндай отбасында өскен бала
қарым-қаттүрлі қиыншылықтармен кездескенде, дұрыс шешім таба алмай,
ынас-тағыүрейленіп, қайғырады. Қамқоршылық жағдайында өскен бала
отбасы тәртібінде эгоизм, инфантилизм, еркелік сияқтьт құбылыстар
жиі байқалады. Бала өзін айналадағы қоршаған әлемнен
жекеленген күйді кешіп, шынайы өмірден мүлдем алшақ болады.
Кез келген жаңа ортада қиналып, қарым-қатынас жасаудан
сескенеді. Ол бала толығымен ата-анасына тәуелді болып, өз
еркімен бір өрекет орындауға күші де, қабілеті де жетиейді.
Аллан Фромм, мұндай отбасында өскен бала көп жағдайда ерке,
бірбеткей, қиқар болып өседі деген. Шамадан тыс қамқоршылық
қатынастағы бала ымыраға келе алмайтын қыңыр мінезді
болады. Ата-ана, ең алдымен отбасы қарым-қатынасында
баланың есейіп, өсуіне толық жағдай тудырып, тәрбиеде
нәтижелі педагогикалық әдіс-тәсілдерді қолданулары керек.
3 Қақты-ғысОтбасындағы ата-ана мен баланың, басқа да мүшелерінің
ушы-лық арасындағы қайшылықтардан - қақтығысулар туады. Отбасында
қарым-қатбір-біріне наразылық білдіру, бірін-бірі табалаушылық,
ынас-тағыкелеке, қиянат жасау, сәгу, беделіне нұсқан келтіру
отбасы бір-бірімен шиеленістіруге ықпал жасап, олардың
ауызбірлігін жояды. Үнемі дау-дамай, ұрыс-керіс жағдайында
өскен бала тәртібін-де ашу-ыза, агрессия басым болып, ол
күйгелек балып өседі. Мектеп жасына дейінгі кезең
психологияда - бала дамуының қарқынды жүретін
кезеңі деп белгіленген. Мектепке дейінгі шақ - баланың
таным үрдістері, мінез-құлық нормаларын игеретін кезең
болғандықтан - отбасындағы жайсыз климат, ұрыс-жанжал бала
психикасыиа өте ауыр соққы болып тиеді. Ондайда баланың
психикалық ауруға (өсіресе невроз) шалдыққаны көп
кездеседі. Оның пайда болуы тұқымқуалау факторлардан емес,
өлеуметтік фактор, яғни аурудың себебі отбасындағы
адамдардың өзара қарым-қатынас сферасында жатыр.
4 Аралас-паАраласпаушылық жағдайда ата-ана мен балалар өз
ушы-лық, беттерінше бір - бірімен ақылдаспай өмір сүреді. Отбасы
немқұ-раймүшелерінің бірі кездейсоқ қайғылы оқиғаға ұшыраса, оған
лық қалғандарының қайғы-қуанышына ортақ болуы өз
қарым-қатдөрежесінде бола бермейді. Мұндай отбасында қатыгездік,
ынас-тағысолқостық немесе мейірімсіздік сезімдері байқалады. Ешбір
отбасы үлгі-өнегесіз өскен бала қандай жағдайда болмасын
өрескелдік танытып, қарым-қатынаста дөрекі келеді. Бала
отбасы мүшелеріне қатыгез, қайырымсыз болып, өзіндік
қызығушылық пен қажеттіліктерді ең негізгі орынға қояды.
5 Ынты-мақтЫнтымақтастық ата-ана мен бала арасындағы
астық сыйласушылық қағидасына сүйенеді. Мұндай отбасында
қарым-қатбалалардың пікір, ойлары тыңдалып, барлық мәселе үй ішінің
ынас-тағыбірлескен кеңесінде шешіліп отырады. Ынтымақтастығы
отбасы жарасқан отбасына әдептілік, сыпайлық, төзімділік,
дау-жанжалдан алыс болу белгілері төн. Бұл түсіністік,
достық ұстанымын сақтайды. Ынтымақтастық қатынастаға отбасы
баланы өз ойын ашық айта білуге, кез-келген тапсырманы
мүлтіксіз орывдап, таза, мәдениетті сөйлеп, пікірлесуге
дағдылындырады, бала төртібінде жағымды көңіл-күй, өзіне
деген сенім, тәртіптілік негіз алады. Бұл қарым-қатынас
отбасындағы ата-ана мен балаларды біріктіріп, оларда біз
деген сезімді туғызады жөне олар өздерінің ортақ жұмысқа
қатысты екендерін сезініп өседі.
А.В.Петровскийдің көрсеткен отбасы қарым-қатынасының түрлерін талдап
көрсек, қазақ отбасында көбіне үстемдік қатынастың басым екенін аңғаруға
болады. Тағы да бір айта кететін жайт, осы аталған қарым-қатынастың түрлері
кейде бірнешеуі араласып келетіндігі көрінеді. Дегенмен де, баланы дұрыс,
толыққанды азамат етіп тәрбиелеу үшін ынтымақтастық қарым-қатынастың керек
екені белгілі. Біз зерттеуімізде осы қарым-қатынас түрін дамыту жолдарына
баса көңіл бөлмекпіз. Біздің бұл көзқарасымыз халықтық төрбиенің басты
қағидаларының ғылыми педагогикамен байланысын қарастырған С.Қалиевтің
тұжырымдамасымен қабысып жатыр. Халық педагогикасында тәрбие ісі баланың
жас ерекшелігін ескере жүргізуді талап ете отырып: "Ұлыңа бес жасқа дейін
патшадай қара, он бес жасқа дейін қосшыңдай сана, он бес жастан асқан соң
ақылшы досыңдай бағала"- делінген. Осылайша, баланы еркін тәрбиелеудің,
көмекшім деп үмітпен қараудың, ақылшым деп санаудың өзі ғылыми
педагогиканың ынтымақтастық заңдылықтарымен байланысады [3].
Батыстық ғалым А.Фромм: отбасындағы баланың психологиялық тепе-
теңдігі оның ата-анасымен болған жақын да эмоционалды қатынасына
байланысты - деп көрсетсе [44], бала бойындағы невроздың болу себептерін
зерттеген ресейлік ғалым А. И. Захаров соңғы жылдары экономикалық
өзгерістер барысында тірлік етіп жүрген іскер, шешімге келгіш ата-аналар
балаға деген эмоционалды, жағымды қатынасқа немқұрайлы қарайтындарын айтады
[45].
Отбасындағы қарым-қатынас мәселесі чех ғалымдарының да назарын өзіне
аударта білді. Осы орайда И. Лангмейер мен 3. Матейчек баланың психикалық
даму мәселелерін зерттей келе, баланы айнала қоршаған әлеуметтік
құбылыстар, төрбиедегі олқылықтар, отбасындағы үлкендердің селқос қатынасы
- балада ұзаққа созылатын оқшаулану (депривация) құбылысын тудырып, психика
дамуын тежейді деп көрсетеді [46].
Ал, А.Я.Варга (1997), сәби өмірінің алғашқы жылында ата-ана тарапынан
жеткІлікті дәрежеде жылы қатынас көрмесе, бұл құбылыс ұзақ уақыт бойы ол
баланың психикалық дамуына кері ықпалын тигізеді деп көрсетеді [47].
Сонымен, отбасы тәрбиесін жақсарту мәселелері әлемдік деңгейде қаралып
келеді. Оған 1995 жылы шілдеде Қазақстанда қабылданған Баланың құқыгы
туралы Конвенция дәлел бола алады . Ол жерде: бала толық және үйлесімді
дамуы үшін мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп кәңіл
бөлетін отбасында өсуі керек. Сондай-ақ, бала әлі дене, ақыл-ой жағынан
толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де, туылғаннан кейін де
ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық қамқорлыққа мұқтаж -
делінген [48]. Конвенцияда әрбір ата-ана жасөспірімдердІң өркениетті
елдерде қазіргі заман талабына сай бІлім алуын қамтамасыз етуге міндетті
екенін айта келіп, ол білімдер мынандай бағытта жүзеге асырылуға тиіс деп
көрсетілген:
а) балалардың жеке басын, дене және ақыл-ой қабілетін дамыту;
ә) адам құқығын құрметтеу;
б) баланы өз ата-анасын сыйлауға, оның мәдени тұрмыс-салтын, тілі мен
құндылықтарын, елінің ұлттық байлықтарын бағалауға тәрбиелеу делінсе,
Республикада 2002 жылы қабылданған Қазақстан Республикасындағы баланың
құқықтары туралы заңның 24 бабында - ата-ана баланы тәрбиелеуге, оны
күтіп бағуға, оның әл-ауқатының қамқорлығына, тұрғын үймен қамтамасыз
етуге міндетті, - деп көрсетілғен [49].
Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселелерін
Л.А.Венгер баланың ойын әрекетімен байланыстыра қарайды. Ойын барысында
жүргізілген қарым-қатынас бұл кезде әлеуметтік қатынастар мектебі болып
табылады. Себебі, ойын өрекетінде қарым-қатынас жасау арқылы бала өзгенің
көңіл күйіне ортақтасып, мінез көнгіштігін түсіне бастайды [50].
Ал, А.В.Запорожец, Я.З.Неверовичтер тек отбасы жағдайында, жағымды
қатынастар негізінде ғана мектеп жасына дейінгі бала тәртібінде
айналасындағы үлкендер, кұрбыларына деген көнгіштік, аяушылық, өзгелердің
әрекетіне баға беру сияқты эмоционалды тәжірибе қалыптасады деп көрсетеді.
Ғалымдардың ойынша, отбасындағы жағымды қарым-қатынас балада жауапкершілік,
ынтымақтастық, бірлік сияқты сапаларға негіз болса, керісінше жағдайдағы
қарым-қатынас (ұрыс-керіс, қақтығысушылық) баланың көңіл-күйше, еңбекке
қабілеттілігіне үлкен зиян келтіреді [20].
М.И.Лисина, Қ.Т.Шериазданова өздерінің қарым-қатынас генезисінің
тұжырымдамаларында қарым-қатынасты баланың тұлға болып қалыптасуының басты
белгісіне жатқызып, оны тұлға мазмұнының құрамдас бір бөлігі ретінде
қарастырады [10,19].
Осылайша, шет елдік, отандық зерттеулер тек, қарым-қатынас барысында
ғана баланың ішкі әрекетінің дамуы (А.В.Балбачан, Г.И.Капгель), эмоционалды
жай - күйінің сферасы (А.И.Сорокина), баланың танымдық белсенділігі
(Е.О.Смирнова), ерік - жігері (Г.И.Капчель, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК 3
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... .
АННОТАЦИЯ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың отбасындағы сөйлеу мәдениетін
қалыптастыруда қарым-қатынастың ерекшеліктері 11
... ... ... ... ... ...
1.2 Отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас
ерекшеліктері негізінде сөйлеу мәдениетін қалыптастыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 БАЛАДАҒЫ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Ата-ана мен бала арасындағы карым-қатынас негізінде сөйлеу
мәдениетін қалыптастырудың бағыттары 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2 Мектеп жасына дейінгі баладағы мінез-құлық түрлерін түзетудің
әдістері 59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 67
... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 70
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
... ... ... ... ... ... ... ..
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы.
2. Балбөбек бағдарламасы. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім
академиясының республикалық баспа кабинеті.
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Ел президетентінің Қазақстан
халқына Жолдауы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АБҚАС (ОРО) -ата-аналардың балаға деген қарым-қатынасын
анықтайтын тест-сауалнама.
ЖБЖТ - жағдайға байланысты жеке тұлғалық қарым-қатынас.
ЖБІ - жағдайға байланысты іскерлік қарым- қатынас.
ЖТТ - жағдайдан тыс танымдық қарым-қатынас.
ЖТЖТ - жағдайдан тыс жеке тұлғалық қарым-қатынас.
АНЫҚТАМАЛАР
Отбасы - ортақ шаруашылығы, мекені бар және өзара бірлескен қарым-
қатынастағы адамдар тобы, ол үнемі қоршаған ортамен бірлікте болатын ашық
жүйе.
Мәдениет - әлеуметтік табиғаты бар курделі динамикалык жүйе, ол
әлеуметтік қатынастарда көрініп, адам іс-әрекетінің заттары мен тәсілдерін,
құнды бағалықтарын құруға, сақтауға, кең таратуға бағытталып, әр түрлі
жағдайларда адамдардың озара түсінушілігін қамтамасыз етеді.
Мәденилік - бұл дамудың мәні, ол адамның тек қана өзінің мінез-құлқын
ғана игеру үрдісімен шектелмейді, оны игерудің алғы шарты жеке тұлғаның
қалыптасуының алғы шарты.
Қарым-қатынас мәдениеті - ауызша және жазбаша сөйлеу ережелерін
меңгеру (сөздің айтылуы, грамматика, стилистика) мен турлі қарым - қатынас
жағдайларында тілдің мәнерлі шыға білуі.
Дағдарыс - бір жас кезеңінен екінші жас кезеңіне өту барысында,
ағзадағы физиологиялык өзгерістерге психиканың өлі де бейімделе алмауы
салдарынан, жеке адамның жаны мен тәні арасында ішкі қайшылықтардың
туындауы себепті, мінез-құлықта оғаш қылықтардың етек алуы
Ізеттілік - кез-келген жағдайда тәртіп ережелеріне ғана сай емес,
этика, эстетика талаптарын қанағат ететіндей әрекет ету.
Қарапайымдылық - ізеттілікпен тығыз байланысты құбылыс.
Қарапайым болу - адамның өз әрекеті мен қабілетіне сын көзбен қарауы.
Табиғилық - кез-келген адамның өзіндік бет-бейнесі.
Абырой, ар-намыс - адамның қоғамда өз орнын дұрыс біліп, өзіне-өзі
сенуі.
Бес-жеті жас - баланың жеке тұлға болып қалыптасатын, барлық таным
үрдістерінің қарқынды дамып, мінез-құлық нормаларын игере бастайтын кезеңі.
АННОТАЦИЯ
Бала тәрбиесінің негізі - отбасы. Отбасы - бұл мәдени, тарихи,
әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық құбылыс. Бұл шағын әлеуметтік топ
- бала үшін өмір мектебі болып табылады. Отбасындағы ата-ана - баланың
өмірлік ұстазы және тәрбиешісі. Баланың болашағы, білімі, мәдениеті, өмірге
деген көзқарасы отбасындағы ата-ананың сіңірген еңбегіне, тәлім-тәрбиесіне,
үлгі-өнегесіне байланысты. Сондықтан, әрбір ата-ана өзінің баласын білімді,
мәдениетті, жан-жақты етіп тәрбиелеуі қажет. Мектеп жасына дейінгі төрт-
алты жас аралығы - баланың жеке тұлға болып қалыптаса бастайтын, оның
барлық таным үрдістерінің қарқынды дамып, мінез-құлық нормаларын игеретін
кезең болғандықтан, отбасының жалпы психологиялық және әлеуметтік жағдайы
бала тәрбиесіне міндетті түрде өзінің әсерін тигізбей қоймайды. Ал, ата-
ананың педагогикалық білімінің неғұрлым жоғары болуы - олардың қоғам
алдында өз балаларының тәлім-тәрбиесі үшін жауапкершілігін арттыруы деген
сөз. Сондықтан да, балаларды жағымды ортада тәрбиелеу мен оқыту қазіргі
таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәдениетінің теориялық
негіздері мен оның қалыптастыру жолдарын нақтылау зерттеуіміздің негізгі
мақсаты болып отыр.
Отбасындағы балалардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда қарым-
қатынастың психологиялық-педагогикалық негіздері атты бірініші бөлімде
Мектеп жасына дейінгі баланың отбасындағы сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда
қарым-қатынастың ерекшеліктері мен отбасындағы мектеп жасына дейінгі
баланың қарым-қатынас ерекшеліктері негізінде сөйлеу мәдениетін
қалыптастыру жолдары анықталады.
Баладағы сөйлеу мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі атты екінші
бөлімде ата-ана мен бала арасындағы карым-қатынас негізінде сөйлеу
мәдениетін қалыптастырудың бағыттары мен мектеп жасына дейінгі баладағы
мінез-құлық түрлерін түзетудің әдістері берілген.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі: Бүгінгі таңдағы елдегі экономикалық-
әлеуметтік жағдайлардың қиындығы, жұмыссыздық, материалды, рухани
қажеттіліктердің тапшылығы, осының бәрі отбасындағы ата-ана мен бала
арасындағы қарым-қатынасты күрделендіріп отырғаны бәрімізге белгілі. Бала
тәрбиесінің негізі - отбасы. Отбасы - бұл мәдени, тарихи, әлеуметтік,
психологиялық, педагогикалық құбылыс. Бұл шағын әлеуметтік топ - бала үшін
өмір мектебі болып табылады. Отбасындағы ата-ана - баланың өмірлік ұстазы
және тәрбиешісі. Баланың болашағы, білімі, мәдениеті, өмірге деген
көзқарасы отбасындағы ата-ананың сіңірген еңбегіне, тәлім-тәрбиесіне, үлгі-
өнегесіне байланысты. Сондықтан, әрбір ата-ана өзінің баласын білімді,
мәдениетті, жан-жақты етіп тәрбиелеуі қажет. Мектеп жасына дейінгі төрт-
алты жас аралығы - баланың жеке тұлға болып қалыптаса бастайтын, оның
барлық таным үрдістерінің қарқынды дамып, мінез-құлық нормаларын игеретін
кезең болғандықтан, отбасының жалпы психологиялық және әлеуметтік жағдайы
бала тәрбиесіне міндетті түрде өзінің әсерін тигізбей қоймайды. Жалпы,
отбасы тәрбиесі қоғамдық, әлемдік деңгейде қарастырылып келген және оған
Балалар құқығы туралы Конвенция (1995), Қазақстан Республикасының Білім
туралы заңы (1999), Балабақшадағы 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау
бағдарламасы (1999), Қазақстан Республикасының Балалардың құқығы туралы
заңы (2002), Қазақстан Республикасынын 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы (2004) сияқты құжаттар дәлел бола алады. 2004 жылы
ақпан айында Үкіметтен қолдау тапқан Білім тұжырымдамасы үздіксіз білім
беру жүйесінің алғашқы сатысы балабақшадам бастап, мектеп жасына дейінгі
балаларды оқыту-тәрбиелеу мәселесін жоспарлы түрде шешіп, отбасына
педагогикалық көмек беруді мақсат етеді [1]. Ал, ата-ананың педагогикалық
білімінің неғұрлым жоғары болуы - олардың қоғам алдында өз балаларының
тәлім-тәрбиесі үшін жауапкершілігін арттыруы деген сөз. Сондықтан да,
балаларды жағымды ортада тербиелеу мен оқыту қазіргі таңдағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып отыр.
