Өнеркәсіптік тауарлар нарығындағы агроөнімдер маркетингін жетілдірудің тиімді жолдары

Пән: Маркетинг
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 339.92:631(574.5) Қолжазба
құқығында

ШАДИЕВА АЙГУЛЬ АМИРХАНОВНА

Өнеркәсіптік тауарлар нарығындағы агроөнімдер маркетингін жетілдірудің
тиімді жолдары
(Оңтүстік Қазақстан облысы материалдары мысалында)

08.00.05. – Экономика және халық шаруашылығын басқару
(салалар мен қызмет сфералары бойынша)

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесiн алу үшiн дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы
Түркiстан, 2009

Жұмыс Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрiк университетiнде
орындалды.

Ғылыми жетекшiлері экономика ғылымдарының докторы
О.С.Сабден

экономика ғылымдарының
кандидаты
Э.Б.Икматова

Ресми оппоненттері экономика ғылымдарының докторы
Р.С.Каренов

экономика ғылымдарының
кандидаты
Г.Қ.Мусаева

Жетекшi ұйым Қазақ агроөнеркәсіп кешені
экономикасы және
ауылдық аумақтарды дамыту ғылыми-зерттеу
институты ЖШС

Қорғау 2009 жылы 18 сәуірде 14-00-де Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрiк университетiндегі докторлық диссертациялар қорғау құқығына ие
Д 14.61.15 диссертациялық Кеңесiнде өтеді. Мекен-жайы: 161200, Оңтүстік
Қазақстан облысы, Түркiстан қаласы, Университет қалашығы.

Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрiк
университетiнің кiтапханасында танысуға болады.

Автореферат 17 наурыз 2009 жылы таратылды.

