ҮІ-ІХ ғғ. 1-жартысындағы Отырықшы және көшпелі мәдениет

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ҮІ-ІХ ғғ. 1-жартысындағы Отырықшы және көшпелі мәдениет

Жоспары:
1. Көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара әсері
2. Көшпенді дала мәдениеті және оның ерекшеліктері
3. ҮІ-ІХ ғғ. Қазақстан территориясындағы қалалар мен қоныстар және
архитектуралық ерекшеліктері туралы жалпы сипаттама
4. Ескі Түркілердің тілі, жазуы және діни нанымдары туралы зерттеулер

Лекцияның Мақсаты: Түркі дәуіріндегі Қазақстанды мекендеген халықтар
туралы жазба, археологиялык, және этнографиялық деректерді меңгеру,
қоныстар мен қалалардың өсуі, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы қала
мәдениеті дамыған аймақтар: Сыр бойы, Шу және Талас өңірі, Жетісудың
солтүстік-шығысы туралы мағлұматты және қала мәдениетінің дамуындағы түркі-
соғдылық синтез туралы білгілерді игеруі тиіс.
Қалалар - саяси өмір, сауда, қолөнер және мәдениет орталығы ретінде,
Ұлы Жібек жолының қазақ жеріндегі тармақтары туралы мағлұматтарды біліп,
қалаларға сипаттама беруі тиіс.VІ-ХІІІ ғғ. Түркі халықтарының рухани
мәдениеті. Наным-сенімдері, әдет-ғұрыптары. Тәңірге сену, оның көріністері.
Түркі жазуының пайда болуы және оның маңызы. Түркі жазуының
ескерткіштері, оның таралу аймағы және зерттелуі. Тоныкөк, Құлтегін және
Білге қаған құрметіне қойылған құлпытастар, оларға сипаттама бере білуі
тиіс.
Лекция Мәтіні: 1. Көне көшпелілердің мәдениеті өзінің ауқымы мен таралу
жылдамдығы жөнінде дүниеде сирек кездесетін құбылыс. Оның мыңдаған километр
бір-бірінен алшақ жатқан мәдени ошақтарында еш өзгеріссіз, бір-бірін
айнытпай қайталайтын көптеген әскери-көшпелі өмір салтына тән бұйымдар:
әбзелдері, қару, қола қазандар, дала батырларының тас мүсіндері. Көне
көшпелі дәуірдің феномені — өнері. Қола ғасырында көшпелі тайпалардың
көбінің өнері — геометриялық фигуралар болды, тек петроглифтерде
жануарлардың, адам мен құдайлардың бейнелері берілген. Көшпелілердің өнері
негізінен қолданбалы болды, олар әртүрлі бұйымдарды әшекейледі. Көне
көшпелілердің дүниесі бұл жануарлар дүниесі. Оны жасаушылар адам бейнесінен
аңдарды көп бейнеледі. Сондықтан да көне көшпелілердің өнері скиф-сібір аң
стилі деп аталды. Бұлай аталу себебі көне көшпелілер өнерінің екі массиві
скифтер қоныстанған Солтүстік Қара теңіз бен шығыста Сібірде табылған. Тек
содан кейін ғана археологтар скиф-сібір өнерінің үлгілері Евразия
кеңістігінің әр жерлерінен көптеп табылған. Бүгінгі күні көне көшпелілер
өнерінің ескерткіштері Карпато-Дунай бассейінінен Тынық мұхит жағалауына
дейінгі кең алқапта табылып отыр. Скиф-сібір аң стилін жасап дамытуда көне
халықтар қатысты, олар: Дунай мен Балқандағы фракиялықтар, Оңтүстік Шығыс
Европа скифтері, сармат пен совроматтар, Солтүстік Кавказдағы меоттар,
Қазақстан мен Орта Азия сақ; массагет, дахи, исседондар, Оңтүстік Сібір
мен монғолияның динлин мен ғұндары, Қытайдың солтүстік шығысындағы жун мен
ди халықтары. Аң стилінің ең көне үлгілері б.з.д. І мың. ортасына (әр түрлі
хронология бойынша б.з.д. IX—VІғғ.), ал ең кейінгілері б.з. алғашқы
ғасырларына жатады.
Кең ареалға таралған оны өнер үлгілері көне көшпелілер өнерінің стиль
жағынан тұтастығын көрсетеді. Бұл тұтастық сүреттелген бейнелерден
көрінеді, олар көп емес, жабайы аң мен құстық бірнеше түрі ғана. Кейбір
жануарлардың бейнелері жиі қайталанып, символдарға айналып кеткен. Солардың
ішінде үлкен мүйізді бұғы, бұралып жатқан мысық типтес жыртқыштар,
тұмсықтары, көздері, қанаттары мен аяқтары өте үлкен жыртқыш құстар.