Мектеп жасына дейінгі тәрбие туралы мәселені ең алғаш
қарастырғандардың бірі - чех ғалымы Ян Амос Коменский болды (1592-1670). Ол
туғаннан алты жасқа дейінгі балалар тәрбиесін арнайы қоғамдық мекемелерге
емес, отбасына - "аналар мектебіне" жүктеді. Я.А.Коменский аналар
мектебінде балалардың дене, адамгершілік, ақыл-ой дамулары жүзеге асады дей
келе, сол кездің өзінде баланың сөйлеуінің, тілінің дұрыс шығуы анаға
байланысты деп, аналарға үш жастан бастап балаға дауыстарды дұрыс, таза
айтуды үйрету керектігін айтты және отбасындағы бұл тәрбие шаралары ойын
түрінде жүзеге асырылуы дұрыс деп, - көрсетті [2].
Қазақ халқының бала тәрбиесіне деген қөзқарасының өзіндік
ерекшеліктері қандай болған? Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мөн беріп,
балаларды ата-баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары
баласын мөдениеттілікке, зерделілікке баулып, халқының мәдениеті мен әдет-
ғұрпын тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстаған. Бұл ретте қазақ
ауылындағы отбасы тәрбиесі, мектепке дейінгі тәрбие туралы ең алғаш еңбек
жазған Н.Құлжанованы (1887-1939) алуға болады.
Н.Құлжанованың тәлім-тәрбиелік пікірлері медицина ғылымымен
сабақтасады. Бұл жәйт автордың Бала күтімі - баланың өміріне күн сәулесі
мен таза ауадай аса қажет, Баланың аурулары т.б, еңбектерінен жақсы
байқалады. Автор тәрбиені бала жөргегінен бастауды ұсына келіп, өзі
түйіндеген тұжырымның негізі етіп: Тәні саудың - жаны сау деген халық
даналығын алады.
Н.Құлжанова мектепке дейінгі тәрбие мазмұны, мақсатын баяндап, баланың
қимыл-қозғалысына, сезім мүшелеріне, сөйлеуін жетілдіру жолдарына
тоқталады. Ол сондай-ақ балалардың қарым-қатынас ерекшелігіне де аса көңіл
бөледі. Балаға сусындай керегінің бірі - сөйлеу, баланың сөйлеуге, білуғе
құмарлығын құптап мазамды алма! - деп оның бетін қайтару дұрыс емес
екендігін айта келіп, автор баланың ойлауының - оның танып-білу
құмарлығымен ұштасып жатқандығын ескертеді [3].
Қай қоғамда болса да тәрбие мәселесі ең басты міндеттердің бірі
ретінде қарастырылып келген. Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу - жалпыға бірдей білім берудің бір
белгісі ретінде қарастырылды.
Кеңес жылдарындағы мектепке дейінгі педагогика мәселесі Е.А.Аркин [4],
А.П.Усова [5], Е.И.Тихеева [6] т.б. ғалымдардың зерттеулерінІң нәтижесінде
қордаланды.
Республика көлемінде мектепке дейінгі тәрбие жұмысын үйымдастыру
мәселесіне А.К.Меңжанова [7], М.С.Сәтімбекова, Ф.Н.Жұмабекова [8],
Д.Р.Муталиева [9] т.б., ал балалардың даму ерекшеліктеріне Қ.Т.Шериазданова
[10], Г.М.Қасымова [11], Ү.И.Ауталипова [12] т.б. ғылыми жұмыстары арналды.
Мәселен, педагогтар А.К.Меңжанова мектеп жасына дейінгі баланың
адамгершілік тәрбиесін, Ә.С.Әмірова көркем әдебиет арқылы адамгершілікке
тәрбиелеу, Ф.Жұмабекова бейнелеу өнері және эстетикалық тәрбие беру,
М.С.Сәтімбекова балалардың математикалық білімдерін дамыту тұрғысында,
Д.Р.Муталиева мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде
отбасының ықпалын қарастырса, психологтар Қ.Т.Шериазданова қарым-қатынас
мәселелерін, Г.М.Қасымова мектеп жасына дейінгі балаларды оқытуда дамытушы
ойындар рөлін қарастырған.
Аталған еңбектерді зерттеуде, қазіргі кезде қазақ отбасындағы ата-ана
мен бала арасындағы қарым-қатынасты, оның өзіндік ерекшеліктерін
қарастырған еңбектің жоқтың қасы екені анықталды.
Сонымен, қазақ отбасында және ұлттық балабақшаларда қарым-қатынас
негізінде сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, оны тәрбие үрдісіне ендіру
деңгейінің төмендігі мен балалардың сөйлеу мәдениетін бүгінгі өмір талабына
сай, ұлттық сипатта қалыптастыруды жүзеге асыру қажеттілігі мен оны
ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік бағыттарының жеткіліксіздігі аралығында
қарама-қайшылықтар туып отырғаны анықталды. Біз төрт-алты жас аралығындағы
баланың сөйлеу мәдениеті, айналасындағы үлкендер, құрбыларымен жасаған
қарым-қатынас ерекшеліктерін қарастыру барысында, зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын: Қазақ отбасында мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу
мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері" деп нақтыладық.
Зерттеу нысаны: 5-7 жас аралығындағы балалар мен ата-аналардың
отбасындағы тілдік қарым-қатынас әрекеті.
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінғі балаларда сөйлеу мәдениетін
қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу
мәдениетінің теориялық негіздері мен оның қалыптастыру жолдарын нақтылау.
Зерттеу міндеттері:
Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениеті мәселесінің психологиялық-
педагогикалық негіздерін нақтылау;
Отбасылық қарам-қатынаста сөйлеу мәдениеті ерекшеліктерін анықтау арқылы,
оларды қалыптастыру жолдарын көрсету;
Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін
қалыптастырудың кұрылымдық үлгісін жасау;
Қосымша бағдарлама түрінде отбасындағы сөйлеу мәдениетін
қалыптастыруға арналған әдістемелік жұмыстар жүргізу.
Жетекші идея: Қазіргі өзгермелі нарықтық экономика жағдайында отбасы
мен балабақшаның бірлескен жұмысын жақсарту негізінде мектеп жасына дейінгі
төрт-алты жас аралығындағы балада сөйлеу мәдениетінің басты белгілерін
қалыптастыруға мүмкіндік мол.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері меи деректі көздері: жеке
тұлға дамуындағы іс-әрекет және өзара қарым-қатынас теориялары,
этномәдениет жөне оның оқу-тәрбие үрдісіндегі тәрбие жұмысындағы рөлі жайлы
ілімдері, Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен
құжаттары (Конституция, білім беруге арналған тұжырымдамалар мен
бағдармалар, Балалардың құқығы туралы Конвенция т.б.).
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, тіл білімі, мәдени,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттердің теориялық талдауы, бақылау,
әңгімелесу, сұрақ-сауалнамалар, эксперимент әдістері. Зерттеу жұмысында
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға бағытталған арнайы ұйымдастырылған
ойын-жаттығулар, ата-аналарға арналған семинарлар арқылы қалыптастыру
көрсетіледі.
Зерттеудің гылыми жаңалығы:
Қарым-қатынас мәдениеті, жеке тұлғаның сөйлеу мәдениеті ұғымдарының
мәні талданып, олардың құрылымы мен қызметтері нақтыланды.
Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін
қалыптастырудың ғылыми тұрғыда ұйымдастырылған, жүйеленген жаңа жолдары
ұсынылды.
Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу мәдениетін
қалыптастырудың кұрылымдық үлгісі жасалынды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәдениетін қалыптастырудың
әдістемесі дайындалды.
Диссертаңия көлемі мен құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Отбасындағы балалардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда қарым-
қатынастың психологиялық-педагогикалық негіздері атты бірініші бөлімде
Мектеп жасына дейінгі баланың отбасындағы сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда
қарым-қатынастың ерекшеліктері мен отбасындағы мектеп жасына дейінгі
баланың қарым-қатынас ерекшеліктері негізінде сөйлеу мәдениетін
қалыптастыру жолдары анықталады.
Баладағы сөйлеу мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі атты екінші
бөлімде ата-ана мен бала арасындағы карым-қатынас негізінде сөйлеу
мәдениетін қалыптастырудың бағыттары мен мектеп жасына дейінгі баладағы
мінез-құлық түрлерін түзетудің әдістері берілген.
1 ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі баланың отбасындағы сөйлеу мәдениетін
қалыптастыруда қарым-қатынастың ерекшеліктері
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеніне байланысты Елбасының 2030 жылғы
жолдауындағы [13], мақсаттар мен мұраттар мүлтіксіз жүзеге асырылса, ұрпақ
тәрбиесіндегі істерде де үлкен бетбұрыстар болары сөзсіз. Ұрпақ қамы
ертеңгі ел қамы. XXI ғасырда өмір сүріп еңбек ететін жастарды тәрбиелеуде
қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтап уақыт талабынан өткен бай қазынасьш
отбасы тәрбиесінде қолдану - кезек күттірмейтін мәселе екені даусыз.
Отбасындағы бала тәрбиесі жөнінде ХҮІІ-ХУПІ ғасырларда өмір сүрген
батыстың, орыстың педагог ғалымдары жақсы ой-пікірлер айтқан болатын.
Мысалы Я.А.Коменский Ағайынды чехтарды тәрбиелеудегі халықтық дәстүрдің
жақсы нөтижелеріне сүйене отырып, баланы жастайынан жақсы мінез-құлыққа
тәрбиелеудің жолдарын көрсетіп берді.
Ал Швейцарияның кемеңгер педагогы И.Г.Песталоцци тәрбиені ана тілінде
оқытатын халықтық мектептердің бай тәжірибесіне негіздей отырып жүргізуді
мақұлдады. Ол адамның ақыл-ойының қалыптасуы, дұрыс дамуы ұлт тіліндегі
оқудың мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс ұйымдастыруға байланысты деп ерекше
атап көрсетті [14]. И.Г.Песталоцци: Бала тәрбиесі, оның дүниеге келген
күнінен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі отбасында басталып,
мектепте әрі қарай жалғастырылуы шарт - деген қағиданы ұсынды.
Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо бала тәрбиесінің көзі еңбекте,
сондықтан баланы жан-жақты жетілғен азамат етіп тәрбиелеуді отбасында
еңбекке үйретуден бастау керек деп қарады.
Әйгілі орыс педагогы К.Д.Ушинский бала тәрбиесіне тоқтала келе, мектеп
жасына дейінгі бала тәрбиесінін негізгі ортасы - отбасы. Бала отбасында
қарапайым білім, іскерлік, дағдыларды меңгеріп, ата-анасынан тәртіп, мінез-
құлық ережелерін үйренеді деп көрсетті [14].
Сонымеи бірғе, қазақ халқында отбасы тәрбиесіне, ұрпағының жан-жақты
болып өсуіне айрықша мен берілген. Баланы қайратты, қайырымды, ақылды,
өнерлі, әділ адам етіп төрбиелеу - әр уақытта қазақ отбасындағы басты
мәселенің бірі болған.
Қазақ отбасындағы ата-ана мен баланың кісілік қарым-қатынасы,
эмоцияналды сезімдері - олардың жаны мен қанының табиғи бірлігі негізіндегі
жақындық аркылы орындалған.
Қазіргі уақытта баланы заман талабына сай жеке тұлға етіп қалыптасыру
қазақ отбасындағы барлық ата-аналар үшін көптеген қиындықтар туғызуда.
Бұрын бәрімізге белгілі халқымыздың аса күшті қасиеті балажандылығы деп
саналған. Тіпті қазақ әйелі әулиеге түнеп перзенті үшін өмір сүретін. Ал,
қазір қазақ әйелдері арасында балаға деген сүйіспеншілік күрт бәсендеп
кеткен сияқты. Отандық ғалым Қ.Жарықбаев өзінің Ұлттық психологияны оқыту
- ұлтшылдық емес - атты мақаласында Қазақстандағы тастанды балалардың 90%
қазақ балалары екенін айтады (2000) [15]. Осылардың бірден-бір себебін
қазіргі шаңырақ көтерген жастардың бала тәрбиесіне тольтқ даяр еместігі
немесе ата-ананың тәрбиедегі қараңғылығы салдарымен түсіндіруге болатын
шығар.
Өмірге келген нәрестеге ананың адал махаббаты мен кіршіксіз көңілі
таза ауадай қажет. Себебі, сәби өмірге мүлде дәрменсіз күйде келеді.
Нәрестенің өмірге келіп, кіндігінің кесіліп, жөргекке оралуынан бастап дені
сау, ақылды да тәлімді бала етіп өсіру мақсатындағы ата-ананың өмірінде
таусылып бітпейтін қарбаласы басталады. Жеке тұлға өсіп жетілуіне ықпал
ететін отбасының төрбиесіне психологиялық, педагогикалық зерттеулерде
ерекше көңіл бөлініп, отбасы ұғымына көптеген анықтамалар берілген.
Мәселен: Р.Н.Нұрғалиевтің 1996 жылы жарық кәрген философиялық сөздігінде:
Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа және
туысқандық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-аналары мен
балаларының, аға-інілері мен апа-қарындастарының бірге тұрып, ортақ
шаруашылық жүргізуі, туысқандарының арасындағы сан алуан қарым-қатынастарға
негізделген жанұя тұрмысы деп айтылса [16], Ж. Қоянбаевтың педагогикалық
еңбегінде: Отбасы - ол бірге тұратын некеге негізделген немесе қандас
туыстар (әке, ана, бала..,) тобы деп анықтама берілген [17].
А.Я.Варга: Отбасы - ортақ шаруашылығы, мекені бар және өзара
бірлескен қарым-қатынастағы адамдар тобы, ол үнемі қоршаған ортамен
бірлікте болатын ашық жүйе - деп көрсетеді.
Соңғы кездері орысша семья ұғымының қазақша аудармасы отбасы,
жанұя, үйелмен деп қалдырып жүргенін кездестіруге болады.
Терминологиялық сөздікте семья ұғымы отбасы деп аударылған [18]. 1996
жыльт ресми түрде семья ұғымы отбасы деп қабылданды. Осы деректерге
сүйеніп, біз, өз зерттеу жұмысымызда семья ұғымын отбасы деп алуды жөн
көрдік.
Соңғы жылдары адамның жан дүниесімен сырласып, оның мінез-құлқын,
тәртібін зерттеуде психолог-педагог мамандар адамдар арасындағы қарым-
қатынасқа айрықша ыазар салып отыр. Осы бағыттағы құнды зерттеудің негІзін,
әсіресе мектепке дейінгі кезеңде М.И.Лисина, Қ.Т.Шериазданова сынды
ғалымдар салды [10,19]. Олар психологияда мектеп жасына дейінгі баланың
ересектермен қарым-қатынасын зерттеуде жаңа жол ашты. М.И.Лисина
зерттеулеріндегі негізгі әдістердің бірі -отбасында тәрбиеленуші және түрлі
типтегі балалар мекемелеріндегі отбасынан тыс тәрбиеленіп жатқан балаларды
салыстыра отырып зерттеу. Балалар үйінде тәрбиеленушілер өмір сүруге
қажетті барлық қажеттіліктермен (қалыпты тамақтану, киім, ойыншық,
дәрігерлік бақылау, білім т.б.) қамтамасыз етілгенімен, дара бағыттағы
үлкендердің эмоционалды-жағымды қарым-қатынасының тапшылығы олардың жан-
жақты дамуын баяулатады. М.И.Лисина, Қ.Т.Шериазданова еңбектері
көрсеткендей, мұндай қарым-қатынастың "қосылуы" баланың дамуының түрлі
аспектілеріне: олардың танымдық белсенділіктеріне, тілінің дамуына, заттық
өрекет игеруіне игі әсерін тигізеді.