Диссертациялық кеңестiң
Ғалым хатшысы
Ж.С.Райымбеков

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Агроөнеркәсіп кешенін дамыту әлемдік
қаржы дағдарысына қарсы іс-шаралардың негізгі бағыттарының бірі болып
табылады. Тауарлар нарығындағы агромаркетингті жетілдіру осы бағыттағы
әрекеттер жоспарын жүзеге асыру тетіктерінің негізі болып отыр. Бұл жағдай
маркетингтің рөлі мен маңызы туралы көзқарастарға сәйкес келеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылдың
ақпан айындағы "Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік
саясаттың басты мақсаты" атты Жолдауында: "Ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға
өсу үстінде және тұтастай алғанда, аталған сала өте пайдалы болуда,
сондықтан біз оған ақша салуымыз қажет"- деп атап өтті. Сондықтан, ауыл
шаруашылығы өнімдерінің нарықтағы тиімді орналасуының маңызы зор. Салынған
ақша нәтижелі болуына қол жеткізу үшін, аграрлық өнімдердің тауарлар
нарығында нық орнығуының мәні үлкен.
Нарықты экономика жүйесінде ойдағыдай қызмет етіп, тұтынушыларды
барынша қанағаттандыру және пайда табу үшін маңызды мәселенің бірі агро-
өнімдерін қай нарыққа шығару қажеттігін анықтау екендігі мәлім.
Өнеркәсіптік тауарлар нарығындағы агроөнімдер маркетингі көп ретте
жарнама және тауар өткізу ісіне бағытталған. Бұл бірқатар объективтік және
субъективтік себептермен түсіндіріледі. Нақтырақ айтқанда, нарықтық қаты-
настар дамуының төмен деңгейі, қаржы болмауынан туындаған қиындықтар,
мәлімет жинау мен ақпарат бөлісу жұмысының шектеулілігі, берілген жүйе
бойынша ғылыми-зерттеулер мен ізденістердің жетіспеушілігі, нарықтық
тауарлар инфрақұрылымының төмен деңгейлігі және кәсіпорында маркетингтік
кызметті дұрыс жолға қоятын тәжірибелі мамандардың жеткіліксіздігі, яғни дә-
лірек айтқанда, маркетингтік қызметті сапалы түрде жүзеге асыруға мүмкіндік
беретін әдістердің әдістемелер деңгейінде ғана қолданылуы сияқты келеңсіз
факторлар себебінен жарнамалық қызмет деңгейінде қалып отыр.
Агромаркетингті жүзеге асыруға арналған еңбектер шетел тәжірибесін
қолдануға бағытталғандықтан Қазақстандағы экономикалық жүйенің ерекше-
ліктері мен жағдайларын ескере бермейді. Маркетингтің негізгі заңдылықтары
мен әдістері біріңғай болып келеді, сондықтан олар іс жүзінде экономиканың
барлық саласында қолданылады. Шетелдік деректерге сүйенсек, олар нақты бір
фирмаға жан-жақты жасалған талдау арқылы құрылған ғылыми негіздемесі болған
жағдайда ғана маркетингті табысты түрде қолдануға болады деп тұжы-рым
жасайды. Қазақстанда нарық кезеңінде маркетинг қызметімен айналысу тә-
жірибесінің аздығына байланысты қалыптасқан жағдайда қиындықтар кезде-суде.
Сонымен қатар, өнеркәсіптік тауарлар нарығында немесе тұтынушылар нарығында
болсын агромаркетингті жетілдіруде экономикалық-математикалық әдістерді
қолдану жағдайы сирек кездеседі. Сондықтан, маркетингті іс жүзінде
ұйымдастыру және оның тиімділігі мен сапалылығын көтеру маңызды мәселе
болып табылуда.
Сонымен, жоғарыда көрсетілгендей, агроөнімдер маркетингін жетілдіру-
дің қажеттілігі осы диссертациялық зерттеудің тақырыбының өзектілігін
айқындайды және оның маңыздылығын сипаттайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Нарықтағы маркетингтік қызметтің тео-
риясы мен әдістемесі Ф.Котлер, Питер Р. Диксон, А. Вайсман, Джон Ф. Литл,
М. Мак-Дональд, Р. Моррис, Ж.-Ж. Ламбен, Д. Дэй сияқты шет ел ғалымдары-ның
еңбектерінде көрсетілген.
Ресей ғалымдарының ішінде маркетинг мәселелеріне: Е.П. Голубков, И.И.
Кретов, А.П. Панкрухин, А.Н. Цацурин, Л.Е. Басовский, В.П. Хлусов, Т.П.
Данько, В.А. Алексунин, П.С. Завьялов, Е.П. Пешкова, О.Д. Андреева, т.б.
сияқты ғалымдардың еңбектері арналған.
Нарықтағы агромаркетингтің дамуы мен қалыптасуына қазақстан ғалым-
дары: Н.Қ. Мамыров, А.К.Қошанов, С.Н. Нысанбаев, О.С.Сабден, О.К.Ескараев,
Р.С. Каренов, Ш.К.Купешов, С.С. Сатубалдин, С.Р. Есімжанова, К.Ә. Сағадиев,
Х.С. Сералиев, Ж.М.Шаекина, Т.Ж.Нұрымбетов т.б. сияқты экономистер де үлес
қосты.
Маркетингтік зерттеулердің мақсаты нарықтан алынған ақпараттар негі-
зінде оңтайлы басқару шешімдерін жасап, шаруашылық қызметте пайдалануға
ұсыну. Қазақстан Республикасында нарық инфрақұрылымының маңызды бөлігі
ретінде өнеркәсіп тауарлары нарығы саласын дамытуға көп көңіл бөлініп отыр.
Өйткені, оның дамуы қарқынын Қазақстанның дамыған елдер қатарына қосылуына
себепші болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Өнеркәсіптік тауарлар нарығындағы
агроөнімдер маркетингін жетілдірудің экономикалық-ұйымдас-тырушылық
жақтарын зерттей отырып, осы өнімдердің нарықтағы алар орнына талдау
жүргізу және өнімдерді тиімді орнықтыруда әдістемелік нұсқаулар дайындап,
нақты тәжірибелік ұсыныстар беру. Айтылған жұмыстың мақсатына қол жеткізу
үшін келесі міндеттер алға қойылды:
- Қазақстандағы өнеркәсіп тауарлары нарығына шолу жасай отырып,
агромаркетингті қалыптастырудың тетіктерін анықтау;
- тауарлар нарығындағы агроөнімдерді тиімді орналастыру бойынша
жүргізіліп отырған іс-шаралар мен бағдарламалардың бағыттарын талдау;
- өнеркәсіптік тауарлар нарығындағы агроөнімдерді тиімді
орналастырудың негізгі бағыттарын анықтау;
- агроөнімдерді орнықтырудың және тауарлар нарығындағы агроөнімдердің
үлесін арттырудың тиімді тетіктері бойынша ұсыныстарды енгізу;