Стильдік тұтастық аңдарды бейнелеу тәлімдерінен жүйесіндегі танымалдығында
да білінеді. Ең алдымен аңдар белгілі бір бейнеде берілген: мысық типтес
жыртқыштар дөңгелей бұрылған, аяқтарын жанына басып, мойындары соза жатқан
т.б. Құстың немесе аңның кейбір дене мүшелері үлкейтіліп көрсетіледі: үлкен
мүйіз, тұмсық, тырнақ тістері үлкен апандай ашылған ауыздар. Бүтін дененің
орнына олардың кейбір мүшелері ғана көрсетілді. Негізгі бейнеге қосымша
сүрет қосылды. Дене мен оның мүшелері шеңбер, элипс тәрізді қисық
сызықтармен көрсетілді. Сөйтсе де, бұл аңдарды тез тани қоюға болады.
Барлық бейнелер анық, шартты белгілеуге қарамастан аңдардың бейнелері
реалисті түрде берілген. Скиф-сібір аң стилінің бастауын қола ғасырынан
табу өте қиын. Ол негізінен фигура ретінде емес, ою түрінде болды. Аң
бейнелері кездескенмен олар өте тұрпайы схемалық түрде ғана. Скиф-сібір аң
стилінің пайда болуына дейін ерте шығыс өркениеттердің мың жылдық тарихи
бар өнері болды.
VІ-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар
сауда мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан
жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб сияқты қалалар бой
көтерді. Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуының айқын көрінісі еді.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-қатынастан
тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып,
байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты және ірі
қалалардың бірі - Исфиджаб (қазіргі Сайрам) болды. Оның толық сипаттамасын
әл-Макдиси берген. "Исфиджаб ірі қала, - деп жазды ол. Оның рабады (күзеті)
мен тұратын мединасы бар. Онда (мединада) төбесі жоқ базарлар, мата базары
мен үлкен мешіт бар. Оның төрт қақпасы: Нуджакет қақпасы, Фархан қақпасы,
Шахраны қақпасы, Бұхара қақпасы әр қақпаның жанында рабады бар".
VІ-ХII ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған
Исфиджабта тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа
жақтарға мата, қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды. Ағын суы мол,
ағашы көп және тамаша бақшалары бар ең гүлденіп, көркейген кенттердің бірі
болған Исфиджаб қаласының қазылып, зерттеліп осы уакытқа дейін сыры ашылған
жоқ. Бірақ оның қандай рөлі болғаны туралы жазба деректер аз емес.
Қазакстанның Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі калаларының бірі
- Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын
Тарбан (Трабан) деп те аталған. IX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-ибн
Сахлдың басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық
әскерінің бастығын өлтірді және Қарлүк жабғуының ұлдарын қолға түсірді деп
хабарлайды деректемелер. VII-VIII ғасырларда Отырар шахристаны мұнарлары
бар дуалдармен қоршалған. Бұл дуалдар қайта салынған түрінде ІХ-Х
ғасырларға дейін сақталған.
Археология және архивтік материалдар бойынша VII-VIII ғасырларда
Отырардың билеушісі өзін теңдесі жоқ "Отырарбенді патшасы" деп атаған. Қала
аймағында болған бірнеше ұсақ қоныстар мен қалалардың бірі - Кедер ІХ-Х
ғасырларда оазистің астаналық орталық дәрежесіне дейін көтерілген, мұның
өзі саяси жағдайдың өзгеруіне және осы ауданның оғыздарға бағынуына
байланысты еді. Отырар өмірі Х-ХІІ ғасырлардан кейін де жалғасып, оның орта
Сырдария өңірінің экономикасы мен мәдениетіне ықпалы күшті болған. Отырар
көлемі жағынан ең өскен қала екен.
Қазақстанға белгілі болған орта ғасырлық қалалардың бірі - Тараз. Ол
жазба деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры
Юстианның елшісі Земарх Килликискийдің Батыс түрік кағаны Дизабұлға берген
есебінде Тараздың да аты аталған. Шамамен 630 жылы қытай саяхатшысы Сюань
Цзан Таразды (Далассы) шеңбері 8-9 лиге (4-4,5 км) жеткен маңызды сауда
орталығы деп сипаттайды.
VII ғасырда Тараз "Ұлы Жібек жолындағы" ірі мекенге айналды. Оны
шапқыншылықтан қорғау кезінде түрік, қарлұк, оғыз тайпалары, араб және иран
жауынгерлерінің басын алып, талай рет ойранын шығарғаны жөнінде тарихи
мағлүматтар бар.
Х-ХІІ ғасырларда Тараз қаласының су құбырлары, сонымен қатар күйген
кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған. Оған жақын жерде Айша-
бибінің күмбезі көтерілген. Ол жақсы күйдірілген кірпішпен қаланып
безендірілген, қабырғаларына ою-өрнектер салынған. Қатты қирап тек батыс
жақ кабырғасы мен бұрышы сақталып қалған бұл күмбез қазір қалпына
келтірілді. Тараз жеріндегі ортағасырлық сәулет өнерінің тағы бір
ескерткіші — Қарахан күмбезі. Өкінішке орай, қираған күмбез XX ғасырдың
басында қайта тұрғызылып, соның салдарынан оның бастапқы жоспары бұзылып,
сәнді өрнектері өшіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оның суреті ғана.