Қарым-қатынасқа қажеттілік жеке тұлғаның әлеуметтік қажеттіліктерінің
ішінде жетекші іс-әрекеттІк қасиетке ие. Көптеген ғалымдардың пікірінше
(А.В.Запорожец, А.А.Леонтьев, М.И.Лисина, Я.В.Ярмоленко, Қ.Т.Шериазданова),
қарым-қатынасқа қажеттілік, адамның басқа ниеттерімен қауышпайтын, ерекше,
өзіндік іс-әрекеті болып табылады. Зерттеушілердің (М.Ю.Кистяковская,
М.И.Лисина) бақылауларынан, қарым-қатынасқа қажеттілік, баланың өмір сүру
барысында, нақты қарым-қатынас үстінде қалыптасатын іс-әрекеті екенін
көреміз [20,21].
Ерте балалық шақ пен мектепке дейінгі кезеңде қарым-қатынас
(А.В.Запорожец, М.И.Лисина,Қ.Т.Шериазданова тұжырымдамаларына сәйкес)
өзіндік-сапалы формаларымен ерекшеленеді. Баланың ересектермен қарым-
қатынасын осы іс-әрекеттің бірнеше формаларының ауысуы ретінде қарастыруға
болады. Қарым-қатынастың алғашқы формасы - жағдайға байланысты жеке
тұлғалық (ЖБЖТ), келесі - жағдайға байланысты-іскерлІк (ЖБІ), үшіншісі -
жағдайдан тыс-танымдық (ЖТТ), ең соңғысы - жағдайдан тыс жеке тұлғалық
(ЖТЖТ). Біздің қарастырып отырған мәселемізғе байланысты, мектепке дейінгі
кезеңдегі ең негізгісі жағдайдан тыс-жеке тұлғалық қарым-қатынас
ерекшеліктері. Қарым-қатынас - баланың психикалық дамуының негізгі факторы,
әрі шарты.
Кеңестік психология мен педагогика қарым-қатынасқа бірнеше анықтама
береді. Біреулер, қарым-қатынасты ақпарат алмасу деп түсінсе, келесі
біреулер, қарым-қатынасты - адамзат дамуының құрамдас бір бөлігі деп
қарастырады [22].
Л.С.Выготскийдің көрсетуінше, баланың жоғарғы мінез-құлық формаларының
социогенезі, ол - баланың мәдени дамуының тарихы. Әлеуметтік сөзінің
мәні, бұл жағдайда, аса кең ұғымда, мәдениеттіліктің бәрі - әлеуметті
деғенді көрсетеді. Мәдениеттің өзі адамның әлеуметтік өмірі мен іс-
әрекетінің өнімі, сондықтан да мәденилік даму мәселесі бірден бізді
әлеуметтік даму жағдайына енгізеді [23].
Мәденилік бұл дамудың мәні, ол адамның тек қана өзінің мінез-құлқын
ғана игеру үрдісімен шектелмейді, оны игерудің алғы шарты жеке тұлғаның
қалыптасуының алғы шарты. Сондықтан да, баланың қайсыбір қызметінің
қалыптасуы да оның тұтастай жеке тұлғасының дамуына тәуелді. Мектепке
дейінгі кезең баланың өзіндік тұлғасы мен өмірлік қөзқарастарын
қалыптастырудың негізгі кезеңі деп саналады. Б.Г.Ананьевтың көрсетуінше:
Адамның мінез-құлқы, адамды қоршаған табиғатты заттыландыратын, оның
әлеуметтік іс-әрекеті түрлерінің күрделі кешені ғана емес, қарым-қатынас,
адамдармен түрлі әлеуметтік құрылымдардағы практикалық әрекеттесу түрінде
де көрінеді [24,25]. Оның ойынша, адам - негізгі әлеуметтік іс-әрекеттер -
еңбек, қарым-қатынас және танымның субъектісі. Осы үшеуінің бірлігінде ғана
жеке тұлғаның қалыптасуы ойдағыдай іске асырылады.
Қарым-қатынас - қаншалықты әлеуметтік құбылыс болса да, соншалықты -
жеке даралық құбылыс. Сондықтан да, қарым-қатынастың ең маңызды құралы -
тілде, оның жеке даралық көрінісі мен механизімі болып табылатын -
сөйлеуде, әлеуметтік пен жеке даралықтың бір тұтастығында көрінеді....
Қарым-қатынас тек тіл арқылы әрекеттесу ғана емес, ол аса маңызды тәрбие
құралы да болып табылады [25]:.
В.Н.Мясищев оқушы мен оқытушының, бастық пен қол астындағылардың, ата-
ана мен баланың т.б. қарым-қатынастарын талдай келіп, қарым-қатынастың
мазмұнды, мәнерлі және әрекетті элементтері тек қана тіл немесе ым -
ишараты мен дене қозғалыстарында ғана емес, қарым-қатынасқа қатысушылардың
әрқайсысының көптеген ассоциативтік байланыстарды (түрлі бейнелер немесе
күшті эмоциялармен қанықтырылған) көрсетуімен де байланысты екенін
тұжырымдайды [26]. В.Н.Мясищевтің неғізгі идеясы бойынша, адамның жеке
даралық қасиеттері: мінезі, тіпті бейімділіктері мен қабілеттері де адам
аралық қарым-қатынаста көрінеді де, дамиды да. Осы орайда мектепке дейінгі
бала тәрбиесінде ата-ананың, тәрбиешілердің қаншалықты рөлінің басым
екендігін пайымдауға болады.
Адамды қалыптастыратын қоршаған орта, қоғам екендігі белгілі шындық.
А.А.Бодалевтің айтуынша, мәселе басқада: ол қай уақытты, қалай және қандай
жақтарымен жеке тұлға дамуына әсер етеді, сонымен қатар, адамның кез келген
дене және рухани сипаттамаларымен ғана емес, жеке тұлғаның қоғамның жоғарғы
идеалдарына сәйкестілерімен қалыптасуына әсер ететін жақтарының қалай
өзгеретінін анықтауда [27]. Яғни, мектепке дейінгі баланың әлеуметтік
ортасындағы төрбиеге (ата-анасы, тәрбиешілер, құрдастары) баса көңіл аудару
қажеттілігі көрінеді.
А.В.Запорожецтің басшылығымен жүргізілген көптеген зерттеулердің
(З.М.Истомина, Д.Б.Эльконин т.б) нөтижелерін тұжырымдай келіп А.Н.Леонтьев
мектепке дейінгі кезең - жеке тұлға қалыптасуының алғашқы сатысы, мінез-
құлықтың жеке тұлғалық механизімдерінің кезеңі - деп атап көрсетеді. Оның
айтуынша бұл кезеңде мотивтердің бір-біріне өзара бағынушылық жүйесі
қалыптасады. Баланың жеке тұлғасының қалыптасуында қарым-қытынастың үш
түрІн бөліп қарастыруға болады: өзіне деген қатынасы, басқаларға деген және
заттық әлемге деген қарым-қатынасы [20].
Адам психикасын зерттеудегі тарихи тұрғыны қарастыра келіп
А.Н.Леонтьев, өзінің осы еңбегінде Л.С.Выготскийдің кез-келген сыртқы
әсердің (біздің жағдайымызда қарым-қатынасқа түсуші - ересек адам) адамға
тікелей емес жанама әсер ететінін, яғни алдымен ол интерпсихикалық (адам
аралық), кейіннен соң ғана ол интропсихикалыққа (адамішілік) айналады деген
көзқарасты мақұлдайды. Сонымен бірге, осы мәселе туралы С.Л.Рубинштейннің
де осы тұрғыда айтқан ойын келтіреді, Психология - психика мен іс-өрекетті
емес, психиканы іс-әрекетте қарастырады [29].
С.Л.Выготскийді қазақ тілінде тұңғыш сөйлеткендер АлдамұратовӘ.,
Рақымбеков Қ. т.б. оның теориясындағы қарым-қатынас мәселелерінде баланың
тарихи тәжірибелерді тыныс-тіршілік шындығын өзгелердің сөзінен, тәлім-
тәрбие өнеғесінен жаңамалай үйренуі деп көрсетеді [26].
Қарым-қатынас мәселерін қарастырған педагогикалық көзқарастарға
жүгінсек бұл проблеманың педагогикада зерттелуі кейінғі кезеңдерде ғана
белсенді тұрде қолға алына бастағанын байқаймыз. Педагогикада қарым-
қатьшасты мынандай аспектілері қарастырылады: педагогика тарихындағы
қарым-қатынас проблемасы (А.С.Макаренко, Р.Х.Шакуров, А.В.Мудрик); қарым-
қатынас механизмдері мен құралдары (А.А.Бодалев, Б.Ф.Ломов,
А.Н.Леонтьев, В.А.Кан-Калик, Ш.А.Амонашвили); қарым-қатынас іс-әрекет
белгісі ретінде және іс-әрекеттің әр түрінің қарым-қатынас жасауға қажетті
мүмкіндіктері (Г.И.Щукина, Т.Е.Конникова); қарым-қатынастың баланың жеке
тұлғасын қалыптастырудағы рөлі (Л.И.Новикова, А.Т.Куракин).