- агроөнімдер маркетингін жетілдіру мен оның тәжірибелік нәтижелерін
бағалауда кластер құрудың тиімділігін ғылыми негіздеу;
- өнеркәсіптік тауарлар нарығындағы агроөнімдер маркетингін жетілдіру
бойынша ғылыми-тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Зерттеудің пәні ретінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы өнеркәсіп
тауарлары нарығында қолданылатын маркетинг жүйесінің кешенді құралдары
алынған.
Зерттеу нысанына Оңтүстік Қазакстан облысының сыра, шарап өндіруші
кәсіпорындары мен өндірістік тауарлар нарығы алынған.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Өнеркәсіп тауарлар-ын
нарығындағы маркетингтің дамуын терең зерттеуге үлес қосқан Қазақстан-ның
экономист-ғалымдарының, ТМД елдері мен шетелдік ғалымдардың еңбектері,
Қазақстан Републикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары,
Парламенттің және Министрлер кабинетінің нормативтік құжаттары әдістемелік
негіз болды.
Зерттеу жұмысының ақпараттық базасына Қазақстан Республикасының
мемлекеттік сатып алу (алкоголь сату, сатып алу) департаментінің
нормативтік құқықтық құжаттары, Қазақстан Республикасының статистикалық
Агенттігінің арнайы мәліметтері, ОҚО шарап және сыра өндіруші мекемелерінің
мәліметтері қолданылды.
Зерттеу үрдісінде экономикалық-математикалық үлгілеу, функционалдық-
құндық талдаулар және экономикалық талдаулар (теориялық тұжырымдамалар,
абстрактілі-логикалық, салыстырмалы) әдістері қолданылды.
Диссертациялық зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Агроөнімдерді
нарықта орнықтыру ерекшеліктерін зерттей келе, диссертацияның ғылыми
жаңалығын анықтайтын келесі тәжірибелік нәтижелер алынды:
- іздену жұмыстарының негізінде агромаркетингтің нарықтағы
экономикалық мазмұны жан-жақты тиянақталды;
- агроөнімдердің өнеркәсіптік тауарлар нарығындағы орналасуына ықпал
етуші факторлар және олардың агроөнімдік тауарлар нарығын бөлшектеудегі
мәні мен ерекшеліктері анықталды;
- агроөнімдер нарығын жетілдірудегі мемлекеттік реттеу іс-шараларының
негізгі бағыттарын анықтау мақсатында агромаркетингтік қызметтің
ерекшеліктеріне баға берілді;
- агроөнімдер маркетингін жетілдіруде кластер құру қажеттілігі мен
шарап өндіруші кәсіпорындардың қаржылық мүмкіншіліктерінің артатындығы және
осы саланың табыстылығын көтеруге мүмкіндіктер болатындығы ғылыми
негізделді;
- агромаркетингті жетілдірудің тиімді жолдары мен агроөнімдердің
нарықтағы үлесін арттыратын экономикалық математикалық үлгілері ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың қорғалуға шығарылатын негізгі тұстары:
- өнеркәсіптік тауарлар нарығындағы агромаркетингті
қалыптастыру мен дамытудың теориясы мен әдістемесі;
- агроөнімдер маркетингін жетілдіруде кластер құру
қажеттігінің және шарап кластерінің осы саланы
жандандырудағы мүмкіншіліктерінің ғылыми негіздемесі;
- өнеркәсіптік тауарлар нарығында аграрлық өнімдерді
орнықтырудың және агромаркетингті жетілдірудің тиімді
жолдары;
- агромаркетингті жетілдіру мен келешектегі даму бағытын
анықтайтын экономикалық - математикалық үлгілері мен
нәтижелері.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңызы шарап және сыра өндіруші
кәсіпорындарының ұйымдық-экономикалық іс-әрекеттерін жетілдіру жолдары осы
диссертацияда қолданылған әдістемелік тәсілдер және ұсыныстар мен
қорытындылардың іске асыру мүмкіндігі анықталады. Бұл өндіріс шығындарын
азайтуға, өндірістік қорларды ұтымды пайдалануға және тұтынушылардың
талғамын ескере отырып, өнім сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми зерттеу жоспарларымен байланысы.
Диссертациялық жұмыс Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік
университетінің Б-ЭФ-01-06 (2006ж.) "Қазақстан Республикасының бүкіл дүние
жүзілік сауда ұйымына өтудегі аймақтың дамуының келешегі" тақырыбындағы
ғылыми-зерттеу бағдарламасына сәйкес орындалды.
Зерттеу нәтижелерінің сынақтан өткізілуі. Жүргізілген зерттеулер
нәтижелері бірқатар халықаралық және аймақтық ғылыми-практикалық
конференцияларда баяндалды: "XXI гасырда бiлiм берудiң стратегиялық
өзектi мәселелерi", (Жетісай, 2001), ҚазГЗУ Оңтүстік Қазақстан заңтану,
қаржы және қаржы құқығы институты (Шымкент, 2001), "Управление
региональной экономикой и подготовка специалистов взгляд в XXI век"
(Шымкент, 2003). Зерттеудің кейбір нәтижелері "lзденiс", Қ.А.Ясауи атындағы
халықаралық Қазақ-түрiк университетiнiң хабаршысы", Қарағанды
университетінің Хабаршысы сияқты республикалық баспасөз беттерінде жарық
көрген..
Зерттеу жұмысындағы негізгі қорытындылар мен ұсыныстар Оңтүстік
Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы басқармасында, Сарыағаш ауданының
экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімінде және Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ
Шымкент институтының оқу үрдісінде қолданысқа енгізілді.
Жарияланған ғылыми жұмыстар. Диссертация тақырыбы бойынша жалпы көлемі
2,26 б.т. болатын 11 ғылыми еңбектер жарияланған. Соның ішінде 5 мақала
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің білім және ғылым
саласында бақылау бойынша Комитеті ұсынған басылымдарда шыққан.
Диссертация құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс құрылымы жағынан
кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.