Тараз Жетісудың саяси, экономикалық және мәдени өмірінің ірі орталығы
болған. Онын төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің бойында Төменгі
Барысхан, Хамукет, Жікіл, Адахкет, Ден, Нуджикент, Кұлан, Мерке, Аспара,
Жұл, Баласағұн, Барсхан қалалары мен қоныстары бір-біріне тізбектеліп
жалғасып жатты. Сондай-ақ, Іле өзенінің алқабында Қойлық, Талхиз, Екі-оғыз
сияқты басқа да қалалар орналаскан.
XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінің орталығы саналған.
Мұнда XII ғасырдың аяғында Ахмет Иассауи күмбезі салынып, қала діни
орталыкқа айналады. Сырдариядағы ірі қала - Сығанак. Қазақстанның
солтүстігі мен солтүстік-шығысына баратын керуен жолдарының қиылысында
орналасқан ол XII ғасырда кыпшақ бірлестігінің орталығы болды. Қазір
Сығанақтың орнында Сунақ-ата жұрты бар.
Х-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Казақстанда жоғарыда айтылған
кенттерден басқа жаңа бірқатар қалалар -Қарашоқы, Қарнақ, Ашнас,
Баршылылықкент, т.б. пайда болды. Олардың алып жатқан жер көлемі ұлғайып,
сауда шаруашылык орталығы - шахристаннан рабадқа ауысқан.
Қазақстан жеріндегі халықтардың экономикалық өмірінде сауда орасан зор
рөл атқарды. Жазба деректемелер Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларының
Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шығыс Түркістанмен тығыз
сауда қатынасы болғанын дәлелдейді. VI-Х ғасырлардағы халықаралық саудада
"Ұлы Жібек жолының" зор маңызы болды. Бұл жол Шаштан (Ташкент) Газгирдке,
одан Исфиджабқа жетті, одан әрі керуендер Тараз қаласына беттеген. Исфиджаб
пен Тараз арасында бірнеше шағын қалалар мен керуендер аялдайтын сарайлар
болған. "Жібек жолы" Тараздан терістікке қимақтарға қарай Адахкет, Дех-
Нуджикент қалаларын басып өтті.
Тараздан "Жібек жолымен" Төменгі Барысханға, Құланға (Луговое қаласы),
одан әрі Меркеге және Аспараға қарай шұбыра жолшыбай бірнеше қалаларға
соғып, Бедел мен Ақсудап асқан керуендер Шығыс Түркістанға барып жетеді
екен.
Исфиджаб қаласынан солтүстікке қарай шыққан керуен жолы Қаратаудың
терістік бауырындағы Құмкент, Баба-ата, Созақ қалаларын, одан кейін Орталык
Қазакстан далаларын басып өтіп, Кеңгір, Жезді, Нұра, сондай-ақ Ырғыз бен
Ертіс аңғарларына, қимақ-қыпшақ тайпалары мекендеген аудандарға қарай
беттейтін болған.
Маңызды сауда жолдарында керуен сарайлар, жолда құдыктар мен су
қоймалары орналасқан. Өзендерге көпірлер салынган. Қалаларда сауда орны,
ірі базарлар болған. Орта Азиядан шыны, асыл заттар, көп қолданылатын өнер
бүйымдары, жылқы малы т.б. шығарылып, Қытайдан жібек, фарфор, керамика
әкелінетін. Шеттен әкелінген бұйымдар -меруерттен, лазуриттен, маржаннан
жасалған немесе солармен әшекейленген заттар.
Қалалардың өсіп өркендеуі, сауданың дамуы, ауыл шаруашылығы өнімдеріне
сұранымды арттырған. Мұның өзі егіншілік пен мал шаруашылығының дамуына
себепкер болды. Жауын-шашынның аз болуына байланысты Қазақстанда егіншілік
көбінесе суармалы негізде дамыды.
Егін шаруашылығы елдің Оңтүстігінде, Сырдария, Арыс, Бадам өзендері
алқабында, Жетісуда, Іле өзені бойында біршама жақсы дамыды. Орталық
Қазакстан егіншілікпен судың тапшылығына байланысты тек өзен алқаптары мен
тау бауырындағы жерлерде ғана шұғылданды. Елдің барлық жерлерінде егіншілік
кәсіптері мал шаруашылығымен ұштасып жатты.
ІХ-ХІІ ғасырларда Отырар өңірі суармалы егіншіліктің орталығы болды.
Мұнда егістік көп тармақты суландырмалы жүйемен жабдықталды. Су жолы Арыс
өзеніндегі су коймасы арқылы жүргізіліп, оның бір саласы Отырар қаласына
келді, екінші саласы Құйрык төбе, Алтын төбе, Жалпақ төбе, Марданкүйік
қалаларына барды. Отырарға баратын су жолы төңіректегі рабадтарды сумен
қамтамасыз етіп, сонымен бірге қаланың солтүстігіндегі алқапты суландырған.
Ал Сырдариядағы су жолы Сауран мен Сығанақты және сол жағалаудағы
Сүткентті, Аркөкті, Аққорған және Үзкентті сумен қамтамасыз еткен. Талас
жотасының тау бауырларындағы жерді суландыру ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.