В.А.Кан-Калик өзінің және басқалардың педагогикалық тәжірибесіне
сүйене отырып, мұғалім мен оқушы, мұғалім мен сынып арасындағы қатынастарда
кездесетін қиындықтардың себебі, мұғалімнің педагогикалық қатынасының қыр-
сырын әлі де болса бойына сіңірмегені туралы, өр мұғалім коммуникативті
іскерліктерді меңгерІп, оны оқу және тәрбие үрдісінде қолдануы қажет екенін
айтады. В.А.Кан-Калик мұғалімнің коммуникативті іскерліктеріне: көпшілік
алдында сөз сөйлей білу; қарым-қатьшасқа түсе білу; әр түрлі жағдайлар
туғыза отырып шығармашылық іс-әрекетті ұйымдастыру, оқу және тәрбие
үрдісінде дұрыс қарым-қатынас құрып, оны басқара білу іскерліктерін
жатқызады. А.В.Мудрик қарым-қатынасты педагогикалық категория ретінде
көрсетіп, оқушыларда бір мақсатты бағыттағы коммуникативті жағдайдан шығу
жолдарында жаңа тәсілдерді қолдана білу іскерліктерін жатқызады [22].
Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатымас мәселесін
В.С.Мухина мен Л.А.Венгер де ғылыми тұрғыдан зерттеді. Олар отбасында дурыс
ұйымдастырылған қарым-қатынас пен тәрбие үрдісі нәтижесінде мектеп жасына
дейінгі бала өздігінен дербес түрлі әрекеттер (киім кию, жуыну, тамақтану
т.б.) орындағандарымен, ата-ана тарапынан көрсетілген эмоционалды қарым-
қатынасты әлі де болса аса қажет етеді деп тұжырымдайды .
В.С.Мухинаның айтуынша адамдар арасындағы қарым-қатынастар барысында
балада әр түрлі тәртіп формалары қалыптасады. Бұл жерде бала үшін ең
бастысы - ата-ана тарапынан ұйымдастырылған жағымды қатынас. Ата-ана сенімі
мен махаббаты балада оптимизм, жақсы, үлгілі болуға деғен тілекті
қалыптастырады. Бала өр уақытта өзіне жасалған эмоционалды қолдауды қажет
етеді [30].
Л.А.Венгер өз пайымдауын айтады. Баланың жан-жақты дамуына отбасының
әсерін көрсете келіп, ол жердегі тәрбиелік ықпалдардың дұрыс
ұйымдастырылмауы, қарым-қатынасқа қанағаттанбау, ұжымда өз орнын дұрыс
сезІнбеу, отбасындағы кикілжің жағдайлар, осылардың бәрі бала тәртібінде
біраз қиындықтар тудырады деп қорытындыласа, ресейлік ғалым Б. Лихачев
отбасы баланың жеке басына екі жақты:
бірішіден, отбасының материалды жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру
дәстүрі арқылы , яғни, отбасы мүшелерінің материалдық және рухани
қажеттіліктері мен әлеуметтік құндылықтары арқылы;
екіншіден, әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әрекет
арқылы әсер етеді. Бұл көбінесе отбасындағы негізгі көзқараспен тәрбие
үрдісі қоғамның тәрбиелік мақсатына, идеологиялық, адамгершілік жөне
эстетикалық талаптарына қаншалықты сәйкес болуына байланысты жүзеге
асырылады деп көрсетеді [31], [32].
Қайсыбір тарихи кезеңде болмасын адамдардың жеке тұлға болу үрдісі
белгілі қоғамда, белгілі ортада, белгілі отбасында орындалған.
А.С.Макаренко, В.С.Сухомлинский, А.А.Аркин басқа да педагог-психологтар
отбасы тәрбиесін қарастыра келе, оны тұлғаның жан-жақты дамуының негізі деп
көрсетті. Көп жылдар бойы қараусыз қалған балалар тәрбиесімен айналысқан
дарынды педагог А.С.Макаренко, жеке тұлға қалыптасуындағы отбасының алатын
орнын ерекше екендігін тәжірибелік әрекетІнде көрсетті. Отбасындағы ата-
ананың өзіндІк тәртібі - тәрбиедегі ең басты нәрсе дей келе, ата-ана
баласын арнайы жүргізілген тәрбиелік ықпалдар барысында ғана емес, әр
уақытта тәрбиелейді. Ата-ананың бала алдында шынайы беделі болуы тиіс.
Себебі, отбасы тәрбиесінің басты шартына - ата-ананың шынайы беделі және
дұрыс ұйымдастырылған күн тәртібі жатады деді [33].
Бүкіл өмірін ауылдық мектеп ісІне арнаған ұстаз, педагогика
ғылымындағы теоретик және практик В.А.Сухомлинский баланың жан-жақты
дамуына ортаның тиғізер әсерін көрсетуге тырысты. Жеке тұлға бойындағы
мейірім, кішІпейілділік, бауырмалдық сияқты адамгершілік сапалар шынайы,
адал қарым-қатынастағы адамдар ортасында ғана пайда болады, ал, ондай
ортаны бірін-бірі жоғарғы сезіммен жақсы көрІп, қадірлейтін ата-ана ғана
жасайды деген [34].
Е.А.Аркин бала тәрбиесіндегі ата-ананың қарым-қатынасын қарастыра
келе, тәрбиеде баламен шынайы қатынаста болу керек. Дұрыс тәрбие ата-анадан
балаға деген махаббат сезімін ғана емес, сонымен қатар айтарлықтай
мөлшердегі білім-іскерлікті қажет етеді. Ең бастысы-отбасында баламен дұрыс
қарым-қатынас орната білу керек деп тұжырымдайды [4]. Ал А.Н.Леонтьев бала
тәрбиесіндегі отбасы рөлін көрсете келе, бала-сәби, метепке дейінгі шақта
"бөгде" адамдардың ақыл -кеңестері, ескертулерін қабылдамайтынын айтады. 4-
6 жаста бала үшін "мамам айтты", "папам көрсетті" деген түсініктер аса
маңызды [35]. Бұл туралы А.С.Макаренко: бала алғашқы 5 жаста жағымды және
жағымсыз мінез бітістерінің 80% отбасындағы ата-ана, басқа да адамдардан
үйренеді, - деген [33]. Бұл тұрғыда Т.А.Маркова (1998) отбасы тәрбиесінің
мазмұны мен тұрақтылығын бейнелейтін бірнеше факторларды көрсетеді:
Отбасы тәрбиесі эмоционалды терең өрі ашына (интимді) бейнемен
ерекшеленеді. Отбасындағы жылылық - бақытты балалық шақтың бірден-бір
шарты.
Отбасында ата-ана, ата-өже, басқа да мүшелерінің ұзақ уақытқа созылатын
тәрбиесін алуға толық мүмкіндік бар.
3. Отбасы баланы алғашқы жылдардан бастап-ақ әр түрлі іс-әрекетке
(тұрмыстық, еңбек, шығармашылық) итермелейдІ [35]
Соңғы кездері тіршілікке керек білімге баланы жастан даярлау керек
деген пікір күшейді. Отбасы тәрбиесінің адам өміріндегі маңызын бізге
дейінгі, көптеген ұлы ағартушылар, ғалымдар зерттеп, ол туралы құнды
пікірлер айтқан.
Кемеңгер ойшыл Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950) ғылыми ой
толғаныстарына толы трактаттарында оның психологиялық-педағогикалық ой-
пікірлері баяндалған. Төрбие мен білім, педагогика мен психология Фарабидің
ғылыми-философиялық мұрасының ажырамас бөлігі болып табылады. Сол кездің
өзінде әл-Фараби, әлемнің негізгі тұтқасы - адам, оның парасаты, ақыл-ойы
ойдағыдай дамыса, ол дұрыс өсіп - өркендей алады, - деген. Жаман мінез-
құлық бұл рухани дерт, жақсы мінез-құлық пен ақыл-ой - адамның басты қадір-
қасиеті және ол қалыпты іс-әрекет үстінде қалыптасады - деген тұжырымды да
шығыстың ұлы ойшыл ғалымы айтқан. Ол өзінің шешендік өнер жайындағы
еңбегінде әңгіме айтатын адамның бет әлпетінің кейпі, денесінің тұрқы сол
адамның қылығы болып табылады дей келе, адамдар арасындағы қарым-қатынас
мәселесіне үлкен зейін қойған [36,37].
Қазақ халқының ұлы ақыны А. Құнанбаев та (1845 - 1904ж.ж.) отбасындағы
бала тәрбиесінде оның жас және психолоғиялық ерекшелігін ескере отыру
керектігін түсіндіре талап етеді. Абай баланың ең бірінші, әрі ең негізгі
тәрбиелеушісі - ата-анасы болуы тиіс дей келе, бала алдымен ата-ана,
екіншісі ұстазы, үшінші құрбыларына қарап өседі деген.