Жұмыстың негізгі мазмұны

"Өнеркәсіп тауарлары нарығындағы агромаркетингтің теориялық негіздері"
атты тарауда тауарлар нарығындағы маркетингтің, оның ішінде аграрлық
өнімдерді тиімді орналастыру бойынша маркетингтік қызметтің экономикалық
мәні анықталып, маркетингтік қызметті жетілдірудің теориялық негіздері
зерттелді.
Қазір қайта құрудың стратегиялык мақсаттары белгілі бір дәрежеге
жетіп, макроэкономикалық тұрақтануға қол жетті. Экономикада айтарлықтай
оңды құрамдық өзгерістер пайда болды. Ең бастысы, қайта құрудың бірінші
кезеңі, ұзаққа созылып, аса қиындыққа түссе де, нарықтық экономикаға көшу
үрдісі кері айналмайтын күйге жетті.
Әлем елдерінің экономикасын ерекше алаңдатып отырған, қаржы
дағдарысының барынша ушыға түскеніне қарамастан Қазақстанда 2008 жылғы ішкі
жалпы өнім өсімінің көлемі 3 пайызды құрады. Қазақстан Президенті
Н.Назарбаев пен ел үкіметі ұстанған саясат бағытындағы нақтылы істер өз
нәтижелерін беруде. Экономикалық қайта құруларды тереңдету барысында шет
елдердің инвестицияларын халық шаруашылығын өркендетуге тарту ұлттық
өнімдердің көбеюімен бірге, елімізде маркетинг кешенінің әдістерін
пайдалануға жол ашты.
Нарықтық жағдайда экономикалық қатынастарды жетілдіруге, өнеркәсіп
кәсіпорындарының өнімдерін нарыққа тиімді орнықтыруға және ғылыми
–техникалық үрдістерді енгізе отырып маркетинг тұжырымдамасының
қалыптасуына қол жеткізудің бірден-бір жолы маркетингтік зерттемені
ойдағыдай жүргізе білу
Маркетингтік зерттеулердің мақсаты – нарықтық ақпараттар негізінде
оңтайлы шаруашылық шешімдерін жасау. Белгілі америкалық маркетолог Ф.
Котлер өзінің әйгілі Маркетинг негіздері атты еңбегінде 800 америкалық
фирмалардың маркетингтік зерттеулерін жалпылап олардың 910 бөлігі
әлеуметтік мүмкіндіктер мен нарықтың басқа да өлшемдерін анықтаумен
шұғылданатындығын, ал фирмалардың 70-80%-ы өткізу көлемі мен баға
динамикасын, логистика үрдістерін талдаумен, тауарлар сапасын тестілеумен,
нарық өлшемдерін болжаумен, нарықтың жаңа тауарлар мен жаңа қызмет
түрлеріне реакциясын бақылаумен, конъюнктуралық бағалаумен, іскерлік
белсенділікті зерттеумен және жарнама тиімділігін анықтаумен
шұғылданатындығын көрсетті. Маркетингтік зерттеулер, әдетте, арзанға
түспейді. Мысалы, Ф.Котлердің айтуынша, маркетингтік зерттеулер бюджеті
фирманың сату көлемінің минимум 1-2% құрайды. Нарыққа зерттеме жүргізу
үшін алдымен нарықтық сұраныстың түрлері мен оған деген қажеттілікті
анықтау қажет.

Ескерту: автор құрастырған

Сурет 1 – Нарықтағы сұранысты анықтау
Маркетингтік күш салудың деңгейіне байланысты алғашқы сұраныс,
нарықтық әлует және ағымдағы нарықтық сұраныс болып бөлінеді. Сонымен
қатар, маркетингке жұмсалған шығындар да ағымдық және жалпы шығындар болып
бөлінеді (сурет 1).
Кәсіпорынның тұғырыққа келуінің ең басты себептері нарықта
маркетингтік қызметтерді дұрыс қолдана алмау мен дұрыс тәжірибелер шығара
алмау. Канаданың 66 өндірістік фирмасы зерттеу кезінде анықтағандай:
нарықтағы тауардың маркетингтік қызметінің тиімді еместігі (77,9%),
нарықты бөлшектеп ұғынуының болмауы (74%) және оның нашар тестіленуі
(58,1%).
Нарықты маркетингтік зерттеу бәсекелік күрес құралы болатындығы туралы
жазған әйгілі американдық маркетолог Питер Р.Диксон болды. Ғалымдардың
көзқарастарын тұжырымдай келе, маркетингтік зерттеме жүргізудің өндіріс пен
тұтынушылар мақсаттары ұштасу керек екендігі айқын болып отыр.
Маркетингтік зерттеуде нарықтың сыйымдылығын есептеу сұранымды
зерттеудің логикалық жалғасы болып саналады. Нарық сыйымдылығы физикалық
бірліктегі немесе құндық көрінудегі елдегі (аумақтағы) өткізілетін
тауаралардың көлемімен анықталады. Фирмалар үшін бұл көрсеткіштер нарықтағы
осы өнімдердің экспорттық немесе импорттық көрсеткіштерін ескерумен
анықталуы мүмкін.
Фирмалар үшін нарық сыйымдылығы бұл нақты нарықта белгілі бір мерзім
ішінде ол өнімнің қандай мөлшерін сата алатынын сипаттайтын көрсеткіш болып
табылады.
Егер фирма жинақталатын мәліметтерді анықтаумен немесе жинаумен
айналысса, мысал үшін, электродвигательдерді, онда аталған өнімдер
нарығының сыйымдылығын бағалау кезінде фирмалар, машиналар мен жабдықтар
шығарылатын немесе әкелінетін елдерде (аумақтарда) белгіленген
электродвигательдерді есепке алуы мүмкін. Мұндай жағдайда, жанама экспорт
пен импорт сияқты жаңа көрсеткіштер пайда болады. Жанама шығару немесе
әкелу – бұл басқа бұйымдарда пайдаланылған, фирма тарапынан қызығушылық
танытатын тауары. Нарық сыйымдылығы мына формула бойынша анықталады:

Нс = Өк + Ққ - Эк + Ик – Эж + Иж ,

Мұндағы: Эж - жанама экспорт; Иж - жанама импорт; Өк - өндіріс
көлемі; Ққ - фирмалардың қоймаларындағы тауар қорларының қалдықтары; Ик -
импорт көлемі; Эк - экспорт көлемі.
Нарықтың сыйымдылығын білу және оны анықтау фирмалар үшін өте маңызды.
Аталған көрсеткішті зерттеу, осы нарыққа тауарды қоюшы фирмаға нарықтық
үлесті анықтаумен тығыз байланысты. Егер фирмалардың нарықтағы үлесі өссе,
онда белгілі бір саладағы көшбастаушылық жағдайы оның көрсеткіші болып
саналады. Нарықтағы жоғары үлес, өндірістің жоғары көлеміне жетуге ғана қол
жеткізіп қоймайды, сонымен қоса фирмалардың барлық бағыттағы қызметін
жақсартуға ынталарын арттырады, нәтижесінде дивидендтер мен табыстары
өседі.
Фирмалардың нарықтық үлесін келесі формуламен анықтауға болады:

,

Мұндағы: Ф – фирмалардың нарықтық үлесі; Нс – нарық сыйымдылығы;
К∙Пф - фирмалардың өндіріс көлемі (сату).
Нарықта маңызды үлеске жетуді фирманың жеңіске қол жеткізуінің кепілі
ретінде қарауға болады. Дегенмен, бұл үрдіс маркетингтегі мұқият іс-
әрекетті, нақтылай айтқанда, объективті талдауды, ойластырылған жоспарды
және дұрыс таңдап алынған стратегияны талап етеді. Баға, жаңа тауарлар,
сервис, ауқымы және маркетингтік күш жұмсаудың сапасы, жарнама -
фирмалардын жоғары нарықтық үлеске жетуінің негізгі жайлары болып саналады.
Нарықты сегменттеу (бөлшектеу) байыпты және сенімді ақтайтын дәрежеде
болуы үшін оның ауқымды деректерге енгізілуі және үздіксіз тәртіпке
келтіріліп отырылуы қажет. Нарықты зерттеу және бөлшектеу қашанда тоқтаусыз
үрдіс. Өйткені, заман ағымының әсерінен тауар түрлері өзгеріп, жаңарып
отырады. Нарықты бөлшектеу тәсілдері тауар қозғалысының негізгі бағытына
байланысты өзгереді. Өндірісте дайын өнім шығару мақсатында жұмсалатын
тауарлар бойынша нарықты бөлшектеу тұсында тұтынушының өндірістік,
экономикалық-өндірістік тармақтары қарастырылады. Сөйтіп онда қолданылатын
технологиялық үрдістер тауар сатып алатын фирмалардың мүмкіндіктері,
тұтынушылар орналасқан аймақтардың дамуы жөніндегі болжамдары, тауар алуды
ұйымдастыру тәсілдері, тауар жеткізу мерзімдері, есептеу тәртіптері, қарым-
қатынас түрлері, т.б. алдын ала ескерілуі тиіс.
Өндірісте пайдаланатын тауарларды тұтынушылардың әдетте саны аз, ал
мұның есесіне алатын тауардың көлемі көптігінен, нарықты бөлшектеу тәсілі
жеңілдеу әрі тұрақты болады. Сол үшін де бұл істе аса ірі тұтынушыға нобайы
айқын, яғни нарықтың басқа бөлімдерімен араласпайтын және сұранысы әлеуетті
бөлімдерге айрықша көңіл бөлінеді. Нарық бөлімінің аса ұтымды нұсқасы 20%
алушыға сатылатын өндіріс тауарының 80% келуімен бағаланады.
Тұтынушылардың қажеттілігін тауарға деген сұранысы бойынша
қанағаттандыру қиын. Себебі, олардың әрқайсысының өзінің сұранысы бар.
Сонда да сатып алушыларды кейбір белгілеріне қарай біріктіруге болады. Бұл
топтағы адамдардың шамамен сатушының маркетингтік іс-әрекетіне бірыңғай
бейімделуін білдіреді. Тұтынушылар саны көп және әр жерде орналасқандықтан
және бір-бірінен өздерінің қажеттіліктері, қалыптасқан әдеттері мен
ерекшеліктері болғандықтан, кез-келген фирма өзінің тауарының барлығына
бірдей ұнамайтынын біледі. Сондықтан фирмалардың іс-әрекеттерінің белгілі
бір бөлімге немесе нарық бөліміне бағытталғаны дұрыс. Тұтынушы нарығын
бөлшектеудің бірыңғай тәсілі жоқтығына байланысты нарық құрылымына тиімді
кіруді іздеу үшін әртүрлі өзгермелі өлшемдер негізінде бөлшектеудің бірнеше
нұсқаларын қолдану мүмкіндігін іздестіру керек. Тұтынушылар нарығын
бөлшектеуде қолданылатын көрсеткіштер географиялық, демографиялық,
психографиялық және іс-әрекеттік болып бөлінеді. Осындай көрсеткіштерге
қарап фирма өзінің шығарған тауары сол нарық бөліміне қаншалықты сәйкес
келетінін анықтауына болады.
Тұтынушылардың сұранысы айқын болған жағдайда, олар қанша және қандай
өнімге төлем төлей алатыны белгілі болса, онда өз тауарының ассортиментін
және оның бағасын оңай басқаруға болады. Маркетингтің көзқарасымен тиімді
болу үшін нарық бөлімі мынадай: анықталған және өлшемді; сатып алушының
белгілі бір көлемі, қабілеттілігі және шаруашылығы болу керек. Толық
ақпарат негізінде нарық бөлімін нақты белгілеп алу қажет
Қазақстандағы сауданың кең етек алып, өнеркәсіптің енді-енді қалпына
келтіріліп келе жатқан кезінде маркетинг қызметі үш бағытта дамып келеді.
Олардың бірі өндірістік-техникалық бағыт шетелдік достастық-ынтымақтастық
арқылы өрістесе, екіншісі - тұтыну тауарларын тарату және сату да шетелдік
тәжірбиелерді қолдану, сондай-ақ жетіспеген тауарларды шетелдерден әкелу
арқылы дамуда. Маркетингінің осы екі түріне байланысты кәсіпкерлерге қызмет
түрлері де жаңа да жақсы әдістермен толықтырылып, көбеюде. Бұлардың өздері
нақтылы түрлерге бөлініп, тұтыну тауарларына патент, лицензия, инженерлік
өнім, бағдарламалық құралдар сияқты маркетингтік қызметтерге жіктеліп,
таңдалып алынады. Сатуға болатын заттардың, өнімдердің, дүниелердің барлығы
маркетинг қызметінің аумағында болады. Маркетингті топтастырудың іс жүзінде
нақтылы маңызы бар. Өйткені, маркетинг кешені түрлеріне қарай әртүрлі
бағытта жұмыс істейді.
"Оңтүстік Қазақстан облысының өнеркәсіп тауарлары нарығында аграрлық
өнімдерді орналастырудың қазіргі жағдайы" тақырыбындағы тарауда облыс
деңгейіндегі тауарлар нарығын талдай келе, шарап өнімдерінің нарықтағы
орналасуына сараптама жасалынып, оны жетілдірудің негізгі бағыттарына
сипаттама берілді.
Өнеркәсіп тауарлары нарығының, соның ішінде шарап өндірісінің орны
ерекше. Мақта егістіктерінің бірнеше жылдан кейін құнарлылығы төмендеп, жер
шаршайды. Ал, жүзімдіктер жерді құнарландырады. Мақта жылда өнім береді,
жүзім үшінші-төртінші жылдардан бастап өнім бере бастайды.

Кесте 1 - Ауыл шаруашылық өнімдері өнімділігінің салыстырмалы сипаттамасы

Аталуы Егістік ӨнімділігӨнімді өткізуден Салықтық түсімдер,
алқабы,гаі цга түсетін жалпы түсім, млн. теңге
млн. теңге
Жүзім 100 100 45,5 (шарап материалы) 22,7 (акцизді ескере
отырып)
Мақта 100 25 14,5 (мақта шиті) 3,3
Бидай 100 30 5,2 (ұн) 1,2
Ескерту: ОҚО ауыл шаруашылығы Басқармасының мәліметтері негізінде автор
құрастырған

Мысал ретінде, 100 га егістік алқабында егілген жүзім, мақта, бидай
үшеуінің өнімді өткізуден түсетін жалпы түсімі мен салықтық түсімдерінің
салыстыру талдамасы сипатталған (кесте 1).
Кестедегі мәліметтерден 3-4 жылға кешігіп өнім бергенімен жүзім
шаруашылығының табысты сала екенін көруге болады.
Өткен жылдар аралығындағы жүргізілген ішімдікке қарсы саясаттың
нәтижесінде жүзімдік алқаптарының кеміп, шарап зауыттарының жабылуы
нәтижесінен, бұл саланың жағдайы осы күнге дейін 1981 жылғы деңгейге жете
алар емес. Себебі, қазіргі бюджетті бөлуде болып жатқан өзгерістер,
инвестицияны басқа салаларға тарту салдарынан шарап өндірісі дамушылар
тобына жатқызылады.

Кесте 2 - Әлем елдеріндегі шарап өнімдеріне байланысты негізгі
көрсеткіштер (2008 ж.)

ЖүзімдіктерЖүзім Шарап Тұрғындардың Үлес
Ел көлемі, мыңөнді-ру,мыөнді-ру, орташа жылдық салмағы,
га ң т. мың дал шарап тұтынуы, %
л
Испания 1650 6721,3 344000 60 11,8
Италия 1360 10887,5 705000 74 14,5
Франция 1154 7622 570110 90 17,8
Португалия 360 1960,4 88720 77 15,1
Басқа да еуропа
елдері 161 7437,2 415590 60,2 11,9
Аргентина 324 3000 216330 74,67 14,8
Басқа да
америка елдері 397 46457 170100 16,92 3,3
Африка 135 1258,8 77460 9,63 1,9
Азия 1052 4574 7010 0,98 0,2
Мұхит аралдары 67 784,9 40820 17,5 3,4
ТМД 1353 7202,3 344200 14,4 2,8
Қазақстан 10,8 79,9 7843 0,52 2,3
ОҚО 3,9 31,3 1176,4 0,56 0,2
Барлығы: 7630,7 98016,6 2988359,4 496,38 100
Ескерту: ОҚО статистика Басқармасының мәліметтері негiзiнде автор
құрастырған.

Әлемдегі елдердегі егістік көлемі 8015,5 мың га. болса, ондағы
Қазақстанның үлесі 0,13 (-ын, ал ОҚО - 0,05 (-ын құрайды. Дүние жүзі елдері
бойынша өндірілген шарап өнімдері 2007 жылы 3696,9 млн. дал болды. Дүние
жүзі бойынша өндірілген шарап өнімдерінде ҚР-ның үлесі 0,2 (, ал ОҚО -
0,13( құраған. Өндірілген жүзім көлемі 1980 жылдан бастап 2004 жылға дейін
төмендегенімен, 2006 жылдан бастап өнімділік көтерілуде.
Жоғарыда біз зерттеген маркетингтің әдістемелік негіздеріне сүйене
отырып, біз Қазақстанда шарап кластері мен шарап жасау ісін дамытудың
негізгі бағыттарын анықтадық. Қазақстанның оңтүстік аймақтарында тауарлы
жүзімдіктерді кешенді қалпына келтіруге және дамытуға, шарап материалдары
және отандық маркалы шараптар өндірісін ұлғайтуға, саланың технологиялық
және техникалық артта қалуын жоюға, ішкі және сыртқы нарықтарда отандық
шараптардың бәсекелестік қабілетін қамтамасыз етуге бағытталған.
Осыған сәйкес төменде жүзім өндірісінің негізгі көрсеткіштерінің даму
серпіні туралы мәлімет берілген.