Абай педагогика, психология ғылымдарының өмірлік мәнін терең аңғарған,
оның ғылыми жағының қажеттілігін түсінген ғұлама. Адамдардың тұрмыстағы,
отбасындағы, қарым-қатынастардағы үйлесімін армандаған ақын жас ұрпақтың
ұлттық ерекшеліктеріне айрықша зейін қойып, тәрбие арқылы олардың бойына
жақсы қасиетгер дарытуға болатындығына шексіз сенді.
Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның рөлін материалистік
көзқараспен түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман болуы, ақылды ақылсыз
болуы генетикалық негізге байланысты, ақ сүйек тұқымынан шыққандар ақылды,
батыр, алғыр болады деген нәсілдік көзқарасқа қарама-қарсы. Абай адам
мінезінің қалыптасуы тәрбиеге байланысты екенін дәлелдейді. Өзінің отыз
жетінші сөзінде:
Мен, егер заң қуатын кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген
кісінің тілін кесер едім - дейді [38].
Отбасындағы баланы әдепті де, өнегелі етіп төрбиелеу мәселелері
МЖұмабаевтың (1893-1938 ж) Педагогика деп аталатын еңбегінде де айқын
жазылған. М.Жұмабаев жан-жақты баланың жетістіктерінІң психологиялық
мәселелеріне кеңінен тоқтала отырып, ата-аналар мен тәрбиешілерге
балалардың ересектерден ерекшіліктерін біліп, ескере отырып тәрбиелеуін
ұсынады. М. Жұмабаев балалар үшІн Бесік жыры, Жұмбақ, Туған жер т. б.
шығармалар жазып, олардың сөйлеу тілдері мен ойлау үрдістерінің дұрыс
дамуына негіз салды. Мағжан шығармаларында баланың дене, ақыл, сұлулық
тәрбиесі туралы кеңінен сөз қөзғалып, аталған тәрбие бөлімдерІ, олардың
мақсат, міндеттері сияқты мәселелер қамтылады [39].
Жазушы М.Әуезовтың (1897-1961 ж.ж) шығармаларында да отбасындағы
тәрбие мәселелеріне көп көңіл бәлінген. Отбасындағы тәрбиеде ананың орнының
ерекше маңыздылығына назар аудара отырып, тәрбие түзелу үшін ең алдымен сол
тәрбиені қалыптастыратын аналар жағдайының дұрыс болуын, аналардың
өздерінің сол тәрбиеге лайықты болуын көрсетеді [40].
Халқымыз баланың мәдениетіне, ойының ұшқыр болуына үлкен көңіл бөлген.
Сегіз қырлы, бір сырлы, жан-жақты жетілген азамат тәрбиелеуді мақсат етіп
алған халық, ұлттық салт-дәстүрлер арқылы отбасы, ауыл- аймақ, қауым, ұлт,
мектеп, медресе сияқты тәрбие ортасында балаға мәдениетті мінез-құлық
дағдыларын қалыптастырды. Дегенмен де, әр ұлттың өзіне тән мінез-құлық
құрылымы уақыт өткен сайын өзгеріп отырады. Олай болса, республикамыздағы
өлеуметтік-экономикалық, саяси үрдістер, жағымды-жағымсыз ағымдар әрекетке
түсіп, шыр айналып, салт-санамызға ықпалын тигізіп жатқаны белгілі.
(Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы 2000ж.), (Балабақшадағы бес-
жеті жастағы балаларды мектепалды даярлау бағдарламасы 1999ж.) [41,42].
Қазақстан Республикасының этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы
бұл тұрғыдан мынандай міндеттерді қояды:
келешек ұрпақ өзінің төл мәдениетін терең білуге және де басқа да
мәдениеттерге қызығушылығының іргетасын қаласа, көп мәдениетпен танысса, ол
рухани баю мен дамудың негізін алады;
өз туған халқына деген махаббат сол жердегі елге, жерге деген
махаббатпен үйлесімін табуы тиіс.
Бесік жырымен басталған нәресте өміріне ата-ана ыстық ықылас бөлумен
қатар қоғамшыл болу, үлкенді сыйлау сияқты жайттардың қажеттілігін айтады.
Біздің қарастыратын мәселеміздің өзегі ретінде әр шаңырақтағы баланың
бес-жеті жасқа дейінгі, яғни, мектепке барған кезеңіндегі тіл ұстартуы, тең
құрбыларымен қарым-қатынас ерекшеліктері алынып отыр. Дүниеге келген
нәресте дамуына отбасындағы жұбайлардың өзара татулығы жан-жақты әсер
ететіні белгілі. А.В.Петровский отбасының сипатын ол жердегі адамгершілік
ахуал мен мақсаттар анықтайды дей келе, өз зерттеулерінде отбасы қарым-
қатынасын төмендегідей бес түрге:
үстемділік-әкімшілік қатынас,
қамқоршылдық қатынас,
қақтыгысугиылық қатынас,
араласпаушылық-немқұрайлық қатынас,
ынтымақтастық қатынас
деп жіктеп, әрқайсысына жекелей сипаттама береді (1 кесте) [43].
1-кесте А.В.Петровскийдің көрсеткен отбасы қарым-қатынасының түрлері
№ Отбасы Қарым-қатынас мазмұны
түрі
1 Үстемді-лҮстемдік жағдайында отбасында балаға өз бетімен іс-әрекет
ік орындауына жол берілмейді, өзінің жеке өміріне байланысты
әкім-шілімәселелерге қатыстырылмайды. Мұндай отбасындағы
к қарым-қатынас ата-ананың балаға үстемдік көрсетуі мен бала
қа-тынастынтасын, белсенділігін тежеу барысында жүреді. Ата-ана
ағы бала жасын, мінез-құлқын ескерместен өзіне сөзсіз бағыну
отбасы талаптарын қояды, балаға сенбейді. Олардын бет жүзінде
салқындық байқылып, үнемі отбасына қатысты орасан зор
істер жайында ойланып-толғанып жүргендей кейіпте болады.
Әміршіл ата-ана сөзі әдетте, қысқа, баласының өзіне қарсы
ой-пікір айтқанын ұнатпайды, одан өз айтқанын ғана
орындатуды талап етеді.
Отбасында үнемі психологияльтқ қысым көріп үстемдік
қатынаста өскен балада флегматизм байқалады, мінез-құлқы
ашулы күйде болады, және де ондай бала өзіне сенімсіз,
агрессивті болып өседі. Үстемдік қатынастағы отбасында
өскен бала ата-ана тарапынан жүргізілген арнайы бақылау
мен қамқорлықты қажетсінеді.
2 Қамқор-шыҚамқоршылық күшті жағдайда баланы желге-күнге
лық тигізбей, мәпелеп өсіреді. Мұндай отбасында өскен бала
қарым-қаттүрлі қиыншылықтармен кездескенде, дұрыс шешім таба алмай,
ынас-тағыүрейленіп, қайғырады. Қамқоршылық жағдайында өскен бала
отбасы тәртібінде эгоизм, инфантилизм, еркелік сияқтьт құбылыстар
жиі байқалады. Бала өзін айналадағы қоршаған әлемнен
жекеленген күйді кешіп, шынайы өмірден мүлдем алшақ болады.
Кез келген жаңа ортада қиналып, қарым-қатынас жасаудан
сескенеді. Ол бала толығымен ата-анасына тәуелді болып, өз
еркімен бір өрекет орындауға күші де, қабілеті де жетиейді.
Аллан Фромм, мұндай отбасында өскен бала көп жағдайда ерке,
бірбеткей, қиқар болып өседі деген. Шамадан тыс қамқоршылық
қатынастағы бала ымыраға келе алмайтын қыңыр мінезді
болады. Ата-ана, ең алдымен отбасы қарым-қатынасында
баланың есейіп, өсуіне толық жағдай тудырып, тәрбиеде
нәтижелі педагогикалық әдіс-тәсілдерді қолданулары керек.