Кесте 3 - ҚР мен ОҚО-ғы жүзім өндірісі бойынша негізгі көрсеткіштердің
даму серпіні

Қс Жылдар Егіс көлемі, мың га Гектар түсімі, цнга Өндірілген өнім,
мың тн

Республика бойынша жалпы өндірілген жүзім көлемі қазіргі уақытта
79,9 мың тн болып отыр. Соның ішінде Оңтүстік Қазақстандағы өндірілген өнім
көлемі – 31,3 мың тн, яғни жалпы көлемнің 39,2% алып жатыр. Аталған
шаруашылық түрін жүргізуге лайық облыс болып отыр.

Ескерту: ОҚО статистика басқармасының мәліметтері негiзiнде автор
құрастырған.

Сурет 2 – ОҚО жүзім егістігі көлемінің динамикасы

2008 жылғы барлық егістік көлемі 3,9 мың га болғанда, оның құрамындағы
қара топырақ көлемі 3,5 мың га болды. Осы көрсеткіштер 2005 жылы
сәйкесінше 5,8 мың га болғанда 5 мың га болды (сурет 2). Жүзім көшеттері
алаңының қысқару үрдісі осы кезге дейін созылды. Жүзім және тиісінше шарап
материалдары өндірісі аймақтарға және өсу жағдайларына қарай соңғы 10-15
жылда 5-10 есе құлдырады. Бастапқы шарап жасау зауыттары шикізаттың
жоқтығынан қуатының тек 10-15 пайызы көлемінде іске қосыла алды. Жүзім
шаруашылығының орташа жылдық өнімділігі кейінгі жылдары гектарына 45
центнерден аспады. Осыған қарамастан, мамандандырылған жеміс-жүзім
шауашылықтарының әрқайсысында бастапқы шарап материалдарының болуы шарап
жасау ісінің табысты дамуына ықпал етеді. Шарап жасау кәсіпорындары қайта
жаңартуды және тозған құрал-жабдықты ауыстыруды қажет етіп отырса да,
шикізат болған жағдайда, олардың көпшілігі қазірдің өзінде қалыпты жұмыс
істей алады.
Мемлекет тарапынан бұл саланы қолға алғанға дейін жүзім егістігінің
көлемі азайып, сәйкесінше жүзім шығымы да төмендеп кеткен болатын. Саланы
жедел қалпына келтіруге және дамытуға кедергі болып отырған негізгі
мәселелерге тоқталып өтсек:
- салаға инвестициялардың болмауы, жүзім шарап жасау ісі саласының
техникалық және технологиялық жай-күйінің төмен деңгейін, құрал-жабдықтың
моральдық және басқада түрі жағынан тозуын;
- жүзім көшеттері алаңының қысқаруын, жүзімнің жоғары сапалы және
жоғары өнімді сорттарының отырғызу материалдары өндірісінің күрт қысқаруын;
−- бастапқы шарап жасау кәсіпорындарының ауыр қаржылық жағдайын,
бюджет және несие берушілер алдындағы борыштарды;
- өзіндік айналым қаражатының жеткіліксіздігі мен өтімді кепіл
мүлкінің болмауынан, несиелендірудің жоғары пайыз мөлшерінің, оларды
банктердің несиелері есебінен толықтырудың мүмкін еместігін жатқызуға
болады.
Сондықтан Елбасы тапсырмасындағы кластерді енгізу өмірдің өзі қойып
отырған талап деп қабылдайтын сәт келді. Бұл саладағы жетекші орын Оңтүстік
Қазақстан облысының еншісінде болғандықтан, кластерді енгізу тәжірибесі де
осында жүзеге асырылуы тиіс.
"Өнеркәсіп тауарлары нарығындағы агромаркетингті жетілдірудің жолдары"
тарауында өнеркәсіптік тауарлар нарығындағы агроөнімдер маркетингін
жетілдіруде шарап кластерін құрудың әсері анықталып, маркетингтік қызметті
жетілдіру бойынша тиімді экономикалық-математикалық үлгілер жасалды.
Оңтүстік Қазақстан облысында шарап кластерін құру және қаншалықты
дамитыны қолдағы бар мүмкіндіктерге байланысты. Шарап кластері жүзімді
өндіруді, оны тереңдетіп өңдеу арқылы бәсекелестік қабілеті күшті дайын
тауарларды шығаруды, оларды тиімді сату жұмыстарын қамтитын салалардың
біріккен жиынтығын білдіреді. Немесе ғылыми сипаттама түрінде кластер
дегеніміз - бұл қосымша құнды құру үрдісі барысында өзара байланыста
жұмыс істейтін өнім жеткізушілер мен өндірісшілер, тұтынушылар мен
өнеркәсіптік инфрақұрылымы, ғылыми-зерттеу институттары мен маман даярлаушы
оқу орындарының бір тұтас желісі болып табылады (сурет 2). Кластерге
қатысушы барлық мүшелер үшін ортақ мүдде - қосымша табыс табу болып
табылады. Кластердің біртұтас жүйе ретінде ырғақты және нәтижелі жұмыс
істеуіне барлық мүшелер мүдделі болғандықтан, олардың ұсынатын тауары
немесе қызметі сапалы, жеткілікті және өз уақытында шығуына барлығы әрекет
жасауы керек. Бірінің жіберген қатесі немесе сапасыз тауары барлығына теріс
әсерін тигізеді.

Ескерту: автор құрастырған

Сурет 2 – Оңтүстік Қазақстан облысы шарап кластерін құру үлгісі

Шарап кластері бағдарламасын іске асыру кезеңінде кластерлік жүйеге
қатысушы жүзім өндіруші және шарап өнеркәсіп кәсіпорындарының қаржы
шаруашылық қабілеттері көтеріледі. Демек, облыста жүзімді өндіру жұмысы да,
оны тереңдетіп өңдеу жұмысы да жоғарғы қарқынға ие бола алады. Нәтижесінде
халықтың тұрмыс деңгейінің де жоғары болатыны сөзсіз.
Шарап кластерін құруда Сарыағаш ауданының таңдалуының мәні бар.
Себебі, Сарыағаш ауданында табиғи ресуртардың молдығы, тәуелсіз мемлекеттер
достастығы елдерімен және алыс шет елдермен байланыс жасауға темір жол
байланысының болуы және т.б. макроорта факторлары кластерді қалыптастыруда
негіз бола алады. Ауданның жалпы жер көлемі 761,3 мың гектар болса, оның
ауыл шаруашылығына пайдаланатын жері 731,9 мың га. Күннің ұзақ мерзімде
ыстық болуы жүзімнің құрамына қант және түрлі ароматты заттарды мол
жинақтауға мүмкіндік туғызады.
Кәсіпорынның ішкі мәселелері өнім сапасын жоғарылату мен оны жүзеге
асыруға байланысты. Кәсіпорын алдына қойған мақсаттарына жетуі үшін және
тұтынушыларының талғамына сай қызмет көрсете алуы үшін микроорта факторлары
да маңызды болып табылады. Ол факторларға: кәсіпорынның негізгі
экономикалық көрсеткіштері, аралық делдалдар, жеткізушілер, бәсекелестер,
әлеуетті тұтынушылар мен байланыс аудиториялары кіреді.
Жоғарыда айтылған мәселелерді терең зерттеу мақсатында Сарыағаш
ауданындағы Сарыағаш РМҚК-ның көрсеткіштері жан-жақты талданды (кесте 4).

Кесте 4-Сарыағаш РМҚК қызмет етуінің экономикалық көрсеткіштері
(2008ж.)

№ Көрсеткіштердің аталуы Базалық Ағымдық Ауытқуы,
(өткен) жылжыл мың тг
1 Өзіндік капитал, мың тг 646707,3 960119 313411,7
2 Түсім, мың тг 393557,8 519290,6 125732,8
3 Шығарылған өнімнің көлемі (нақты) мың1821707,9 2234265,4412557,5
тг
4 Шығарылған өнімнің жоспарланған 1970765,2 2338921,7368156,5
көлемі, мың тг
5 Өндірілген өнімнің көлемі, мың тг 1687503,5 2103125 415621,5
6 Нақты шығындар, мың тг 1323482,9 1548277,8224794,9
7 Жоспарланған шығындар, мың тг 1384726,7 1691419 306692,3
8 Сапалық сұранысқа жауап бермейтін 35523,3 101464 65940,7
өнім құны, тг
9 Материалдық шығын, мың тг 871435,9 949012,4 77576,5
10 Еңбек шығындары, адамсағ 1198684 1415997 217313
11 Негізгі құралдардың орташа жылдық 380515,1 413969 33453,9
құны, тг
12 Барлық жұмыс істерушілердің еңбекақы 203973,4 262869,6 58896,2
қоры, мың тг
13 Жұмысшыларың еңбекақы қоры, мың тг 603880,4 206562,9 -1397317,5
14 Жұмысшылар саны, адам 2491 2498 7,00
15 Кемінде 5 жыл істеген жұмысшылар 1694 1698 4,00
саны, адам
16 Жұмыскерлер саны, адам 2078 2087 9,00
Ескерту - ОҚО статистикалық мәліметтері негізінде автор
құрастырған

Зерттеу жұмысы нәтижелі болу үшін мынадай талаптар қойылды: Сарыағаш
РМҚК-ның техникалық-экономикалық қызмет ету көрсеткіштерін қарастыру;
арнайы таңдалған өлшеуіштердің нәтижелілігі мен олардың есептік
формулаларын қайта талдау; өлшеуіштер құрылымының өзгеруіне түсініктеме
беру; әрбір өлшеуіштердің қатынастық мәнін пайызбен көрсету.
Зерттелініп отырған нысан туралы толық және нақты ақпарат алу үшін,
оған әсер ететін барлық факторларды ескеру керек. Ескерілетін факторлардың
санының өсуімен байланысты сынау тәжірибелерінің саны да, оның ұзақтығы мен
құны да өседі. Барлық мүмкін факторларды анықтап ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.