3 Қақты-ғысОтбасындағы ата-ана мен баланың, басқа да мүшелерінің
ушы-лық арасындағы қайшылықтардан - қақтығысулар туады. Отбасында
қарым-қатбір-біріне наразылық білдіру, бірін-бірі табалаушылық,
ынас-тағыкелеке, қиянат жасау, сәгу, беделіне нұсқан келтіру
отбасы бір-бірімен шиеленістіруге ықпал жасап, олардың
ауызбірлігін жояды. Үнемі дау-дамай, ұрыс-керіс жағдайында
өскен бала тәртібін-де ашу-ыза, агрессия басым болып, ол
күйгелек балып өседі. Мектеп жасына дейінгі кезең
психологияда - бала дамуының қарқынды жүретін
кезеңі деп белгіленген. Мектепке дейінгі шақ - баланың
таным үрдістері, мінез-құлық нормаларын игеретін кезең
болғандықтан - отбасындағы жайсыз климат, ұрыс-жанжал бала
психикасыиа өте ауыр соққы болып тиеді. Ондайда баланың
психикалық ауруға (өсіресе невроз) шалдыққаны көп
кездеседі. Оның пайда болуы тұқымқуалау факторлардан емес,
өлеуметтік фактор, яғни аурудың себебі отбасындағы
адамдардың өзара қарым-қатынас сферасында жатыр.
4 Аралас-паАраласпаушылық жағдайда ата-ана мен балалар өз
ушы-лық, беттерінше бір - бірімен ақылдаспай өмір сүреді. Отбасы
немқұ-раймүшелерінің бірі кездейсоқ қайғылы оқиғаға ұшыраса, оған
лық қалғандарының қайғы-қуанышына ортақ болуы өз
қарым-қатдөрежесінде бола бермейді. Мұндай отбасында қатыгездік,
ынас-тағысолқостық немесе мейірімсіздік сезімдері байқалады. Ешбір
отбасы үлгі-өнегесіз өскен бала қандай жағдайда болмасын
өрескелдік танытып, қарым-қатынаста дөрекі келеді. Бала
отбасы мүшелеріне қатыгез, қайырымсыз болып, өзіндік
қызығушылық пен қажеттіліктерді ең негізгі орынға қояды.
5 Ынты-мақтЫнтымақтастық ата-ана мен бала арасындағы
астық сыйласушылық қағидасына сүйенеді. Мұндай отбасында
қарым-қатбалалардың пікір, ойлары тыңдалып, барлық мәселе үй ішінің
ынас-тағыбірлескен кеңесінде шешіліп отырады. Ынтымақтастығы
отбасы жарасқан отбасына әдептілік, сыпайлық, төзімділік,
дау-жанжалдан алыс болу белгілері төн. Бұл түсіністік,
достық ұстанымын сақтайды. Ынтымақтастық қатынастаға отбасы
баланы өз ойын ашық айта білуге, кез-келген тапсырманы
мүлтіксіз орывдап, таза, мәдениетті сөйлеп, пікірлесуге
дағдылындырады, бала төртібінде жағымды көңіл-күй, өзіне
деген сенім, тәртіптілік негіз алады. Бұл қарым-қатынас
отбасындағы ата-ана мен балаларды біріктіріп, оларда біз
деген сезімді туғызады жөне олар өздерінің ортақ жұмысқа
қатысты екендерін сезініп өседі.
А.В.Петровскийдің көрсеткен отбасы қарым-қатынасының түрлерін талдап
көрсек, қазақ отбасында көбіне үстемдік қатынастың басым екенін аңғаруға
болады. Тағы да бір айта кететін жайт, осы аталған қарым-қатынастың түрлері
кейде бірнешеуі араласып келетіндігі көрінеді. Дегенмен де, баланы дұрыс,
толыққанды азамат етіп тәрбиелеу үшін ынтымақтастық қарым-қатынастың керек
екені белгілі. Біз зерттеуімізде осы қарым-қатынас түрін дамыту жолдарына
баса көңіл бөлмекпіз. Біздің бұл көзқарасымыз халықтық төрбиенің басты
қағидаларының ғылыми педагогикамен байланысын қарастырған С.Қалиевтің
тұжырымдамасымен қабысып жатыр. Халық педагогикасында тәрбие ісі баланың
жас ерекшелігін ескере жүргізуді талап ете отырып: "Ұлыңа бес жасқа дейін
патшадай қара, он бес жасқа дейін қосшыңдай сана, он бес жастан асқан соң
ақылшы досыңдай бағала"- делінген. Осылайша, баланы еркін тәрбиелеудің,
көмекшім деп үмітпен қараудың, ақылшым деп санаудың өзі ғылыми
педагогиканың ынтымақтастық заңдылықтарымен байланысады [3].
Батыстық ғалым А.Фромм: отбасындағы баланың психологиялық тепе-
теңдігі оның ата-анасымен болған жақын да эмоционалды қатынасына
байланысты - деп көрсетсе [44], бала бойындағы невроздың болу себептерін
зерттеген ресейлік ғалым А. И. Захаров соңғы жылдары экономикалық
өзгерістер барысында тірлік етіп жүрген іскер, шешімге келгіш ата-аналар
балаға деген эмоционалды, жағымды қатынасқа немқұрайлы қарайтындарын айтады
[45].
Отбасындағы қарым-қатынас мәселесі чех ғалымдарының да назарын өзіне
аударта білді. Осы орайда И. Лангмейер мен 3. Матейчек баланың психикалық
даму мәселелерін зерттей келе, баланы айнала қоршаған әлеуметтік
құбылыстар, төрбиедегі олқылықтар, отбасындағы үлкендердің селқос қатынасы
- балада ұзаққа созылатын оқшаулану (депривация) құбылысын тудырып, психика
дамуын тежейді деп көрсетеді [46].
Ал, А.Я.Варга (1997), сәби өмірінің алғашқы жылында ата-ана тарапынан
жеткІлікті дәрежеде жылы қатынас көрмесе, бұл құбылыс ұзақ уақыт бойы ол
баланың психикалық дамуына кері ықпалын тигізеді деп көрсетеді [47].
Сонымен, отбасы тәрбиесін жақсарту мәселелері әлемдік деңгейде қаралып
келеді. Оған 1995 жылы шілдеде Қазақстанда қабылданған Баланың құқыгы
туралы Конвенция дәлел бола алады . Ол жерде: бала толық және үйлесімді
дамуы үшін мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп кәңіл
бөлетін отбасында өсуі керек. Сондай-ақ, бала әлі дене, ақыл-ой жағынан
толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де, туылғаннан кейін де
ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық қамқорлыққа мұқтаж -
делінген [48]. Конвенцияда әрбір ата-ана жасөспірімдердІң өркениетті
елдерде қазіргі заман талабына сай бІлім алуын қамтамасыз етуге міндетті
екенін айта келіп, ол білімдер мынандай бағытта жүзеге асырылуға тиіс деп
көрсетілген:
а) балалардың жеке басын, дене және ақыл-ой қабілетін дамыту;
ә) адам құқығын құрметтеу;
б) баланы өз ата-анасын сыйлауға, оның мәдени тұрмыс-салтын, тілі мен
құндылықтарын, елінің ұлттық байлықтарын бағалауға тәрбиелеу делінсе,
Республикада 2002 жылы қабылданған Қазақстан Республикасындағы баланың
құқықтары туралы заңның 24 бабында - ата-ана баланы тәрбиелеуге, оны
күтіп бағуға, оның әл-ауқатының қамқорлығына, тұрғын үймен қамтамасыз
етуге міндетті, - деп көрсетілғен [49].
Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселелерін
Л.А.Венгер баланың ойын әрекетімен байланыстыра қарайды. Ойын барысында
жүргізілген қарым-қатынас бұл кезде әлеуметтік қатынастар мектебі болып
табылады. Себебі, ойын өрекетінде қарым-қатынас жасау арқылы бала өзгенің
көңіл күйіне ортақтасып, мінез көнгіштігін түсіне бастайды [50].
Ал, А.В.Запорожец, Я.З.Неверовичтер тек отбасы жағдайында, жағымды
қатынастар негізінде ғана мектеп жасына дейінгі бала тәртібінде
айналасындағы үлкендер, кұрбыларына деген көнгіштік, аяушылық, өзгелердің
әрекетіне баға беру сияқты эмоционалды тәжірибе қалыптасады деп көрсетеді.
Ғалымдардың ойынша, отбасындағы жағымды қарым-қатынас балада жауапкершілік,
ынтымақтастық, бірлік сияқты сапаларға негіз болса, керісінше жағдайдағы
қарым-қатынас (ұрыс-керіс, қақтығысушылық) баланың көңіл-күйше, еңбекке
қабілеттілігіне үлкен зиян келтіреді [20].
М.И.Лисина, Қ.Т.Шериазданова өздерінің қарым-қатынас генезисінің
тұжырымдамаларында қарым-қатынасты баланың тұлға болып қалыптасуының басты
белгісіне жатқызып, оны тұлға мазмұнының құрамдас бір бөлігі ретінде
қарастырады [10,19].
Осылайша, шет елдік, отандық зерттеулер тек, қарым-қатынас барысында
ғана баланың ішкі әрекетінің дамуы (А.В.Балбачан, Г.И.Капгель), эмоционалды
жай - күйінің сферасы (А.И.Сорокина), баланың танымдық белсенділігі
(Е.О.Смирнова), ерік - жігері (Г.И.Капчель, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz